Сыртқы экономикалық қатынасты кедендік реттеудің халықаралық қызметі
Мазмұны
Кіріспе 2
1 бөлім Экспорттық – импорттық операцияларда кедендік реттеудің 6
теориялық негіздері 6
1.1 Сыртқы экономикалық қатынасты кедендік реттеудің халықаралық қызметі
6
1.2 Экспортты – импортты операцияларды реттеудің әдістері 23
2 бөлім Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметін кедендік реттеуді талдау
40
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасын талдау 40
2.2 Кеден органдары қызметінде сыртқы сауданы реттеудің тарифтік және
тарифтік емес әдістерін қолдануды талдау 49
3 бөлім Қазақстан Республикасындағы аймақтық кедендік реттеу 69
3.1 Қазақстан Республикасындағы кедендік реттеудің мәселелері мен болашағы
69
3.2 Қазақстанның ЕурАзЭҚ көлемінде кедендік-тарифтік саясатты жетілдіру
жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 82
Қолданылған әдебиеттер 86
Кіріспе
Тауарлар мен қызметтердің шектеусіз жылжуы мен кеден саясатын
жетілдіру бойынша біздің мүддеміз жан-жақты қолдауды қажет етеді
Н.А. Назарбаев
Қазіргі кезеңде Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісі мен
халықаралық байланыстарға қатысу қажеттігі аса мағыналы өседі.
Республиканың қалыптасуы мен экономикалық тәуелсіздігінің қамтамасыз етілуі
оның экономикалық кеңістігін қорғау қажеттілігімен тығыз байланысты.
Әлемдік экономикаға оптималды интеграцияны жүзеге асыру өзіміздің
экономикамызды жан-жақты нығайтуды талап етеді.
Қаржы нарығының интернационализациясы мен ақпараттық және
технологиялық сауда айырбасын кеңейту мен тереңдету негізінде ұлттық
экономикалардың тығыз өзара әсер етуі, өзара байланысу үрдісі ретінде
әлемдік шаруашылықтың ғаламдану жағдайында Қазақстанға халықтың әл-ауқатын
жоғарылатуға, тұрақты өнімді қамтамасыз етуге, әлемдік экономикада өз орнын
табуға мүмкіндік береді. Бұл міндетті шешу экономикалық кеңістікті тәуелсіз
кеден территориясы ретіне қорғауды қамтамасыз етуге тиімді кедендік
реттеуді құруға ықпал етеді.
Бұл қызмет түрінің тиімділігі Қазақстанның сыртқы сауда саясатының,
сыртқы экономикалық ажырамас бөлігі ретінде кедендік реттеудің мазмұны мен
мақсаттарына тәуелді. Оның тиімділігін контрабандамен күресті күшейту,
салықтар мен жиналымдарды, кеден төлемдердің тұрақты түсімдерінің
динамикасы, кеден шекаралары арқылы көлік негізгі көлік ағымдарының сенімді
бақылауы куәландырады.
Жалпы универсалды түсінік ретінде кедендік реттеу субъектілерге, ал
олар арқылы олардың қызметінің қорытындыларына әсер етуді білдіреді.
Реттеудің мазмұны оның саласымен, сонымен қатар мемлекеттің аймақтық,
салалық деңгейімен анықталады. Кез-келген саладағы реттеу кез-келген
деңгейде объективті және субъективті факторлар астында болып көптеген
қатынастарды қамтиды.
Кедендік реттеудің сипаты, оның әдістері, қағидалары елдің сәйкес
даму кезеңінің әлеуметтік, саяси, экономикалық қағидаларымен анықталады.
ССРО экономикасы жабық сипатта болған және бәсекелестіктің болмауы
мен абсолютті мемлекеттік және меншік, әкімшілік реттеу, сыртқы сауда
монополиясы негізінде құрылған.
ССРО-да сыртқы сауданы реттеу 1918 жылдың 22 сәуірінде Халық
комиссарлары Кеңесінің декретімен енгізілген, монополия қағидасында жүзеге
асырылған, оған сәйкес мемлекет:
- орталықтан осы мақсаттар үшін құрылған органдар арқылы халық
шаруашылығының бөлігі ретінде сыртқы экономикалық қызметті
басқарады;
- сыртқы экономикалық байланыстар бойынша операцияларды қандай
салаларда қандай ұйымдар жүзеге асыратынын анықтаған.
- Экспортты-импортты жоспар негізінде елге не кіргізілетіні, не
шығарылатыны және қандай көлемде екенін анықтаған.
Қазір негізінен экономикалық интеграция, еркін сауда аймақтарын құру,
кедендік және экономикалық одақтарды құру жағдайында экспортты-импортты
операцияларды тиімді кедендік реттеу сұрағына көп көңіл аударылуда. Кеден
тауарлардың, капиталдың, жұмыс күшінің сауда серіктестіктері – елдері
арасында тауарлар, капитал мен жұмыс күшінің қозғалысы үшін тарифтік және
тарифтік емес кеден шектеулерін алып тастау кеден органының басқа
ұйымдармен қатар аса үлкен мәселенің пәні болып табылады.
Бұл мәселенің мәнділігі Қазақстанның Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіру
туралы шешімді қабылдауымен байланысты өседі. Республиканың халықаралық
байланысқа қатысуының кеңеюі мен экономикалық серіктестіктің өзара
қолданбалы нысандарын табу кеден заңдылығы мен барлық нормативті негіздің
келісімділігін талап етеді.
Талдау көрсетіп отырғандай, экспортты-импортты операцияларды кедендік
реттеудің көптеген сұрақтары қазірге дейін өз шешімін таппаған.
Мемлекеттің сыртқы саясаты халық шаруашылығының дамуының негізгі
факторларына жатқызылған. Ұлттық экономика сыртқы факторда тек халықаралық
еңбек бөлінісінде орнықты орын алуды ғана емес, сонымен қатар елдің
қызығушылығын жүзеге асыру бойынша өнеркәсіп жұмысы үшін қолайлы жағдайлар
құру мүмкіндігін көреді. Егер экономика алдында аталғандарға ынталы болса,
ол үшін ашық сауда тәртіптемесін құру керек. Осындай сыртқы сауда саясатына
көшу қоғамның экономикалық қызметтерінің барлық жақтарына негативті және
позитивті әсер етумен жүреді. Республиканың сыртқы сауда айналымының үлесі
50%-тен аспайды. Негативті жағынан, ұлттық экономиканың ашықтылығының
сыртқы факторға ашықтылығы шетелге біршама материалды ресурстардың
кетуіне алып келеді. Қазақстанның ұлттық экономикасының әлемдік
экономикадан шектелінуі, көптеген шаруашылық субъектілердің өзгеріп келе
жатқан әлемдік нарық коньюктурасын қалыптаса алмауына алып келеді. Бұл
жағдайда сыртқы сауда тәртіпшесін құру мәселесі аса актуалды болады,
өйткені тек сыртқы нарыққа Отандық тауарлардың жылжуына ғана емес, сонымен
қатар ішкі нарыққа импорттық тауарлардың ағымдарына ықпал етеді. Сондықтан
сыртқы сауда тәртіптемесі ұлттық және әлемдік экономикалық өзара қарым-
қатынасында кедергі болуы немесе керісінше олардың икемді және үйлесімді
өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Сондықтан экспортты-импортты операцияларды кедендік реттеу мәселесі
халықаралық аспектіге ие.
Халықаралық саудаға қатысатын елдер осы салада келіспеушіліктерді
алып тастаудың жолдарын іздейді. Бір жағынан, олар өздерінің сыртқы сауданы
дамыту мен кеңейту шеңберінде өздерінің күштерін біріктіруге ынталанса, ал
екінші жағынан экономикалық топтастықтар мен белгілі бір елдерді ажырататын
жеке қызығушылықты қорғау мен эгоцентризмге кері тенденция қызмет етеді.
Халықаралық саудада протенционизмді әлсірету мен сыртқы сауданы
либерализациялауға бағытталған халықаралық саудада қатысушы елдердің
күштерінде маңызды роль мемлекет аралық деңгейде кеден-сауда қатынастарын
реттеуге және сыртқы сауда саясатын координациялауға арналған, халықаралық
ұйымдарды құру мен олардың келісімге келуіне беріледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты экспортты-импортты кедендік реттеудің
теориялық және тәжірибелік аспектілерін талдау, және оның дамытуының
негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыс міндеті ҚР экспортты-импортты операцияларын кедендік
реттеудің қызмет етуі мен нысандалуының ерекшеліктерін анықтау, сонымен
қатар 1997-2003 жылдардағы сыртқы сауданың талдауын жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім мен қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде ҚР экспортты-импортты операцияларын кедендік
реттеудің теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші бөлімде 1997-2003 жылдардағы ҚР талдау жүргізілген.
Үшінші тарауда ҚР кедендік реттеудің мәселелер мен болашағы
қарастырылған.
1 бөлім Экспорттық – импорттық операцияларда кедендік реттеудің
теориялық негіздері
1.1 Сыртқы экономикалық қатынасты кедендік реттеудің халықаралық қызметі
СЭҚ реттеудің көкейкесті ұлттық жүйелерінің аса маңызды ерекшелігі
болып олардың жоғары құқықтың қамтамасыз етуі болып табылады. Әдетте,
мемлекеттік реттеу атқарушы билік қызметінің шектеулерін анықтайтын,
сонымен қатар шаруашылық субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін
анықтайтын заңдарға сүйенеді. Бұл жағдайлар сыртқы экономикалық қатынас
саласында әкімшілік және экономикалық, құқықтық ахуалдың тұрақтылығын
қамтамасыз етеді және сол арқылы оның дамуына әсер етеді.
Аса маңызды ерекшеліктерінің келесісі – сыртқы сауданы реттеудің
ұйымдастырушы – техникалық әкімшілік, құқықтық жүйелерін унификациялау және
толығымен көптеген мемлекеттердің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеу,
мамандармен саяси-сауда деп аталатын, осы реттеудің техникасы мен
тәжірибесінің халықаралық сәйкестілігі. Соңғы он жылдықта сыртқы
экономикалық қатынастардың сыртқы интенсивті дамуы саудада тікелей
әкімшілік шектеулер әлсірегенде ұлттық саяси-сауда жүйелер бойынша жақын
жалпы құқықтық, әкімшілік және ұйымдастырушы – техникалық қағидалар,
нормалар мен ережелер арқасында мүмкін болды. Оның негізінде 90-ші
жылдардың басындағы халықаралық сауда жүйесі құрылды.
Әлемдік тұрақтандырушы, интенсивті ортақ құқықтық, әкімшілік және
ұйымдастырушы – техникалық кеңістікті құру және осы кеңістік шеңберінде
дамып отырған белгілі бір мемлекеттердің сыртқы саудасы жаңа сапалы
сипаттамаларға ие.
Ортақ кеңістіктің органикалық элементі - қазірдің өзінде СЭҚ
унификацияланған құқықтың негізін құруға алып келген, дамып келе жатқан
көпжақты мемлекетаралық келісімдер жүйесімен жүзеге асырылады. Ұлттық сауда-
саяси және әкімшілік жүйелер халықаралық келісімдерге сүйенеді.
Сыртқы сауданы реттеудің негізгі ерекшеліктерінің бірі – мәліметтерді
автоматты өңдеуге, ақпаратты өткізуге байланыс техникасының жетістіктеріне
сүйенетін және уақыт және материалды құралдар шығындарын минимумға
жеткізетін оларды жоғары техникалық жабдықталуы.
Кедендік қарым-қатынас кеңесі (КҚК) (Совет таможенного
сотрудничества) – үкімет аралық ұйым кеден тарифтік тәжірибені көп жақты
реттеу бойынша жұмыста аса маңызды қызмет атқарады және мәнділігі бойынша
кедендік бақылау саласында координационды және методикалық орталық болып
табылады.
1950ж Кедендік қарым-қатынас кеңесі тұрақты қызмет ететін халықаралық
орган ретінде қалыптасқан.
Кедендік қарым-қатынас кеңесін қалыптастыру туралы конвекция 1952ж.
аяғында күшіне енді, ал 1953ж. бастап, КҚК кедендік заңдылық пен кедендік
іс техникасын жақсарту, кедендік жүйелерді унификациялау мен
гармонизациялау бойынша жұмысты жүзеге асырады. Ол кезде КҚК 17 мүше -
мемлекеттер болды. 1961ж. олардың саны 29-ға, ал 1971ж – 66-ға, 1981ж – 93-
ке, 1987ж КҚК жұмысына 103 қатысушы елдер болған (олардың ішінде –
Болгария, Венгрия, Польша, Румения, Чехославакия) 1994 жылдан бастап –
Халықаралық кеден ұйымы.
КҚК қызметінің негізгі бағыты болып, тек өзара жеңілдіктер мөлшері
мен кедендік салым деңгейін ғана емес, сонымен қатар әлемдік саудада
айналатын белгілі бір тауарларға қатысты жеңілдіктер мен шектеулерді
біржақты түсіндіруге мүмкіндік беретіндей кеден тарифтерінде тауарларды
сыныптау үшін унификацияланған ортақ номенклатураны құру болып табылады.
КҚК қызметінің халықаралық мәні қазіргі жағдайда ерекше өсуде, және
ол көбіне халықаралық тауар айналымы құрылымында қозғалыстар мен
түсіндіріледі (бұл жерде оның номенклатурасында жаңа және күрделенген
тауарлардың біршама көп санының пайда болуын белгілеп көрсетуге болады):
Трансұлттық корпорациялардың фирма ішіндегі мағыналы айырбасы сонымен
байланысты әртүрлі елдердегі кеден есебін унификациялауда қызығушылықтың
өсуі: аймақтық ұйымдар шеңберінде экономикалық өзара байланыстың ары қарай
дамуы: сонымен қатар кеден ісінің компьютеризациясы. Барлық аталған
факторлар экспортты-импортты операцияларды статистикалық есептеудің
стандартталған нысанын құрастыру бойынша кедендік қарым-қатынас кеңесінің
қызметін ынталандырды, ал болашақта – тауарларды кодтау мен сипаттаудың
үйлесімді жүйесін құру.
Кедендік есептеуді унифациялаудың бірінші кезеңі болып, 1959ж.
қызметіне енген және кедендік қарым-қатынас кеңесімен құрастырылған,
Брюссельдік кеден номенклатурасы болған. 1987ж. ол әлемдік сауданың 80%
қамтып, 150 мемлекетпен қолданылған.
1973ж бастап КҚК эгидасында 60 елдер мен 20 халықаралық ұйымдар мен
кеден тарифы үшін де, статистикада тауаларды сыныптау үшін, сонымен қатар
көлік тарифтерінде қолданыла алатын жаңартылған Брюссельдік номенклатураны
құру бойынша жұмыс жүргізілген. 1978 ж осындай номенклатура шығарылған. Ол
кең қолданысқа ие болды, және 140 мемлекеттің тәжірибесінде және сыртқы
сауда статистикасында ұлттық кедендік тарифтерді құрудың негізі ретінде
қолданылды. Брюссельдік номенклатураны қолдану ұлттық деңгейде сыртқы сауда
операцияларының есебін жеңілдетті, арзандатты және белгілі бір елдердің
кедендік тарифтерінің салыстырмалық ісінде жоғары баспалдаққа жетуді
қамтамасыз етті.
1983ж КҚК 1988 ж қаңтарынан күшіне енген, тауарларды кодтау мен
сипаттаудың үйлесімді жүйесі туралы конвекцияны қабылдады. Сол уақыттан
бастап жетілдірілген тауарларды кодтау мен сипаттаудың үйлесімді жүйесінің
негізінде кедендік есептеуді унификациялаудың жаңа кезеңі басталды.
Тауарларды кодтау мен сипаттаудың үйлесімді жүйесінің салдарынан және
Брюссельдік номенклатураны құрастыру бойынша тікелей жұмыс екі арнайы
органдарда атқарылған – кедендік мақсаттарда тауарларды бағалау бойынша
Комитет және номенклатура бойынша комитет, сонымен қатар халықаралық кеден
терминологиясында біртектілікті қамтамасыз етуге арналған, глоссариді
дайындау және халықаралық кедендік нормаларды құрастыру міндеті жүктелген.
Тұрақты техникалық комитетте.
Номенклатура бойынша комитет өз жұмысын 1960ж. бастады. Өзінің
негізгі міндеттері ретінде ол келесілерді қарастырды:
- ұлттық кеден
тарифтерінде тауарларды
сыныптау үшін жалпы
негізді құрастыру;
- кедендік төлемдер
сәйкестілігін жеңілдету
және тарифтер бойынша
келіссөздерді жүргізу;
- ұлттық кеден
тарифтерінде тауарлар
сыныпталуының
біртектілігін
қамтамысыз ету.
Комитет халықаралық ұйымдар мен ұлттық органдардағы қиындықтарды
тудыратын сұрақтар бойынша шешімдерді қарастырады; кеден органдарының
позицияларын келістіреді, номенклатураның қолданылуы мен біркелкі
түсіндіруін қамтамасыз етуге тырысады.
Кедендік мақсаттарда тауарларды бағалау бойынша басқа комитет те 1960
ж. бастап қызмет етеді. Оның жұмысы тауарларды бағалау үшін негізді
(бизнесті) унификациялау жолымен сыртқы сауда статистикасын сәйкестендіруге
ықпал ету, кеден тарифтері бойынша келіссөздерді жүргізуді жеңілдету,
тауарларды бағалауды максималды біркелкілікке жетуге бағытталған Комитет,
тауарларды кедендік бағалау бойынша тәжірибелік кеңестер жүргізілетін
Түсінік беру сөздіктері жинақтарын шығарады. Комитеттің функцияларына
әртүрлі мемлекеттердегі тауарларды бағалаудың әдістеріне қатысты ақпаратты
салыстыру мен тарату; брюссельдік қағидаларды қолдану бойынша белгілі бір
мемлекеттердің тәжірибесі, процедуралары және ұлттық ережелерін зерттеу;
стандартты ортақ процедураларды және қағидаларды қолдану мен түсіндіруде
біркелкілікті сақтау бойынша КҚК мен қатысушы – мемлекеттер үшін
ұсыныстарды құрастыру.
Тұрақты техникалық комитет 30-дан аса ұсыныстарды құрастырды, олардың
ішінде кедендік құжаттарды сәйкестендіру мен жеңілдету, белгілі бір
конвенцияларды қолдану, туризмнің дамуы мен тауарларды халықаралық
тасымалдауды жеңілдету, салымдарды азайту немесе қайтару бойынша, бажсыз
импортқа рұқсат беру тәжірибесінде біртектілікті қамтамасыз ету, кеден
әкімшіліктері арасында қарым-қатынасты реттеу бойынша ұсыныстарды атап
көрсету керек.
Тұрақты техникалық комитетпен (ТТК) құрастырылған негізгі құжаттардың
бірі 1973ж. КҚК-мен қабылданған кедендік үрдістерді жеңілдету мен
гармонизациялау конвенциясы (КИОТО конвенциясы).
1974ж ТТК-тің мәліметтерімен автоматты айырбастау жүйесін құруды
жоспарлаған, кедендік әкімшіліктерге көмек көрсету және мәліметтер мен
автоматты айырбастау мақсаты болып табылатын мәліметтерді автоматты өңдеу
бойынша шағын комитет құрылуы. Шағын комитетпен мәліметтермен электронды
айырбас негізінде авиатасымалдаушы мен кеден қызметі арасында интерфейс
құрастырылды және қызметке енді.
Кедендік ережелерді бұзу мен күрес бойынша комитет кедендік
ережелерді бұзуды тоқтату сұрақтары бойынша ұсыныстарды қарастырды.
Бұл комитет құрылғанға дейін КҚК 1977ж Найборида қабылданған
кедендік ережелерді бұзуды тоқтату ісінде өзара әкімшілік қарым-қатынас
туралы Халықаралық конвенцияға қосылды. КҚК Халықаралық авиакөлік
ассоциациясы (ИАТА), Халықаралық порттар мен гаваньдар ассоциациясы сияқты
халықаралық үкіметтік емес ұйымдармен тығыз байланысады.
КҚК қызметінің негізгі бағыты техникалық қарым-қатынас және оқыту
болып табылады. Бұл жоспарда 1984ж қабылданған Техникалық қарым-қатынас
туралы ережелер мен кедендік заңдарды стандарттау мен үйлестіру бойынша
халықаралық құралдар мен конвенцияларды құрастыру бойынша Кеңес
Декларациясын көрсету керек.
1988ж. КҚК сессиясы 1990-ші жылдарға қызмет ету бағдарламасын
қабылдап, жұмысының келесі негізгі бағыттарын анықтаған:
- Халықарлық кеден
стандарттары ретінде
КҚК құралдарын
құрастыру мен оларды
біркелкі қолдануды
қамтамасыз ету;
- жеңілдетілген және
унификацияланған
экспортты-импортты
кеден процедураларын
құрастыру;
- кедендік ережелерді
бұзу мен контрабанда
мен күрес және
бақылаудың тәжірибелік
шараларын құрастыру;
- кадрларды оқытуда Кеңес
мүшелеріне көмек
көрсету;
- кеден қызметтері мен
халықаралық сауданың
басқа да қатысушылары
арасында мәліметтер мен
электронды айырбастау
жүйесін дамыту.
Ортақ нормалармен ережелер көмегімен сауданы халықаралық реттеуге
объективті қажеттілік 30-шы жылдары ұлттық үкіметтердің біржақты
протенционистік қызметтері әлемдік сауда мүмкіндіктерін күрт азайтқанда
біліне бастады.
Сол кезеңдегі халықаралық сауда негізін екі жақты сауда келісімдері
құраған. Олар екі жақты сауданың аз ғана тізімін қамтыған, және осы да оның
негізгі кемшілігі болған.
Екі жақты келісімдерді жасау күтпеген қорытындыларды көрсетті: одан
өздері жағынан ешқандай жеңілдіктер көрсетпеген үшінші елдер өндірушілері
ұтып отырды.
Екінші әлемдік соғыстан кейін сауда стратегиясының ғаламды
координациясын қамтамасыз етуге арналған халықаралық сауда ұйымын құру
бойынша алғышарттар қабылданды. Оған көбіне әлемдік сауданың 40% үлесі
келетін АҚШ қызығушылық білдірді; олар көбіне әдетті сыртқы сауда
жеткізулерінің бұзылуынан қиыншылық көрді.
Гаванадағы халықаралық сауда ұйымын құру бойынша келіссөздер соғыстан
кейінгі Европа елдері мен және АҚШ-тың арасында өткір келіспеушіліктер
жағдайында өтті. Келіспеушіліктер көбіне қатысушы – мемлекеттерге берілетін
дауыс санына қатысты болды. Бір ел – бір дауыс деген еуропалық ұсынысқа
қарсы, АҚШ салмақтығы бойынша дауыс беруге тоқталды. Американдықтар дауыс
саны елдің әлемдік саудадағы үлесіне пропорционалды болу тиіс деп
қарастырды. Бірақ өзінің позициясын ұстай алмады, Конгресс келіссөздер
үрдісіндегі қабылданған келісімді ратификациялаудан бас тартты.
Тариф сұрақтарына арналған бір бөлімі халықаралық ұйымды құру туралы
келісімдер бойынша Женевада арнайы келіссөздер жүргізілді. Қорытындысында
оған қол қойылды. ГААТ атауын алған сауда мен тариф сұрақтары бойынша
келісім. 1948ж. 1 қаңтарынан күшіне еніп, бұл келісім халықаралық сауданы
қаржы-валюталық қамтамасыз етумен айналысатын басқа ұйымдық яғни
халықаралық валюта қорының (ХВҚ) кеден-тарифтік сауда жұмысы саласында
толықтырып отырды.
ГААТ-тың негізін құрайтын баптардың белгілі бір қарама-қайшылығы мен
күрделілігіне қарамастан, олардың барлығы нақты құрастырылған қағидалар
қатарына негізделеді.
Бірінші және негізгісі болып аса қолайлы тәртіптемесінде негізделген,
өзара сауда жеңілдіктерінің қағидасы болып табылады.
Бұл тәртіптемеге сәйкес бір-бірімен келісімге отырған елдер, бір-
біріне үшінші елдерге таралатын кез-келген жеңілдіктерді автоматты түрде
ұсынады. Басымдылықтар мен жеңілдіктер кедендік қорғау көлеміне қатысты,
яғни кедендік баж бағамдарына.
Ұлттардың аса қолайлы тәртіптемесі тәжірибеде келесідей болады, яғни
екі жақты кеңес беру мен келіссөздер арқылы елдер тауарлар мен саудада
кедендік жеңілдіктер ұсыну туралы келіседі. Осы сұрақ бойынша сәйкес
келісім қабылданғаннан кейін ол бірден басқа елдерге де таралады, ендігі
кезекте ГААТ-қа қатысатын кез-келген мемлекет дискриминацияны қолданбау
қағидасында қызмет етеді және ешбір мемлекет ол қағиданы бұзбауы тиіс. Бұл
тәртіптеменің мәні кедендік тарифтерді төмендету немесе алып тастау егер
осындай операция біржақты түрде болған жағдайда да, барлық қатысушы
жағдарға тиімді болады. Бірақ тәжірибеде осындай біржақты қысқартуларға
протенционистік баждарды сақтауда қызығушылық көрсететін үкіметтік топтар
кері әсер етеді. Зерттеулер көрсетіп отырғандай, өнеркәсіптің қорғалатын
саласы монополизацияланған болса, лоббизм етек алады.
Сондықтан неоклассикалық доктрикалар мен ГААТ-та декларацияланған
өзара сауда жеңілдіктері қағидасы өмірге бірқатар өзгерістермен еніп отыр.
ГААТ-та ұлттық аса қолайлы тәртіптеме (АҚТ)-ден арнайы рұқсат етілген
ережелер бекітілген олардың негізгілері:
- ГААТ құрылу кезінде
болған,
преференцияларды әрі
қарай қолдануға рұқсат
етіледі;
- АҚТ қызметі саласынан
шекара жанындағы сауда
туралы келісімдер
шеңберінде немесе
кедендік одақты құруда
ұсынылған кеден саясаты
саласында жеңілдіктер
алып тасталынады.
- преференциялардың жалпы
жүйесінің шеңберінде
сыртқы сауда саласында
дамушы елдер ерекше
жеңілдіктерге ие;
әсіресе аса дамымаған
елдер үшін жеңілдіктер
ерекше орынға ие.
Ірі елдер бір жақты түрде (АҚТ) қызметінің саласында белгілі бір
шектеулер енгізді. Әсіресе бұл салада АҚШ ерекшеленеді. Шешілетін жағдай
америка президентіне ұлттық өнеркәсіп үшін бірқатар қиындықтар туғанда
жеңілдіктерді алып тастауға құқық берді. Қырғи-қабақ соғыс кезінде АҚШ
социалистік елдерге сауда жеңілдіктерін ұсынбаған. АҚШ біржақты түрде
кедендік баждарды төмендеткенде өзара байланыс қағидасын қолдануды талап
етті.
Егер сыртқы сауданы реттеу құралы ретінде ескертулермен тарифтер
қолдануы рұқсат етілседе, сандық шектеулер мен квоталар қолданбайды. Тек
ұлттық қауіпсіздікпен төмен балансының тұрақтылығын қамтамасыз ету
жағдайлары ғана ерекшеленеді. Егер қандайда болса ел сандық шектеулерді
қолданса, олар дискриминациялы түрде қолданылуы тиіс, яғни тек белгілі бір
елдер үшін емес, барлық қатысушы мемлекеттер үшін. Осындай тиым салу
импорттық квоталарды қолдануды шектейді.
ГААТ-тың негізгі қағидасы біржақты әркеттердің қолданылмайтындығы
болып табылады. Ұлттық нарықты қорғау бойынша шешім көпжақты
консультациялардан кейін қабылдануы тиіс.
Тәжірибеде қатысушы – мемлекеттер ұлттық қызығушылықтарын халықаралық
келісімдерден жоғары қоя отырып, көп рет осы нормаларды бұзған.
Бұл жерде АҚШ-пен шартталған жеңілдіктерді қолдануы батыс еуропалық
елдермен ауыл шаруашылығында тура мемлекеттік субсидияны қолдануы, сонымен
қатар социалистік лагерь елдерінен экспортқа сандық шектеулер енгізу.
Келісімнің текстіне қол қойған елдердің өзара келісімі бойынша ГААТ-
тың халықаралық саудадағы негізгі қағидаларын жүзеге асыру үшін арналған
ұйымдастырушы механизм (секретариат) құрылған. ГААТ секретариаты Женевада
орналасқан. Бұл органның қызметі сессия конференциялары шеңберінде жүзеге
асырылған. Әдетте, сессиялар жоғары беделдегі қызметкерлер кездесуінен
басталып, раундтер атағына ие болған, келіссөздермен жалғасқан (1 кесте).
1983 жылдан 1994 жылға дейін жалғасқан Токиялық және Уругвайлық
раундтарды ерекше атап өту керек. Екі раунд та қарастырылатын сұрақтар
шеңберінен кеңеюімен. Сонымен қатар тарифтік емес шектеулер сұрағын талдауы
мен ерекшеленеді.
ГААТ қызметінде негізгі орынды кедендік шектеулерді қысқартты және
алып тастау міндетін шешу алады. 1945-1947 жылы дамыған елдердегі кедендік
баждардың орташа көлемі 40-60%, кейбір тауарлар бойынша (мысалы, химиялық)
70-90% жеткен. Кедендік төлемдерді төмендету бойынша тұрақты активті 80-ші
жылдардың аяғында олардың көлемін 3-5% төмендетуге мүмкіндік берді.
Сауда шектеулерін алып тастау бойынша жұмыс динамикалық түрде жүрді.
Бірінші сессияда келіссөздер белгілі бір тауарлардың негізгі өндірушілері
мен сатып алушылары арасында жүрсе, кейіннен ол келісімге басқа да
мемлекеттер қосылды.
Келісімдер белгілі бір елдің баждарды алып тастағаннан ала алмай
қалған сомасы сол мемлекеттің экспортталатын тауарларына төмендетілген
баждарды төлеудің азайтылған сомасына тең болатын арнайы тізім негізінде
дайындалған.
Кеден шектеулерін қысқарту бойынша Уругвайдың раунд ұсыныстары аса
радикалды болды .
Бірқатар тауарларға баждарды тіпті алып тастау жоспарлануда. Ол ең
алдымен АҚШ-тың бәсекелестігі жоғары тауарларға (құрылыс және медицина
құрал-жабдығы, химикаттар, фармацертикалық өнім, ауыл шаруашылық тауарлары
цемент, сыра, жиһаз). Баж көлемі 15%-дан асатын тауарлар бойынша қысқарту
деңгейлік 30%-ға дейін жеткізу жоспарлануда, АҚШ баждарды алып тастау
қарастырылып отырған тауарлар тізімін кеңейтуге тырысуда (оның ішіне
алюминий, түрлі-түсті металдар, автомобильдер, қосалқы бөлшектер).
Кеден баждарының көлемін азайтумен бірге ережелерді унификациялау мен
оларды қолдану жағдайларында бірқатар ұтыстарға жетті. Мысалы, кеден
баждарын есептеудің негізі ретінде тауарға фактура бағасын қолдану
қабылданған, (Бұрын АҚШ ішкі бағаларды қолданған, ол баждар көлемінің
өсуіне алып келген). Басқа тарифтік емес шектеулерге қатысты шешімдер бөлек
қол қойылатын келісімдер мен арнайы кодекстер түрінде рәсімделген.
Антидемпингтік баждар және субсидиялар келіссөздердің ең күрделі
бөлімшелерінің бірі болған.
Тура экспорттық субсидияларды қолдануға тиым салу бойынша ұсыныстар
енгізілген. Бірақ та, ауыл шаруашылық экспортын тура дотациялауды кең
қолданатын ЕО елдерінің талабы бойынша тауарлардың бұл тобы үшін бірқатар
ерекшеліктер қарастырылған.
Өндіріс көбіне экспортты кеңейту мақсатында емес, экономикалық артта
қалған аудандарда жұмыссыздықты сақтап тұру мақсатында субсидияланатын
тәжірибесі бойынша жанама субсидия түсінігінің қолданылатын жалпы
анықтамасын таба алмаған. Оған қарамастан, кодексте соңғылары экспортқа
кері әсер етуі мүмкін екендігін қарастырылған. Кодекс компенсациялы
баждарды енгізуді субсидияланған тауар импорты ұлттық өнеркәсіпке бірқатар
материалды шығындарды алып келетін болса рұқсат етеді. Бұрын АҚШ-та
компенсациялы баждарды шетелге субсидияланатын, кез-келген импорт тауарына
қатысты енгізуге болатын.
Компенсациялы жиналымдардың көлемі анықталған субсидиялар сомасынан
аспауы тиіс. Бұл жиналымдар карательді (жазаландырулы) қызметті, жүзеге
асыру үшін емес, шынайы бәсекелестік жағдайларын қамтамасыз етуге арналған.
Шектелген көлемде болса да, экспорттық субсидияны қолдануға құқығы бар
мемлекеттер туралы ерекше аталып өткен. Компенсациялық баждарды енгізу
туралы шешім арнайы экспортты зерттеулер қорытындылары бойынша ГААТ-тың
арнайы отырысында қолдануы тиіс.
Токиолық раунд барысында қабылданған Саудадағы техникалық шектеулер
бойынша Кодексте саудада, таңбалауда, сертификацияда және тауарларды
тексеруде стандарттар мен техникалық шектеулердің дискриминациялы әсерін
алып тастау міндеті қойылған. Техникалық нормалар сауданың дамуына кедергі
жасамауы тиіс; оларды қолдану ең алдымен шетел тауарларына, талапты ұлттық
талаптармен сәйкес қолдану мен сипатталады.
Қатысушы мемлекеттер ұлттық стандарттардың өзгеру қорытындылары
туралы және алдындағылардан ерекшеленетін жаңа өзгертулер туралы хабарлау
ұсынылды.
Аса негізгі, жаңа стандарттарды, техникалық талаптарды,
сертификациялау жүйесін енгізу туралы ақпаратпен айырбасу келісімі болып
табылады.
Мемлекеттік тапсырыстар келісімінде (Токиолық раунд) үкіметпен шетел
өндірушілеріне қатысты ұлттық өндірушілерге қатысты нормаларды қолдану
қарастырылған. Келісім мемлекеттік тапсырыс кезінде әртүрлі мемлекеттерді
тасымалдаушылары арасында декларацияға тиым салады.
ГААТ қызметіндегі жаңалық қызметпен сауданы либерализациялау бойынша
келіссөздер, олар Уругвайдың раундтан басталған. Осы мәселе бойынша
келісімге жетудің мәнділігі қызметтің әлемдік саудалық 20%-нан төмен
еместігімен анықталған. 1992 жылы АҚШ-та қызмет пен сауда 118 млрд. экю, ал
ЕО - 70 млрд., Жапонияда – 29 млрд. экю. Бұл жерге байланыс, бағдарламалық
қамтамасыз ету, ЭЕМ жөндеу, лизинг, құқықтық және қаржылық қызмет көрсету
қызметтері кіреді. Дамыған елдерге келсек, олардың арасында бірлік болған
жоқ: белгілі бір мемлекеттер олардың позициялары аса күшті салаларды
қорғады. Мысалы, көлік қызметін либерализациялау үшін, көптеген еуропалық
елдер ықылас көрсетсе, олардың қарсыластары болып кеме иелері сенімді
ұлттық заңдылықтың қорғауындағы АҚШ пен Франция болды.
Голливудтың әсері мен күшін қолдану арқылы АҚШ-тың кино өнімі
нарығын либерализациялауға ынтасына өз кино нарығының ерекшелігін жақтайтын
Франция қарсы болды. Дамыған елдердің өздерінің ішінде барлық сұрақтар өз
шешімін тапты деп айтуға болмайды. Қаржы, банкісі, сақтандыру салаларын да,
алға жүру АҚШ-тың бөлек штаттарындағы белгілі бір қызметтерге қатысты
заңдардың орталықтандырылмауынан қиындады.
Қызмет саласының максималды либерализациясы үшін шыққан, АҚШ-пен
Жапонияның қызметтері бойынша келіссөздер кезінде ірі бәсекелестер жағынан
өз қызығушылықтарына қауіп төнуін сезген дамушы елдер қарсылық білдірген.
Жалпы ГААТ қызметін бағалай отырып, сыртқы экономикалық қатынасты
реттеу мәселесіне реалды және идеалды көзқарасты жақтаушылары арасында
компромисты табу бағдарламасын өмірге ендіру ретінде анықтауға болады.
ГААТ қызметінің оңтайлы қорытындысы болып халықаралық сауданың
әлемдік өндірістің өсуімен салыстырған да жоғары қарқынмен дамуы болып
табылады. Егер 1950ж тауарлар мен қызметтердің халықаралық саудасы әлемдік
өндірістің 11% болса, 80-ші жылдардың аяғында және 90-шы жылдардың басында
ол 21%-ға жетті.
Бұл ГААТ мүшелерінің өсуі жағдайында жаңа мәселелер туындаумен,
реттелетін сұрақтар шеңберінің кеңеюімен бірге болды. ГААТ қатысушыларының
өсуі өзара жеңілдіктер қағидасын өмірге енгізуге қиындықтар туғызды,
өйткені 90-нан аса қатысушылар үшін жеңілдіктер алудың теңділігін
қамтамасыз ету қиындай түсті. Кішігірім елдер, соның ішінде дамушы елдер
ГААТ-ты аса ірі мемлекеттер қызығушылығын қанағаттандыруға бағыттылығына,
сонымен қатар оларға аса маңызды ауыл шаруашылық және минералды шикізат
өнімдерін экспорттау мәселесінің шешімін қамтамасыз етпейтініне кінәлады.
Сонымен қатар, ГААТ қызметіндегі қиындықтар қарастырылатын сұрақтар
шеңберінің кеңеюімен байланысты туындаған және ең алдымен 70-жылдардың
ортасында халықаралық сауданың дамуына әсерін тигізе бастаған тарифтік емес
шектеулерді реттеу саласына кіргізу.
Тарифтік емес протекционизм шараларын бақылау өте қиын, сондықтан
қазірге дейін олардың саудаға әсерінің сенімді және нақты бағалары жоқ.
Американдық зерттеушілердің бағытты мәліметтері бойынша, дамыған елдердің
тарифтік емес шектеулерге түсетін импорт үлесі 90-жылдардың басында 20%
дейін. Бірқатар зерттеулер қорытындылары бойынша барлық тарифтік емес
шектеулерді алып тастау әлемдік экспортты жылына 200 млрд. долл. дейін
жеткізер еді.
Тарифтік емес реттеуге перспективті көзқарас мөлдірлік қағидасына
тіреледі, яғни көбіне көрінбейтін тарифтік емес шектеулерді мүмкіндігінше
болашақта тариф бағамдарын мұздату арқылы импорттық квоталарға
айырбастау.
Тарифтік емес реттеу бойынша ГААТ шешімі тәжірибеде оларды алып
тастауға емес, осы шектеулерді белгілі бір мемлекеттермен қолдану
координациясына бағытталған.
1993 жылдың желтоқсанында алдындағы барлық келіссөздердің
қорытындыларын қосатын және ГААТ негізінде Бүкіләлемдік сауда ұйымын құруды
қарастыратын Уругвай раундының қорытынды құжаты дайындалған Бүкіләлемдік
сауда ұйымы 1995 жылы қызмет ете бастады. Бүкіләлемдік сауда ұйымының
жоғары басқарушы органы министрлер конференциясы. Бүкіләлемдік сауда ұйымы
ГААТ эгидасында қабылданған барлық келісімдердің, соның ішінде Уругвайлық
раунд қорытындылары бойынша бекітілген келісімдердің орындалуын бақылайды.
БСҰ-на мүшелік әрбір қатысушы мемлекетке қабылданған барлық келісімдер
пакетін толық көлемде автоматты түрде қабылдау болып табылады.
БСҰ өз кезегінде, өз компетенциясы саласын біршама кеңейтіп,
халықаралық экономикалық қатынастардың дамуын реттейтін аса маңызды
халықаралық органға айналды.
Кеден-тарифтік реттеу шекарадағы экономикалық реттеуде ерекше орынға
ие. Кедендік қызмет – сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік шекаралық
бақылаумен айналысатын орындаушы биліктің маңызды органы. Ол жүктерді,
валюталық бағалықтарды, көлік құралдары мен мемлекеттің шекарасы арқылы
өтетін тұлғалардың жеке заттарын өткізуге бақылауды жүзеге асырады.
Кедендік бақылаудың негізгі қызметі: тауарларды, жүктерді, көлік
құралдарын, валюталық бағалықтарды мемлекеттің заңдарына және оның
халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келуін тексеру; шекара арқылы тауарлар
мен басқа мүліктердің өтуін бақылау және олардың статистикалық есебі.
Әлемдегі барлық мемлекеттерде мемлекеттік кедендік бақылау органдарының
құқықтары мен міндеттері екі жақты сипаттама бермейтін нақты нысандалған
заң ережелері мен реттеледі. Олар тек кедендік қызмет мамандарына ғана
емес, сыртқы экономикалық қатынаспен байланысқан барлық тұлғаларға
түсінікті болуы тиіс.
Әлемдегі көптеген елдердің кеден-тарифтік заңдылығы екі өзіндік
блокты қамтиды.
- кеден салымдарын,
методологиясын
анықтайтын елдің
мемлекеттік шекарасы
арқылы өткізілетін
тауарлар мен басқа да
заттарға баждар
салынуын және сонымен
байланысты сыртқы
экономикалық қатынас
субъектілерінің іс-
әрекетін реттейтін заң
(кеден тарифі туралы
заң)
- кедендік бақылау
қызметтерінің іс
әрекеттерін, олардың
құқықтары мен
міндеттерін, кедендік
бақылау тәртібін, кеден
қызметін ұйымдастыру
мен сипаттамасы бойынша
жақын сұрақтарды, атап
айтсақ, кеден саласында
заң шығарушы және
атқарушы органдардың
қызметтерінің бөлінуін
реттейтін заң (кеден
кодексі).
Екі өзіндік, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты заң актілерінің болуы
бірқатар жағдайлармен түсіндіріледі.
Ең алдымен, бұл заңдар қызметінің әр түрлі салалары. Бірінші заңның
әсер етуінің реттейтін объектісі кеден тарифі, оның архитектурасы,
баждарды белгілеу мен алу әдістері, кеден жеңілдіктерін ұсыну болып
табылады. Екіншісі ең алдымен кедендік бақылаудың ұлттық қызметінің
әрекеттерімен байланысты сұрақтарды реттейді.
Кеден кодексімен реттелетін сұрақтар, елдің ұлттық заңдылығы саласына
қатысты. Бұл сұрақтар, әдетте халықаралық келіссөздердің пәні болмайды.
Бірақ, әр түрлі елдердің кеден қызметтері жұмысының ұлттық ережелерінің
белгілі бір жағдайларында унификациялануы және кеден процедураларын
жеңілдететін көп жақты мемлекет аралық немесе басқа да келісімдерге олардың
негізделуі мүмкін.
Кеден кодексіне қарағанда, кеден тарифі, оны қолдану ережелері, баж
ставкаларының деңгейі, тариф позицияларының тізімі көбіне халықаралық
келіссөздердің объектісі болып табылады.
Бұл сала мемлекет аралық көп жақты келісімдер мен де реттеледі.
Кеден кодексі тұрақты құқықтық құрал болуы тиіс, ал кеден тарифі ішкі
және сыртқы экономикалық өзгерістерге жедел жауап беруге арналған,
сондықтан ол көп жағдайда өзгеріске ұшырайды. Кеден тарифында импортталатын
тауарлар бағасына тура әсер ететін, елдегі ішкі бағалардың деңгейіне әсер
ететін және ұйымның шаруашылық нақты баж ставкалары болады. Сондықтан,
заңды билікпен белгілейтін баж ставкалары, оларды анықтаудың методикасы.
Экономикалық негізделген, мөлдір, тұрақты болуы тиіс. Бұндай тәртіп, салық
құралдары және оларға жақын экономикалық әсер ету бойынша баждар салынуына
қатысты сұрақтары заңмен реттелетін елдерде болады.
Шетел мемлекеттерінің кедендік заңдылығы олардың, құқықтық, әкімшілік
және қаржылық жауапкершілігін қосқанда кеден биліктерінің құқықтары мен
міндеттерін нақты анықтайды. Заңдық билік дамыған елдерде кеден жүйесін
дамыту мен құрастыруға әсер етеді. Бірақ соңғы онжылдықта тарифтерді
қолдануда көп функцияларды өткізу тенденциясы, олардың өзгеруі, орындаушы
билік қолында баждар ставкаларын реттеу қадағаланады. Бұл тенденция
себепсіз емес. Ол көптеген елдер үкіметтерінің өз кеден саясатын аса
икемді, тиімді етуге ынтасымен байланысты.
1.2 Экспортты – импортты операцияларды реттеудің әдістері
Сыртқы экономикалық қатынас әр түрлі реттегіштер, яғни рычагтар
қызмет етуімен қалыптасады, олар байланыстың пайда болуына әсер етеді және
олардың дамуын мемлекеттің қызығушылығын қорғайтын тиімді саяси-
экономикалық жүйенің дамуына бағыттайды. Сыртқы экономикалық қатынасты
реттегіштер ұйымдастырушы-биліктік және экономикалық бола алады.
Ұйымдастырушы – билік беру реттегіші - әкімшілік сипаттағы реттегіш.
Олар мемлекеттің және оның органдарының сыртқы экономикалық қатынастық
дамуы мен құрылуына тура мақсатты бағытталған әсері болып табылады. Оларға
жататындар: тауарларды жұмыстар мен қызметтер импорты мен экспортын
квоталау және лицензиялау; белгілі бір қызмет түрлерін лицензиялау,
тауарлар, қызметтер, жұмыстар экспортынан түскен валюта табыстарының бір
бөлігін міндетті түрде сату механизмі; кеден тәртіптемелері, тауарларды
шығару мен кіргізуді кедендік рәсімдеу; валюталық бақылау; кедендік
бақылау, экспорттық бақылау, импорттық бақылау және т.б.
Мемлекетпен сыртқы экономикалық қатынасты реттеу мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясатының негізгі мақсаты болып табылады. Мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясаты көбіне төлем балансының жағдайына байланысты.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыты:
• Қазақстан нарығын
қорғау мен экономиканың
өсуін ынталандыру
• Сыртқы экономикалық
қатынастың ұзақ
мерзімді сипатқа ие
болуы
• Отандық экспортерлар
үшін әлемдік нарықта
қолайлы жағдайлар
жасау.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты мерзіміне байланысты және
бағытына байланысты екіге бөлінеді.
Сыртқы экономикалық саясаттың уақытша аспектісі мемлекеттің сыртқы
экономикалық қатынастың дамуы мен қалыптасуы бойынша ұзақ және ағымдағы
қызметтер кешенін құрайды. Бұл жерде негізгі қағидалар өзгеріп отыруы
мүмкін, өйткені ағымдағы сыртқы экономикалық саясатты реттегенде кейбір
шешімдер жедел түрде қабылданады. Бұған мысал ретінде 1998 жылғы
Қазақстанның Ресейдегі девальвацияға қатысты, саясатының өзгеруі бола
алады.
Сыртқы экономикалық саясаттың кеңістіктік аспектісі әлемдік
экономикаға әсер ету бағыттары бойынша мемлекет қызметтерін анықтауға
арналған.
Мемлекеттің сыртқы саясатының құрамына әдетте, сыртқы сауда саясаты,
валюталық саясаты және әрине, кеден саясаты кіреді.
Қазақстан Республикасының кеден саясаты – Қазақстан Республикасы
саясатының ішкі және сыртқы саясатының құрамды бөлігі.
ҚР кеден саясатының мақсаттары:
• Қазақстандық нарықты қорғау бойынша сауда-саяси міндеттерді жүзеге
асыруға үлесін қосу;
• Қазақстан Республикасының кеден-территориясында тауар айналымын
кедендік реттеу мен бақылау құралдарын аса тиімді қолдануды
қамтамасыз ету;
• Қазақстан экономикасының дамуын ынталандыру.
Кеден саясаты кеден ісінің бір бөлігі болып табылады. Оның негіздері
Қазақстан Республикасының Кеден Кодексінде анықталған.
Нарықтық экономикада мемлекет елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және
жалпы ұлттық қызығушылықты қорғау үшін сыртқы экономикалық қатынасты
реттеуді жүзеге асырады. Сыртқы экономикалық қатынасты реттеу бойынша
мемлекеттік органдардың қызметі әлемнің барлық елдерінде жүзеге асырылады,
бірақ оның масштабтары мен міндеттері елдің масштабы, көкейтестігі әлемдегі
жағдайы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына негізінен анықталады.
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу сыныпталатын
белгілеріне байланысты экономикалық және әкімшілік, тарифті және тарифтік
емес деп бөлінетін әр түрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Сыртқы экономикалық қатынасты реттеудің экономикалық әдістері сауда
саясатының экономикалық құралдарын қолдануға негізделеді, яғни кеден
баждары мен салықтар (ҚҚС мен акциздер және т.б), кеден шектеулері. Осы
құралдарды қолдану арқылы мемлекет сыртқы экономикалық қатынас
субъектілерінің экономикалық қызығушылықтарына әсер етеді, және
қорытындысында олардың іс-әрекетіне, оларға толық тәуелсіздігін қалдыра
отырып әсер етеді. Олар көп деңгейде нарықтық қатынастар табиғатына сәйкес
келеді және сондықтан қазіргі жағдайда сыртқы экономикалық қатынасты
реттеуде маңызды қызмет атқарады.
Әкімшілік әдістер қоғам қызығушылығында сыртқы экономикалық қатынасқа
қатысушылар қызметінің әр түрлі жақтарын регламенттеу, СЭҚ субъектілеріне
мемлекет тура әсер ету арқылы мемлекеттік ережелерді, нормативтерді, тиым
салуларды қамтиды. Көп жағдайда әкімшілік әдістер нарықтық қатынастар
табиғатына қарама-қайшы болады, сондықтан олардың қолдану саласы бірқалыпты
азаюда.
Сыртқы экономикалық саясаттың екі негізгі бағыты бар:
• еркін сауда саясаты
• протекционизм
Еркін сауда саясатында, мемлекет нарық артында негізгі реттегіш рөлін
қалдырып, сыртқы саудаға тікелей әсер етуден бас тартады. Бірақ бұл,
мемлекет шаруашылық қызметінің осы бағытына әсерді мүлдем жояды деуге
болмайды. Ол өзінің шаруашылық субъектілеріне максималды еркіндік беру үшін
басқа елдермен келісімге отырады.
Еркін сауда оңтайлы саяси қорытындыларды алып келеді, өйткені бұл
жағдайда мемлекеттер көп деңгейде өзара байланысады, және қорытындысында
бір-біріне қатысты қарсыластық іс-әрекеттер жасаудың қауіпі төмендейді.
Еркін сауда саясатын жүргізу көбіне экономикалық дамыған елдерге
халықаралық экономикалық айырбастан аса үлкен пайда алуға мүмкіндік береді.
Протекционизм – шетелдік бәсекелестіктен отандық экономиканы қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатына қарағанда, протекционизмде нарық
күштерінің еркін қызмет етуі болмайды, өйткені белгілі бір елдердің әлемдік
нарығында экономикалық әлует пен бәсекелестік әр түрлі, сондықтан нарық
күштерінің еркін қозғалысы онша дамымаған елдер үшін тиімсіз болуы мүмкін.
Аса күшті шетел мемлекеттері жағынан шектелмеген бәсекелестік онша
дамымаған елдерде экономикалық тоқырауға және белгілі бір елдің тиімсіз
экономикалық құрылымына нысандалуына алып келуі мүмкін.
Протекционизм елде өндірістің белгілі бір салаларының дамуына әсер
етеді. Протекционизм елде белгілі бір өндіріс салаларының дамуына әсер
етеді. Аграрлы елдердегі протекционизм әдетте индустрализацияның міндетті
шарты болып табылады. Сонымен қатар, протекционизм кезінде жұмыссыздық
қысқарады. Бірақ бұл саясатты өте ұзақ мерзімде қолдану экономикалық
тоқырауға алып келеді және алып келуі мүмкін, өйткені егер шетелдік
бәсекелестікті жойғанда, отандық кәсіпкерлердің өндірістік тиімділігі мен
техникалық деңгейін жоғарылатуға қызығушылығы әлсірейді.
Сыртқы сауда саясатының құралдарына сонымен қатар екі жақты және көп
жақты келісімдер жүйесі жатады. Бірақ көбінесе дамыған нарық қатынастары
жағдайында олардың көмегімен мемлекет сыртқы саудадан түсетін табыстың
өсуіне немесе азаюына әсер ету арқылы мемлекеттік саясат мақсаттарына
сәйкес осы салада шаруашылық субъектілеріне шешім қабылдауды мәжбүр етеді.
Бұл құралдарға тарифтік және тарифтік емес шектеулер жатады.
Тарифтік әдістер сыртқы экономикалық қызметті экономикалық реттеудің
негізі болып табылады (экономикалық әдістердің басқа бөлігі салықтар мен
жиналымдарды қосады). Сыртқы экономикалық қатынасты реттеуде кеден
тарифтерінің ерекше ролі олардың экономикалық реттеудің басқа әдістерімен
байланыссыз айырықша қарастырылуының мақсаттылығын анықтайды.
Тарифтік емес реттеудің әдістері шетел бәсекелестері мен отандық
тұтынушыдан отандық нарық пен отандық тұтынушының қорғалуына бағытталған,
сонымен қатар осы маңызды шикізат тауарларының аса көп экспортын
жібермейді.
Кеден тарифы – елдің мемлекеттік шекарасы арқылы өтетін, тауарларға
қолданылатын кеден баждары ставкаларының бірігуі және ол сыртқы
экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасына сәйкес жүйеленген.
Кеден тарифінің негізгі мақсаттары:
- елге тауарларды
кіргізудің тауарлық
құрылымының
рационализациясы;
- тауарларды шығару мен
кіргізудің, мемлекет
территориясындағы
валюталық табыстар мен
шығындардың рационалды
қарым-қатынасын ұстап
тұру,
- тауарларды өндіру мен
тұтыну құрылымында
прогресивті өзгерістер
үшін жағдай жасау;
- ел экономикасын
қолайсыз шетел
бәсекелестігі әсерінен
қорғау;
- мемлекеттің әлемдік
экономикаға тиімді
интеграциялануы үшін
жағдайларды қамтамасыз
ету.
Кедендік тарифі тауарларды кеден территориясына кіргізу және кеден
территориясынан шығаруға қатысты қолданылады. Экспортты кеден баждарымен
бөлек экспортты кеден тарифі және импортты кеден баждарымен бөлек импортты
кеден тарифтері бар.
Кеден тарифінде үш бағана бар: СЭҚ ТН бойынша тауар коды, тауардың
қысқаша атауы және процент есебінде кедендік құннан немесе белгіленген
мөлшерде алым алынатын тауарлардың бірлігіне баж ставкасы.
Кеден тарифы – тауарлар тізімінің анықталған белгісі немесе белгілері
бойынша жүйеленеді. Тауарлардың әрбіріне кеден баждарының бір немесе
бірнеше ставкалары көрсетіледі. Қорытындысында кеден тарифтерінің екі түрін
ажыратады: қарапайым және күрделі.
Қарапайым (бір бағанды) тариф әрбір тауар үшін тауардың шығу еліне
байланыссыз баждың бір ставкасын қарастырады. Осындай тариф мемлекеттің
икемді сауда саясатын жүргізу үшін құрал қызметін атқара алмайды, өйткені
әлемдік нарықтағы күрестің көкейтесті жағдайларына сәйкес келмейді.
Күрделі (көп бағанды) тариф – тауардың әрбір түрі үшін баждардың екі
немесе одан да көп ставкаларын белгілейді. Бұл кеден тарифі аса үлкен
көлемде әлемдік нарықтағы бәсекелестік күресіне ыңғайланған. Ол бір елдерге
күш көрсету (тауарларға аса үлкен баж салу) және басқаларға жеңілдіктер
(баждардың біршама төмендеуі) беру арқылы басқаруға мүмкіндік береді.
Кез-келген елдің кеден тарифы шығаратын немесе кіргізетін тауарларға
салық салу үшін қолданылатын, кеден баждарының нақты ставкаларынан тұрады.
Кеден баждары астында тауарлардың мемлекеттік кеден шекарасын өту
кезінде тауарлар эспорты немесе импортына түсіреді. Импорттық кеден
баждарын енгізу, бір жағынан ішкі тұтынудың қысқаруына әсер етсе, екінші
жағынан – ұлттық тауар өндірушілерін қорғауға үлесін қосады. Әр түрлі
тауарлар бойынша қорғау (протекция) деңгейі әр түрлі. Сонымен қатар,
әрқашан нақты емес, өйткені көптеген тауарлар оларға баждар белгілене
алатын шикізат пен жартылай дайын өнімді қолданумен өндіріледі.
Кеден баждары 3 негізгі қызметті орындайды:
1. Фискалды, импортты және экспортты баждарға жатады, өйткені олар
мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігі баптарының бірі болып табылады.
2. Протекционистік (қорғаушы) импорттық баждарға жатады, өйткені
олардың көмегімен мемлекет жергілікті өндірушілерді керексіз шетел
бәсекелестігінен қорғайды.
3. Баланстаушы, тауарлардың ішкі бағалары бір себептерге байланысты
әлемдік бағалардан төмен тауарлардың керексіз экспортын жүзеге
асырмау мақсатында белгіленген экспорттық баждарға қатысты.
Кеден баждары келесі критерийлар бойынша сыныпталады:
Импорттық – баждар, елдің ішкі нарығында олардың еркін айналуы үшін
шығарғанда, импорттық тауарларға салынады. Шетел бәсекелестігінен ұлттық
өндірушілерді қорғау үшін барлық елдерімен қолданылатын баждың басымды
нысаны болып табылады;
Экспорттық – баждар, мемлекеттің кеден территориясынан тыс шығаруда
экспорттық тауарларға салынады, бөлек тауарларға әлемдік нарықтық еркін
бағанасын және реттелетін ішкі бағалар деңгейіндегі үлкен айырмашылықтар
болған жағдайда кейде ғана белгілі бір елдермен қолданылады, оның мақсаты
экспортты қысқарту мен бюджетті толтыру болып табылады.
Транзиттік – баждар мемлекеттің кеден территориясы арқылы транзитпен
өткізілетін тауарларға салынады, өте аз кездеседі және көбіне сауда
соғысының құралы ретінде қолданылады.
Экспорттық – импорттық операцияларды кедендік реттеуде қолданылатын
әдістік бажды белгілеу әдісі болып табылады.
Белгілеу әдісіне сәйкес адвалорлы, спецификалық және аралас баждар
болып бөлінеді. Әлемдік сауда тәжірибесінде тауар бағалы пайызынан
белгіленетін адвалорлы баждар аса кең таралған. Адвалорлы баждар бір
тауарлы топ шеңберінде әр түрлі сапалы сипаттарға ие, тауарлар үшін
қолданылады. Бұл баждардың күшті жағы тауарларға бағалардың ауытқуына
қарамастан, ішкі нарықты қорғаудың бір деңгейін ұстап тұрады, тек бюджет
табыстары ғана өзгереді. Адвалорлы баждардың әлсіз жағы кеден баждарын салу
мақсатында тауарлар құнын кедендік бағалау қажеттілігін қарастыруы болып
табылады. Көптеген экономикалық (айырбас бағамы, пайыз ставкасы) және
әкімшілік (кеден реттеу) факторлары әсерінен тауар бағасы ауытқитындықтан
адвалорлық баждардың қолданылуы субъективті бағалаумен байланысты.
Айырықша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1 бөлім Экспорттық – импорттық операцияларда кедендік реттеудің 6
теориялық негіздері 6
1.1 Сыртқы экономикалық қатынасты кедендік реттеудің халықаралық қызметі
6
1.2 Экспортты – импортты операцияларды реттеудің әдістері 23
2 бөлім Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметін кедендік реттеуді талдау
40
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасын талдау 40
2.2 Кеден органдары қызметінде сыртқы сауданы реттеудің тарифтік және
тарифтік емес әдістерін қолдануды талдау 49
3 бөлім Қазақстан Республикасындағы аймақтық кедендік реттеу 69
3.1 Қазақстан Республикасындағы кедендік реттеудің мәселелері мен болашағы
69
3.2 Қазақстанның ЕурАзЭҚ көлемінде кедендік-тарифтік саясатты жетілдіру
жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 82
Қолданылған әдебиеттер 86
Кіріспе
Тауарлар мен қызметтердің шектеусіз жылжуы мен кеден саясатын
жетілдіру бойынша біздің мүддеміз жан-жақты қолдауды қажет етеді
Н.А. Назарбаев
Қазіргі кезеңде Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісі мен
халықаралық байланыстарға қатысу қажеттігі аса мағыналы өседі.
Республиканың қалыптасуы мен экономикалық тәуелсіздігінің қамтамасыз етілуі
оның экономикалық кеңістігін қорғау қажеттілігімен тығыз байланысты.
Әлемдік экономикаға оптималды интеграцияны жүзеге асыру өзіміздің
экономикамызды жан-жақты нығайтуды талап етеді.
Қаржы нарығының интернационализациясы мен ақпараттық және
технологиялық сауда айырбасын кеңейту мен тереңдету негізінде ұлттық
экономикалардың тығыз өзара әсер етуі, өзара байланысу үрдісі ретінде
әлемдік шаруашылықтың ғаламдану жағдайында Қазақстанға халықтың әл-ауқатын
жоғарылатуға, тұрақты өнімді қамтамасыз етуге, әлемдік экономикада өз орнын
табуға мүмкіндік береді. Бұл міндетті шешу экономикалық кеңістікті тәуелсіз
кеден территориясы ретіне қорғауды қамтамасыз етуге тиімді кедендік
реттеуді құруға ықпал етеді.
Бұл қызмет түрінің тиімділігі Қазақстанның сыртқы сауда саясатының,
сыртқы экономикалық ажырамас бөлігі ретінде кедендік реттеудің мазмұны мен
мақсаттарына тәуелді. Оның тиімділігін контрабандамен күресті күшейту,
салықтар мен жиналымдарды, кеден төлемдердің тұрақты түсімдерінің
динамикасы, кеден шекаралары арқылы көлік негізгі көлік ағымдарының сенімді
бақылауы куәландырады.
Жалпы универсалды түсінік ретінде кедендік реттеу субъектілерге, ал
олар арқылы олардың қызметінің қорытындыларына әсер етуді білдіреді.
Реттеудің мазмұны оның саласымен, сонымен қатар мемлекеттің аймақтық,
салалық деңгейімен анықталады. Кез-келген саладағы реттеу кез-келген
деңгейде объективті және субъективті факторлар астында болып көптеген
қатынастарды қамтиды.
Кедендік реттеудің сипаты, оның әдістері, қағидалары елдің сәйкес
даму кезеңінің әлеуметтік, саяси, экономикалық қағидаларымен анықталады.
ССРО экономикасы жабық сипатта болған және бәсекелестіктің болмауы
мен абсолютті мемлекеттік және меншік, әкімшілік реттеу, сыртқы сауда
монополиясы негізінде құрылған.
ССРО-да сыртқы сауданы реттеу 1918 жылдың 22 сәуірінде Халық
комиссарлары Кеңесінің декретімен енгізілген, монополия қағидасында жүзеге
асырылған, оған сәйкес мемлекет:
- орталықтан осы мақсаттар үшін құрылған органдар арқылы халық
шаруашылығының бөлігі ретінде сыртқы экономикалық қызметті
басқарады;
- сыртқы экономикалық байланыстар бойынша операцияларды қандай
салаларда қандай ұйымдар жүзеге асыратынын анықтаған.
- Экспортты-импортты жоспар негізінде елге не кіргізілетіні, не
шығарылатыны және қандай көлемде екенін анықтаған.
Қазір негізінен экономикалық интеграция, еркін сауда аймақтарын құру,
кедендік және экономикалық одақтарды құру жағдайында экспортты-импортты
операцияларды тиімді кедендік реттеу сұрағына көп көңіл аударылуда. Кеден
тауарлардың, капиталдың, жұмыс күшінің сауда серіктестіктері – елдері
арасында тауарлар, капитал мен жұмыс күшінің қозғалысы үшін тарифтік және
тарифтік емес кеден шектеулерін алып тастау кеден органының басқа
ұйымдармен қатар аса үлкен мәселенің пәні болып табылады.
Бұл мәселенің мәнділігі Қазақстанның Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіру
туралы шешімді қабылдауымен байланысты өседі. Республиканың халықаралық
байланысқа қатысуының кеңеюі мен экономикалық серіктестіктің өзара
қолданбалы нысандарын табу кеден заңдылығы мен барлық нормативті негіздің
келісімділігін талап етеді.
Талдау көрсетіп отырғандай, экспортты-импортты операцияларды кедендік
реттеудің көптеген сұрақтары қазірге дейін өз шешімін таппаған.
Мемлекеттің сыртқы саясаты халық шаруашылығының дамуының негізгі
факторларына жатқызылған. Ұлттық экономика сыртқы факторда тек халықаралық
еңбек бөлінісінде орнықты орын алуды ғана емес, сонымен қатар елдің
қызығушылығын жүзеге асыру бойынша өнеркәсіп жұмысы үшін қолайлы жағдайлар
құру мүмкіндігін көреді. Егер экономика алдында аталғандарға ынталы болса,
ол үшін ашық сауда тәртіптемесін құру керек. Осындай сыртқы сауда саясатына
көшу қоғамның экономикалық қызметтерінің барлық жақтарына негативті және
позитивті әсер етумен жүреді. Республиканың сыртқы сауда айналымының үлесі
50%-тен аспайды. Негативті жағынан, ұлттық экономиканың ашықтылығының
сыртқы факторға ашықтылығы шетелге біршама материалды ресурстардың
кетуіне алып келеді. Қазақстанның ұлттық экономикасының әлемдік
экономикадан шектелінуі, көптеген шаруашылық субъектілердің өзгеріп келе
жатқан әлемдік нарық коньюктурасын қалыптаса алмауына алып келеді. Бұл
жағдайда сыртқы сауда тәртіпшесін құру мәселесі аса актуалды болады,
өйткені тек сыртқы нарыққа Отандық тауарлардың жылжуына ғана емес, сонымен
қатар ішкі нарыққа импорттық тауарлардың ағымдарына ықпал етеді. Сондықтан
сыртқы сауда тәртіптемесі ұлттық және әлемдік экономикалық өзара қарым-
қатынасында кедергі болуы немесе керісінше олардың икемді және үйлесімді
өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Сондықтан экспортты-импортты операцияларды кедендік реттеу мәселесі
халықаралық аспектіге ие.
Халықаралық саудаға қатысатын елдер осы салада келіспеушіліктерді
алып тастаудың жолдарын іздейді. Бір жағынан, олар өздерінің сыртқы сауданы
дамыту мен кеңейту шеңберінде өздерінің күштерін біріктіруге ынталанса, ал
екінші жағынан экономикалық топтастықтар мен белгілі бір елдерді ажырататын
жеке қызығушылықты қорғау мен эгоцентризмге кері тенденция қызмет етеді.
Халықаралық саудада протенционизмді әлсірету мен сыртқы сауданы
либерализациялауға бағытталған халықаралық саудада қатысушы елдердің
күштерінде маңызды роль мемлекет аралық деңгейде кеден-сауда қатынастарын
реттеуге және сыртқы сауда саясатын координациялауға арналған, халықаралық
ұйымдарды құру мен олардың келісімге келуіне беріледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты экспортты-импортты кедендік реттеудің
теориялық және тәжірибелік аспектілерін талдау, және оның дамытуының
негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыс міндеті ҚР экспортты-импортты операцияларын кедендік
реттеудің қызмет етуі мен нысандалуының ерекшеліктерін анықтау, сонымен
қатар 1997-2003 жылдардағы сыртқы сауданың талдауын жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім мен қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде ҚР экспортты-импортты операцияларын кедендік
реттеудің теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші бөлімде 1997-2003 жылдардағы ҚР талдау жүргізілген.
Үшінші тарауда ҚР кедендік реттеудің мәселелер мен болашағы
қарастырылған.
1 бөлім Экспорттық – импорттық операцияларда кедендік реттеудің
теориялық негіздері
1.1 Сыртқы экономикалық қатынасты кедендік реттеудің халықаралық қызметі
СЭҚ реттеудің көкейкесті ұлттық жүйелерінің аса маңызды ерекшелігі
болып олардың жоғары құқықтың қамтамасыз етуі болып табылады. Әдетте,
мемлекеттік реттеу атқарушы билік қызметінің шектеулерін анықтайтын,
сонымен қатар шаруашылық субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін
анықтайтын заңдарға сүйенеді. Бұл жағдайлар сыртқы экономикалық қатынас
саласында әкімшілік және экономикалық, құқықтық ахуалдың тұрақтылығын
қамтамасыз етеді және сол арқылы оның дамуына әсер етеді.
Аса маңызды ерекшеліктерінің келесісі – сыртқы сауданы реттеудің
ұйымдастырушы – техникалық әкімшілік, құқықтық жүйелерін унификациялау және
толығымен көптеген мемлекеттердің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеу,
мамандармен саяси-сауда деп аталатын, осы реттеудің техникасы мен
тәжірибесінің халықаралық сәйкестілігі. Соңғы он жылдықта сыртқы
экономикалық қатынастардың сыртқы интенсивті дамуы саудада тікелей
әкімшілік шектеулер әлсірегенде ұлттық саяси-сауда жүйелер бойынша жақын
жалпы құқықтық, әкімшілік және ұйымдастырушы – техникалық қағидалар,
нормалар мен ережелер арқасында мүмкін болды. Оның негізінде 90-ші
жылдардың басындағы халықаралық сауда жүйесі құрылды.
Әлемдік тұрақтандырушы, интенсивті ортақ құқықтық, әкімшілік және
ұйымдастырушы – техникалық кеңістікті құру және осы кеңістік шеңберінде
дамып отырған белгілі бір мемлекеттердің сыртқы саудасы жаңа сапалы
сипаттамаларға ие.
Ортақ кеңістіктің органикалық элементі - қазірдің өзінде СЭҚ
унификацияланған құқықтың негізін құруға алып келген, дамып келе жатқан
көпжақты мемлекетаралық келісімдер жүйесімен жүзеге асырылады. Ұлттық сауда-
саяси және әкімшілік жүйелер халықаралық келісімдерге сүйенеді.
Сыртқы сауданы реттеудің негізгі ерекшеліктерінің бірі – мәліметтерді
автоматты өңдеуге, ақпаратты өткізуге байланыс техникасының жетістіктеріне
сүйенетін және уақыт және материалды құралдар шығындарын минимумға
жеткізетін оларды жоғары техникалық жабдықталуы.
Кедендік қарым-қатынас кеңесі (КҚК) (Совет таможенного
сотрудничества) – үкімет аралық ұйым кеден тарифтік тәжірибені көп жақты
реттеу бойынша жұмыста аса маңызды қызмет атқарады және мәнділігі бойынша
кедендік бақылау саласында координационды және методикалық орталық болып
табылады.
1950ж Кедендік қарым-қатынас кеңесі тұрақты қызмет ететін халықаралық
орган ретінде қалыптасқан.
Кедендік қарым-қатынас кеңесін қалыптастыру туралы конвекция 1952ж.
аяғында күшіне енді, ал 1953ж. бастап, КҚК кедендік заңдылық пен кедендік
іс техникасын жақсарту, кедендік жүйелерді унификациялау мен
гармонизациялау бойынша жұмысты жүзеге асырады. Ол кезде КҚК 17 мүше -
мемлекеттер болды. 1961ж. олардың саны 29-ға, ал 1971ж – 66-ға, 1981ж – 93-
ке, 1987ж КҚК жұмысына 103 қатысушы елдер болған (олардың ішінде –
Болгария, Венгрия, Польша, Румения, Чехославакия) 1994 жылдан бастап –
Халықаралық кеден ұйымы.
КҚК қызметінің негізгі бағыты болып, тек өзара жеңілдіктер мөлшері
мен кедендік салым деңгейін ғана емес, сонымен қатар әлемдік саудада
айналатын белгілі бір тауарларға қатысты жеңілдіктер мен шектеулерді
біржақты түсіндіруге мүмкіндік беретіндей кеден тарифтерінде тауарларды
сыныптау үшін унификацияланған ортақ номенклатураны құру болып табылады.
КҚК қызметінің халықаралық мәні қазіргі жағдайда ерекше өсуде, және
ол көбіне халықаралық тауар айналымы құрылымында қозғалыстар мен
түсіндіріледі (бұл жерде оның номенклатурасында жаңа және күрделенген
тауарлардың біршама көп санының пайда болуын белгілеп көрсетуге болады):
Трансұлттық корпорациялардың фирма ішіндегі мағыналы айырбасы сонымен
байланысты әртүрлі елдердегі кеден есебін унификациялауда қызығушылықтың
өсуі: аймақтық ұйымдар шеңберінде экономикалық өзара байланыстың ары қарай
дамуы: сонымен қатар кеден ісінің компьютеризациясы. Барлық аталған
факторлар экспортты-импортты операцияларды статистикалық есептеудің
стандартталған нысанын құрастыру бойынша кедендік қарым-қатынас кеңесінің
қызметін ынталандырды, ал болашақта – тауарларды кодтау мен сипаттаудың
үйлесімді жүйесін құру.
Кедендік есептеуді унифациялаудың бірінші кезеңі болып, 1959ж.
қызметіне енген және кедендік қарым-қатынас кеңесімен құрастырылған,
Брюссельдік кеден номенклатурасы болған. 1987ж. ол әлемдік сауданың 80%
қамтып, 150 мемлекетпен қолданылған.
1973ж бастап КҚК эгидасында 60 елдер мен 20 халықаралық ұйымдар мен
кеден тарифы үшін де, статистикада тауаларды сыныптау үшін, сонымен қатар
көлік тарифтерінде қолданыла алатын жаңартылған Брюссельдік номенклатураны
құру бойынша жұмыс жүргізілген. 1978 ж осындай номенклатура шығарылған. Ол
кең қолданысқа ие болды, және 140 мемлекеттің тәжірибесінде және сыртқы
сауда статистикасында ұлттық кедендік тарифтерді құрудың негізі ретінде
қолданылды. Брюссельдік номенклатураны қолдану ұлттық деңгейде сыртқы сауда
операцияларының есебін жеңілдетті, арзандатты және белгілі бір елдердің
кедендік тарифтерінің салыстырмалық ісінде жоғары баспалдаққа жетуді
қамтамасыз етті.
1983ж КҚК 1988 ж қаңтарынан күшіне енген, тауарларды кодтау мен
сипаттаудың үйлесімді жүйесі туралы конвекцияны қабылдады. Сол уақыттан
бастап жетілдірілген тауарларды кодтау мен сипаттаудың үйлесімді жүйесінің
негізінде кедендік есептеуді унификациялаудың жаңа кезеңі басталды.
Тауарларды кодтау мен сипаттаудың үйлесімді жүйесінің салдарынан және
Брюссельдік номенклатураны құрастыру бойынша тікелей жұмыс екі арнайы
органдарда атқарылған – кедендік мақсаттарда тауарларды бағалау бойынша
Комитет және номенклатура бойынша комитет, сонымен қатар халықаралық кеден
терминологиясында біртектілікті қамтамасыз етуге арналған, глоссариді
дайындау және халықаралық кедендік нормаларды құрастыру міндеті жүктелген.
Тұрақты техникалық комитетте.
Номенклатура бойынша комитет өз жұмысын 1960ж. бастады. Өзінің
негізгі міндеттері ретінде ол келесілерді қарастырды:
- ұлттық кеден
тарифтерінде тауарларды
сыныптау үшін жалпы
негізді құрастыру;
- кедендік төлемдер
сәйкестілігін жеңілдету
және тарифтер бойынша
келіссөздерді жүргізу;
- ұлттық кеден
тарифтерінде тауарлар
сыныпталуының
біртектілігін
қамтамысыз ету.
Комитет халықаралық ұйымдар мен ұлттық органдардағы қиындықтарды
тудыратын сұрақтар бойынша шешімдерді қарастырады; кеден органдарының
позицияларын келістіреді, номенклатураның қолданылуы мен біркелкі
түсіндіруін қамтамасыз етуге тырысады.
Кедендік мақсаттарда тауарларды бағалау бойынша басқа комитет те 1960
ж. бастап қызмет етеді. Оның жұмысы тауарларды бағалау үшін негізді
(бизнесті) унификациялау жолымен сыртқы сауда статистикасын сәйкестендіруге
ықпал ету, кеден тарифтері бойынша келіссөздерді жүргізуді жеңілдету,
тауарларды бағалауды максималды біркелкілікке жетуге бағытталған Комитет,
тауарларды кедендік бағалау бойынша тәжірибелік кеңестер жүргізілетін
Түсінік беру сөздіктері жинақтарын шығарады. Комитеттің функцияларына
әртүрлі мемлекеттердегі тауарларды бағалаудың әдістеріне қатысты ақпаратты
салыстыру мен тарату; брюссельдік қағидаларды қолдану бойынша белгілі бір
мемлекеттердің тәжірибесі, процедуралары және ұлттық ережелерін зерттеу;
стандартты ортақ процедураларды және қағидаларды қолдану мен түсіндіруде
біркелкілікті сақтау бойынша КҚК мен қатысушы – мемлекеттер үшін
ұсыныстарды құрастыру.
Тұрақты техникалық комитет 30-дан аса ұсыныстарды құрастырды, олардың
ішінде кедендік құжаттарды сәйкестендіру мен жеңілдету, белгілі бір
конвенцияларды қолдану, туризмнің дамуы мен тауарларды халықаралық
тасымалдауды жеңілдету, салымдарды азайту немесе қайтару бойынша, бажсыз
импортқа рұқсат беру тәжірибесінде біртектілікті қамтамасыз ету, кеден
әкімшіліктері арасында қарым-қатынасты реттеу бойынша ұсыныстарды атап
көрсету керек.
Тұрақты техникалық комитетпен (ТТК) құрастырылған негізгі құжаттардың
бірі 1973ж. КҚК-мен қабылданған кедендік үрдістерді жеңілдету мен
гармонизациялау конвенциясы (КИОТО конвенциясы).
1974ж ТТК-тің мәліметтерімен автоматты айырбастау жүйесін құруды
жоспарлаған, кедендік әкімшіліктерге көмек көрсету және мәліметтер мен
автоматты айырбастау мақсаты болып табылатын мәліметтерді автоматты өңдеу
бойынша шағын комитет құрылуы. Шағын комитетпен мәліметтермен электронды
айырбас негізінде авиатасымалдаушы мен кеден қызметі арасында интерфейс
құрастырылды және қызметке енді.
Кедендік ережелерді бұзу мен күрес бойынша комитет кедендік
ережелерді бұзуды тоқтату сұрақтары бойынша ұсыныстарды қарастырды.
Бұл комитет құрылғанға дейін КҚК 1977ж Найборида қабылданған
кедендік ережелерді бұзуды тоқтату ісінде өзара әкімшілік қарым-қатынас
туралы Халықаралық конвенцияға қосылды. КҚК Халықаралық авиакөлік
ассоциациясы (ИАТА), Халықаралық порттар мен гаваньдар ассоциациясы сияқты
халықаралық үкіметтік емес ұйымдармен тығыз байланысады.
КҚК қызметінің негізгі бағыты техникалық қарым-қатынас және оқыту
болып табылады. Бұл жоспарда 1984ж қабылданған Техникалық қарым-қатынас
туралы ережелер мен кедендік заңдарды стандарттау мен үйлестіру бойынша
халықаралық құралдар мен конвенцияларды құрастыру бойынша Кеңес
Декларациясын көрсету керек.
1988ж. КҚК сессиясы 1990-ші жылдарға қызмет ету бағдарламасын
қабылдап, жұмысының келесі негізгі бағыттарын анықтаған:
- Халықарлық кеден
стандарттары ретінде
КҚК құралдарын
құрастыру мен оларды
біркелкі қолдануды
қамтамасыз ету;
- жеңілдетілген және
унификацияланған
экспортты-импортты
кеден процедураларын
құрастыру;
- кедендік ережелерді
бұзу мен контрабанда
мен күрес және
бақылаудың тәжірибелік
шараларын құрастыру;
- кадрларды оқытуда Кеңес
мүшелеріне көмек
көрсету;
- кеден қызметтері мен
халықаралық сауданың
басқа да қатысушылары
арасында мәліметтер мен
электронды айырбастау
жүйесін дамыту.
Ортақ нормалармен ережелер көмегімен сауданы халықаралық реттеуге
объективті қажеттілік 30-шы жылдары ұлттық үкіметтердің біржақты
протенционистік қызметтері әлемдік сауда мүмкіндіктерін күрт азайтқанда
біліне бастады.
Сол кезеңдегі халықаралық сауда негізін екі жақты сауда келісімдері
құраған. Олар екі жақты сауданың аз ғана тізімін қамтыған, және осы да оның
негізгі кемшілігі болған.
Екі жақты келісімдерді жасау күтпеген қорытындыларды көрсетті: одан
өздері жағынан ешқандай жеңілдіктер көрсетпеген үшінші елдер өндірушілері
ұтып отырды.
Екінші әлемдік соғыстан кейін сауда стратегиясының ғаламды
координациясын қамтамасыз етуге арналған халықаралық сауда ұйымын құру
бойынша алғышарттар қабылданды. Оған көбіне әлемдік сауданың 40% үлесі
келетін АҚШ қызығушылық білдірді; олар көбіне әдетті сыртқы сауда
жеткізулерінің бұзылуынан қиыншылық көрді.
Гаванадағы халықаралық сауда ұйымын құру бойынша келіссөздер соғыстан
кейінгі Европа елдері мен және АҚШ-тың арасында өткір келіспеушіліктер
жағдайында өтті. Келіспеушіліктер көбіне қатысушы – мемлекеттерге берілетін
дауыс санына қатысты болды. Бір ел – бір дауыс деген еуропалық ұсынысқа
қарсы, АҚШ салмақтығы бойынша дауыс беруге тоқталды. Американдықтар дауыс
саны елдің әлемдік саудадағы үлесіне пропорционалды болу тиіс деп
қарастырды. Бірақ өзінің позициясын ұстай алмады, Конгресс келіссөздер
үрдісіндегі қабылданған келісімді ратификациялаудан бас тартты.
Тариф сұрақтарына арналған бір бөлімі халықаралық ұйымды құру туралы
келісімдер бойынша Женевада арнайы келіссөздер жүргізілді. Қорытындысында
оған қол қойылды. ГААТ атауын алған сауда мен тариф сұрақтары бойынша
келісім. 1948ж. 1 қаңтарынан күшіне еніп, бұл келісім халықаралық сауданы
қаржы-валюталық қамтамасыз етумен айналысатын басқа ұйымдық яғни
халықаралық валюта қорының (ХВҚ) кеден-тарифтік сауда жұмысы саласында
толықтырып отырды.
ГААТ-тың негізін құрайтын баптардың белгілі бір қарама-қайшылығы мен
күрделілігіне қарамастан, олардың барлығы нақты құрастырылған қағидалар
қатарына негізделеді.
Бірінші және негізгісі болып аса қолайлы тәртіптемесінде негізделген,
өзара сауда жеңілдіктерінің қағидасы болып табылады.
Бұл тәртіптемеге сәйкес бір-бірімен келісімге отырған елдер, бір-
біріне үшінші елдерге таралатын кез-келген жеңілдіктерді автоматты түрде
ұсынады. Басымдылықтар мен жеңілдіктер кедендік қорғау көлеміне қатысты,
яғни кедендік баж бағамдарына.
Ұлттардың аса қолайлы тәртіптемесі тәжірибеде келесідей болады, яғни
екі жақты кеңес беру мен келіссөздер арқылы елдер тауарлар мен саудада
кедендік жеңілдіктер ұсыну туралы келіседі. Осы сұрақ бойынша сәйкес
келісім қабылданғаннан кейін ол бірден басқа елдерге де таралады, ендігі
кезекте ГААТ-қа қатысатын кез-келген мемлекет дискриминацияны қолданбау
қағидасында қызмет етеді және ешбір мемлекет ол қағиданы бұзбауы тиіс. Бұл
тәртіптеменің мәні кедендік тарифтерді төмендету немесе алып тастау егер
осындай операция біржақты түрде болған жағдайда да, барлық қатысушы
жағдарға тиімді болады. Бірақ тәжірибеде осындай біржақты қысқартуларға
протенционистік баждарды сақтауда қызығушылық көрсететін үкіметтік топтар
кері әсер етеді. Зерттеулер көрсетіп отырғандай, өнеркәсіптің қорғалатын
саласы монополизацияланған болса, лоббизм етек алады.
Сондықтан неоклассикалық доктрикалар мен ГААТ-та декларацияланған
өзара сауда жеңілдіктері қағидасы өмірге бірқатар өзгерістермен еніп отыр.
ГААТ-та ұлттық аса қолайлы тәртіптеме (АҚТ)-ден арнайы рұқсат етілген
ережелер бекітілген олардың негізгілері:
- ГААТ құрылу кезінде
болған,
преференцияларды әрі
қарай қолдануға рұқсат
етіледі;
- АҚТ қызметі саласынан
шекара жанындағы сауда
туралы келісімдер
шеңберінде немесе
кедендік одақты құруда
ұсынылған кеден саясаты
саласында жеңілдіктер
алып тасталынады.
- преференциялардың жалпы
жүйесінің шеңберінде
сыртқы сауда саласында
дамушы елдер ерекше
жеңілдіктерге ие;
әсіресе аса дамымаған
елдер үшін жеңілдіктер
ерекше орынға ие.
Ірі елдер бір жақты түрде (АҚТ) қызметінің саласында белгілі бір
шектеулер енгізді. Әсіресе бұл салада АҚШ ерекшеленеді. Шешілетін жағдай
америка президентіне ұлттық өнеркәсіп үшін бірқатар қиындықтар туғанда
жеңілдіктерді алып тастауға құқық берді. Қырғи-қабақ соғыс кезінде АҚШ
социалистік елдерге сауда жеңілдіктерін ұсынбаған. АҚШ біржақты түрде
кедендік баждарды төмендеткенде өзара байланыс қағидасын қолдануды талап
етті.
Егер сыртқы сауданы реттеу құралы ретінде ескертулермен тарифтер
қолдануы рұқсат етілседе, сандық шектеулер мен квоталар қолданбайды. Тек
ұлттық қауіпсіздікпен төмен балансының тұрақтылығын қамтамасыз ету
жағдайлары ғана ерекшеленеді. Егер қандайда болса ел сандық шектеулерді
қолданса, олар дискриминациялы түрде қолданылуы тиіс, яғни тек белгілі бір
елдер үшін емес, барлық қатысушы мемлекеттер үшін. Осындай тиым салу
импорттық квоталарды қолдануды шектейді.
ГААТ-тың негізгі қағидасы біржақты әркеттердің қолданылмайтындығы
болып табылады. Ұлттық нарықты қорғау бойынша шешім көпжақты
консультациялардан кейін қабылдануы тиіс.
Тәжірибеде қатысушы – мемлекеттер ұлттық қызығушылықтарын халықаралық
келісімдерден жоғары қоя отырып, көп рет осы нормаларды бұзған.
Бұл жерде АҚШ-пен шартталған жеңілдіктерді қолдануы батыс еуропалық
елдермен ауыл шаруашылығында тура мемлекеттік субсидияны қолдануы, сонымен
қатар социалистік лагерь елдерінен экспортқа сандық шектеулер енгізу.
Келісімнің текстіне қол қойған елдердің өзара келісімі бойынша ГААТ-
тың халықаралық саудадағы негізгі қағидаларын жүзеге асыру үшін арналған
ұйымдастырушы механизм (секретариат) құрылған. ГААТ секретариаты Женевада
орналасқан. Бұл органның қызметі сессия конференциялары шеңберінде жүзеге
асырылған. Әдетте, сессиялар жоғары беделдегі қызметкерлер кездесуінен
басталып, раундтер атағына ие болған, келіссөздермен жалғасқан (1 кесте).
1983 жылдан 1994 жылға дейін жалғасқан Токиялық және Уругвайлық
раундтарды ерекше атап өту керек. Екі раунд та қарастырылатын сұрақтар
шеңберінен кеңеюімен. Сонымен қатар тарифтік емес шектеулер сұрағын талдауы
мен ерекшеленеді.
ГААТ қызметінде негізгі орынды кедендік шектеулерді қысқартты және
алып тастау міндетін шешу алады. 1945-1947 жылы дамыған елдердегі кедендік
баждардың орташа көлемі 40-60%, кейбір тауарлар бойынша (мысалы, химиялық)
70-90% жеткен. Кедендік төлемдерді төмендету бойынша тұрақты активті 80-ші
жылдардың аяғында олардың көлемін 3-5% төмендетуге мүмкіндік берді.
Сауда шектеулерін алып тастау бойынша жұмыс динамикалық түрде жүрді.
Бірінші сессияда келіссөздер белгілі бір тауарлардың негізгі өндірушілері
мен сатып алушылары арасында жүрсе, кейіннен ол келісімге басқа да
мемлекеттер қосылды.
Келісімдер белгілі бір елдің баждарды алып тастағаннан ала алмай
қалған сомасы сол мемлекеттің экспортталатын тауарларына төмендетілген
баждарды төлеудің азайтылған сомасына тең болатын арнайы тізім негізінде
дайындалған.
Кеден шектеулерін қысқарту бойынша Уругвайдың раунд ұсыныстары аса
радикалды болды .
Бірқатар тауарларға баждарды тіпті алып тастау жоспарлануда. Ол ең
алдымен АҚШ-тың бәсекелестігі жоғары тауарларға (құрылыс және медицина
құрал-жабдығы, химикаттар, фармацертикалық өнім, ауыл шаруашылық тауарлары
цемент, сыра, жиһаз). Баж көлемі 15%-дан асатын тауарлар бойынша қысқарту
деңгейлік 30%-ға дейін жеткізу жоспарлануда, АҚШ баждарды алып тастау
қарастырылып отырған тауарлар тізімін кеңейтуге тырысуда (оның ішіне
алюминий, түрлі-түсті металдар, автомобильдер, қосалқы бөлшектер).
Кеден баждарының көлемін азайтумен бірге ережелерді унификациялау мен
оларды қолдану жағдайларында бірқатар ұтыстарға жетті. Мысалы, кеден
баждарын есептеудің негізі ретінде тауарға фактура бағасын қолдану
қабылданған, (Бұрын АҚШ ішкі бағаларды қолданған, ол баждар көлемінің
өсуіне алып келген). Басқа тарифтік емес шектеулерге қатысты шешімдер бөлек
қол қойылатын келісімдер мен арнайы кодекстер түрінде рәсімделген.
Антидемпингтік баждар және субсидиялар келіссөздердің ең күрделі
бөлімшелерінің бірі болған.
Тура экспорттық субсидияларды қолдануға тиым салу бойынша ұсыныстар
енгізілген. Бірақ та, ауыл шаруашылық экспортын тура дотациялауды кең
қолданатын ЕО елдерінің талабы бойынша тауарлардың бұл тобы үшін бірқатар
ерекшеліктер қарастырылған.
Өндіріс көбіне экспортты кеңейту мақсатында емес, экономикалық артта
қалған аудандарда жұмыссыздықты сақтап тұру мақсатында субсидияланатын
тәжірибесі бойынша жанама субсидия түсінігінің қолданылатын жалпы
анықтамасын таба алмаған. Оған қарамастан, кодексте соңғылары экспортқа
кері әсер етуі мүмкін екендігін қарастырылған. Кодекс компенсациялы
баждарды енгізуді субсидияланған тауар импорты ұлттық өнеркәсіпке бірқатар
материалды шығындарды алып келетін болса рұқсат етеді. Бұрын АҚШ-та
компенсациялы баждарды шетелге субсидияланатын, кез-келген импорт тауарына
қатысты енгізуге болатын.
Компенсациялы жиналымдардың көлемі анықталған субсидиялар сомасынан
аспауы тиіс. Бұл жиналымдар карательді (жазаландырулы) қызметті, жүзеге
асыру үшін емес, шынайы бәсекелестік жағдайларын қамтамасыз етуге арналған.
Шектелген көлемде болса да, экспорттық субсидияны қолдануға құқығы бар
мемлекеттер туралы ерекше аталып өткен. Компенсациялық баждарды енгізу
туралы шешім арнайы экспортты зерттеулер қорытындылары бойынша ГААТ-тың
арнайы отырысында қолдануы тиіс.
Токиолық раунд барысында қабылданған Саудадағы техникалық шектеулер
бойынша Кодексте саудада, таңбалауда, сертификацияда және тауарларды
тексеруде стандарттар мен техникалық шектеулердің дискриминациялы әсерін
алып тастау міндеті қойылған. Техникалық нормалар сауданың дамуына кедергі
жасамауы тиіс; оларды қолдану ең алдымен шетел тауарларына, талапты ұлттық
талаптармен сәйкес қолдану мен сипатталады.
Қатысушы мемлекеттер ұлттық стандарттардың өзгеру қорытындылары
туралы және алдындағылардан ерекшеленетін жаңа өзгертулер туралы хабарлау
ұсынылды.
Аса негізгі, жаңа стандарттарды, техникалық талаптарды,
сертификациялау жүйесін енгізу туралы ақпаратпен айырбасу келісімі болып
табылады.
Мемлекеттік тапсырыстар келісімінде (Токиолық раунд) үкіметпен шетел
өндірушілеріне қатысты ұлттық өндірушілерге қатысты нормаларды қолдану
қарастырылған. Келісім мемлекеттік тапсырыс кезінде әртүрлі мемлекеттерді
тасымалдаушылары арасында декларацияға тиым салады.
ГААТ қызметіндегі жаңалық қызметпен сауданы либерализациялау бойынша
келіссөздер, олар Уругвайдың раундтан басталған. Осы мәселе бойынша
келісімге жетудің мәнділігі қызметтің әлемдік саудалық 20%-нан төмен
еместігімен анықталған. 1992 жылы АҚШ-та қызмет пен сауда 118 млрд. экю, ал
ЕО - 70 млрд., Жапонияда – 29 млрд. экю. Бұл жерге байланыс, бағдарламалық
қамтамасыз ету, ЭЕМ жөндеу, лизинг, құқықтық және қаржылық қызмет көрсету
қызметтері кіреді. Дамыған елдерге келсек, олардың арасында бірлік болған
жоқ: белгілі бір мемлекеттер олардың позициялары аса күшті салаларды
қорғады. Мысалы, көлік қызметін либерализациялау үшін, көптеген еуропалық
елдер ықылас көрсетсе, олардың қарсыластары болып кеме иелері сенімді
ұлттық заңдылықтың қорғауындағы АҚШ пен Франция болды.
Голливудтың әсері мен күшін қолдану арқылы АҚШ-тың кино өнімі
нарығын либерализациялауға ынтасына өз кино нарығының ерекшелігін жақтайтын
Франция қарсы болды. Дамыған елдердің өздерінің ішінде барлық сұрақтар өз
шешімін тапты деп айтуға болмайды. Қаржы, банкісі, сақтандыру салаларын да,
алға жүру АҚШ-тың бөлек штаттарындағы белгілі бір қызметтерге қатысты
заңдардың орталықтандырылмауынан қиындады.
Қызмет саласының максималды либерализациясы үшін шыққан, АҚШ-пен
Жапонияның қызметтері бойынша келіссөздер кезінде ірі бәсекелестер жағынан
өз қызығушылықтарына қауіп төнуін сезген дамушы елдер қарсылық білдірген.
Жалпы ГААТ қызметін бағалай отырып, сыртқы экономикалық қатынасты
реттеу мәселесіне реалды және идеалды көзқарасты жақтаушылары арасында
компромисты табу бағдарламасын өмірге ендіру ретінде анықтауға болады.
ГААТ қызметінің оңтайлы қорытындысы болып халықаралық сауданың
әлемдік өндірістің өсуімен салыстырған да жоғары қарқынмен дамуы болып
табылады. Егер 1950ж тауарлар мен қызметтердің халықаралық саудасы әлемдік
өндірістің 11% болса, 80-ші жылдардың аяғында және 90-шы жылдардың басында
ол 21%-ға жетті.
Бұл ГААТ мүшелерінің өсуі жағдайында жаңа мәселелер туындаумен,
реттелетін сұрақтар шеңберінің кеңеюімен бірге болды. ГААТ қатысушыларының
өсуі өзара жеңілдіктер қағидасын өмірге енгізуге қиындықтар туғызды,
өйткені 90-нан аса қатысушылар үшін жеңілдіктер алудың теңділігін
қамтамасыз ету қиындай түсті. Кішігірім елдер, соның ішінде дамушы елдер
ГААТ-ты аса ірі мемлекеттер қызығушылығын қанағаттандыруға бағыттылығына,
сонымен қатар оларға аса маңызды ауыл шаруашылық және минералды шикізат
өнімдерін экспорттау мәселесінің шешімін қамтамасыз етпейтініне кінәлады.
Сонымен қатар, ГААТ қызметіндегі қиындықтар қарастырылатын сұрақтар
шеңберінің кеңеюімен байланысты туындаған және ең алдымен 70-жылдардың
ортасында халықаралық сауданың дамуына әсерін тигізе бастаған тарифтік емес
шектеулерді реттеу саласына кіргізу.
Тарифтік емес протекционизм шараларын бақылау өте қиын, сондықтан
қазірге дейін олардың саудаға әсерінің сенімді және нақты бағалары жоқ.
Американдық зерттеушілердің бағытты мәліметтері бойынша, дамыған елдердің
тарифтік емес шектеулерге түсетін импорт үлесі 90-жылдардың басында 20%
дейін. Бірқатар зерттеулер қорытындылары бойынша барлық тарифтік емес
шектеулерді алып тастау әлемдік экспортты жылына 200 млрд. долл. дейін
жеткізер еді.
Тарифтік емес реттеуге перспективті көзқарас мөлдірлік қағидасына
тіреледі, яғни көбіне көрінбейтін тарифтік емес шектеулерді мүмкіндігінше
болашақта тариф бағамдарын мұздату арқылы импорттық квоталарға
айырбастау.
Тарифтік емес реттеу бойынша ГААТ шешімі тәжірибеде оларды алып
тастауға емес, осы шектеулерді белгілі бір мемлекеттермен қолдану
координациясына бағытталған.
1993 жылдың желтоқсанында алдындағы барлық келіссөздердің
қорытындыларын қосатын және ГААТ негізінде Бүкіләлемдік сауда ұйымын құруды
қарастыратын Уругвай раундының қорытынды құжаты дайындалған Бүкіләлемдік
сауда ұйымы 1995 жылы қызмет ете бастады. Бүкіләлемдік сауда ұйымының
жоғары басқарушы органы министрлер конференциясы. Бүкіләлемдік сауда ұйымы
ГААТ эгидасында қабылданған барлық келісімдердің, соның ішінде Уругвайлық
раунд қорытындылары бойынша бекітілген келісімдердің орындалуын бақылайды.
БСҰ-на мүшелік әрбір қатысушы мемлекетке қабылданған барлық келісімдер
пакетін толық көлемде автоматты түрде қабылдау болып табылады.
БСҰ өз кезегінде, өз компетенциясы саласын біршама кеңейтіп,
халықаралық экономикалық қатынастардың дамуын реттейтін аса маңызды
халықаралық органға айналды.
Кеден-тарифтік реттеу шекарадағы экономикалық реттеуде ерекше орынға
ие. Кедендік қызмет – сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік шекаралық
бақылаумен айналысатын орындаушы биліктің маңызды органы. Ол жүктерді,
валюталық бағалықтарды, көлік құралдары мен мемлекеттің шекарасы арқылы
өтетін тұлғалардың жеке заттарын өткізуге бақылауды жүзеге асырады.
Кедендік бақылаудың негізгі қызметі: тауарларды, жүктерді, көлік
құралдарын, валюталық бағалықтарды мемлекеттің заңдарына және оның
халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келуін тексеру; шекара арқылы тауарлар
мен басқа мүліктердің өтуін бақылау және олардың статистикалық есебі.
Әлемдегі барлық мемлекеттерде мемлекеттік кедендік бақылау органдарының
құқықтары мен міндеттері екі жақты сипаттама бермейтін нақты нысандалған
заң ережелері мен реттеледі. Олар тек кедендік қызмет мамандарына ғана
емес, сыртқы экономикалық қатынаспен байланысқан барлық тұлғаларға
түсінікті болуы тиіс.
Әлемдегі көптеген елдердің кеден-тарифтік заңдылығы екі өзіндік
блокты қамтиды.
- кеден салымдарын,
методологиясын
анықтайтын елдің
мемлекеттік шекарасы
арқылы өткізілетін
тауарлар мен басқа да
заттарға баждар
салынуын және сонымен
байланысты сыртқы
экономикалық қатынас
субъектілерінің іс-
әрекетін реттейтін заң
(кеден тарифі туралы
заң)
- кедендік бақылау
қызметтерінің іс
әрекеттерін, олардың
құқықтары мен
міндеттерін, кедендік
бақылау тәртібін, кеден
қызметін ұйымдастыру
мен сипаттамасы бойынша
жақын сұрақтарды, атап
айтсақ, кеден саласында
заң шығарушы және
атқарушы органдардың
қызметтерінің бөлінуін
реттейтін заң (кеден
кодексі).
Екі өзіндік, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты заң актілерінің болуы
бірқатар жағдайлармен түсіндіріледі.
Ең алдымен, бұл заңдар қызметінің әр түрлі салалары. Бірінші заңның
әсер етуінің реттейтін объектісі кеден тарифі, оның архитектурасы,
баждарды белгілеу мен алу әдістері, кеден жеңілдіктерін ұсыну болып
табылады. Екіншісі ең алдымен кедендік бақылаудың ұлттық қызметінің
әрекеттерімен байланысты сұрақтарды реттейді.
Кеден кодексімен реттелетін сұрақтар, елдің ұлттық заңдылығы саласына
қатысты. Бұл сұрақтар, әдетте халықаралық келіссөздердің пәні болмайды.
Бірақ, әр түрлі елдердің кеден қызметтері жұмысының ұлттық ережелерінің
белгілі бір жағдайларында унификациялануы және кеден процедураларын
жеңілдететін көп жақты мемлекет аралық немесе басқа да келісімдерге олардың
негізделуі мүмкін.
Кеден кодексіне қарағанда, кеден тарифі, оны қолдану ережелері, баж
ставкаларының деңгейі, тариф позицияларының тізімі көбіне халықаралық
келіссөздердің объектісі болып табылады.
Бұл сала мемлекет аралық көп жақты келісімдер мен де реттеледі.
Кеден кодексі тұрақты құқықтық құрал болуы тиіс, ал кеден тарифі ішкі
және сыртқы экономикалық өзгерістерге жедел жауап беруге арналған,
сондықтан ол көп жағдайда өзгеріске ұшырайды. Кеден тарифында импортталатын
тауарлар бағасына тура әсер ететін, елдегі ішкі бағалардың деңгейіне әсер
ететін және ұйымның шаруашылық нақты баж ставкалары болады. Сондықтан,
заңды билікпен белгілейтін баж ставкалары, оларды анықтаудың методикасы.
Экономикалық негізделген, мөлдір, тұрақты болуы тиіс. Бұндай тәртіп, салық
құралдары және оларға жақын экономикалық әсер ету бойынша баждар салынуына
қатысты сұрақтары заңмен реттелетін елдерде болады.
Шетел мемлекеттерінің кедендік заңдылығы олардың, құқықтық, әкімшілік
және қаржылық жауапкершілігін қосқанда кеден биліктерінің құқықтары мен
міндеттерін нақты анықтайды. Заңдық билік дамыған елдерде кеден жүйесін
дамыту мен құрастыруға әсер етеді. Бірақ соңғы онжылдықта тарифтерді
қолдануда көп функцияларды өткізу тенденциясы, олардың өзгеруі, орындаушы
билік қолында баждар ставкаларын реттеу қадағаланады. Бұл тенденция
себепсіз емес. Ол көптеген елдер үкіметтерінің өз кеден саясатын аса
икемді, тиімді етуге ынтасымен байланысты.
1.2 Экспортты – импортты операцияларды реттеудің әдістері
Сыртқы экономикалық қатынас әр түрлі реттегіштер, яғни рычагтар
қызмет етуімен қалыптасады, олар байланыстың пайда болуына әсер етеді және
олардың дамуын мемлекеттің қызығушылығын қорғайтын тиімді саяси-
экономикалық жүйенің дамуына бағыттайды. Сыртқы экономикалық қатынасты
реттегіштер ұйымдастырушы-биліктік және экономикалық бола алады.
Ұйымдастырушы – билік беру реттегіші - әкімшілік сипаттағы реттегіш.
Олар мемлекеттің және оның органдарының сыртқы экономикалық қатынастық
дамуы мен құрылуына тура мақсатты бағытталған әсері болып табылады. Оларға
жататындар: тауарларды жұмыстар мен қызметтер импорты мен экспортын
квоталау және лицензиялау; белгілі бір қызмет түрлерін лицензиялау,
тауарлар, қызметтер, жұмыстар экспортынан түскен валюта табыстарының бір
бөлігін міндетті түрде сату механизмі; кеден тәртіптемелері, тауарларды
шығару мен кіргізуді кедендік рәсімдеу; валюталық бақылау; кедендік
бақылау, экспорттық бақылау, импорттық бақылау және т.б.
Мемлекетпен сыртқы экономикалық қатынасты реттеу мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясатының негізгі мақсаты болып табылады. Мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясаты көбіне төлем балансының жағдайына байланысты.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыты:
• Қазақстан нарығын
қорғау мен экономиканың
өсуін ынталандыру
• Сыртқы экономикалық
қатынастың ұзақ
мерзімді сипатқа ие
болуы
• Отандық экспортерлар
үшін әлемдік нарықта
қолайлы жағдайлар
жасау.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты мерзіміне байланысты және
бағытына байланысты екіге бөлінеді.
Сыртқы экономикалық саясаттың уақытша аспектісі мемлекеттің сыртқы
экономикалық қатынастың дамуы мен қалыптасуы бойынша ұзақ және ағымдағы
қызметтер кешенін құрайды. Бұл жерде негізгі қағидалар өзгеріп отыруы
мүмкін, өйткені ағымдағы сыртқы экономикалық саясатты реттегенде кейбір
шешімдер жедел түрде қабылданады. Бұған мысал ретінде 1998 жылғы
Қазақстанның Ресейдегі девальвацияға қатысты, саясатының өзгеруі бола
алады.
Сыртқы экономикалық саясаттың кеңістіктік аспектісі әлемдік
экономикаға әсер ету бағыттары бойынша мемлекет қызметтерін анықтауға
арналған.
Мемлекеттің сыртқы саясатының құрамына әдетте, сыртқы сауда саясаты,
валюталық саясаты және әрине, кеден саясаты кіреді.
Қазақстан Республикасының кеден саясаты – Қазақстан Республикасы
саясатының ішкі және сыртқы саясатының құрамды бөлігі.
ҚР кеден саясатының мақсаттары:
• Қазақстандық нарықты қорғау бойынша сауда-саяси міндеттерді жүзеге
асыруға үлесін қосу;
• Қазақстан Республикасының кеден-территориясында тауар айналымын
кедендік реттеу мен бақылау құралдарын аса тиімді қолдануды
қамтамасыз ету;
• Қазақстан экономикасының дамуын ынталандыру.
Кеден саясаты кеден ісінің бір бөлігі болып табылады. Оның негіздері
Қазақстан Республикасының Кеден Кодексінде анықталған.
Нарықтық экономикада мемлекет елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және
жалпы ұлттық қызығушылықты қорғау үшін сыртқы экономикалық қатынасты
реттеуді жүзеге асырады. Сыртқы экономикалық қатынасты реттеу бойынша
мемлекеттік органдардың қызметі әлемнің барлық елдерінде жүзеге асырылады,
бірақ оның масштабтары мен міндеттері елдің масштабы, көкейтестігі әлемдегі
жағдайы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына негізінен анықталады.
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу сыныпталатын
белгілеріне байланысты экономикалық және әкімшілік, тарифті және тарифтік
емес деп бөлінетін әр түрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Сыртқы экономикалық қатынасты реттеудің экономикалық әдістері сауда
саясатының экономикалық құралдарын қолдануға негізделеді, яғни кеден
баждары мен салықтар (ҚҚС мен акциздер және т.б), кеден шектеулері. Осы
құралдарды қолдану арқылы мемлекет сыртқы экономикалық қатынас
субъектілерінің экономикалық қызығушылықтарына әсер етеді, және
қорытындысында олардың іс-әрекетіне, оларға толық тәуелсіздігін қалдыра
отырып әсер етеді. Олар көп деңгейде нарықтық қатынастар табиғатына сәйкес
келеді және сондықтан қазіргі жағдайда сыртқы экономикалық қатынасты
реттеуде маңызды қызмет атқарады.
Әкімшілік әдістер қоғам қызығушылығында сыртқы экономикалық қатынасқа
қатысушылар қызметінің әр түрлі жақтарын регламенттеу, СЭҚ субъектілеріне
мемлекет тура әсер ету арқылы мемлекеттік ережелерді, нормативтерді, тиым
салуларды қамтиды. Көп жағдайда әкімшілік әдістер нарықтық қатынастар
табиғатына қарама-қайшы болады, сондықтан олардың қолдану саласы бірқалыпты
азаюда.
Сыртқы экономикалық саясаттың екі негізгі бағыты бар:
• еркін сауда саясаты
• протекционизм
Еркін сауда саясатында, мемлекет нарық артында негізгі реттегіш рөлін
қалдырып, сыртқы саудаға тікелей әсер етуден бас тартады. Бірақ бұл,
мемлекет шаруашылық қызметінің осы бағытына әсерді мүлдем жояды деуге
болмайды. Ол өзінің шаруашылық субъектілеріне максималды еркіндік беру үшін
басқа елдермен келісімге отырады.
Еркін сауда оңтайлы саяси қорытындыларды алып келеді, өйткені бұл
жағдайда мемлекеттер көп деңгейде өзара байланысады, және қорытындысында
бір-біріне қатысты қарсыластық іс-әрекеттер жасаудың қауіпі төмендейді.
Еркін сауда саясатын жүргізу көбіне экономикалық дамыған елдерге
халықаралық экономикалық айырбастан аса үлкен пайда алуға мүмкіндік береді.
Протекционизм – шетелдік бәсекелестіктен отандық экономиканы қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатына қарағанда, протекционизмде нарық
күштерінің еркін қызмет етуі болмайды, өйткені белгілі бір елдердің әлемдік
нарығында экономикалық әлует пен бәсекелестік әр түрлі, сондықтан нарық
күштерінің еркін қозғалысы онша дамымаған елдер үшін тиімсіз болуы мүмкін.
Аса күшті шетел мемлекеттері жағынан шектелмеген бәсекелестік онша
дамымаған елдерде экономикалық тоқырауға және белгілі бір елдің тиімсіз
экономикалық құрылымына нысандалуына алып келуі мүмкін.
Протекционизм елде өндірістің белгілі бір салаларының дамуына әсер
етеді. Протекционизм елде белгілі бір өндіріс салаларының дамуына әсер
етеді. Аграрлы елдердегі протекционизм әдетте индустрализацияның міндетті
шарты болып табылады. Сонымен қатар, протекционизм кезінде жұмыссыздық
қысқарады. Бірақ бұл саясатты өте ұзақ мерзімде қолдану экономикалық
тоқырауға алып келеді және алып келуі мүмкін, өйткені егер шетелдік
бәсекелестікті жойғанда, отандық кәсіпкерлердің өндірістік тиімділігі мен
техникалық деңгейін жоғарылатуға қызығушылығы әлсірейді.
Сыртқы сауда саясатының құралдарына сонымен қатар екі жақты және көп
жақты келісімдер жүйесі жатады. Бірақ көбінесе дамыған нарық қатынастары
жағдайында олардың көмегімен мемлекет сыртқы саудадан түсетін табыстың
өсуіне немесе азаюына әсер ету арқылы мемлекеттік саясат мақсаттарына
сәйкес осы салада шаруашылық субъектілеріне шешім қабылдауды мәжбүр етеді.
Бұл құралдарға тарифтік және тарифтік емес шектеулер жатады.
Тарифтік әдістер сыртқы экономикалық қызметті экономикалық реттеудің
негізі болып табылады (экономикалық әдістердің басқа бөлігі салықтар мен
жиналымдарды қосады). Сыртқы экономикалық қатынасты реттеуде кеден
тарифтерінің ерекше ролі олардың экономикалық реттеудің басқа әдістерімен
байланыссыз айырықша қарастырылуының мақсаттылығын анықтайды.
Тарифтік емес реттеудің әдістері шетел бәсекелестері мен отандық
тұтынушыдан отандық нарық пен отандық тұтынушының қорғалуына бағытталған,
сонымен қатар осы маңызды шикізат тауарларының аса көп экспортын
жібермейді.
Кеден тарифы – елдің мемлекеттік шекарасы арқылы өтетін, тауарларға
қолданылатын кеден баждары ставкаларының бірігуі және ол сыртқы
экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасына сәйкес жүйеленген.
Кеден тарифінің негізгі мақсаттары:
- елге тауарларды
кіргізудің тауарлық
құрылымының
рационализациясы;
- тауарларды шығару мен
кіргізудің, мемлекет
территориясындағы
валюталық табыстар мен
шығындардың рационалды
қарым-қатынасын ұстап
тұру,
- тауарларды өндіру мен
тұтыну құрылымында
прогресивті өзгерістер
үшін жағдай жасау;
- ел экономикасын
қолайсыз шетел
бәсекелестігі әсерінен
қорғау;
- мемлекеттің әлемдік
экономикаға тиімді
интеграциялануы үшін
жағдайларды қамтамасыз
ету.
Кедендік тарифі тауарларды кеден территориясына кіргізу және кеден
территориясынан шығаруға қатысты қолданылады. Экспортты кеден баждарымен
бөлек экспортты кеден тарифі және импортты кеден баждарымен бөлек импортты
кеден тарифтері бар.
Кеден тарифінде үш бағана бар: СЭҚ ТН бойынша тауар коды, тауардың
қысқаша атауы және процент есебінде кедендік құннан немесе белгіленген
мөлшерде алым алынатын тауарлардың бірлігіне баж ставкасы.
Кеден тарифы – тауарлар тізімінің анықталған белгісі немесе белгілері
бойынша жүйеленеді. Тауарлардың әрбіріне кеден баждарының бір немесе
бірнеше ставкалары көрсетіледі. Қорытындысында кеден тарифтерінің екі түрін
ажыратады: қарапайым және күрделі.
Қарапайым (бір бағанды) тариф әрбір тауар үшін тауардың шығу еліне
байланыссыз баждың бір ставкасын қарастырады. Осындай тариф мемлекеттің
икемді сауда саясатын жүргізу үшін құрал қызметін атқара алмайды, өйткені
әлемдік нарықтағы күрестің көкейтесті жағдайларына сәйкес келмейді.
Күрделі (көп бағанды) тариф – тауардың әрбір түрі үшін баждардың екі
немесе одан да көп ставкаларын белгілейді. Бұл кеден тарифі аса үлкен
көлемде әлемдік нарықтағы бәсекелестік күресіне ыңғайланған. Ол бір елдерге
күш көрсету (тауарларға аса үлкен баж салу) және басқаларға жеңілдіктер
(баждардың біршама төмендеуі) беру арқылы басқаруға мүмкіндік береді.
Кез-келген елдің кеден тарифы шығаратын немесе кіргізетін тауарларға
салық салу үшін қолданылатын, кеден баждарының нақты ставкаларынан тұрады.
Кеден баждары астында тауарлардың мемлекеттік кеден шекарасын өту
кезінде тауарлар эспорты немесе импортына түсіреді. Импорттық кеден
баждарын енгізу, бір жағынан ішкі тұтынудың қысқаруына әсер етсе, екінші
жағынан – ұлттық тауар өндірушілерін қорғауға үлесін қосады. Әр түрлі
тауарлар бойынша қорғау (протекция) деңгейі әр түрлі. Сонымен қатар,
әрқашан нақты емес, өйткені көптеген тауарлар оларға баждар белгілене
алатын шикізат пен жартылай дайын өнімді қолданумен өндіріледі.
Кеден баждары 3 негізгі қызметті орындайды:
1. Фискалды, импортты және экспортты баждарға жатады, өйткені олар
мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігі баптарының бірі болып табылады.
2. Протекционистік (қорғаушы) импорттық баждарға жатады, өйткені
олардың көмегімен мемлекет жергілікті өндірушілерді керексіз шетел
бәсекелестігінен қорғайды.
3. Баланстаушы, тауарлардың ішкі бағалары бір себептерге байланысты
әлемдік бағалардан төмен тауарлардың керексіз экспортын жүзеге
асырмау мақсатында белгіленген экспорттық баждарға қатысты.
Кеден баждары келесі критерийлар бойынша сыныпталады:
Импорттық – баждар, елдің ішкі нарығында олардың еркін айналуы үшін
шығарғанда, импорттық тауарларға салынады. Шетел бәсекелестігінен ұлттық
өндірушілерді қорғау үшін барлық елдерімен қолданылатын баждың басымды
нысаны болып табылады;
Экспорттық – баждар, мемлекеттің кеден территориясынан тыс шығаруда
экспорттық тауарларға салынады, бөлек тауарларға әлемдік нарықтық еркін
бағанасын және реттелетін ішкі бағалар деңгейіндегі үлкен айырмашылықтар
болған жағдайда кейде ғана белгілі бір елдермен қолданылады, оның мақсаты
экспортты қысқарту мен бюджетті толтыру болып табылады.
Транзиттік – баждар мемлекеттің кеден территориясы арқылы транзитпен
өткізілетін тауарларға салынады, өте аз кездеседі және көбіне сауда
соғысының құралы ретінде қолданылады.
Экспорттық – импорттық операцияларды кедендік реттеуде қолданылатын
әдістік бажды белгілеу әдісі болып табылады.
Белгілеу әдісіне сәйкес адвалорлы, спецификалық және аралас баждар
болып бөлінеді. Әлемдік сауда тәжірибесінде тауар бағалы пайызынан
белгіленетін адвалорлы баждар аса кең таралған. Адвалорлы баждар бір
тауарлы топ шеңберінде әр түрлі сапалы сипаттарға ие, тауарлар үшін
қолданылады. Бұл баждардың күшті жағы тауарларға бағалардың ауытқуына
қарамастан, ішкі нарықты қорғаудың бір деңгейін ұстап тұрады, тек бюджет
табыстары ғана өзгереді. Адвалорлы баждардың әлсіз жағы кеден баждарын салу
мақсатында тауарлар құнын кедендік бағалау қажеттілігін қарастыруы болып
табылады. Көптеген экономикалық (айырбас бағамы, пайыз ставкасы) және
әкімшілік (кеден реттеу) факторлары әсерінен тауар бағасы ауытқитындықтан
адвалорлық баждардың қолданылуы субъективті бағалаумен байланысты.
Айырықша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz