Тауар айналымының құндық көлем индексі
Мазмұны
Кіріспе.
1 Экстро және интро сауданың әдістемелік сұрақтарын нарықтық жағдайда
статистикалық зерттеу.
1.1 Сыртқы сауданың әдістемелік сұрақтарын статистикалық зерттеу;
1.2 Сыртқы сауда көрсеткіштер жүйесі;
1.3 Ішкі сауданың көрсеткіштер жүйесі;
1.4 Қазақстандағы Кеден статистикасының көрсеткіштер жүйесі;
1.5 Қазақстандағы Кеден ісін ұйымдастыру;
1.6 Кеден органдар әрекетінің статистикалық мәліметтерінің жинау,өңдеу
және талдау жүйесі.
2 Кеден органдар әрекетін статистикалық талдау.
2.1 Қ.Р. Кеден органдарының құрылу және даму тарихы;
2.2 Экспорттық операцияларды динамикалық және құрлымдық талдау;
2.3 Импорттық операцияларды динамикалық және құрлымдық талдау;
2.4 Экспорт пен импорттың орташа түсімділігін аналитикалық тегістеу;
2.5 Макроэкономикалық көрсеткіштер мен кеден әрекетінің арасындағы
байланысты талдау.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
XX ғасырдың 90-жылдарындағы әлемдік сахнада болған үлкен өзгеріске Кеңес
Одағының құлауы жатады. Соның нәтижесінде 15 жаңа тәуелсіз мемлекет пайда
болды. Солардың бірі- Қазақстан Республикасы 15 жыл ішнде өзін барша әлемге
тәуелсіз әрі экономикасы өтпелі, демократиялық мемлекет екенін танытты.
Өзінің толық тұрақты дамуы мемлекеттермен екінші жағынан ТМД бойынша әдетті
серіктестермен белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізуі қажет.
Тәуелсіз достық мемлекеттердің пайда болуы мемлекеттік шекара және кеден
қызметін құруын қажет етті. Бұл кеден әрекетін және кеден статистикасын
дамытуға күш берді.
Кеден әрекеті, кеден статистикасының пәні ретінде болып келді, функция
жиынтығын атқарады, яғни маңызды әлеуметтік-экономикалық зардаптарының бар
екені.
Кеден статистикасының дамуы мемлекеттік органдарының ақпаратпен
қамтамасыз етуімен және Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының күйіне
байланысты болады, кеден баждарының, кейбір салықтардың, валюталық
бақылаудың, Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының анализ және
дамуының және оның саудалық және төлем баланс күйінің республикалық
бюджетке түсуінің бақылау әрекеттілігі.
Бұл әрекет ТМД-ң дербес елінің статусын алу үшін жағдай жасайды. Бұның
нәтижесінде бір ел ішінде республика арасындағы байланыс сыртқы экономикаға
ауысып кетті, яғни оларды белгілі құқықтық актілермен әзірлеу және кеден
қызметін құру талап етіледі. Сондықтан кеден әрекеті көптеген ТМД елдерінің
біршама жаңа обьектілерді статистикалық талдау болып табылады және ғылыми
негізде әдістеменің өңдеу негізінде кеден статистикасының дамуын талап
етеді.
Қазақстан Республикасында және басқада достық елдердегі сыртқы сауданы
децентрализациялау, кәсіпорын және кәсіпкерлердің иемденуі сыртқы нарықта
стратегиялық әрекет жасау құқығы, ішкі экономиканың қиын күйі жоспарға
бірінші мәселе болып, сыртқы сауда әрекеті бақылауының тиімді механизмін
құру және өнімнің кеден құнын анықтау және басқа мәселелерді шешу.
Кеден әрекетін бақылау, қолайлы кеден саясатын өңдеу ақпаратының күйіне
байланысты.
Елдің сыртқы саудасының статистикалық ақпаратты кеден жүк декларациясы
(КЖД) және басқа құжаттар негізінде өңделген, яғни жалпы сыртқы сауда
әрекетінің бақылау механизмінің негізгі құралы болып келеді және бағаның
тиімділік негізінде жатқызылған.
Қазақстан Республикасының қазіргі күнгі экономикалық дамуы кеден және
сыртқы экономикалық әрекет аумағымен тығыз байланысты, ,яғни мемлекеттің
экономикалық және қаржылық тұрақтануына мүмкіндік туғызады.
Бұл жұмыста кеден әрекеті кеден статистикасының пәні ретінде
қарастырылады. Кеден қызметінің дамуы сыртқы сауда айналымының қызмет
көрсету бағытында көрінеді,яғни экспорт және импорттың дамуы, табыс келуі,
кеден тәртібін бузушылықты тоқтау, контрабанда және есіртке құралдар
факторларына аса көңіл бөлінген.
Қазіргі кезде кеден –ол тек фискалдық орган емес, яғни өзінің экономикасы
бар орган, халық шаруашылығының негізгі саласы, яғни инфрақұрлымдық
тармағы, бұл дамуы барысында.
Қазіргі күні кеден органдарының алдында кеден бұзұшылармен күрес жөнінде
ұйымның кең көріністе ашылуы. Сол уақытта Кеден одағының құрылуы, сыртқы
сауда приаритетінің өзгеруі контрабанда және кеден құқық бұзушылардың
жандануына әсерін тигізбейді.
Тенднцияның белгілі бағалары 1991-1995 жж. кеден тарифтерінің төмендеуіне
әсерін тигізеді, яғни бұл үкіметтің экспорттық және импорттық сауда
операцияларын қолдауы, және шикізат ресурстарының ішкі нарықтағы, импорттық
тауарларын халық тұтынушыларының қанығуы. Бұндай жағдайдың сақталуы
экономика құрлымына катострофалық деформацияға әкеп соғуы мүмкін, яғни
өндірісті тұтыну және инвестициялық тауарларының жоюылуы. Әкелінген және
әкетілген өнімдердің кеден тарифінің бағасының өсуінің қорқуын табыс
нормасына шек қою мақсаттық саясатын жоюға болатын еді, өндіріс шығынын
азайту және салықтық емес ынталандыру талап етілетін нарықтарда отандық
өндіру туарларының дамуы.
Сонымен қатар, Қазақстан өзінің транспорттық жүйесін, яғни теңіз, темір
жол, автомобиль және құбыр сияқты көлік түрлерін, транспорттық
информқұрылымдарында дамытуы керек.
Белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізумен байланысты Қазақстанның
экспорттық-импорттық операцияларының көлемінің өсіуі, кеден тарифтік
реттудің өсуіне әкеледі.
Сыртқы сауда операциялары әлемдік экономикада маңызды орынға ие, өйткені
түрлі елдердің тауарлары мен қызметтері арқылы экспорты мен импортының
азаюына да, өсуіне де нақты жер етуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономикасында сыртқы сауданың мәні мен ерекшелігін
талдау өте маңызды.
Дипломдық жұмыста Республикамыздағы сыртқы сауда, ішкі сауда
көрсеткіштер жүйесімен қатар, Қазақстандағы Кеден статистикасының
көрсеткіштер жүйесінің ерекшеліктері көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы Кеден ісін ұйымдастыру әрекеті,
мәліметтерін жинау, өңдеу, компьютерлік енгізу жолдары қарастырылады.
Және де Қазақстан Республикасындағы экспорттық операциялардың,
импорттық операцилардың динамикалық және құрлымдық өзгерістерін
талдап,экспорт пен импорттың орташа түсімділігін аналитикалық тегістеу
арқылы,сонымен қатар макроэкономикалық көрсеткіштер мен Кеден әрекетінің
арасындағы байланыс қарастырылады.
1 Экстро және интро сауданың әдістемелік сұрақтарын нарықттық жағдайда
статистикалық зерттеу.
1.1 Сыртқы сауданың әдістемелік сұрақтарын статистикалық зерттеу.
Мемлекеттің сыртқы саудасы экспорт пен импорттың жалпы сомасынан тұратыны
белгілі.
Сыртқы сауда халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын пайдалануға
қамтамасыз ететін негізгі форма болып табылады. Сыртқы сауданың материалдық
негізі- тауар мен қызметті сыртқа шығару (экспорт) және оларды ішке енгізу
(импорт) болып табылады.
Сыртқы сауда статистикасының пәні халықаралық сауда саласында пайда
болатын процестер мен құбылыстардың сапалық сипаттамалармен тығыз
байланысты сандық жақтарын қамтиды. Халықаралық сауда елдер арасындағы
тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатуы қамтамасыз етеді. Сыртқы сауданың
ішкі саудадан негізгі айырмашылығы- онда әр түрлі валюта қолданылады. Сол
арқылы сыртқы сауда тарифтер, квоталар мен валюталық тексерулердің
көмегімен реттеліп отырады. Әр түрлі тауар мен қызмет көрсетуді өндірудегі
шығындардың айырмашылығына және кейбір елдерде қандайда бір тауарлардың
болмауына байланысты сыртқы сауда нәтижесінде елдердің әл- ауқаты өседі.
Мемлекеттік шекара арқылы өтетін тауарлар ағымының қозғалысын реттеп
отыратын статситикалық бақылаудың көмегімен елдердің сыртқы сауда
операциялары есепке алынады. Бұл құбылыстардың бағытына байланысты
бақылаудың екі объектісі анықталады:
• Импорт статистикасы – елге сырттан келген тауарларды бақылау;
• Экспорт статистикасы – елден сыртқа шығарылатын тауарларды
бақылау.
Берілген мемлекеттің әлемдік нарықта сататын тауарлары мен қызметтері
мына категорияларға бөлінеді:
ТАУАРЛАР- өнеркәсіп заттары, ауылшаруашылық өнімдері және басқа
материалдық құндылықтар;
ҚЫЗМЕТТЕР- материалдық емес өнім. Қызметтерді сыртқа сату мыналарды
қамиды;
1. тауарларға байланысты қызметтер (өңдеу, тасымалдау, алып-
сату, брокерлік операциялар және т.с.с.)
2. қаржылық қызметтер (сақтандыру, банктік операциялар);
3. сауда- өндірістік қызметтер (ғылыми зерттеу, жобалаудағы
ізденіс, есептеу жұмыстары);
4. дербес қызмет көрсету (жолаушылар тасымалы, денсаулық
сақтау, демалыс);
5. мемлееттік мекемелер қызметі (қорғаныс және т.б.)
НЕСИЕ- моентарлық эффект тудыратын қарызға ақша беру операциялары.
Жоғарыда аталған үш категорияның ішіндегі тауарлар бойынша жасалған
шарттар сауданың “көрінетін” статьясы деп аталады, ол қызметтер мен несие
бойынша жасалған шарттар “көрінбейтін” статьяларға жатады.
Сыртқы сауда статистикасы- сыртқы сауда айналымының, экспрот пен
импорттың көлемі мен динамикасын; экспорт пен импорттың тауарлық құрамын;
сыртқы сауда географиялық бөлуін зерттейді. Сондай-ақ, эксопрт пен
импорттың физикалық көлемінің индекстерін, баға индексін, тауарлардың
тиімділік көрсеткіштерін және тағы басқа елдердің сытқы сауда әрекеттерінің
жағдайы мен дамуын сипаттайтын көрсеткіштерін есептейді.
Елдің сыртқы экономикалық саясатының негізгі принциптері кедендік заңда
көрсетлген. Онда елдің кедендік шекарасы, салықсыз сауда территориясы,
кедендік тексеріс негіздері және тауарларға салық салу, тауарлардың
кедендік құнын анықтау және т.с.с көрсетіледі.
“Квота” термині сыртқы экономикалық қызметте 3 мағынада пайдаланылады:
1. экспорттың және импорттың операцияларды реттеу әдісі ретінде
тауарларды енгізу мен сыртқа шығару көлемін сандық шектеу қою
арқылы жүзеге асады;
2. өндірістің, ресуртың, капиталдың дүниежүзілік көлеміндегі елдің
(кәсіпорынның) үлесін сипаттайтын сандық көрсеткш ретінде
қолданылады;
3. ұлттық шаруашылықта импорт пен экспорттық мәнін көрсететін және
сыртқы сауданы реттеу құралы ретінде болады.
Сыртқы сауда жағдайы бойынша елдің территориясы әдетте режимді аймақ және
біріккен кәсіпкерлік аймағы болып бөлінеді.
Еркін сауда аймағы деп, Батыс Еуропа сауда аймағын айтады, онда сыртқы
сауда операциялары кедендік және сандық шектеулерден босатылған.
Еркін экономикалық аймақ (ЕЭА) дер, валюта-қаржылық және салықтық режимде
жеңілдіктері бар арнайы территорияны атайды. ЕЭА- да шет ел капиталының
осында салынуына ықпал жасау үшін енгізілетін өнімдер кедендік төлемдерден
босатылады, салықтар төмендетіледі, аймақты және обьектіні жолдауда
жеңілдіктер беріледі, несие және сақтандыруға қолайлы жағдайлар ұсынылады
және т.б.
Тауарлармен сыртқы сауда статистикасының негізгі көрсеткіштері
Сыртқы сауда статистикасы экспот пен импорттың сыртқы сауда айналымының
өсу деңгейін, сауда байланысының жағдайын, экспорт пен импорттың тауарлық
құрылымын, сыртқы сауданың аймақ, мемлекеттер бойынша және тауардың түрлері
бойынша таратылуын зерттейді, сонымен бірге экспорт пен импорттың орташа
баға индексі, физикалық көлем индекстері, сауда шарты, тиімділік
көрсеткіштері және т.б есептелінеді.
Сыртқы сауда статистикасы келісім-шарт мәліметтерін, ішкі ведомствалық
есеп берулер мен жүктік кедендік декларация мәліметтерін пайдаланады.
Елдің сыртқы сауда айналымы деп экспорт пен импорт құнының сомасын
(қосындысын) айтады.
ССАj = ∑Эi+∑Иi (1)
i i
мұндағы i- импорттық және экспорттық тауарларды атауы;
j- әлемдік саудаға қатысатын елдер.
