Банк жүйесінің екінші деңгейінің құрылымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ҚР-ның банк жүйесі: ХХІ ғасырдағы проблемалары мен келешегі

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1 Банк
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5-12
1.1 Банктердің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..5
1.2 Банктің мәні және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...6
1.3 Банк жүйесі – нарықтық экономиканың маңызды құрамдық
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 Қазақстандағы банк жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...13-17
2.1 ҚР банк жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .13
2.2 Қазақстандағы банктік
реформа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
3 Екі деңгейлі банк жүйесін
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8-29
3.1 Ұлттық банк – Қазақстан Республикасының Орталық банкі ... 18
3.2 Банк жүйесінің екінші деңгейінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31-32

Кіріспе

Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасы, соның ішніде ақша-несие және
қаржы шаруашылығы құрылымдық өзгерістердің қиындығын бастан өткізуде. Атап
айтқанда, ақша-несие жүйесі реформалануда; ауыр инфляция жағдайында ақша-
несие қарым-қатынасының; мүлде жаңа, бізге бейтаныс түрі пайда болды; қаржы-
несие институттарының екі буынды банк жүйесінің, нарықтық экономикаға бара
бар және әр алуан меншіктің жаңа түрлерінің пайда болуы; мемлекеттік банк
құрылымының әкімшіл-әміршіл және жоғары монополияландырылған түрінің пайда
алуда коммерциялық табысқа бағытталған несие мекемесінің жүйесінде жеке
және ұжым меншігіне негізделген икемді, динамикалық түрге көшуі жүріп
жатыр. Мұндай жағдайда ол қылықтың орнын толтыру үшін озық тәжірибені
қолдану мақсатында отандық және шетелдік банк тәжірибелерін салыстырудың
принциптік тұрғыдан мәні зор. Қазақстан Республикасында экономикалық
реформаларды жүзеге асыру үшін нарықтық экономика аумағында жинақталған
акша-несие қарым-қатынасының; банк қызметінің даму тәжірибесін дұрыс
қолдана білу керек. Ақша-несие саясатының банктік технологиялары мен
әдістерін көзсіз көшіре беру ең алдымен экономикалық жағдайлардың
салыстыруға келмейтіндігімен мүмкін болмайды.
Жаңа банк механизімінің құрылуы өркениетті әлемде кабылданған және
нарықтық қаржы құрылымының көп ғасырлық тәжірибесіне сүйенген коммерциялық
банк міндеттемелерінің өзіне тән қалпына келуін талап етеді. Сондықтан,
шаруашылық дамудың әр түрлі жағдайына бейімделіп, өзінің тиімділігін
әйгілеп көрсеткен, бәсекелік күрестің қатал жағдайында ұзақ тарихи
іріктеудің өнімі болып табылатын несиелендіру мен есеп айырысудың, ақшалай
қаражатты жұмылдыру формаларын шетел тәжірибесінен терең әрі тиянақты
үйренудің мәні зор.
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының
мануфактуралық сатысында - XIV және XV ғасырларда Италияда несие
қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар
банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде
пайда болды деп есептейді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық banco сөзінен
шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда
шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл
жағдай да көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас
бағамы бойынша кеңетер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажеті болды.
Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады X
ғасырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де
өздерінің ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады,
әрі олар Ежелгі Грецияда (трапезиттер деп аталған, трапеза -үстел),
Ежелгі Вавилонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды. Әр түрлі
монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың қоры болуы керек.
Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастау-үйге айналады. Бұл үйде құны
әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Алайда ақшаның табиғатын валюталарды айырбастау бойынша операциялармен
қатар қою банктердің шығу тегін жаңсақ (қате) ұқтыруға әкеп соқтырады. Бұл
өз кезегінде банктерді акшаның әлемдік ақша қызметін орындай бастағанда
ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек - ақшаның
ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде банктерді мүлдем болмаған етіп
көрсетеді.
Банктің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның осы заманғы ұғымын қарастырып
көрелік. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп
жаңсақ әрі үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері әр түрлі. Сондықтан
да адамдардың банк туралы түсініктері де әр қилы.
Кейбіреулер оны мекеме, енді біреулері оны ұйым, үшінші біреулер оны
экономикалық басқарудың органы деп санаса, ал тағы біреулері оған делдалдық
ұйым ретінде қарайды және т.б. Банктің мұндай анықтамаларын оқулыктар мен
ғылыми әдебиеттерден, кезеңдік баспасөзден, тіпті заң, ереже, нұсқау
секілді ресми құжаттардан да кездестіруге болады. Алайда, банктің мәнін
терең зерттеген И.О. Лаврушин айтып кеткендей, осы заманғы банк ұғымына
қатысты жоғарыда айлғандардың барлығы дерлік шындыкқа толық сәйкеспейді,
әрі банктің мәнін ашып көрсетпейді.
Ол банк мәнін зерделеудің мынадай әдістемелік негіздерін ұсынады:
- банк мәнін макродеңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас
жүйесі ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды кажет етеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне карамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвесстициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тән болып табылады.
Бұл аталған банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-
бірінен өзгеше болады, бірақ; бұл арадағы оның (банктің) мәні өзгеріссіз
қалады және олардың барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде
банктердің әр түрлерін көрсетеді.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материалдық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешілігі бар өнімді өндіреді. Ол тек жай ғана
тауарды емес, ақша және төлем құралдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді.
Қолма-қол ақшаны шығару - бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.

1 Банк жүйесі

1.1 Банктердің пайда болуы мен дамуы

Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі
Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу
тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар біздің
эрамызғаа дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.
Тарихшылардың пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де,
шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды сақтаудың
сенімді орнына айналады, өйткені ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан
да үлкен сенімге ие болған еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді
ақшалай операцияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге
асырылатын есептік және есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажет
етті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек; бөлінетіндей және
сақталатындай әрі бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе
алтын мен күмістер ие болды.
Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар қарыз (ссуда) берумен де
айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып рәсімдеді әрі берілген
қарыз үшін пайыз өндіріп алды.
Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлішерде жинақталған ақшаның айналысқа
түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша пайдалануға
бәрін, одан пайыз алудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорнын ашудың тиімді
болатынын да ұқты.
Міне, осы уақытша несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда
болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен
жасасқан жеке келісімді жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие берушілердің
пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық агенттіктері де
әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамқаралар деп аталған. Олар металл
құймалары түріндегі ақшаны сатумен және сатып алумен айналысты, басқа
мемлекеттермен сауда-саттык жүргізді.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері және сауда-саттық агенттіктері
жүзеге асырған барлық ақша операциялары банктердің қалыптасуына себепші
болды. Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған
несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие
істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз
клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы
толық болуы қажет. Несие операциялары калай жүйеге айналады, солай
өсімқорлықта тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасьнда бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілейтін болса, карыз алушы одан бас тартады. Несие
мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша
есеп айырысу және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша,
есеп айырысу операцияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша
шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелеср Солтүстік Италияда XVII
ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдық серіктестік жиробанк (латынша
gіго - айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз
серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды.
Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда болуына тән
ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы
мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде
айқындалды. Банк ісін жүргізудің ита-лияндык тәжірибесі өзіндік банктерді
кұрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке
және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып.
одан алғашкы неміс банктері, ал Францияда француз банкілері пайда болды
және т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде
пайда болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен катар трансферит деп аталатын
операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни ақшалай
қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кеңінен қолданыла
басталды. Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар
бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды
қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін
банк билеттерін (hudu - гуду) шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
(банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдьң басында оған
елдің эмиссиялық банкісі дегені атақ (статус, мэртебе) берілді. Оның
банкноттары төлемнің әмбебеп, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банкісі мемлекеттік тұрғыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялык
банктер болған жоқ, тек XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық
эмиссиялық банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстаның банктері болған
емес, бұл турасында осы тараудың келесі тармағында айтылады.

1.2 Банктің мәні және оның қызметтері

Банктің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның осы заманғы ұғымын қарастырып
көрелік. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп
жаңсақ әрі үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері әр турлі. Сондықтан
да адамдардың банк туралы тусініктері де әр қилы.
Кейбіреулер оны мекеме, енді біреулері оиы ұйым, үшінші біреулер оны
экономикалық басқарудың органы деп санаса, ал тағы біреулері оған делдалдық
ұйым ретінде қарайды және т.б. Банктің мұндай анықтамаларын оқулыктар мен
ғылыми әдебиеттерден, кезеңдік баспасөзден, тіпті заң, ереже, нұсқау
секілді ресми құжаттардан да кездестіруге болады. Алайда, банктің мәнін
терең зерделеген И.О. Лаврушин айтып кеткендей, осы заманғы банк ұғымына
қатысты жоғарыда айлғандардың барлығы дерлік шындыкқа толық сәйкеспейді,
әрі банктің мәнін ашып көрсетпейді.
Ол банк мәнін зерделеудің мынадай әдістемелік негіздерін
ұсынады:
- банк мәнін макродеңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас
жүйесі ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды кажет етеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвесстициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тән болып табылады.
Бұл аталған банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-
бірінен өзгеше болады, бірак; бұл арадағы оның (банктің) мәні өзгеріссіз
қалады және олардың барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде
банктердің әр түрлерін көрсетеді.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материалдық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешілігі бар онімді өндіреді. Ол тек жай ғана
тауарды емес, ақша және төлем құралдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді.
Қолма-қол ақшаны шығару - бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.
Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс,
тұтыну заттары емес, несие ұсыну жатады. Әрі-беріден соң несие қандай да
бір соманы білдіріп қоймайды, ол ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін
капитал ретінде анықталады.
Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған бос (еркін) ресурстары
ұдайы өндіріс пайзында өнімді пайдаланылады.
Банк өнеркәсіп және сауда кәсіпорындарынан өз өнімінің өзіндік
ерекшелігімен айрықшаланса да ол мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға
ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен деңгейде өндірушілік сипатымен алға
шығады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын (институт) ретінде жұмыс істеріне мүмкіндік
беретін құрылғыны оның құрылымы ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк
құрылғысы төрт міндетті блокты камтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде
болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда және өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік
ерекшелігі бар капитал ретінде, сондай-ақ қарыз формасында артықшылыққа не
капитал ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорындар мен институттардың
қызметінен айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар жұмыспен
айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникация құралын
құрылғыларын, ішкі және сыртқы ақпаратын, өндірістік материалдардың
белгілі бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктың өзіндік ерекшілігіне, оның негіздеріне және банк құрылымына
жүргізілген талдаудың негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы жеке қолма-
қол ақша формасындағы жеке қолма-қол ақшасыз формадағы төлем айналымын
реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе ақша-несие институты
ретінде анықтауға болады.
Банк оның (банк) жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай болуы керектігін ұйғарады:
- оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі бойынша
әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешілікке ие болуы керек:
- бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде жұмыс істеуі
қажет;
- өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің басқа элементтеріне (банктік
емес институттармен) өзара әрекеттесуге икемді болуы керек.
Банк теориясының маңызды мәселесіне оның қызмет ету аясы туралы мәселе
кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік
тәсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктің қызмет ету аясы - бұл
басқа экономикалық институттарға қарағанда тек банктің өзіне ғана тән
қызметі.
О.И. Лаврушин банктің 3 кызмет ету аясын былайша анықтап берді. Оның
біріншісі - ақшалай қаражатты шоғырландыратын қызметі. Уақытша сақтауға
құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі банк операцияларының бірі
болып табылады. Мәселенің мәні мынада.
Кейін пайдаланылуы үшін қаражатты жинау процесі тек банктерге ғана тән
емес. Алайда уақытша бос ақшаны шоғырландырудағы банктің біркатар
ерекшеліктері болады:
- шоғырландырылған уақытша бос бөтен қаражат банктің өз қажеттілігіне
емес, басқалардың қажеттілігіне қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- шоғырландырылатын және қайта бөлінетін қаражаттың меншік иесі -
бастапқы несие беруші (банк клиенті);
- қаражатты шоғырландыру тек арнайы ұлғайтумен (лицензия) жүзеге
асырылады әрі банктік негізгі қызмет түріне айналады.
Екінші қызмет - ақша айналымын реттейтін қызмет. Банк несие беруші мен
қарыз алушының арасындағы, сатушы мен сатып алушының арасындағы делдал
болып табылады. Банк несие беруші мен қарыз алушының арасындағы, сатушы мен
сатып алушының арасындағы делдал болып табылады. Банк арқылы үлкен мөлшерде
контрагенттердің арасындағы есеп айырысулар, айырбас, ақшалай қаражат
айналымы, капитал жүзеге асырыла-ды. Ақшалай қаражат айналымы экомиканы
және халықты несиелеу, төлем құралдарын шығару арқылы ретттеледі.
Үшінші қызмет - делдалдық қызмет. Бұл арада банктің делдалдық қызметін
тек төлемдегі делдалдық ретінде ұқпау керек.
Оған теренірек үңілуі қажет. Банктер арқылы ақшалай қаражат пен
капитал бір субъектіден екіншісіне, экономиканың бір саласынан екіншісіне
құйылады (ағылады). Банк шоты бойынша жүзеге асырылатын операциялармен
капиталдың қозғалысы қамтамасыз етіледі, яғни оларды экономиканың бір
секторына шоғырландыра отырып, басқа салалар мен аймақтарға қайта бөледі.
Қайта бөлінстің банк ресурстары жұмыс істеу саласы бойынша да, мерзімі
бойынша да, мөлшері бойынша да бір-бірімен сәйкес келмейді. Бүкіл
экономикалық өмірдің ортасында болатын банк капиталдың мөлшерін, мерзімін
және бағытын шаруашылықтың, қажеттіліктеріне қарай түрлендіру (өзгеруі)
мүмкіндігіне ие. Сонымен, делдалдық қызмет - бұл тәуекелдікті (қатерді)
азайтатын әрі ұдайы өндіріс субъектілерінің арасындағы қатынасты
кеңейтетін, ресурстарды түрлендіретін қызмет.

1.3 Банк жүйесі – нарықтық экономиканың маңызды құрамдық бөлігі

Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың
маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Ол несие және қаржы операцияларының
негізгі массасын шоғырландырады.
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтер мен қажетті про-порцияларды
қамтуы керек, онда олар өзара әрекеттесіп, бір-бірін толықтыруы қажет,
әдеттегіше, бір жүйе өзінен де ауқымды басқа жүйеге енеді.
Банк жүйесіне бұл принциптердің де тікелей қатысы бар. Мәселен, кез
келген елдің банк жүйесінде оның негізгі элементтері кездеседі; әр түрлі
тұрпаттағы банктер, банктік емес мекемелер, банктік инфрақұрылым,
банктердің бірлестігі және т.б.
Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін органикалық
тұрғыдан толықтырады және белгілі бір тұтастықты құрайды.
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе - елдің несие жүйесіне
кіреді. Ал, несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де
банктің қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндірістік процесімен тығыз
байланыстырып қарау қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты қызметінде
бюджеіттік салықтық және басқа да жүйелермен өзара тығыз әрекеттесіп,
экономикалық өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп
сабақтасады.
Банк жүйесі белгілі бір өзгешіліктер мен белгілерге ие. Бұл турасында
Ақша, несие, банктер (жалпы редакциясын О.И. Лаврушин басқарған, М.: Ф және
С. 2002. 285-290 бб.) тиянақты баяндалған. Бұған қысқаша тоқталамыз.
Сонымен басқа жүйелерден айрықшалап көрсететін банк жүйесінің белгілері
қандай:
1. Банк жүйесінің элементтері жоғарыда айтып кеткенімдей, алғы шебін
Орталық банк кұрайтын нақты бірлікке бағына отырып өзара әрекеттеседі.
Онда кездейсоқ элементтер болмайды.
2. Банк жүйесі өзінің құрамдық элементтерімен, олардың өзара әрекетімен
анықталатын өзіндік ерекшелікке ие. Онда елдің Орталық банкі белгілеген
қосымша міндеттерді, ережені орындайтын өзіне ғана тән тетік жұмыс істейді.
3. Банк жүйесі элементтерді өзара алмастыруға қабілетті. Оны біртұтас
ретінде және бір бүтінге бағынатын әр түрлі бөліктер ретінде көрсетуге
болады. Бұл оның жекелеген бөліктерінің қажет болған жағдайда бір-бірін
алмастыра алатындай етіп байланысқанын білдіреді. Мысалы, Жинақ акша
банкісінің депозиттік операцияларын коммерциялык банктер орындай алады, ал
ауылдық жерлерде бұл істі пошталық жинақ ақша жүйесіне сеніп тапсыруға
болады. Қандай да бір банк банкротқа ұшыраса да, банк жүйесі сақталып
калады.
4. Банк жүйесі динамикалық жүйе болып табылады. Ол ұдайы даму, қозғалыс
үстінде болады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толығуы мүмкін.
Жаңа несие түрлері мен қаржы институттары пайда болады.
5. Банк жүйесі жабық тұрпаттағы жүйе ретінде де алға шығады. Олардың тек
өздеріне ғана тән, осы жүйеге ғана арналған өз тәртібі, ережесі, нұсқауы
бар және банктің өз құпиялары болады. Алайда, оны толық мағынасында жабық
деуге де болмайды, өйткені ол сыртқы ортамен, басқа жүйелермен өзара
әрекеттеседі.
6. Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын жүйенің
сипатына ие. Тұтастай алғанда жүйе өзінің әрекет ету саясатын экономикалық,
әлеуметтік, саяси ахуалдарға қарай өзгертіп отырады. Экомомикалық дағдарыс
орын алса оған өзінше саясат ұстанады, экопомикалық тұрақты даму жағдайында
басқа саясатты жүргізеді.
7. Банк жүйесі - басқарылатын жүйе. Ол арнайы банк заңдарымен әрекет етеді
әрі реттеледі және орталық атқару немесе өкілетті органдарға бағынады.
Осы аталған белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне тән. ҚР Банктер
мен банк қызметі туралы заңында (3-бап) былайша жазылған:
1. Қазақстан Республикасы (ҚР) екі деңгейлі банк жүйесіне ие.
2. Ұлттық банк мемлекеттік орталық банкісі болып табылады әрі банк
жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді.
3. ҚР Заң актілерімен анықталған айрықша құқықтық мәртебесі (статусы)
бар Қазақстан даму банкісін қоспағанда барлык басқа банктер банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді.
4. Шетелдік қатысушылар банкісі - екінші деңгейлі банк, меншігінде және
(немесе) басқаруында акцияның үштен бір бөлігіне ие: а) ҚР бейрезиденттері;
ә) заңды тұлғалар -ҚР резиденттері, ҚР бейрезиденттерінің, меншігінде және
(немесе) басқаруында 50%-дан астам акциясына ие (оқу-шылардың салым
ақшасы); ҚР резиденттері ҚР бейрезиденттерінің (сенімді тұлғалардын)
қаражатына.
5. Мемлекетаралық банк - халықаралық келісімшарттың негізінде құрылған
әрі әрекет ететін банк.
Банк жүйесіне, сонымен бірге, банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын банктік емес жеке мекемелер де, сондай-ақ, банк
инфрақұрылымын қалыптастыратын әрі несие институттарының өмірлік әрекетін
камтамасыз ететін кейбір қосымша мекемелер де кіреді
О.И. Лаврушин банк жүйесінің жеті белгісін былайша бөліп көрсетеді:
- бірыңғай мақсатқа жауап беретін нақтыға бағынышты элементтерді
қамтиды;
- өзіндік ерекшелігі бар;
- элементтерді өзара алмастыруға қабілетті;
- динамикалық жүйе болып табылады;
- жабық тұрпат жүйесі ретінде алға шығады;
- өзін-өзі реттейтін жүйе сипатына ие;
- баскарылатын жүйе болып табылады.
Әлемдік іс-тәжірибе тарихында банк жүйесінің бірнеше тұрпаты болған:
- банктің орталықтандырылған бөлу жүйесі;
- нарықтық банк жуйесі;
- өтпелі кезең жүйесі.
Банк орталықтандырылған бөлу жүйесі бұрыңғы КСРО-да және социалистік
жүйедегі елдерде жұмыс істеді. КСРО-да ол КСРО Мемлекеттік банкпен бір
деңгейде болды, ал банктік емес мекемелер болған емес. Ол елдің бірден-бір
эмиссиялық және несие институты болды. Онда барлық несие ресурстары
орталықтандырылып, бөлінеді.
Осы жүйеге қарама-қарсы нарықтық банк жүйесі банктерге мемлекеттік
монополияның болмауымен сипатталды. Нарықтық шаруашылықта
орталықсыздандырылған басқару жүйесімен көптеген банк түрлері жұмыс
істейді. Олар эмиссиялық және несиелік қызметтерді өзара бөлісіп алған.
Коммерциялық банк ісі мемлекетің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сол
сияқты мемлекет коммерциялық банктердің міндеттемелері бойынша жауап
бермейді.
Банктердің саны он және одан да көп есеге кемісе, кейде жаңа банктер,
банктік емес мекемелер пайда болады, енді бірде олар банкротқа ұшырайды
немесе бір-бірімен қосылады. Немесе банктен банктік емес мекемеге айналады.
Бір сөзбен тұжырымдап айтқанда, өтпелі кезеңнің әлі тұрақтанбаған банк
жүйесі даму сатысында тұр.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық қатынастың
және т.б, даму деңгейіне тәуелді. Банк қызметі қандай шамада реттелетініне
қарай банк ісін ұйымдастырудың екі тұрпаты бөліп көрсетіледі:
- мамандандырылған банк ісі, онда банктер мен банктік емес
мекемелер операцияларының арасына қатаң шекара қойылады, соңғысы үшін заңға
тыйымдар мен шектеулер енгізеді;
- барлык несие институттарына әр түрлі қаржылық-несиелік қызмет
көрсетуін жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап банк ісі.

2 Қазақстандағы банк жүйесінің даму тарихы

2.1 ҚР банк жүйесінің даму тарихы

Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жок,
себебі республика аумағында ҚСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемле-кеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекелелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз кызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығарудың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операциялардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық
эмиссиондық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді
ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да
несиелендірді. 1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен
мемлекеттік қазынашылыктың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капитал
нарығында басымдьқ жағдайға ие болып, 1914 ж. шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсак несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343). Ипотекалық несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер банкі
мен мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 ж. Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда мемлекеттік
монополия кағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк кұрылды, кейіннен
жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру нәтижесінде, бәрі
бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер құрылды. Банктік
жүйенің бір кұрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
ж. деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинак серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 жылы ауыл шаруашылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдык нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 ж. 1 сәуір қарсаңынды ҚСРО-да 16
185 серіктестіктер кұрылған еді, бұллардың ішінде 2426 - несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 - ауыл шаруашылық серіктестіктері болды,
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелендіру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік
акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық
банк құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығынын несиелендіру банкі - өнеркәсіп
және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк)
болып қайта құрылды. Ол 1959 ж. ҚСРО Құрылыс банкі болып қайта
ұйымдастырылды.
Социалистік жер белінісін қаржыландыру банкі (ҚСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның кызметтері ҚСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация кұрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 ж. таратылған ҚСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның қызметтері ҚСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қыска мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі рөлі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары ҚСРО Мембанкінде шоғырландырылды.

2.2 Қазақстандағы банктік реформа

Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу
кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік
қызмет көрсету механизмін кұру, банктер мен кәсіпорындардың қызметіне
жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері,
сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі, оның жекелеген
буындарының арасындағы өзара қарым-қатынастар жүйесін қайта кұру яғни, жаңа
кұрылыстар мен процестерді ескере отырып, принципті түрде реформалау
қажеттілігінің маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың
қажеттілігі, Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді
Мәселелер категориясының бар болуымен түсіндіріледі және оларды өз
кезсгінде макро-экономикалық реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп
санайды. Бірінші категорияға (қаржылық) орталықтандырылған Экономикадан
мұра боп қалған мақсатты песие мен банктік тәжірибені мемлекеттік үлестіру
жүйесінің ескі тәжірибесімен келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс
орналастырмау мәселесі; екінші категория мәселелеріне банктердің "сапасыз"
(мерзімі өткен) қарыздары мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын жатқызады.
Бұл мәселелер өміршең (несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке
кәсіпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткізуіне кедергі болып, банктік
қаржылық ресурстардың өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың, пайдасына
кетуіне жол береді.
Бұдан басқа, бұрыңғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем
төлеулер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі
байқалады. 1992 жылдың I токсанында песиенің сомасы жалпы ұлттық өнімнің -
11,3%-ын кұраса, ал IV тоқсанда ~ 29,8% құрады. Бұл негізінен қайта
қаржыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз
кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен
қаржыландырады. Оларды келесідей мәліметтер күәландырады: 1992 жылдың I
тоқсанында Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің сомасы
- 6,7%-ды құраса, IV тоқсанда - 17,8%-ды құраган. Мұндай несиелік
ресурстарды арнайы банктер арқылы орталыктандырылған әкімшілік үлестіру -
өміршең емес шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде
банктерде жұмыс жасамайтын несиелерге яғни банктердің несиелік портфелінің
нашар несиелерден құрылуына әкеліп соқтырылады.
1993 ж. Ұлттық банктен 7,5 млрд теңге сомасында орт-алықтандырылған
несие берілді, 5,6 млрд теңгесі — үкіметке, яғни олардың үлесі 75%-ды
құрады, ал олар бойынша жапы қайтарылатын сома 138,5 млн теңгеге немесе
3,9%-га тең болды, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылды.
Ұлттық банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің
жетіспеушілігі келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін-еркін кіру
мүмкіндігіне ие бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру
ынтасынан айырылуда. Бұдан басқа, мұндай несиелерді субъективтік негізде
орналастыруда банктердің жұмыстарының тиімділігі ескерілмейді, несиелік
ресурстар барлық уақытта оңтайлы бөлінбейді. Несиелерді тиімді
орналастыруға кедергі болған тағы да бір фактор - бұл төмен пайыздық
мөлшерлеме саясаты. Төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген
қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған
тікелей несиелендірілген мемлекеттік кәсіп-орындардың қаржылық тәртібінің
әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе
оларды инвестор үшін емес, яғни жалақы төлеуге және материалды
құндылықтарды жинақтау үшін пайдаланды. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк
несиесінің номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992
жылы наурыз айында 25% жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының
жылдық инфляциясы 500%-тан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды
пайыздық мөлшерлемесі 65%-ға дейін жоғарылағанда, ал инфляция 1000%-ды
құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қаржылық
жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта кұруға асыға қоймады.
Арнайы банктердің өздерінің кәсіпорындарын олардың өтімділігін
ескермей, тікелей несиелендіруі - мерзімі өтіп кеткен қарыздардың ұлғаюына
әкеліп соқтырады, ал осы кезде жаңадан пайда болған, нарықтық
қатынастарға бағытталған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе
алмады.
Төменгі пайыз мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақшаларды банктерге толық
мөлшерде жұмылдыруға мүмкіндік берген жоқ. Кәсіпорындар мен жергілікті
тұрғындар өздерінің жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды қалады.
Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматтар өз қаражаттарына
жылжымайтын мүлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар сатып ала
бастады. Нақты активтер ақшалай қорларды құнсызданудан, инфляциядан
қорғайтын ең басты құрал болып табылды. Салымдар үшін төлейтін банк
пайыздары инфляциядан туындайтын шығын-ның орнын жаппады. Мекемелер мен
жергілікті тұрғындардың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне
байланысты, несиелік ресурстар жеткіліксіздігі банктердің тиімді
мекемелерге несие беруге мүмкіндік бермейді.
1993 ж. мақсаты үкіметтік бағдарламаларға берілетін ор-
талықтандырылған несиелер жеңілдетілген пайыздык мөлшерлемелермен (3%,
25% жене 65%) беріледі. Банктердің барлық берген несиелерінің 7,5
млрд теңге жалпы сомасынан, олардың үлесіне 76% тиді, себебі 1992 ж.
коммерциялық банктердің пайыздық мөлшерлемеге қойылатын шектеулер алынып
тастағаннан кейін, Ұлттық банктің орталықтандырылған несиелік ресурстарының
есебінен банктерге беретін несиелері бойынша маржа 3% мөлшерінде сақталды.
Нәтижесінде, орташа пайыздық мөлшерлеме орталықтандырылған несиелер жөнінен
1993 ж. жалпы республика бойынша 48,2% құрады. Сол жылы тұтыну бағаларының
индексі 2269,8% деңгейде анықталды.
Ұлттық банк кәсіпорындар қарыздарының жаппай есеп айырысуын (клиринг)
жүргізу кезінде қарыз-кәсіпорындарға субсидиялық жеңілдетілген несиелер
берді. 1992 ж. осы мақсаттарға берілген несиелердің үлесі барлық жеңілдік
несиелердің 30%-зы болды. Несиенің негізгі бөлігі өтелмей қалды.
Дегенмен жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындардың қаржылық жағдайын
жақсартуға берілгенімен де, олар кәсіпорындар шығындарын қаржыландырудың
құралына айналды. Сонымен қатар, субсидиялық және жеңілдетілген несиелер
бойынша номиналды пайыздық мөлшерлемесі мен инфляция деңгейінің арасындағы
үлкен айырмашылық - қаржылық алып-сатарлыққа мүмкіндік туғызды.
Несиелік жұмсалымдардың жалпы сомасында мемлекеттік емес қарыз
бюджетінің тапшылығын жабу үшін үкіметке берілген несиенің үлес салмағы
жоғары: 1992 ж. 1 қаңтарында олар тиісінше 13,7 және 11% құраса, 1993 ж. 1
қаңтарда - 1,5 және 2%, ал 1993 ж. бюджеттік тапшылықты жабуға - 877 млн
теңге берілді немесе ол несиенің барлық сомасының - 11,8%-ын құрады.
Нәтижесінде несиелік жұмсалымдар құрылымы әлдеқайда нашарлады, мерзімі
өтіп кеткен несиелер үлесі үлғайды. Пайыздық мөлшерлеменің төмен болуынан
Ұлттық банктің ұтылғаны мен капиталды жоғалту сомасы өте жоғары болды.
1992 ж. Республикада басталған төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындардың
қаржылық жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер етті және әлі де әсер
етуде. Көптеген кәсіпорындар өнім өндіруді төмендетуге, ал кейбіреулері
өндірісті тіпті тоқтатуға мәжбүр болды. Есеп айырысуда тауарлар
мен көрсетілген кызметтерге алдын ала төлем және бартер қолданады.
Ұлттық валютаның енгізілуі сәтінен бастап, 1995 жылға дейін Орталық
банктің қызметін атқару, жүйе қызметін реттеп отыратын нормативтік
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі
жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін
қолға алды. Бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.