Әлемдік тауар айналамының көлемі барлық елдердң экспорттарының
қосындысына тең болады:
ЭТА=∑∑Эij (2)
Сыртқы сауда арналарына жыл сайын дүние жүзінде өндірілген барлық өнімнің
15 бөлігі түседі және бұл үлес жылдан жылға, әсіресе қазіргі халықаралық
интеграция кезінде өсуде. Бірақ барлық елдердің эксопрттық саласы барлық
елдердің импортының саласына тең емес. Бұл сауалдың жауабы тауарды экспорт
түрінде, содан соң импорт түрінде есепке алудың уақыттық өзгешелігіне
байланысты және бұл тауарды жеткізудің негізі шарттарын бағалау
өзегешеліктерімен де түсіндіріледі, өйткені экспорт ФОБ бағасымен, импорт
СИФ бағасымен бағаланады. ФОБ (free on board- свободно на борту) бағасы
тауардың өндірістік құны негізінде анықталады, оған жүкті жеткізу мен тиеу
шығындары, экспорттық төлем және басқалай салықтар, шекараға дейін тауарды
сақтандыру шығындары, келісім- шарттың шығындары, ыдыс- орамдар құны және
т.с.с. енгізілмейді.
СИФ (cost insurance freight – стоимость, страхование фрахт) бағасына тиеу
кезіндегі тауардың құны, импорттаушының басқа бір ел шекарасына дейін
тауарларды сақтандыру мен көлікпен жеткізу шығындары енгізілген баға жатады
[1, 26].
Елдің ұлттық экономикасындағы сыртқы сауданың рөліне талдау жасау үшін
мына көрсеткіштер есептеледі:
1. Көлемдік көрсеткіштер (ұлттық валютада немесе АҚШ долларымен):
- экспорт көлемі (Э);
- импорт көлемі (И);
- сыртқы сауда айналымының көлемі (ССА = И+Э) (3)
- экспорт сальдосы (э -и)
2. Салыстырмалы көрсеткіштері
- экспорттың (ипорттың) жалпы ішкі өнімдегі (ЖІӨ) үлесі
Dэ= Эжіө; dи= Ижіө; (4)
- экспорттың (импорттың) эластикалық коэффиценті:
Кээл = Э1Э0 : ЖіӨ1ЖіӨ0 ×100%; Киэл = И1И0 : ЖіӨ1ЖіӨ0×100% ; (5)
- экспорттың импортқа қатынасы:
Кэи = ЭИ×100% (6)
3. экспорттың және импорттың тәуелділігі көрсеткіштері:
- экспорттық квота (Э кв)- экспорт көлемінің жалпы шығарылған өнімге
қатынасы арқылы есептеледі.
Экспорттық квота:
А) жалпы өнеркәсіп;
Ә) өнеркәсіп салалары;
Б) маңызды өнім түрлері
бойынша есептелінеді.
- импорттық квота – импорт көлемінің ЖІӨ шамасына қатынасы.
Сырттан келген өнімдері жеке сала ресуртарымен салыстыру импорттық
квотаны дәлірек есптеуге мүмкіндік береді:
Жеке саладағы импорттық өнім саланың ақырғы өнімі.
Елдегі шикізаттың маңызы түрлерінен (астық, мақта, ет және т.б.)
тәуелділігі (импорттұтыну) қатынасымен сипатталады.
Сыртқы сауда айалымының динамикасын талдауға мына индекстер қолданылады:
а) құндық көлем индексі
ә) физикалық көлем индексі
б) экспорт және импорт бойынша баға индекстері
в) сауда жағдайының индексі.
Тауар айналымының құндық көлем индексі
Мына формула бойынша есептеледі:
Iqp =∑ni=1 qi1pi1
------------- (7)
∑ni=1qi0pi0
Мұндағы; qi1 qi0 – есептегі және базистік кезеңдердердегі табиғи өлшем
бойынша өнім көлемі:
Рi1 және Pi0- есептегі және базистік кезеңдердегі өнім бірлігінің бағасы;
∑ni=1 qi1pi1 және ∑ni=1 qi0pi0- есептегі және базистік кезеңдердегі
сыртқы сауданың (тауар, экспорт,импорт) құндық көлемі.
Тауар айналымының құндық көлем индексі есептегі кезеңді базистік
кезеңмен салыстырғанда тауар бағасының және көлемінің өзгеруі нәтижесінде
тауар айналымының құны неше есе өзгергенін көрсетеді. Индекстің алымы мен
бөлімінің айырмасы () – тауар айналымы құнының абсолюттік өзгерісін
көрсетеді.
Сыртқы сауда айналымының физикалық көлем индексі -тек қана тауардың
физикалық көлемінің өзгеруі нәтижесінде болатын тауар айналымы құнының
салыстырмалы өзгеру шамасын көрсетеді, яғни бағаның өзгерісі ескерілмейді.
Бұл индекс мына формуламен есептеледі:
J - Ласпейрес формуласы; (8)
J - Пааше формуласы. (9)
Сыртқы сауда айналымының баға индексі -тауарлар бағасының өзгеруі
нәтижесіндегі тауар айналымы құнының салыстырмалы өзгерісін сипаттайды.
J - Ласпейрес формуласы (10)
J- Пааше формуласы (11)
мұндағы, және - есептегі және базистік мерзімдегі сатылған өнім
құны;
- базистік мерзімдегі тауарлардың есептік мерзімдегі бағамен
есептелген шартты құны;
- есептік мерзімдегі тауарлардың базистік мерзімдегі бағамен
есептелген шартты құны, яғни есептегі мерзімде тауарлардың бағасы
өзгермеген жағдайдағы құны.
Талдау мақсатына қарай, кейде бұл индекстерде тауар бағалары орташа бағамен
алмастырылады. Мұнда индекстің мағынасы өзгереді, яғни сыртқы сауда
айналымының құрылымы ескеріледі.
Орташа баға индекстерінің есептеу формуласы:
J - Ласпейрес формуласы; (12)
J- Пааше формуласы (13)
мұндағы, және - есептік және базистік кезеңдердегі тауардың
орташа бағасы.
- орташа бағаны есептеу формуласы. (14)
Базистік және есептегі кезеңдердегі орташа бағаларды білу арқылы орташа
баға индексін есептеуге болады:
J: (15)
Физикалық көлем индексі мен орташа баға экспорттық, импорттық және
барлық айналымның тауарлық топтары бойынша есептеледі.
Егер физикалық көлем индексі Ласпейрес формуласы бойнынша есепелген
жағдайда, яғни салмақ (бұл жағдайда баға алынады) базистік кезең деңгейінде
бекітілсе (фиксирование), яғни есепті кезең деңгейіндегі бекітілген
салмақпен (тауарлар саны) есептелсе, онда тауар аналымының
мультипликативтік факторлық моделін құруға болады.
J=JJ немесе
(16)
Өнім құнын тауарлар санының оның бағасына көбейтіндісі ретінде
қарауға болады , мұндай байланыс құн индексі мен физикалық көлем және
баға индекстері арасында да болады. Осылайша сатылған өнім құнының өзгерісі
тауар бағасы және сату көлемі деп аталатын екі фактор мәнінің өзгерісіне
тәуелді болады.
Жоғарыда аталған модель сатудан түскен түсімнің салыстырмалы
өзгерісін сипаттайды, және салыстырмалы шамамен де (яғни, индекстерімен)
алынатын бұл модельдің факторы өзара көбейтіледі де сату құнының жиынтық
көрсеткішіне олардың біріккен әсерінің шамасын береді. Сондықтан бұл модель
мультипликативті (ағылшын тіліндегі multiply - көбейту деген мағынаны
білдіреді) деп аталады.
Мультиплиткативтік модельдің негізінде тауар айналымының аддитивтік
факторлық моделін құруға болады:
немесе
- (17)
мұндағы, – тауар айналымының абсолютті өзгеру шамасы сату көлемі мен
бағаның бір мезгілдегі өзгерісінің нәтижесіндегі, яғни тек бағаның өзгеруі
мен сатудың физикалық көлем өзгерісіне сәйкес.
Бұл модель әрбір фактордың жеке өзгерістерінің нәтижесінде және тұтас
сатудан түскен түсімнің абсолюттік өзгерісінің мөлшерін білдіреді.
Тауарларды сатудан түскен ақша массасының жалпы өсімі әрбір фактор есебінен
абсолюттік өсуінің қосындысына тең. Сондықтан бұл модель аддитивті
(ағылшынша add – қосу) деп аталады [2, 35].
Халықаралық экономикалық ұйымдардың статистикалық анықтамаларында
жалпы әлемдік деңгейдегі баға индекстері, тауарлық топтар мен тауарларға
арналған баға индекстері, сондай-ақ жалпы деңгейдегі бөлінген барлық
тауарлар бойынша экспортық және импорттық бағалары келтірілген:
• ел топтары (дамыған, дамушы) бойынша;
• аймақ (Солтүстік Америка, Батыс Еуропа, Азия, Африка, Латын
Америкасы) бойынша;
• жекелеген экономикалық топтаулар (ЕЭО, ЕЕСА және т.б.) бойынша.
БҰҰ мен оның ұйымдары жариялаған баға индекстері әлдеқайда көрнекті
деп есептеледі. Халықаралық саудада бір түрдегі тауарларға арналған әртүрлі
баға қолданылады. Бұл бағалар мезгілге, мекенге, сату шарттарына,
сұранысқа, нарық сыйымдылығына, қатаң бәсекеге байланысты ерекшеленеді.
Әлемдік сауда бағасы ретінде халықаралық сауда орталығында әйгілі
фирмалардың жүйелі және тұрақты экспорттық және импорттық мәмілелеріндегі
баға қолданылады. Сонымен қатар, биржалық бағалар, нақты мәмілелер бағасы,
ішкі фирмалық бағалар, сатушылар мен сатып алушылар тағайындайтын бағалар
қолданылады.
БҰҰ-ның статистикалық басылымдарында мынадай жолдармен топтастырылған
шикізат тауарларының әлемдік нарығындағы баға индекстеріне ерекше назар
аударылады:
• тұтастай алынған шикізат пен азық-түлік;
• азық-түлік;
• ауыл шаруашылық азық-түлік шикізаты;
• минералды шикізаттар;
• мұнайды қоспағандағы минералды шикізаттар;
• түрлі-түсті металдар.
Бұл индекстер дамыған және дамушы елдер бойынша жеке жарияланады.
Әлемдік саудада 70-жылдарға дейін өзгермейтін базада есептелетін Рейтер
агенттігінің баға индекстері 17 азық-түлік және шикізат тауарары – бидай,
мақта, кофе, жүн, бал, қант, каучук, жүгері, күріш, сиырдың еті және т.б.
бойынша есептеледі. Бұл индекс ағылшын нарығына бағдарланып, стерлингтік
зона елдеріндегі осы аты аталған тауар бағаларының өзгерісін көрсетеді.
Стерлингтік зонаға стерлингтік фунтты қолданатын, валюталық бақылауды
бірлесіп жүзеге асыратын елдер мен территория жатады, бұл елдер Лондонда
сақтаулы тұрған, жалпылама орталықтандырылған алтын мен доллар резервтеріне
қолдау көрсетеді. Фунттың, әсіресе, 1967 жылғы дағдарыс пен девальвациядан
кейін халықаралық жағдайдың қыиндауына байланысты Стерлингтік зонадағы
бұрынғы көптеген елдер стерлингтік фунтты валюта резерві ретінде
пайдаланудан бас тартты. Дайын бұйымдардың экспорттық бағасының жалпы
индексін тек БҰҰ ғана есептейді және дамыған елдерге экспортталатын үш
тауарлық топ үшін орташа статистикалық экспорттық баға негізделеді:
1) машиналар, жабдықтар және көлік құралдары;
2) химиялық азық-түліктер;
3) басқа да дайын бұйымдар.
Әртүрлі елдердің статистикалық қызметтеріндегі экспорт және импорттың
орташа баға индекстері негізінде сауда жағдайы индексі есептеледі. Ол J-
Рэкс. Экспорттың орташа баға индексіне қатынасы арқылы есептеледі:
Jсауда жағд. = (18)
Бұл индекстің мәні тауар құрылымы мен тауарға арналған баға деңгейіне
тәуелді. Егер ол бірден үлкен (100%) болған болса, онда сауда жаңдайы
базистік кезеңмен салыстырғанда жақсарған, яғни бір елдің сыртқы саудадағы
бағасының өзгеруі басқа мемлекетке қолайлы болды, себебі, импортталған
тауарға қарағанда экспортталған өнімге баға тең өседі.
Басқа бір елге немесе ел топтарына деген нақты бір елдің сыртқы сауда
баға индексін есептеу үшін Jб.ара.с. бағалық қатынастар индексін есептеген
орынды.
Jб.к. = (19)
Мұндағы, qэij – j еліне экспортталған тауарлар саны; qи ij – j еліне
импортталған тауарлар саны; Рэij және рэ – j еліне жөнелтілген тауардың
экспорттық бағасы және оның ел топтарына экспорт барысындағы осы тауардың
орташа бағасы;
– экспортталған (импортталаған) тауар бағасы толық орташа бағаға тең
болған жағдайдағы, экспорттан түсетін түсім (импортқа кететін шығын).
Егер, Jб.қ. 100% болса, контрагеннтердің осы топтары сауда
жүргізетін елге тиімді әрі қолайлы болады. Индекстің мұндай мәні
импортталған өнім бағасының өсіміне сай экспорт бағасының өсуін жоғарылату
кезінде пайда болады.
Баға қатынастарының шамасы абсолютті құндық мәнде экспорттық және
импорттық баға индекстерінің алымы мен бөлімінің айырмашылығы ретінде
берілуі мүмкін:
а) экспорт үшін: (20)
ә) импорт үшін: (21)
б) тұтастай алғанда тауар айналымы үшін а) және ә) пунктерәндегі
шамалардың қосындысы ретінде:
(22)
Мемлекеттерде, сонымен қатар, Ласпейрес формуласымен есептелген
экспорт пен импорт бойынша физикалық көлем индекстерінің қатынастарымен
есептелетін сауданың брутто-шартты индексі жарияланады:
Jсауда.брутто-шарты = (23)
Жоғарыда аталған индекстер сыртқы сауданың тиімділігін сипаттайды.
Сыртқы сауда тиімділігі жекелеген елдердегі біркелкі тауарлар өндірісіне
арналған әртүрлі деңгейдегі шығындар нәтижесінде алынған қоғамдық еңбектегі
үнемдеу ұғымын білдіреді [3, 56].
Тұтастай алғандағы сыртқы сауда тиімділігін, экспорт пен импорттың
тиімділігін жеке-жеке қарастырады. Сыртқы сауданың халық шаруашылығындағы,
бюджеттік тиімділігі импорттық өнім өндіретін отандық өндіріске жұмсалған
шығын мен экспорттық тауар өндірісіне кеткен шығынды салыстыру арқылы
есептеледі. Тиімділіктің абсолютті көрсеткіші – сыртқы сауданы дамуына
байланысты үнемделген шығын жоғарыда аталған шығындар арасындағы айырмасы
арқылы есептеледі.
Экспорттық тауарлар өндірісіне жұмсалған шығындар -тиеу және шекараға
дейін жеткізетін көлік шығындарын қоса есептегенде экспортқа арналған өнім
өндірісіне жұмсалатын шығындар мен сыртқы сауда ұйымдарының шығындары, яғни
ФОБ бағасындағы экспорт құнын білдіреді.
Импорттық өнім өндіретін отандық өндіріске жұмсалатын шығындар
-әлдеқайда сапалы өнімді тұтыну барысында алынған қосымша экономикалық
тиімділікті қоса есептегендегі импорттың құны ішкі сату бағасымен өлшенеді.
Егер импортқа жқмсалған шығын экспортқа кететін шығыннан көп болса,
онда мұндай сыртқы сауда алыс-берісі экономикалық тиімділік коэффициенті
есептеледі. Сыртқы сауда тиімділігінің жеке көрсеткіштеріне экспорт және
импорттың валюталық тиімділігінің көрсеткіштері жатады.
Экспорттың валюталық тиімділігі -экспорттен түсетін валюталық түсім
мен оның өндіріс бағасымен алынған құнының қатынасы арқылы анықталады.
Импорттың валюталық тиімділігі -импорт шығынына елдегі импорт
өндірісіне жұмсалатын қажеті шығын қатынасына тең және оны алу шығынына ел
ішіне сатудан түсетін қатынасына тең.
Бұл көрсеткіштер экспортталған және импортталған әрбір тауар бойынша
есептеледі. Валюталық тиімділігі төмен тауар сыртқы сауда айналымына
ендірілмейді. Алайда, экспорттағы кез келген өзгеріс өзімен бірге сыртқы
сауда тиімділігіне нұқсан келтіретін импорттағы өзгерістерді
тудырады.Сондықтан жекелеген тауарлардың экспорты мен импорты ойдағыдай
болуы туралы мәселе түпкілікті шешілуі үшін олардың валюталық тиімділік
көрсеткіштері барлық тауарлар бойынша есептелген экспорт және импорттың
жиынтық көрсеткішіне көбейтіледі:
(n – тауары экспорттың (барлық импорттың = 1
валюталық тиімділігі) валюталық тиімділігі)
(n – тауары импорттың (барлық экспорттың = 1
валюталық тиімділігі)
Егер, бұл туындылар нәтижесі бірліктерден көп болса, онда бұл
тауарлар бойынша сыртқы сауда ойдағыдай болып табылады.
Импорттың орташа валюталық тиімділігі және n – тауарының валюталық
тиімділігімен байланысты жоғарыда келтірілген формуладан кейін мыналар
жазылады:
n – тауары экспорттың валюталық тиімділігі =
және:
n – тауары импорттың валюталық тиімділігі =
Экспорт моделіндегі валюталық тиімділіктің динамикасы (JB) өнім
бірлігіне кететін валюталық түсім өзгерісі (JP) мен оның өндірісіне
арналған ішкі бағаның (Jpb) өзгерісі арқылы, сондай-ақ құрлымдық факторлар
(JS) – тауарлық және географиялық құрылым өзгерісімен, яғни әр түрлі
елдерге жабдықтаудың үлесі арқылы анықталады. Яғни, бұл модель былай
жазылады:
JB = JP : Jpb * Js (24)
Индекстердің формуласын орнына қоятын болсақ:
JB = (25)
Мұндағы, Р1, Р0 – есептік және базистік кезеңдерге сәйкес экспорттық өнім
бірлігінің бағасы; РB1, PB0 – есепті және базистік кезеңдердегі экспорттық
өнім бірлігінің ішкі бағасы; - есепті және базистік кезеңдердегі
барлық экспорттың өнімдерден алынған валюталық түсім; - есепті
кезеңдегі ішкі бағадағы экспорт құны; - егер өнім бағасы әлемдік
нарықта өзгермей, базистік кезең деңгейіндегі қалатын болса, онда есептік
кезеңде алынатын валюталық түсімнің шартты сомасы.
Экспорттың және импорттың валюталық тиімділігінен басқа, олардың
бюджеттік тиімділігі мен экспорт өндірісінің тиімділігі және импортты
тұтыну тиімділігі есептеледі.
Экспорт бойынша көрсеткіштердің есебі мына бастапқы деректерге
негізделеді:
- кәсіпорын бағасындағы экспортталған өнім құны;
- сыртқы сауда ұйымдары босатқан бағадағы экспорт құны;
- сыртқы нарықта тауарларды сатудан түскен валюталық түсім.
Экспорт өндірісінің тиімділігі (Э) мына формула бойынша
анықталады:
(26)
Өнім өндірісіне және әлемдік нарықта сату қажеттілігін тудыруға арналған
экспорттың тиімділік сомасы экспорт өндірісінің тиімділік көрсеткішіндегі
алымы мен бөлімі арасындағы айырмасымен анықталады :
(27)
Экспорттың бюджеттік тиімділігі :
(28)
Халық шаруашылық немесе валюталық тиімділік коэффициенті :
(29)
Халық шаруашылығының тиімділік сомасы өндіріс тиімділігі мен
делдалдық ұғымдардың тиімділігіне тең. Импорттың тиімділігін тадау үшін
импортты тұтыну тиімділігі, импорттың бюджеттік тиімділігі және импорттың
халық шаруашылық тиімділігінің коэффициенттері есептеледі.
Бұл көрсеткіштерді есептегендегі шамалар:
сыртқы сауда бағасындағы импорт құны немесе импорттың тауарларды сатып
алуға жұмсалған валюталық қаражат;
ішкі бағадағы импорт құны;
импортталған тауарларға ұқсас отандық тауар өндірісіне жұмсалған шығын
құны.
Импортты тұтыну тиімділігі :
(30)
Импортты тұтынудың тиімділік сомасы :
(31)
Импорттың бюджеттік тиімділігі :
(32)
Бюджеттік тиімділіктің сомасы :
. (33)
Импорттың халық шаруашылық тиімділігінің кэффициенті (валюталық
тиімділік) :
(34)
Барлық экономика бойынша импорттың тиімділік сомасы :
(35)
[4, 70].
1.2 Сыртқы сауданың көрсеткіштер жүйесі.
Сыртқы сауда деп – шетелден тауар және қызмет сатып алу – сатумен
айналысатын экономиканың саласы.
Тауарлардың кедендік шекараны өткен мерзімі оның сатып алу – сату
уақытын көрсетеді.
Сыртқы сауда барлық мемлекеттердің валюта табудағы негізгі қайнар
көзі, сонымен қатар мемлекеттің өзі өндірмейтін, немесе басқа
мемлекеттермен салыстырғанда өндіруді рентабельді емес тауарлар және
қызметтердің қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Экспортқа шығарылған және импорттау тауарларының жиынтығы сыртқы сауда
статистикалық бақылау обьектілері болып есптеледі.
Тауарлардың экспорты:бұл мемлекеттердің материалдық ресурстарын
азайтатын, тауарлармен жүргізілетін комерциялық операция.
Экспорт – мемлекетте өндірілген тауарлар және реэкспорт тауарларынан
құрылады.
Реэкспорт – бұл мемлекетке шетелден әкелінген, сонан соң өңдеу
жасалмай, сол түрінде қайта шетелге шығарылған тауарлар.
Мемлекетке өндірілген тауарларға жататындар : сол мемлекетте
өндірілген, өсірілген және шығарылған тауарлар, сонымен қатар шет елде
шығарылып, әкелінген соң қайта өңдеуден өтіп өзінің технологиялық
сипаттамасын, негізгі сапасын өзгерткен тауарлар.
Экспорт операциясының түрлері – комерциялық келісім, келісім бойынша
жеткізу, тікелей тауарлармен алмасу және т.б.
Тауарлардың импорты – бұл мемлекттің материалдық құндылығын өсіретін,
оның экономикалық айналымға шеттен әкелінген тауарлар.
Импортқа жататын тауарлар :
• ұлттық шаруашылықта тұтынуға қажет, мемлекетке шетелден
әкелінген тауарлар;
• реэкспорт үшін шеттен әкелінген тауарлар(қайта шетелге шығару);
• отандағы ұйымдардың өзіндік тұтыну үшін шетелден сатып алынған
тауарлар [5, 42].
Өзара келісім жасайтын елдерді контрагент деп атайды.
Жалпы сыртқы сауда операциялары контрагент арасында топтастырылады.
• Сауда бағыты бойынша (экспорт, импорт, реэкспорт, реимпорт).
• Тауар түрлері ойынша (тұтыну тауарлары, шикізат, жабдықтар).
• Тауарлардың дайындық дәрежесі бойынша (дайын өнім, запастық белгі,
жинақталған құрал-жабдықтар).
• Тауар ауыстыру операциясы бойынша (үстеме сатып алу, бартерлік,
компенсацияланған келісімдер).
• Сауданың ғылым – техникалық жетістіктері түрлері бойынша және әр түрлі
қызмет көрсетулері (лицензиялық сауда, лизинг).
• Операциялар, келісім міндеттерінің орындалуын қамтамасыз ету түрлері
бойынша (көліктік, экспедиторлық, қоймалық және т.б.).
Халықаралық сауда жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы сауда – бұл
барлық коммерциялық операциялардың сомасы, арнайы – бұл импорт құны, яғни
тікелей іште қолдануға арналған және отандық өндіріс экспорт тауарларының
құны.
Сонымен қатар, анализде кері экспорт және кері импорт көрсеткіштері
қолданылады. Кері экспорт – елге импортталған тауарлар, оның ішінде
қолданбайды және үшінші елге сатады. Кері импорт – кезінде шығарылған
тауарларды әкелу.
Елге әкелінген тауарлар, оларды кейін шығару мақсаты – транзит деп
аталады. Транзит тура, басқаша төленбеген және жанама болып бөлінеді. Елдің
шекарасы арқылы тура транзит тауарларды ұлттық көлік арқылы тасуды
жобалайды, оның кедендік қоймасын ескермей. Мұндай тасу импорт тасуына
қойылмайды. Жанама немесе төленген транзит – импорттық тауарлардың елдің
кеден қоймасы арқылы өтуін жобалайды, олардың шекарадан кейін шығуы.
Таза экспорт – бұл, экспортты импорттан арттыру және экспорт пен
импорттың арасындағы айырымын есептейді, яғни, Э-И. Экспорт көлемі
импорттан көп немесе аз болғанына байланысты, таза экспорт жағымды және
жағымсыз мәнді қабылдау мүмкін.
Таза импорт – бұл, импортты экспорттан арттыру, яғни И-Э.
Тауарлардың әр түрлі түрлеріне байланысты сауданың ерекшелігіне
тоқталайық.
Тұтыну саудасының тауарларының негізгі жағдайлары болып мыналар
табылады:
• Көтерме сатып алушылардың бар болуы, яғни, үлкен топ тауарлардың сатып
алушы болып фирма немесе ұйым болу керек.
• Жарнама, бұрынғы тауарларды ақшаға айналдыру.
• Көптеген тауарларды сату алдында байқалғандарды сату.
• Осы нарықтың және сапасына байланысты жаңа тауарлар.
Шикізат саудасының ерекшелігі, ол елдермен ұзақ мерзімді келісім
жасайды, яғни шикізат қайта өңдеу үшін түседі және шикізат сатып алу елдің
бар екенін жобалайды, осы шикізатты қолдану барысында дайын өнімді ұзақ
өндіру процессі.
Осы келісімдердің негізгі пунктілері болып, жарты жыл немесе жылына бір
рет баға тура келісімдіктерге жету және олардың әр қайсысын қайта тексеру
және белгілеу. Бұл дүниежүзілік нарықта шикізат тауарларына бағаның
өзгеруіне және өндіру еліндегі осы шикізатты өндірудің құнының өзгеруіне
және де сатып алу елінің ішіндегі экономикалық процестерінің өзгеруі бағаға
әсер беруі мүмкін. Соңғы өнім өндірісі үшін сатып алу елінде шикізат
тоқтамай және жеткізіп тұрушылық мерзіміне қарамай жасау және келісім
шартта ең негізгі жағдайдың бірі шикізаттың жеткізіліп тұрушылықтың
біркелкі болуы.
Халықаралық сауданың ерекшелігі машина – техникалық бұйымдар құрылуы
мынада, яғни жасалған келісім шартта жабдықты жеткізіліп, тұтынушылық
экспортер мен импортер арасындағы қарым – қатынас енді басталады.
Экспортер жабдықты жеткізіп тұрудан басқа тағы;
• Оны мантаждау
• Жергілікті қызметшілерге жабдықты қолдану және оның қызмет көрсетуін
үйрету.
• Кепілдік мезгіліндегі жабдықтардың үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз
ету.
• Запас бөлшектермен қамтамасыз ету.
Импортер өз кезегінде бір уақытта қосымша келісім шартқа қол қоюға
тырысады:
1. запас бөлшектерді жеткізіп тұру үшін.
2. жабдықты монтаждау үшін.
3. қызметшілерді оқыту үшін.
4. техникалық қызмет көрсету үшін.
Жасалған келісім шартта осы аталған пункттердің не бары біреуі
қосылмаған жағдайда, импортер қосымша валюталық шығын өтейді.
Сыртқы сауда операцияларының топтастырылуында тауар ауыстыруының мынадай
тауар түрлері көрсетіледі, яғни келген және екі жақты сауда. Бұндай сауда
екі елдің арасында, әдетте үкімет аралық келісімге сай іске асырылады, яғни
бір жақ нақты санды экспорттайды немесе осы партнердің импортының
келісілген саны мен құнын өзінің партнер тауарларының құнын ауыстырады. Екі
жақты сауда көбінесе саяси мақсатқа байланысты анықталады және төлем
балансының проблема нәтижесі болып табылады [6, 25].
1.3. Ішкі сауданың көрсеткіштер жүйесі.
Мемлекеттің экономикасың даму нәтижесін, яғни өнімдерді, жұмыстарды,
қызметтерді өндіру және өткізуді статистикалық деңгейде зерттеу
өнеркәсіптің, құрлыстың, ауыл шаруашылығының, көлік және байланыстың, сауда
және қоғамдық тамақтанудың негізгі сипаттамаларын қарастыруға негізделген.
Сауда және қоғамдық тамақтану саласына ішкі сауда, сыртқы сауда,
бейнефильм прокаты кіреді.
Ішкі саудаға кіретін ұйымдар:көтерме,бөлшек сауда, қоғамдық тамақтану,
көтерме және бөлшек сауданың, прокаттың, делдалдық қызметтің,
биржалардың,брокерлердің,маклердің, кеңселердің,агенттіктердің шаруашылық
басқармалары, сауда үйлері, комерциялық орталықтар.
Бөлшек және көтерме сауда ұйымдарының өнімі сауданың үстеме бағасымен
есептеледі, ол тауарды өткізудегі сатып алу және сату бағаларының
айырмасынан, қосымша құнға салынатын салықты және салықтың басқа түрлерін
шегергенде, өнімге субцидияны қосқанда анықталады. Тауарлар бөлшек саудада
сату бағалары бйынша есептеледі, оған акциздер және қосымша құнға салынатын
кіреді. Көтерме саудадағы тауарлар сатып алу бағаларымен есептеледі. Бұл
жағдайда бағаға қосымша құнға салынатын салық кірмейді. Бірақ барлық
жағдайда, есеп айырысу қома – қол жасалса, сатуға салық алынады.
Саудалық үстеме баға – бұл, пайда алу жолындағы шығындарды жабатын
сатушы ұйымының жалпы табысы. Қоғамдық тамақ шығару оның тауар айналымына
тең блады. Бұл жердегі тауар айналымы деп өнімді жасауға пайдаланған заттар
құнынан өнімге салынатын қосылған құнға салық пен басқа да салықтарды алып
тастап, өнімдерге субцидияларды қосуды айтамыз.
Ішкі сауданың тауар айналымы -бөлшек және көтерме тауар айналымдарынан
тұрады.
Тауар айналымына талдау жасауға тауардың келесі топтарын анықтау
қажет:
• азық – түлік тауарлары;
• азық – түлік емес тауарлар (ұзақ уақыт бойы қолданылатын
техника, жиһаз, құрлыс материалдары).
Көтерме тауар айналымы – бұл, экспортқа немесе рыноктық емес тұтынуға
және қайта сату мақсатымен өндірістік және сауда кәсіпорындар мен
сауда ұйымдарына сату.
Көтерме сауданың негізгі элементтері:
• қор рыноктары;
• екіншілік рыноктар;
• валюта рыногы;
• шикізат – тауар рыноктары;
• биржадан тыс сауда.
Тауар байланысының екі түрінің ішіндегі экономикалық тиімдісі
нақты сауда жағдайларына, тауарлар ерекшелігіне, оның ассортиментінің
күрделігіне, сауда кәсіпорындарының орналасуына, көлеміне байланысты
:
• өндірілген тауарларды бірден бөлшек саудаға жіберу;
• қайта сату фирмаларының қызметін пайдаланып, көтерме саудаға
жіберу.
Егер, тауар өндірістен тұтынушыға бірден жеткізілсе, тауар
айналымы транзит деп аталады. Егер, тауар алғашында қоймада сақталса,
қоймалық деп аталады.
Бөлшек тауар айналымы – бұл, тұрғындарға, ұйымдарға және
мекемелерге қолма – қол емес төлемдер арқылы тауарларды сату. Өткізу
процесінде тауарлар көп рет сатылып, сатып алынуы мүмкін. Мысалы,
өндірістік кәсіпорын тауарды екінші көтерме сауда кәсіпорнына сатады,
ал ол өз кезегінде бұл тауарды осы аймақтан тыс жерде көтерме
кәсіпорнына сатады. Бұл, кәсіпорын тауарды дүкенге өткізеді, сонан
кейін тауар тұтынушыларға сатылады.Осы сатулардың сомасы жалпы тауар
айналымын құрайды :
ЖТА = БТА + КТА (36)
ЖТА – жалпы тауар айналымы;
БТА – бөлшек тауар айналымы;
КТА – көтерме тауар айналымы.
Бұл көрсеткіштер құрамында қайталанған есеп бар. Нақты сату
көлемін санағанда, қайталанған есеп шегерілген соң, таза тауар
айналымы қоланылады.
Тауар айналымының жалпы динамикасы тауар айналымы индексінің нақты
бағасымен анықталады :
J – нақты баға мен тауар айналымы = (37)
және - базистік және есеп беру мерзіміндегі сатылған тауардың
көлемі;
және - базистік және есеп беру мерзімдегі бөлшек бағалар [7,
63].
1.4 Кеден статистикасының көрсеткіштер жүйесі.
Кеден статистика мынадай көрсеткіштер жүйесінен тұрады.
1 Кеден потенциялының статистикалық көрсеткіштері:
1)Еңбекші потенциал;
2)Материалды-техникалық потенциал;
3)Сыртқы сауда потенциал:
а)Экспорт;
ә)Импорт;
б)Сыртқы сауда айналымы;
в)Реэкспорт,Реимпорт.
2 Кеден әрекетінің ағымдағы көрсеткіштері:
1)Дайындалған жүктің көлемі;
2)Көлік құралдарының саны;
3)Жеке тұлғаның,жолаушылардың саны;
4)Дайындалған КЖД-ң саны.
3 Тәртіп бұзылуының көрінуіндегі кеден әрекетінің көрсеткіштері:
1)Кеден құқығы бұзылуының саны;
2)Қылмыс саны;
3)Контрабанда көлемі;
4)Есіртке көлемі;
4 Кеден әрекетінің қорытынды көрсеткіштері:
1)Кедендік табыс;
2)Импорттық баж салығы (пошлина)
3)Процедураға ақы төлеу;
4)Лицензиялық жинақ;
5)ҚҚС,акциздер;
6)Жалпы табыс;
7)Басқада табыстар (штрафтар)
5 Шығын көрсеткіштері:
1)Аралық қолдану;
2)Негізгі капиталды қолдану;
3)Еңбекке ақы төлеу.
6 Кеден әрекетінің нәтижелік көрсеткіштері:
1)Нәтижелік шығын көрсеткіштері;
2)Нәтижелік ресурс көрсеткіштері [8, 78].
1.5 Қазақстан Республикасының кеден іс ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасының кеден комитеті мемлекеттік кірістер
министірліктердің құрамына енеді. Өз қызмет атқарған жылдарда маңызды қайта
ұйымдастыру, сонымен қатар құрылыстарды өзгертуде. Қазір ол өзінің
статусымен орталық атқару органы болып келеді, Қазақстан Республикасының
кеден органының бірыңғай жүйесін басшылық етеді және кеден ісімен тікелей
басшылық етеді. Кеден органдарының құрылымы бірыңғай жүйеден құрылады, яғни
оған кіретіндер:
• Қазақстан Республиксының орталық кеден органы
• Кеден басқармасы
• Кеден
• Кеден күзет органдары
ГДРК министірлік кеден комитеті – елдегі кеден қызметінің ең басты
басқару органы. Кеден коммитетінің құрлымы:
• Кеден комитетінің төрағасы
• Бірінші орынбасар
• Орынбасар
• Көмекші
• Төраға кеңесшісі
Комитет негізін басқарма құрайды:
• Контрабанда және кеден ережелерінің бұзылуын қадағалайтын күрес ұйым
басқармасы
• Кеден табыстарын қарайтын басқармасы
• Кеден контактілерін қарайтын басқармасы
• Ақпарат жұмыстарын қадағалайтын қаражаттық-шаруашылық басқармасы
• Кадрлар басқармасы
• Сыртқы байланыстар бөлімі
• Қауіпсіздік бөлімі
• Кеден экспертизалар бөлімі
Кеден бақылау басқармасы мынадай бөлімдерден тұрады:
• Кеден бақылау ұйымы
• Кеден тәртіп бөлімі
Контрабанда және кеден құқығы бұзылғанын қадағалайтын күрес ұйым
басқармасы мынадай жұмыс жасайды:
• Шапшан (оперативный) бөлімі
• Контрабандамен күрес бөлімі
• Кеден құқығын бұзуларымен күрес бөлімі
Заңға сүйінген қамтамасыз ету бөлімінде алдын ала ескерілген, заң шығару
және кеден құқықтар ұйымдық бөлімі қарастырады, ол практикалық заңгерлік
істер заңгерлік бөлімде орналасқан.
Қызметкерлердің толық штатымен бухгалтерия қарастырылып отырған
басқарманың басты бөлімшесі болып табылады. Басқа ең маңызды емес бөлімшесі
қаржыландыру және кеден органдардың қаражаттық – шаруашылық қызметін
атқаратын бөлімі болып табылады.
Қажетті бөлімшесі заттық – техникалық жабдықтау, қару – жарақтар,
қорғаныс құралдары және техникалық бақылау бөлімі болып табылады.
Кеден клмитетін сыртқы экономикалық қатынастардың ішкі мемлекеттік
органдарына жатқызуға болады. Қосымша дәлелмен сондай бекіту пайдасына
кеден комитеті құрылымында сыртқы байланыстар бөлімі көрсетіледі. Бөлім
мақсаттарына кіретіндер:
• әр түрлі елдерде ақпараттар жинау және кеден іс күй – жағдайын жүзеге
асыру
• басқа елдермен Қазақстанның кеден ынтымақтастығы
Сыртқы байланыстар бөлімі келесі функцияларды орындайды:
• кеден іс сұрақтарына байланысты халықаралық заңға сүйінген актілерді
зерттеу.
• Орталық халықаралық органмен, дүниежүзілік кеден органмен (ДКО) және
басқа халықаралық кеден органдарымен ресми қатынастарын жүзеге асыру.
Бөлімнің басты бағыттарына сыртқы экономика қызметіне қатысушыларына
тексеру және экспорттың, импорттың операциялар тауарлардың есебі, жүк
таситын декларациясына сәйкес бланкілерді дұрыс толтыру, лицензия есебі
және тіркеу, сертификаттар және кеден құжаттарын тіркеу.
Кеден ісінің шешім қабылдауына байланысты кеден органдарының жұмыс істеу
процесін автоматтандырылуы адамзат факторының азаюына әкеледі. Соңғы 3
жылда жаңа автоматтандырылған жүйелер енгізілді:
• Көлік құралдарының контейнерлік сканированияның инспекциялық жүйесі –
көлік құралдарын ашуынсыз алдын-ала тексеруге мүмкіндік береді.
• Тауарларды жеткізу бақылауының автоматтандырылған жүйесі – көлік
құралдарының параметрлерін салыстыруын автоматты түрде жасауға
мүмкіндік береді және Қазақстан Республикасының территориясы бойынша
ауысуына бақылау жүргізіледі.
• WEB- декларанттың электрондық декларациялау комплексі жүкті қағазсыз
кедендік дайындаудың бірінші қадамы
• Кедендік киоск – жолаушы декларациясын толтыру процессін
автоматтандырады.
• КААЖ-2 проектінің шегінде мынадай жүйелер енгізілген: Дербес счет;
Оңайтылған тәртіп бойынша кедендік толтырулар; Қылмыспен және
ережені бұзушылармен күрес.
Кеден органдарының және электрондық кеденді жасауға байланысты автоматты
түрде дамуы ҚР ҚМ Кедендік бақылау комитетінің перспективалы жоспары [9,
35].
Қазіргі күні ақпараттық технологияны енгізу сұрақтары мемлекеттік
органдарымен тығыз байланыста шешіледі, яғни бұл кеден органдар әрекетінің
әр түрлі параметрлерімен байланысты.
2001 жылы кедендік автоматтандырылған ақпараттық жүйесі енгізілген, яғни
бұл кедендік декларацияны жинау процессі, өңдеу, бақылау және анализдерді
автоматтандыруға мүмкіндік береді және сыртқы экономикалық әрекет бойынша
сенімді кеден статистикасын жүргізу. КААЖ бағдарламасын енгізу барысында
кеден қызметінің жұмысшылары бір терезелі қағидаты бойынша жұмыс істеуде.
2002 жылы кеден қызметкерлері шекарада жаңа технологияны енгізуді бастады
және бір аялдамалы қағидатымен жұмыс істеуде. Бұл қағидатты түсіну үшін,
яғни кеден шекарасы арқылы кесіп өтетін тауарларды және көлік құралдарын
бір жерде және бір уақытта мемлекеттік органдар бақылау және тексерулер
жүргізеді.
Жаңа технологияларды және қағидаттарды енгізуде кеден органдары көптеген
қиыншылықтармен ??? , яғни әртүрлі ұсыныстарды және бір мағыналы ұғымды
түсіндіру және әртүрлі мемлекеттік бақылау органдарымен ақпараттарды
айырбастау қиынға соқты. Қазіргі күні шешілмеген проблемалардың бірі
мемлекеттік органдардың ақпараттық базасына бір мағыналы мәліметтерді
енгізу. Мемлекеттік бақылау органдарының ақпараттық жүйесін үлестіру,
мәліметтерді айырбастау желі енгізу барысында мемлекеттік орталық бір
аялдама, бір енгізу және бір терезелі қағидатты қолдануға мүмкіндік
болатын еді.
Ақпараттық жүйені жасау мақсатында бір терезелі қағидатты ұйымдастыру
үшін, көршілес мемлекеттермен және кеден органдарымен бірыңғай ақпараттық
кеңістікті құру қажет. Бірыңғай ақпараттық кеңістікті құру барысында бір
аялдамалы қағидатты іске асыру мүмкіншілігі бар, яғни әртүрлі
мемлекеттерде және кедендік құрылымда бір мағыналы мәлімет болмайды. бір
терезелі қағидатты іске асырудың бірінші қадамдарының бірі кедендік
дайындау орталығы құрылды, яғни дайындау және бақылау бір уақытта барлық
көршілес және кедендік құрылымдар: сертификаттау орталығы, брокерлік
компаниясы, нотариус және аудармашылар іске асыруда. Енді қалған жұмыс –
бірыңғай қатынас желіні құру, бірыңғай протаколды өңдеу және мәліметтер
құрылымы бойынша нұсқа және мәліметтерді айырбастау.
Қағазда бұл өте қысқаша баяндалады, бірақ бірыңғай ақпараттық жүйені
құру үшін үлкен материалдық және еңбек күші шығындары және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1 Экстро және интро сауданың әдістемелік сұрақтарын нарықтық жағдайда
статистикалық зерттеу.
1.1 Сыртқы сауданың әдістемелік сұрақтарын статистикалық зерттеу;
1.2 Сыртқы сауда көрсеткіштер жүйесі;
1.3 Ішкі сауданың көрсеткіштер жүйесі;
1.4 Қазақстандағы Кеден статистикасының көрсеткіштер жүйесі;
1.5 Қазақстандағы Кеден ісін ұйымдастыру;
1.6 Кеден органдар әрекетінің статистикалық мәліметтерінің жинау,өңдеу
және талдау жүйесі.
2 Кеден органдар әрекетін статистикалық талдау.
2.1 Қ.Р. Кеден органдарының құрылу және даму тарихы;
2.2 Экспорттық операцияларды динамикалық және құрлымдық талдау;
2.3 Импорттық операцияларды динамикалық және құрлымдық талдау;
2.4 Экспорт пен импорттың орташа түсімділігін аналитикалық тегістеу;
2.5 Макроэкономикалық көрсеткіштер мен кеден әрекетінің арасындағы
байланысты талдау.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
XX ғасырдың 90-жылдарындағы әлемдік сахнада болған үлкен өзгеріске Кеңес
Одағының құлауы жатады. Соның нәтижесінде 15 жаңа тәуелсіз мемлекет пайда
болды. Солардың бірі- Қазақстан Республикасы 15 жыл ішнде өзін барша әлемге
тәуелсіз әрі экономикасы өтпелі, демократиялық мемлекет екенін танытты.
Өзінің толық тұрақты дамуы мемлекеттермен екінші жағынан ТМД бойынша әдетті
серіктестермен белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізуі қажет.
Тәуелсіз достық мемлекеттердің пайда болуы мемлекеттік шекара және кеден
қызметін құруын қажет етті. Бұл кеден әрекетін және кеден статистикасын
дамытуға күш берді.
Кеден әрекеті, кеден статистикасының пәні ретінде болып келді, функция
жиынтығын атқарады, яғни маңызды әлеуметтік-экономикалық зардаптарының бар
екені.
Кеден статистикасының дамуы мемлекеттік органдарының ақпаратпен
қамтамасыз етуімен және Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының күйіне
байланысты болады, кеден баждарының, кейбір салықтардың, валюталық
бақылаудың, Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының анализ және
дамуының және оның саудалық және төлем баланс күйінің республикалық
бюджетке түсуінің бақылау әрекеттілігі.
Бұл әрекет ТМД-ң дербес елінің статусын алу үшін жағдай жасайды. Бұның
нәтижесінде бір ел ішінде республика арасындағы байланыс сыртқы экономикаға
ауысып кетті, яғни оларды белгілі құқықтық актілермен әзірлеу және кеден
қызметін құру талап етіледі. Сондықтан кеден әрекеті көптеген ТМД елдерінің
біршама жаңа обьектілерді статистикалық талдау болып табылады және ғылыми
негізде әдістеменің өңдеу негізінде кеден статистикасының дамуын талап
етеді.
Қазақстан Республикасында және басқада достық елдердегі сыртқы сауданы
децентрализациялау, кәсіпорын және кәсіпкерлердің иемденуі сыртқы нарықта
стратегиялық әрекет жасау құқығы, ішкі экономиканың қиын күйі жоспарға
бірінші мәселе болып, сыртқы сауда әрекеті бақылауының тиімді механизмін
құру және өнімнің кеден құнын анықтау және басқа мәселелерді шешу.
Кеден әрекетін бақылау, қолайлы кеден саясатын өңдеу ақпаратының күйіне
байланысты.
Елдің сыртқы саудасының статистикалық ақпаратты кеден жүк декларациясы
(КЖД) және басқа құжаттар негізінде өңделген, яғни жалпы сыртқы сауда
әрекетінің бақылау механизмінің негізгі құралы болып келеді және бағаның
тиімділік негізінде жатқызылған.
Қазақстан Республикасының қазіргі күнгі экономикалық дамуы кеден және
сыртқы экономикалық әрекет аумағымен тығыз байланысты, ,яғни мемлекеттің
экономикалық және қаржылық тұрақтануына мүмкіндік туғызады.
Бұл жұмыста кеден әрекеті кеден статистикасының пәні ретінде
қарастырылады. Кеден қызметінің дамуы сыртқы сауда айналымының қызмет
көрсету бағытында көрінеді,яғни экспорт және импорттың дамуы, табыс келуі,
кеден тәртібін бузушылықты тоқтау, контрабанда және есіртке құралдар
факторларына аса көңіл бөлінген.
Қазіргі кезде кеден –ол тек фискалдық орган емес, яғни өзінің экономикасы
бар орган, халық шаруашылығының негізгі саласы, яғни инфрақұрлымдық
тармағы, бұл дамуы барысында.
Қазіргі күні кеден органдарының алдында кеден бұзұшылармен күрес жөнінде
ұйымның кең көріністе ашылуы. Сол уақытта Кеден одағының құрылуы, сыртқы
сауда приаритетінің өзгеруі контрабанда және кеден құқық бұзушылардың
жандануына әсерін тигізбейді.
Тенднцияның белгілі бағалары 1991-1995 жж. кеден тарифтерінің төмендеуіне
әсерін тигізеді, яғни бұл үкіметтің экспорттық және импорттық сауда
операцияларын қолдауы, және шикізат ресурстарының ішкі нарықтағы, импорттық
тауарларын халық тұтынушыларының қанығуы. Бұндай жағдайдың сақталуы
экономика құрлымына катострофалық деформацияға әкеп соғуы мүмкін, яғни
өндірісті тұтыну және инвестициялық тауарларының жоюылуы. Әкелінген және
әкетілген өнімдердің кеден тарифінің бағасының өсуінің қорқуын табыс
нормасына шек қою мақсаттық саясатын жоюға болатын еді, өндіріс шығынын
азайту және салықтық емес ынталандыру талап етілетін нарықтарда отандық
өндіру туарларының дамуы.
Сонымен қатар, Қазақстан өзінің транспорттық жүйесін, яғни теңіз, темір
жол, автомобиль және құбыр сияқты көлік түрлерін, транспорттық
информқұрылымдарында дамытуы керек.
Белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізумен байланысты Қазақстанның
экспорттық-импорттық операцияларының көлемінің өсіуі, кеден тарифтік
реттудің өсуіне әкеледі.
Сыртқы сауда операциялары әлемдік экономикада маңызды орынға ие, өйткені
түрлі елдердің тауарлары мен қызметтері арқылы экспорты мен импортының
азаюына да, өсуіне де нақты жер етуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономикасында сыртқы сауданың мәні мен ерекшелігін
талдау өте маңызды.
Дипломдық жұмыста Республикамыздағы сыртқы сауда, ішкі сауда
көрсеткіштер жүйесімен қатар, Қазақстандағы Кеден статистикасының
көрсеткіштер жүйесінің ерекшеліктері көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы Кеден ісін ұйымдастыру әрекеті,
мәліметтерін жинау, өңдеу, компьютерлік енгізу жолдары қарастырылады.
Және де Қазақстан Республикасындағы экспорттық операциялардың,
импорттық операцилардың динамикалық және құрлымдық өзгерістерін
талдап,экспорт пен импорттың орташа түсімділігін аналитикалық тегістеу
арқылы,сонымен қатар макроэкономикалық көрсеткіштер мен Кеден әрекетінің
арасындағы байланыс қарастырылады.
1 Экстро және интро сауданың әдістемелік сұрақтарын нарықттық жағдайда
статистикалық зерттеу.
1.1 Сыртқы сауданың әдістемелік сұрақтарын статистикалық зерттеу.
Мемлекеттің сыртқы саудасы экспорт пен импорттың жалпы сомасынан тұратыны
белгілі.
Сыртқы сауда халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын пайдалануға
қамтамасыз ететін негізгі форма болып табылады. Сыртқы сауданың материалдық
негізі- тауар мен қызметті сыртқа шығару (экспорт) және оларды ішке енгізу
(импорт) болып табылады.
Сыртқы сауда статистикасының пәні халықаралық сауда саласында пайда
болатын процестер мен құбылыстардың сапалық сипаттамалармен тығыз
байланысты сандық жақтарын қамтиды. Халықаралық сауда елдер арасындағы
тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатуы қамтамасыз етеді. Сыртқы сауданың
ішкі саудадан негізгі айырмашылығы- онда әр түрлі валюта қолданылады. Сол
арқылы сыртқы сауда тарифтер, квоталар мен валюталық тексерулердің
көмегімен реттеліп отырады. Әр түрлі тауар мен қызмет көрсетуді өндірудегі
шығындардың айырмашылығына және кейбір елдерде қандайда бір тауарлардың
болмауына байланысты сыртқы сауда нәтижесінде елдердің әл- ауқаты өседі.
Мемлекеттік шекара арқылы өтетін тауарлар ағымының қозғалысын реттеп
отыратын статситикалық бақылаудың көмегімен елдердің сыртқы сауда
операциялары есепке алынады. Бұл құбылыстардың бағытына байланысты
бақылаудың екі объектісі анықталады:
• Импорт статистикасы – елге сырттан келген тауарларды бақылау;
• Экспорт статистикасы – елден сыртқа шығарылатын тауарларды
бақылау.
Берілген мемлекеттің әлемдік нарықта сататын тауарлары мен қызметтері
мына категорияларға бөлінеді:
ТАУАРЛАР- өнеркәсіп заттары, ауылшаруашылық өнімдері және басқа
материалдық құндылықтар;
ҚЫЗМЕТТЕР- материалдық емес өнім. Қызметтерді сыртқа сату мыналарды
қамиды;
1. тауарларға байланысты қызметтер (өңдеу, тасымалдау, алып-
сату, брокерлік операциялар және т.с.с.)
2. қаржылық қызметтер (сақтандыру, банктік операциялар);
3. сауда- өндірістік қызметтер (ғылыми зерттеу, жобалаудағы
ізденіс, есептеу жұмыстары);
4. дербес қызмет көрсету (жолаушылар тасымалы, денсаулық
сақтау, демалыс);
5. мемлееттік мекемелер қызметі (қорғаныс және т.б.)
НЕСИЕ- моентарлық эффект тудыратын қарызға ақша беру операциялары.
Жоғарыда аталған үш категорияның ішіндегі тауарлар бойынша жасалған
шарттар сауданың “көрінетін” статьясы деп аталады, ол қызметтер мен несие
бойынша жасалған шарттар “көрінбейтін” статьяларға жатады.
Сыртқы сауда статистикасы- сыртқы сауда айналымының, экспрот пен
импорттың көлемі мен динамикасын; экспорт пен импорттың тауарлық құрамын;
сыртқы сауда географиялық бөлуін зерттейді. Сондай-ақ, эксопрт пен
импорттың физикалық көлемінің индекстерін, баға индексін, тауарлардың
тиімділік көрсеткіштерін және тағы басқа елдердің сытқы сауда әрекеттерінің
жағдайы мен дамуын сипаттайтын көрсеткіштерін есептейді.
Елдің сыртқы экономикалық саясатының негізгі принциптері кедендік заңда
көрсетлген. Онда елдің кедендік шекарасы, салықсыз сауда территориясы,
кедендік тексеріс негіздері және тауарларға салық салу, тауарлардың
кедендік құнын анықтау және т.с.с көрсетіледі.
“Квота” термині сыртқы экономикалық қызметте 3 мағынада пайдаланылады:
1. экспорттың және импорттың операцияларды реттеу әдісі ретінде
тауарларды енгізу мен сыртқа шығару көлемін сандық шектеу қою
арқылы жүзеге асады;
2. өндірістің, ресуртың, капиталдың дүниежүзілік көлеміндегі елдің
(кәсіпорынның) үлесін сипаттайтын сандық көрсеткш ретінде
қолданылады;
3. ұлттық шаруашылықта импорт пен экспорттық мәнін көрсететін және
сыртқы сауданы реттеу құралы ретінде болады.
Сыртқы сауда жағдайы бойынша елдің территориясы әдетте режимді аймақ және
біріккен кәсіпкерлік аймағы болып бөлінеді.
Еркін сауда аймағы деп, Батыс Еуропа сауда аймағын айтады, онда сыртқы
сауда операциялары кедендік және сандық шектеулерден босатылған.
Еркін экономикалық аймақ (ЕЭА) дер, валюта-қаржылық және салықтық режимде
жеңілдіктері бар арнайы территорияны атайды. ЕЭА- да шет ел капиталының
осында салынуына ықпал жасау үшін енгізілетін өнімдер кедендік төлемдерден
босатылады, салықтар төмендетіледі, аймақты және обьектіні жолдауда
жеңілдіктер беріледі, несие және сақтандыруға қолайлы жағдайлар ұсынылады
және т.б.
Тауарлармен сыртқы сауда статистикасының негізгі көрсеткіштері
Сыртқы сауда статистикасы экспот пен импорттың сыртқы сауда айналымының
өсу деңгейін, сауда байланысының жағдайын, экспорт пен импорттың тауарлық
құрылымын, сыртқы сауданың аймақ, мемлекеттер бойынша және тауардың түрлері
бойынша таратылуын зерттейді, сонымен бірге экспорт пен импорттың орташа
баға индексі, физикалық көлем индекстері, сауда шарты, тиімділік
көрсеткіштері және т.б есептелінеді.
Сыртқы сауда статистикасы келісім-шарт мәліметтерін, ішкі ведомствалық
есеп берулер мен жүктік кедендік декларация мәліметтерін пайдаланады.
Елдің сыртқы сауда айналымы деп экспорт пен импорт құнының сомасын
(қосындысын) айтады.
ССАj = ∑Эi+∑Иi (1)
i i
мұндағы i- импорттық және экспорттық тауарларды атауы;
j- әлемдік саудаға қатысатын елдер.
Әлемдік тауар айналамының көлемі барлық елдердң экспорттарының
қосындысына тең болады:
ЭТА=∑∑Эij (2)
Сыртқы сауда арналарына жыл сайын дүние жүзінде өндірілген барлық өнімнің
15 бөлігі түседі және бұл үлес жылдан жылға, әсіресе қазіргі халықаралық
интеграция кезінде өсуде. Бірақ барлық елдердің эксопрттық саласы барлық
елдердің импортының саласына тең емес. Бұл сауалдың жауабы тауарды экспорт
түрінде, содан соң импорт түрінде есепке алудың уақыттық өзгешелігіне
байланысты және бұл тауарды жеткізудің негізі шарттарын бағалау
өзегешеліктерімен де түсіндіріледі, өйткені экспорт ФОБ бағасымен, импорт
СИФ бағасымен бағаланады. ФОБ (free on board- свободно на борту) бағасы
тауардың өндірістік құны негізінде анықталады, оған жүкті жеткізу мен тиеу
шығындары, экспорттық төлем және басқалай салықтар, шекараға дейін тауарды
сақтандыру шығындары, келісім- шарттың шығындары, ыдыс- орамдар құны және
т.с.с. енгізілмейді.
СИФ (cost insurance freight – стоимость, страхование фрахт) бағасына тиеу
кезіндегі тауардың құны, импорттаушының басқа бір ел шекарасына дейін
тауарларды сақтандыру мен көлікпен жеткізу шығындары енгізілген баға жатады
[1, 26].
Елдің ұлттық экономикасындағы сыртқы сауданың рөліне талдау жасау үшін
мына көрсеткіштер есептеледі:
1. Көлемдік көрсеткіштер (ұлттық валютада немесе АҚШ долларымен):
- экспорт көлемі (Э);
- импорт көлемі (И);
- сыртқы сауда айналымының көлемі (ССА = И+Э) (3)
- экспорт сальдосы (э -и)
2. Салыстырмалы көрсеткіштері
- экспорттың (ипорттың) жалпы ішкі өнімдегі (ЖІӨ) үлесі
Dэ= Эжіө; dи= Ижіө; (4)
- экспорттың (импорттың) эластикалық коэффиценті:
Кээл = Э1Э0 : ЖіӨ1ЖіӨ0 ×100%; Киэл = И1И0 : ЖіӨ1ЖіӨ0×100% ; (5)
- экспорттың импортқа қатынасы:
Кэи = ЭИ×100% (6)
3. экспорттың және импорттың тәуелділігі көрсеткіштері:
- экспорттық квота (Э кв)- экспорт көлемінің жалпы шығарылған өнімге
қатынасы арқылы есептеледі.
Экспорттық квота:
А) жалпы өнеркәсіп;
Ә) өнеркәсіп салалары;
Б) маңызды өнім түрлері
бойынша есептелінеді.
- импорттық квота – импорт көлемінің ЖІӨ шамасына қатынасы.
Сырттан келген өнімдері жеке сала ресуртарымен салыстыру импорттық
квотаны дәлірек есптеуге мүмкіндік береді:
Жеке саладағы импорттық өнім саланың ақырғы өнімі.
Елдегі шикізаттың маңызы түрлерінен (астық, мақта, ет және т.б.)
тәуелділігі (импорттұтыну) қатынасымен сипатталады.
Сыртқы сауда айалымының динамикасын талдауға мына индекстер қолданылады:
а) құндық көлем индексі
ә) физикалық көлем индексі
б) экспорт және импорт бойынша баға индекстері
в) сауда жағдайының индексі.
Тауар айналымының құндық көлем индексі
Мына формула бойынша есептеледі:
Iqp =∑ni=1 qi1pi1
------------- (7)
∑ni=1qi0pi0
Мұндағы; qi1 qi0 – есептегі және базистік кезеңдердердегі табиғи өлшем
бойынша өнім көлемі:
Рi1 және Pi0- есептегі және базистік кезеңдердегі өнім бірлігінің бағасы;
∑ni=1 qi1pi1 және ∑ni=1 qi0pi0- есептегі және базистік кезеңдердегі
сыртқы сауданың (тауар, экспорт,импорт) құндық көлемі.
Тауар айналымының құндық көлем индексі есептегі кезеңді базистік
кезеңмен салыстырғанда тауар бағасының және көлемінің өзгеруі нәтижесінде
тауар айналымының құны неше есе өзгергенін көрсетеді. Индекстің алымы мен
бөлімінің айырмасы () – тауар айналымы құнының абсолюттік өзгерісін
көрсетеді.
Сыртқы сауда айналымының физикалық көлем индексі -тек қана тауардың
физикалық көлемінің өзгеруі нәтижесінде болатын тауар айналымы құнының
салыстырмалы өзгеру шамасын көрсетеді, яғни бағаның өзгерісі ескерілмейді.
Бұл индекс мына формуламен есептеледі:
J - Ласпейрес формуласы; (8)
J - Пааше формуласы. (9)
Сыртқы сауда айналымының баға индексі -тауарлар бағасының өзгеруі
нәтижесіндегі тауар айналымы құнының салыстырмалы өзгерісін сипаттайды.
J - Ласпейрес формуласы (10)
J- Пааше формуласы (11)
мұндағы, және - есептегі және базистік мерзімдегі сатылған өнім
құны;
- базистік мерзімдегі тауарлардың есептік мерзімдегі бағамен
есептелген шартты құны;
- есептік мерзімдегі тауарлардың базистік мерзімдегі бағамен
есептелген шартты құны, яғни есептегі мерзімде тауарлардың бағасы
өзгермеген жағдайдағы құны.
Талдау мақсатына қарай, кейде бұл индекстерде тауар бағалары орташа бағамен
алмастырылады. Мұнда индекстің мағынасы өзгереді, яғни сыртқы сауда
айналымының құрылымы ескеріледі.
Орташа баға индекстерінің есептеу формуласы:
J - Ласпейрес формуласы; (12)
J- Пааше формуласы (13)
мұндағы, және - есептік және базистік кезеңдердегі тауардың
орташа бағасы.
- орташа бағаны есептеу формуласы. (14)
Базистік және есептегі кезеңдердегі орташа бағаларды білу арқылы орташа
баға индексін есептеуге болады:
J: (15)
Физикалық көлем индексі мен орташа баға экспорттық, импорттық және
барлық айналымның тауарлық топтары бойынша есептеледі.
Егер физикалық көлем индексі Ласпейрес формуласы бойнынша есепелген
жағдайда, яғни салмақ (бұл жағдайда баға алынады) базистік кезең деңгейінде
бекітілсе (фиксирование), яғни есепті кезең деңгейіндегі бекітілген
салмақпен (тауарлар саны) есептелсе, онда тауар аналымының
мультипликативтік факторлық моделін құруға болады.
J=JJ немесе
(16)
Өнім құнын тауарлар санының оның бағасына көбейтіндісі ретінде
қарауға болады , мұндай байланыс құн индексі мен физикалық көлем және
баға индекстері арасында да болады. Осылайша сатылған өнім құнының өзгерісі
тауар бағасы және сату көлемі деп аталатын екі фактор мәнінің өзгерісіне
тәуелді болады.
Жоғарыда аталған модель сатудан түскен түсімнің салыстырмалы
өзгерісін сипаттайды, және салыстырмалы шамамен де (яғни, индекстерімен)
алынатын бұл модельдің факторы өзара көбейтіледі де сату құнының жиынтық
көрсеткішіне олардың біріккен әсерінің шамасын береді. Сондықтан бұл модель
мультипликативті (ағылшын тіліндегі multiply - көбейту деген мағынаны
білдіреді) деп аталады.
Мультиплиткативтік модельдің негізінде тауар айналымының аддитивтік
факторлық моделін құруға болады:
немесе
- (17)
мұндағы, – тауар айналымының абсолютті өзгеру шамасы сату көлемі мен
бағаның бір мезгілдегі өзгерісінің нәтижесіндегі, яғни тек бағаның өзгеруі
мен сатудың физикалық көлем өзгерісіне сәйкес.
Бұл модель әрбір фактордың жеке өзгерістерінің нәтижесінде және тұтас
сатудан түскен түсімнің абсолюттік өзгерісінің мөлшерін білдіреді.
Тауарларды сатудан түскен ақша массасының жалпы өсімі әрбір фактор есебінен
абсолюттік өсуінің қосындысына тең. Сондықтан бұл модель аддитивті
(ағылшынша add – қосу) деп аталады [2, 35].
Халықаралық экономикалық ұйымдардың статистикалық анықтамаларында
жалпы әлемдік деңгейдегі баға индекстері, тауарлық топтар мен тауарларға
арналған баға индекстері, сондай-ақ жалпы деңгейдегі бөлінген барлық
тауарлар бойынша экспортық және импорттық бағалары келтірілген:
• ел топтары (дамыған, дамушы) бойынша;
• аймақ (Солтүстік Америка, Батыс Еуропа, Азия, Африка, Латын
Америкасы) бойынша;
• жекелеген экономикалық топтаулар (ЕЭО, ЕЕСА және т.б.) бойынша.
БҰҰ мен оның ұйымдары жариялаған баға индекстері әлдеқайда көрнекті
деп есептеледі. Халықаралық саудада бір түрдегі тауарларға арналған әртүрлі
баға қолданылады. Бұл бағалар мезгілге, мекенге, сату шарттарына,
сұранысқа, нарық сыйымдылығына, қатаң бәсекеге байланысты ерекшеленеді.
Әлемдік сауда бағасы ретінде халықаралық сауда орталығында әйгілі
фирмалардың жүйелі және тұрақты экспорттық және импорттық мәмілелеріндегі
баға қолданылады. Сонымен қатар, биржалық бағалар, нақты мәмілелер бағасы,
ішкі фирмалық бағалар, сатушылар мен сатып алушылар тағайындайтын бағалар
қолданылады.
БҰҰ-ның статистикалық басылымдарында мынадай жолдармен топтастырылған
шикізат тауарларының әлемдік нарығындағы баға индекстеріне ерекше назар
аударылады:
• тұтастай алынған шикізат пен азық-түлік;
• азық-түлік;
• ауыл шаруашылық азық-түлік шикізаты;
• минералды шикізаттар;
• мұнайды қоспағандағы минералды шикізаттар;
• түрлі-түсті металдар.
Бұл индекстер дамыған және дамушы елдер бойынша жеке жарияланады.
Әлемдік саудада 70-жылдарға дейін өзгермейтін базада есептелетін Рейтер
агенттігінің баға индекстері 17 азық-түлік және шикізат тауарары – бидай,
мақта, кофе, жүн, бал, қант, каучук, жүгері, күріш, сиырдың еті және т.б.
бойынша есептеледі. Бұл индекс ағылшын нарығына бағдарланып, стерлингтік
зона елдеріндегі осы аты аталған тауар бағаларының өзгерісін көрсетеді.
Стерлингтік зонаға стерлингтік фунтты қолданатын, валюталық бақылауды
бірлесіп жүзеге асыратын елдер мен территория жатады, бұл елдер Лондонда
сақтаулы тұрған, жалпылама орталықтандырылған алтын мен доллар резервтеріне
қолдау көрсетеді. Фунттың, әсіресе, 1967 жылғы дағдарыс пен девальвациядан
кейін халықаралық жағдайдың қыиндауына байланысты Стерлингтік зонадағы
бұрынғы көптеген елдер стерлингтік фунтты валюта резерві ретінде
пайдаланудан бас тартты. Дайын бұйымдардың экспорттық бағасының жалпы
индексін тек БҰҰ ғана есептейді және дамыған елдерге экспортталатын үш
тауарлық топ үшін орташа статистикалық экспорттық баға негізделеді:
1) машиналар, жабдықтар және көлік құралдары;
2) химиялық азық-түліктер;
3) басқа да дайын бұйымдар.
Әртүрлі елдердің статистикалық қызметтеріндегі экспорт және импорттың
орташа баға индекстері негізінде сауда жағдайы индексі есептеледі. Ол J-
Рэкс. Экспорттың орташа баға индексіне қатынасы арқылы есептеледі:
Jсауда жағд. = (18)
Бұл индекстің мәні тауар құрылымы мен тауарға арналған баға деңгейіне
тәуелді. Егер ол бірден үлкен (100%) болған болса, онда сауда жаңдайы
базистік кезеңмен салыстырғанда жақсарған, яғни бір елдің сыртқы саудадағы
бағасының өзгеруі басқа мемлекетке қолайлы болды, себебі, импортталған
тауарға қарағанда экспортталған өнімге баға тең өседі.
Басқа бір елге немесе ел топтарына деген нақты бір елдің сыртқы сауда
баға индексін есептеу үшін Jб.ара.с. бағалық қатынастар индексін есептеген
орынды.
Jб.к. = (19)
Мұндағы, qэij – j еліне экспортталған тауарлар саны; qи ij – j еліне
импортталған тауарлар саны; Рэij және рэ – j еліне жөнелтілген тауардың
экспорттық бағасы және оның ел топтарына экспорт барысындағы осы тауардың
орташа бағасы;
– экспортталған (импортталаған) тауар бағасы толық орташа бағаға тең
болған жағдайдағы, экспорттан түсетін түсім (импортқа кететін шығын).
Егер, Jб.қ. 100% болса, контрагеннтердің осы топтары сауда
жүргізетін елге тиімді әрі қолайлы болады. Индекстің мұндай мәні
импортталған өнім бағасының өсіміне сай экспорт бағасының өсуін жоғарылату
кезінде пайда болады.
Баға қатынастарының шамасы абсолютті құндық мәнде экспорттық және
импорттық баға индекстерінің алымы мен бөлімінің айырмашылығы ретінде
берілуі мүмкін:
а) экспорт үшін: (20)
ә) импорт үшін: (21)
б) тұтастай алғанда тауар айналымы үшін а) және ә) пунктерәндегі
шамалардың қосындысы ретінде:
(22)
Мемлекеттерде, сонымен қатар, Ласпейрес формуласымен есептелген
экспорт пен импорт бойынша физикалық көлем индекстерінің қатынастарымен
есептелетін сауданың брутто-шартты индексі жарияланады:
Jсауда.брутто-шарты = (23)
Жоғарыда аталған индекстер сыртқы сауданың тиімділігін сипаттайды.
Сыртқы сауда тиімділігі жекелеген елдердегі біркелкі тауарлар өндірісіне
арналған әртүрлі деңгейдегі шығындар нәтижесінде алынған қоғамдық еңбектегі
үнемдеу ұғымын білдіреді [3, 56].
Тұтастай алғандағы сыртқы сауда тиімділігін, экспорт пен импорттың
тиімділігін жеке-жеке қарастырады. Сыртқы сауданың халық шаруашылығындағы,
бюджеттік тиімділігі импорттық өнім өндіретін отандық өндіріске жұмсалған
шығын мен экспорттық тауар өндірісіне кеткен шығынды салыстыру арқылы
есептеледі. Тиімділіктің абсолютті көрсеткіші – сыртқы сауданы дамуына
байланысты үнемделген шығын жоғарыда аталған шығындар арасындағы айырмасы
арқылы есептеледі.
Экспорттық тауарлар өндірісіне жұмсалған шығындар -тиеу және шекараға
дейін жеткізетін көлік шығындарын қоса есептегенде экспортқа арналған өнім
өндірісіне жұмсалатын шығындар мен сыртқы сауда ұйымдарының шығындары, яғни
ФОБ бағасындағы экспорт құнын білдіреді.
Импорттық өнім өндіретін отандық өндіріске жұмсалатын шығындар
-әлдеқайда сапалы өнімді тұтыну барысында алынған қосымша экономикалық
тиімділікті қоса есептегендегі импорттың құны ішкі сату бағасымен өлшенеді.
Егер импортқа жқмсалған шығын экспортқа кететін шығыннан көп болса,
онда мұндай сыртқы сауда алыс-берісі экономикалық тиімділік коэффициенті
есептеледі. Сыртқы сауда тиімділігінің жеке көрсеткіштеріне экспорт және
импорттың валюталық тиімділігінің көрсеткіштері жатады.
Экспорттың валюталық тиімділігі -экспорттен түсетін валюталық түсім
мен оның өндіріс бағасымен алынған құнының қатынасы арқылы анықталады.
Импорттың валюталық тиімділігі -импорт шығынына елдегі импорт
өндірісіне жұмсалатын қажеті шығын қатынасына тең және оны алу шығынына ел
ішіне сатудан түсетін қатынасына тең.
Бұл көрсеткіштер экспортталған және импортталған әрбір тауар бойынша
есептеледі. Валюталық тиімділігі төмен тауар сыртқы сауда айналымына
ендірілмейді. Алайда, экспорттағы кез келген өзгеріс өзімен бірге сыртқы
сауда тиімділігіне нұқсан келтіретін импорттағы өзгерістерді
тудырады.Сондықтан жекелеген тауарлардың экспорты мен импорты ойдағыдай
болуы туралы мәселе түпкілікті шешілуі үшін олардың валюталық тиімділік
көрсеткіштері барлық тауарлар бойынша есептелген экспорт және импорттың
жиынтық көрсеткішіне көбейтіледі:
(n – тауары экспорттың (барлық импорттың = 1
валюталық тиімділігі) валюталық тиімділігі)
(n – тауары импорттың (барлық экспорттың = 1
валюталық тиімділігі)
Егер, бұл туындылар нәтижесі бірліктерден көп болса, онда бұл
тауарлар бойынша сыртқы сауда ойдағыдай болып табылады.
Импорттың орташа валюталық тиімділігі және n – тауарының валюталық
тиімділігімен байланысты жоғарыда келтірілген формуладан кейін мыналар
жазылады:
n – тауары экспорттың валюталық тиімділігі =
және:
n – тауары импорттың валюталық тиімділігі =
Экспорт моделіндегі валюталық тиімділіктің динамикасы (JB) өнім
бірлігіне кететін валюталық түсім өзгерісі (JP) мен оның өндірісіне
арналған ішкі бағаның (Jpb) өзгерісі арқылы, сондай-ақ құрлымдық факторлар
(JS) – тауарлық және географиялық құрылым өзгерісімен, яғни әр түрлі
елдерге жабдықтаудың үлесі арқылы анықталады. Яғни, бұл модель былай
жазылады:
JB = JP : Jpb * Js (24)
Индекстердің формуласын орнына қоятын болсақ:
JB = (25)
Мұндағы, Р1, Р0 – есептік және базистік кезеңдерге сәйкес экспорттық өнім
бірлігінің бағасы; РB1, PB0 – есепті және базистік кезеңдердегі экспорттық
өнім бірлігінің ішкі бағасы; - есепті және базистік кезеңдердегі
барлық экспорттың өнімдерден алынған валюталық түсім; - есепті
кезеңдегі ішкі бағадағы экспорт құны; - егер өнім бағасы әлемдік
нарықта өзгермей, базистік кезең деңгейіндегі қалатын болса, онда есептік
кезеңде алынатын валюталық түсімнің шартты сомасы.
Экспорттың және импорттың валюталық тиімділігінен басқа, олардың
бюджеттік тиімділігі мен экспорт өндірісінің тиімділігі және импортты
тұтыну тиімділігі есептеледі.
Экспорт бойынша көрсеткіштердің есебі мына бастапқы деректерге
негізделеді:
- кәсіпорын бағасындағы экспортталған өнім құны;
- сыртқы сауда ұйымдары босатқан бағадағы экспорт құны;
- сыртқы нарықта тауарларды сатудан түскен валюталық түсім.
Экспорт өндірісінің тиімділігі (Э) мына формула бойынша
анықталады:
(26)
Өнім өндірісіне және әлемдік нарықта сату қажеттілігін тудыруға арналған
экспорттың тиімділік сомасы экспорт өндірісінің тиімділік көрсеткішіндегі
алымы мен бөлімі арасындағы айырмасымен анықталады :
(27)
Экспорттың бюджеттік тиімділігі :
(28)
Халық шаруашылық немесе валюталық тиімділік коэффициенті :
(29)
Халық шаруашылығының тиімділік сомасы өндіріс тиімділігі мен
делдалдық ұғымдардың тиімділігіне тең. Импорттың тиімділігін тадау үшін
импортты тұтыну тиімділігі, импорттың бюджеттік тиімділігі және импорттың
халық шаруашылық тиімділігінің коэффициенттері есептеледі.
Бұл көрсеткіштерді есептегендегі шамалар:
сыртқы сауда бағасындағы импорт құны немесе импорттың тауарларды сатып
алуға жұмсалған валюталық қаражат;
ішкі бағадағы импорт құны;
импортталған тауарларға ұқсас отандық тауар өндірісіне жұмсалған шығын
құны.
Импортты тұтыну тиімділігі :
(30)
Импортты тұтынудың тиімділік сомасы :
(31)
Импорттың бюджеттік тиімділігі :
(32)
Бюджеттік тиімділіктің сомасы :
. (33)
Импорттың халық шаруашылық тиімділігінің кэффициенті (валюталық
тиімділік) :
(34)
Барлық экономика бойынша импорттың тиімділік сомасы :
(35)
[4, 70].
1.2 Сыртқы сауданың көрсеткіштер жүйесі.
Сыртқы сауда деп – шетелден тауар және қызмет сатып алу – сатумен
айналысатын экономиканың саласы.
Тауарлардың кедендік шекараны өткен мерзімі оның сатып алу – сату
уақытын көрсетеді.
Сыртқы сауда барлық мемлекеттердің валюта табудағы негізгі қайнар
көзі, сонымен қатар мемлекеттің өзі өндірмейтін, немесе басқа
мемлекеттермен салыстырғанда өндіруді рентабельді емес тауарлар және
қызметтердің қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Экспортқа шығарылған және импорттау тауарларының жиынтығы сыртқы сауда
статистикалық бақылау обьектілері болып есптеледі.
Тауарлардың экспорты:бұл мемлекеттердің материалдық ресурстарын
азайтатын, тауарлармен жүргізілетін комерциялық операция.
Экспорт – мемлекетте өндірілген тауарлар және реэкспорт тауарларынан
құрылады.
Реэкспорт – бұл мемлекетке шетелден әкелінген, сонан соң өңдеу
жасалмай, сол түрінде қайта шетелге шығарылған тауарлар.
Мемлекетке өндірілген тауарларға жататындар : сол мемлекетте
өндірілген, өсірілген және шығарылған тауарлар, сонымен қатар шет елде
шығарылып, әкелінген соң қайта өңдеуден өтіп өзінің технологиялық
сипаттамасын, негізгі сапасын өзгерткен тауарлар.
Экспорт операциясының түрлері – комерциялық келісім, келісім бойынша
жеткізу, тікелей тауарлармен алмасу және т.б.
Тауарлардың импорты – бұл мемлекттің материалдық құндылығын өсіретін,
оның экономикалық айналымға шеттен әкелінген тауарлар.
Импортқа жататын тауарлар :
• ұлттық шаруашылықта тұтынуға қажет, мемлекетке шетелден
әкелінген тауарлар;
• реэкспорт үшін шеттен әкелінген тауарлар(қайта шетелге шығару);
• отандағы ұйымдардың өзіндік тұтыну үшін шетелден сатып алынған
тауарлар [5, 42].
Өзара келісім жасайтын елдерді контрагент деп атайды.
Жалпы сыртқы сауда операциялары контрагент арасында топтастырылады.
• Сауда бағыты бойынша (экспорт, импорт, реэкспорт, реимпорт).
• Тауар түрлері ойынша (тұтыну тауарлары, шикізат, жабдықтар).
• Тауарлардың дайындық дәрежесі бойынша (дайын өнім, запастық белгі,
жинақталған құрал-жабдықтар).
• Тауар ауыстыру операциясы бойынша (үстеме сатып алу, бартерлік,
компенсацияланған келісімдер).
• Сауданың ғылым – техникалық жетістіктері түрлері бойынша және әр түрлі
қызмет көрсетулері (лицензиялық сауда, лизинг).
• Операциялар, келісім міндеттерінің орындалуын қамтамасыз ету түрлері
бойынша (көліктік, экспедиторлық, қоймалық және т.б.).
Халықаралық сауда жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы сауда – бұл
барлық коммерциялық операциялардың сомасы, арнайы – бұл импорт құны, яғни
тікелей іште қолдануға арналған және отандық өндіріс экспорт тауарларының
құны.
Сонымен қатар, анализде кері экспорт және кері импорт көрсеткіштері
қолданылады. Кері экспорт – елге импортталған тауарлар, оның ішінде
қолданбайды және үшінші елге сатады. Кері импорт – кезінде шығарылған
тауарларды әкелу.
Елге әкелінген тауарлар, оларды кейін шығару мақсаты – транзит деп
аталады. Транзит тура, басқаша төленбеген және жанама болып бөлінеді. Елдің
шекарасы арқылы тура транзит тауарларды ұлттық көлік арқылы тасуды
жобалайды, оның кедендік қоймасын ескермей. Мұндай тасу импорт тасуына
қойылмайды. Жанама немесе төленген транзит – импорттық тауарлардың елдің
кеден қоймасы арқылы өтуін жобалайды, олардың шекарадан кейін шығуы.
Таза экспорт – бұл, экспортты импорттан арттыру және экспорт пен
импорттың арасындағы айырымын есептейді, яғни, Э-И. Экспорт көлемі
импорттан көп немесе аз болғанына байланысты, таза экспорт жағымды және
жағымсыз мәнді қабылдау мүмкін.
Таза импорт – бұл, импортты экспорттан арттыру, яғни И-Э.
Тауарлардың әр түрлі түрлеріне байланысты сауданың ерекшелігіне
тоқталайық.
Тұтыну саудасының тауарларының негізгі жағдайлары болып мыналар
табылады:
• Көтерме сатып алушылардың бар болуы, яғни, үлкен топ тауарлардың сатып
алушы болып фирма немесе ұйым болу керек.
• Жарнама, бұрынғы тауарларды ақшаға айналдыру.
• Көптеген тауарларды сату алдында байқалғандарды сату.
• Осы нарықтың және сапасына байланысты жаңа тауарлар.
Шикізат саудасының ерекшелігі, ол елдермен ұзақ мерзімді келісім
жасайды, яғни шикізат қайта өңдеу үшін түседі және шикізат сатып алу елдің
бар екенін жобалайды, осы шикізатты қолдану барысында дайын өнімді ұзақ
өндіру процессі.
Осы келісімдердің негізгі пунктілері болып, жарты жыл немесе жылына бір
рет баға тура келісімдіктерге жету және олардың әр қайсысын қайта тексеру
және белгілеу. Бұл дүниежүзілік нарықта шикізат тауарларына бағаның
өзгеруіне және өндіру еліндегі осы шикізатты өндірудің құнының өзгеруіне
және де сатып алу елінің ішіндегі экономикалық процестерінің өзгеруі бағаға
әсер беруі мүмкін. Соңғы өнім өндірісі үшін сатып алу елінде шикізат
тоқтамай және жеткізіп тұрушылық мерзіміне қарамай жасау және келісім
шартта ең негізгі жағдайдың бірі шикізаттың жеткізіліп тұрушылықтың
біркелкі болуы.
Халықаралық сауданың ерекшелігі машина – техникалық бұйымдар құрылуы
мынада, яғни жасалған келісім шартта жабдықты жеткізіліп, тұтынушылық
экспортер мен импортер арасындағы қарым – қатынас енді басталады.
Экспортер жабдықты жеткізіп тұрудан басқа тағы;
• Оны мантаждау
• Жергілікті қызметшілерге жабдықты қолдану және оның қызмет көрсетуін
үйрету.
• Кепілдік мезгіліндегі жабдықтардың үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз
ету.
• Запас бөлшектермен қамтамасыз ету.
Импортер өз кезегінде бір уақытта қосымша келісім шартқа қол қоюға
тырысады:
1. запас бөлшектерді жеткізіп тұру үшін.
2. жабдықты монтаждау үшін.
3. қызметшілерді оқыту үшін.
4. техникалық қызмет көрсету үшін.
Жасалған келісім шартта осы аталған пункттердің не бары біреуі
қосылмаған жағдайда, импортер қосымша валюталық шығын өтейді.
Сыртқы сауда операцияларының топтастырылуында тауар ауыстыруының мынадай
тауар түрлері көрсетіледі, яғни келген және екі жақты сауда. Бұндай сауда
екі елдің арасында, әдетте үкімет аралық келісімге сай іске асырылады, яғни
бір жақ нақты санды экспорттайды немесе осы партнердің импортының
келісілген саны мен құнын өзінің партнер тауарларының құнын ауыстырады. Екі
жақты сауда көбінесе саяси мақсатқа байланысты анықталады және төлем
балансының проблема нәтижесі болып табылады [6, 25].
1.3. Ішкі сауданың көрсеткіштер жүйесі.
Мемлекеттің экономикасың даму нәтижесін, яғни өнімдерді, жұмыстарды,
қызметтерді өндіру және өткізуді статистикалық деңгейде зерттеу
өнеркәсіптің, құрлыстың, ауыл шаруашылығының, көлік және байланыстың, сауда
және қоғамдық тамақтанудың негізгі сипаттамаларын қарастыруға негізделген.
Сауда және қоғамдық тамақтану саласына ішкі сауда, сыртқы сауда,
бейнефильм прокаты кіреді.
Ішкі саудаға кіретін ұйымдар:көтерме,бөлшек сауда, қоғамдық тамақтану,
көтерме және бөлшек сауданың, прокаттың, делдалдық қызметтің,
биржалардың,брокерлердің,маклердің, кеңселердің,агенттіктердің шаруашылық
басқармалары, сауда үйлері, комерциялық орталықтар.
Бөлшек және көтерме сауда ұйымдарының өнімі сауданың үстеме бағасымен
есептеледі, ол тауарды өткізудегі сатып алу және сату бағаларының
айырмасынан, қосымша құнға салынатын салықты және салықтың басқа түрлерін
шегергенде, өнімге субцидияны қосқанда анықталады. Тауарлар бөлшек саудада
сату бағалары бйынша есептеледі, оған акциздер және қосымша құнға салынатын
кіреді. Көтерме саудадағы тауарлар сатып алу бағаларымен есептеледі. Бұл
жағдайда бағаға қосымша құнға салынатын салық кірмейді. Бірақ барлық
жағдайда, есеп айырысу қома – қол жасалса, сатуға салық алынады.
Саудалық үстеме баға – бұл, пайда алу жолындағы шығындарды жабатын
сатушы ұйымының жалпы табысы. Қоғамдық тамақ шығару оның тауар айналымына
тең блады. Бұл жердегі тауар айналымы деп өнімді жасауға пайдаланған заттар
құнынан өнімге салынатын қосылған құнға салық пен басқа да салықтарды алып
тастап, өнімдерге субцидияларды қосуды айтамыз.
Ішкі сауданың тауар айналымы -бөлшек және көтерме тауар айналымдарынан
тұрады.
Тауар айналымына талдау жасауға тауардың келесі топтарын анықтау
қажет:
• азық – түлік тауарлары;
• азық – түлік емес тауарлар (ұзақ уақыт бойы қолданылатын
техника, жиһаз, құрлыс материалдары).
Көтерме тауар айналымы – бұл, экспортқа немесе рыноктық емес тұтынуға
және қайта сату мақсатымен өндірістік және сауда кәсіпорындар мен
сауда ұйымдарына сату.
Көтерме сауданың негізгі элементтері:
• қор рыноктары;
• екіншілік рыноктар;
• валюта рыногы;
• шикізат – тауар рыноктары;
• биржадан тыс сауда.
Тауар байланысының екі түрінің ішіндегі экономикалық тиімдісі
нақты сауда жағдайларына, тауарлар ерекшелігіне, оның ассортиментінің
күрделігіне, сауда кәсіпорындарының орналасуына, көлеміне байланысты
:
• өндірілген тауарларды бірден бөлшек саудаға жіберу;
• қайта сату фирмаларының қызметін пайдаланып, көтерме саудаға
жіберу.
Егер, тауар өндірістен тұтынушыға бірден жеткізілсе, тауар
айналымы транзит деп аталады. Егер, тауар алғашында қоймада сақталса,
қоймалық деп аталады.
Бөлшек тауар айналымы – бұл, тұрғындарға, ұйымдарға және
мекемелерге қолма – қол емес төлемдер арқылы тауарларды сату. Өткізу
процесінде тауарлар көп рет сатылып, сатып алынуы мүмкін. Мысалы,
өндірістік кәсіпорын тауарды екінші көтерме сауда кәсіпорнына сатады,
ал ол өз кезегінде бұл тауарды осы аймақтан тыс жерде көтерме
кәсіпорнына сатады. Бұл, кәсіпорын тауарды дүкенге өткізеді, сонан
кейін тауар тұтынушыларға сатылады.Осы сатулардың сомасы жалпы тауар
айналымын құрайды :
ЖТА = БТА + КТА (36)
ЖТА – жалпы тауар айналымы;
БТА – бөлшек тауар айналымы;
КТА – көтерме тауар айналымы.
Бұл көрсеткіштер құрамында қайталанған есеп бар. Нақты сату
көлемін санағанда, қайталанған есеп шегерілген соң, таза тауар
айналымы қоланылады.
Тауар айналымының жалпы динамикасы тауар айналымы индексінің нақты
бағасымен анықталады :
J – нақты баға мен тауар айналымы = (37)
және - базистік және есеп беру мерзіміндегі сатылған тауардың
көлемі;
және - базистік және есеп беру мерзімдегі бөлшек бағалар [7,
63].
1.4 Кеден статистикасының көрсеткіштер жүйесі.
Кеден статистика мынадай көрсеткіштер жүйесінен тұрады.
1 Кеден потенциялының статистикалық көрсеткіштері:
1)Еңбекші потенциал;
2)Материалды-техникалық потенциал;
3)Сыртқы сауда потенциал:
а)Экспорт;
ә)Импорт;
б)Сыртқы сауда айналымы;
в)Реэкспорт,Реимпорт.
2 Кеден әрекетінің ағымдағы көрсеткіштері:
1)Дайындалған жүктің көлемі;
2)Көлік құралдарының саны;
3)Жеке тұлғаның,жолаушылардың саны;
4)Дайындалған КЖД-ң саны.
3 Тәртіп бұзылуының көрінуіндегі кеден әрекетінің көрсеткіштері:
1)Кеден құқығы бұзылуының саны;
2)Қылмыс саны;
3)Контрабанда көлемі;
4)Есіртке көлемі;
4 Кеден әрекетінің қорытынды көрсеткіштері:
1)Кедендік табыс;
2)Импорттық баж салығы (пошлина)
3)Процедураға ақы төлеу;
4)Лицензиялық жинақ;
5)ҚҚС,акциздер;
6)Жалпы табыс;
7)Басқада табыстар (штрафтар)
5 Шығын көрсеткіштері:
1)Аралық қолдану;
2)Негізгі капиталды қолдану;
3)Еңбекке ақы төлеу.
6 Кеден әрекетінің нәтижелік көрсеткіштері:
1)Нәтижелік шығын көрсеткіштері;
2)Нәтижелік ресурс көрсеткіштері [8, 78].
1.5 Қазақстан Республикасының кеден іс ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасының кеден комитеті мемлекеттік кірістер
министірліктердің құрамына енеді. Өз қызмет атқарған жылдарда маңызды қайта
ұйымдастыру, сонымен қатар құрылыстарды өзгертуде. Қазір ол өзінің
статусымен орталық атқару органы болып келеді, Қазақстан Республикасының
кеден органының бірыңғай жүйесін басшылық етеді және кеден ісімен тікелей
басшылық етеді. Кеден органдарының құрылымы бірыңғай жүйеден құрылады, яғни
оған кіретіндер:
• Қазақстан Республиксының орталық кеден органы
• Кеден басқармасы
• Кеден
• Кеден күзет органдары
ГДРК министірлік кеден комитеті – елдегі кеден қызметінің ең басты
басқару органы. Кеден коммитетінің құрлымы:
• Кеден комитетінің төрағасы
• Бірінші орынбасар
• Орынбасар
• Көмекші
• Төраға кеңесшісі
Комитет негізін басқарма құрайды:
• Контрабанда және кеден ережелерінің бұзылуын қадағалайтын күрес ұйым
басқармасы
• Кеден табыстарын қарайтын басқармасы
• Кеден контактілерін қарайтын басқармасы
• Ақпарат жұмыстарын қадағалайтын қаражаттық-шаруашылық басқармасы
• Кадрлар басқармасы
• Сыртқы байланыстар бөлімі
• Қауіпсіздік бөлімі
• Кеден экспертизалар бөлімі
Кеден бақылау басқармасы мынадай бөлімдерден тұрады:
• Кеден бақылау ұйымы
• Кеден тәртіп бөлімі
Контрабанда және кеден құқығы бұзылғанын қадағалайтын күрес ұйым
басқармасы мынадай жұмыс жасайды:
• Шапшан (оперативный) бөлімі
• Контрабандамен күрес бөлімі
• Кеден құқығын бұзуларымен күрес бөлімі
Заңға сүйінген қамтамасыз ету бөлімінде алдын ала ескерілген, заң шығару
және кеден құқықтар ұйымдық бөлімі қарастырады, ол практикалық заңгерлік
істер заңгерлік бөлімде орналасқан.
Қызметкерлердің толық штатымен бухгалтерия қарастырылып отырған
басқарманың басты бөлімшесі болып табылады. Басқа ең маңызды емес бөлімшесі
қаржыландыру және кеден органдардың қаражаттық – шаруашылық қызметін
атқаратын бөлімі болып табылады.
Қажетті бөлімшесі заттық – техникалық жабдықтау, қару – жарақтар,
қорғаныс құралдары және техникалық бақылау бөлімі болып табылады.
Кеден клмитетін сыртқы экономикалық қатынастардың ішкі мемлекеттік
органдарына жатқызуға болады. Қосымша дәлелмен сондай бекіту пайдасына
кеден комитеті құрылымында сыртқы байланыстар бөлімі көрсетіледі. Бөлім
мақсаттарына кіретіндер:
• әр түрлі елдерде ақпараттар жинау және кеден іс күй – жағдайын жүзеге
асыру
• басқа елдермен Қазақстанның кеден ынтымақтастығы
Сыртқы байланыстар бөлімі келесі функцияларды орындайды:
• кеден іс сұрақтарына байланысты халықаралық заңға сүйінген актілерді
зерттеу.
• Орталық халықаралық органмен, дүниежүзілік кеден органмен (ДКО) және
басқа халықаралық кеден органдарымен ресми қатынастарын жүзеге асыру.
Бөлімнің басты бағыттарына сыртқы экономика қызметіне қатысушыларына
тексеру және экспорттың, импорттың операциялар тауарлардың есебі, жүк
таситын декларациясына сәйкес бланкілерді дұрыс толтыру, лицензия есебі
және тіркеу, сертификаттар және кеден құжаттарын тіркеу.
Кеден ісінің шешім қабылдауына байланысты кеден органдарының жұмыс істеу
процесін автоматтандырылуы адамзат факторының азаюына әкеледі. Соңғы 3
жылда жаңа автоматтандырылған жүйелер енгізілді:
• Көлік құралдарының контейнерлік сканированияның инспекциялық жүйесі –
көлік құралдарын ашуынсыз алдын-ала тексеруге мүмкіндік береді.
• Тауарларды жеткізу бақылауының автоматтандырылған жүйесі – көлік
құралдарының параметрлерін салыстыруын автоматты түрде жасауға
мүмкіндік береді және Қазақстан Республикасының территориясы бойынша
ауысуына бақылау жүргізіледі.
• WEB- декларанттың электрондық декларациялау комплексі жүкті қағазсыз
кедендік дайындаудың бірінші қадамы
• Кедендік киоск – жолаушы декларациясын толтыру процессін
автоматтандырады.
• КААЖ-2 проектінің шегінде мынадай жүйелер енгізілген: Дербес счет;
Оңайтылған тәртіп бойынша кедендік толтырулар; Қылмыспен және
ережені бұзушылармен күрес.
Кеден органдарының және электрондық кеденді жасауға байланысты автоматты
түрде дамуы ҚР ҚМ Кедендік бақылау комитетінің перспективалы жоспары [9,
35].
Қазіргі күні ақпараттық технологияны енгізу сұрақтары мемлекеттік
органдарымен тығыз байланыста шешіледі, яғни бұл кеден органдар әрекетінің
әр түрлі параметрлерімен байланысты.
2001 жылы кедендік автоматтандырылған ақпараттық жүйесі енгізілген, яғни
бұл кедендік декларацияны жинау процессі, өңдеу, бақылау және анализдерді
автоматтандыруға мүмкіндік береді және сыртқы экономикалық әрекет бойынша
сенімді кеден статистикасын жүргізу. КААЖ бағдарламасын енгізу барысында
кеден қызметінің жұмысшылары бір терезелі қағидаты бойынша жұмыс істеуде.
2002 жылы кеден қызметкерлері шекарада жаңа технологияны енгізуді бастады
және бір аялдамалы қағидатымен жұмыс істеуде. Бұл қағидатты түсіну үшін,
яғни кеден шекарасы арқылы кесіп өтетін тауарларды және көлік құралдарын
бір жерде және бір уақытта мемлекеттік органдар бақылау және тексерулер
жүргізеді.
Жаңа технологияларды және қағидаттарды енгізуде кеден органдары көптеген
қиыншылықтармен ??? , яғни әртүрлі ұсыныстарды және бір мағыналы ұғымды
түсіндіру және әртүрлі мемлекеттік бақылау органдарымен ақпараттарды
айырбастау қиынға соқты. Қазіргі күні шешілмеген проблемалардың бірі
мемлекеттік органдардың ақпараттық базасына бір мағыналы мәліметтерді
енгізу. Мемлекеттік бақылау органдарының ақпараттық жүйесін үлестіру,
мәліметтерді айырбастау желі енгізу барысында мемлекеттік орталық бір
аялдама, бір енгізу және бір терезелі қағидатты қолдануға мүмкіндік
болатын еді.
Ақпараттық жүйені жасау мақсатында бір терезелі қағидатты ұйымдастыру
үшін, көршілес мемлекеттермен және кеден органдарымен бірыңғай ақпараттық
кеңістікті құру қажет. Бірыңғай ақпараттық кеңістікті құру барысында бір
аялдамалы қағидатты іске асыру мүмкіншілігі бар, яғни әртүрлі
мемлекеттерде және кедендік құрылымда бір мағыналы мәлімет болмайды. бір
терезелі қағидатты іске асырудың бірінші қадамдарының бірі кедендік
дайындау орталығы құрылды, яғни дайындау және бақылау бір уақытта барлық
көршілес және кедендік құрылымдар: сертификаттау орталығы, брокерлік
компаниясы, нотариус және аудармашылар іске асыруда. Енді қалған жұмыс –
бірыңғай қатынас желіні құру, бірыңғай протаколды өңдеу және мәліметтер
құрылымы бойынша нұсқа және мәліметтерді айырбастау.
Қағазда бұл өте қысқаша баяндалады, бірақ бірыңғай ақпараттық жүйені
құру үшін үлкен материалдық және еңбек күші шығындары және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz