Ішкі аудитті бағалау
Курстық жұмыс: Аудиттің түрлері, аудиторлық қызметтер және аудиторлар
Жоспар:
Кіріспе
I. Аудиттің теориялық негіздері
1.1. Аудиттің мәні және қажеттілігі
1.2. Аудиттің пәні, мақсаттары мен міндеттері және маңызы
1.3. Аудиттің сатылары және негізгі функциялары
II. Аудиттің түрлері
2.1. Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу
2.2. Ішкі аудит, оның мақсаттары, міндеттері және атқаратын
қызметтері
2.3. Операциялық аудит, оның түрлері
2.4. Экологиялық аудит, оның мақсаттары және объектілері
III. Аудиторлық қызметтің түрлері
3.1. Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары
3.2. Аудиторлық қызмет көрсетудің ұйымдастыру формалары
3.3. Аудиторлық қызметтің профилі бойынша көрсетілетін қызметтер
3.4. Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
3.5. Аудиторлардың кәсіби этикасы
3.6. Аудиторларды кәсіби аттестациялау және лицензиялау жүйесі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Тексерген:
Орындаған:
Күні:
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Аудиттің түрлері, аудиторлық
қызметтер және аудиторлар болып табылады және осы курстық жұмыста
қарастыратын сұрақтарым:
– аудиттің мәні, қажеттілігі, оның мақсаттары мен міндеттері;
– аудиттің сатылары мен функциялары;
– аудиттің түрлері, оның нұсқаларын жіктеу;
– ішкі аудит, оның мақсаттары мен міндеттері және атқаратын қызметтері;
– операциялық аудит және оның түрлері;
– экологиялық аудит және оның мақсаттары;
– аудиторлық қызметтің түрлері;
– аудиторлық қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
– аудиторлардың жауапкершілігі, құқықтары мен міндеттері.
Жалпы аудит терминіне келетін болсақ, ол латын сөзінен шыққан,
аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Аудит Қазақстан Республикасы заңында белгіленген талаптарға сәйкес
қаржылық есеп берудің дұрыстығы мен объективтілігі туралы пікір білдіру
мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық қорытынды есебін тексереді.
Курстық жұмыстың мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есептеу
құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру,
бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен
міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы-шаруашылық
қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер
ұсынатын аудиторлық фирмалардың (аудиторлардың) кәсіпкерлік қызметі
болып табылуында.
Курстық жұмыстың мақсаты – аудиторға қаржылық қорытынды есепті
құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі
аспектілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін беру. Аудит мақсатының стандартты
анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына
тұтынушы қоятын мақсатты түсінуіміз керек.
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуге болып
табылады. Олар:
– экономикалық субъектілер (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
– салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
– қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
– аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен
бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.
Ішкі пайдаланушыларға басқару шешімдерін дұрыс қабылдау үшін қателер
мен бұрмалаушылықтар жоқ объективті қаржылық ақпарат қажет. Сыртқа
пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіреді.
Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқару
бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитті жүргізуге деген заң
талаптары жоқ кезеде де қаржылық есеп беру аудитіне тән белгілі
басымдылықтар болады.
Меншік иелену құқығына негізгі өзгерістер енгізу процессі, егер
бұрынғы есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің жаңа
объектісін құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту
болмаған аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз етілуі мүмкін.
Үшінші жаққа бағытталған қаржыландыруды беру туралы өтініш тексерілген
есеп берулермен дәлелденуі мүмкін.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан-жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін
жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік
береді.
Аудиторлық қызметтің негізгі міндеті экономикалық субъектінің қаржы-
шаруашылық қызметін реттейтін заңның сақталуын, бухгалтерлік
есептіңжүргізілуін, қорытынды есепті құруды және пайдаланушыларды
қаржылық жағдай туралы ақпаратпен жабдықтауды сапалы тексеруді
қамтамасыз етуде болып табылады. Іскерлік ортада қорытынды есеп беру
мәліметтері аудиторлық қорытындысымен дәлелденбеген кәсіпкерліктерге
сенім аз болады. Сенімге ие болу үшін экономикалық қатынастардың
тұрақтылығын дәлелдейтін ұзақ серіктік қатынастар қажет болады.
I. Аудиттің теориялық негіздері
1.1 Аудиттің мәні және қажеттілігі
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит-
бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемде (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит – кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік
беруді қамтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі
болмағандықтан аудиторлардың қызметі мұқтаж;
5) қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік
жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) пайдаланушылар қабылдайтын шешімдер салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын
ақпараттың толық болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит – бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің
және басқа да ШЖС-дің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық
бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру
қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген
операциялықмазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен аудит
екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық)
дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін
кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибеде салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Тексерудің мақсаты – кемшіліктерді
құрту жәнежамандықты жою, ал аудиттың мақсаты – кемшіліктерді кеміту және
қастықты шектеу.
Әкімшілік құқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні клиент
өз қалауымен қаламайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз қалауымен
таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес байланысқа жол
ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізінде шығындарды ұтымды өту мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және ШЖС-дің табысын өсіру мақсатында
кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге
болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен ШЖС-
лер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді алу бойынша бірқатар
әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқалар 310 Бизнесті білу атты аудиттің
халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бұл стандарт қаржылық
есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда қолданылады, ал аудиттің басқа
түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын оқиғаларды,
процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудиттің
озықтүрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру ШЖС-дің
қызметін қаржылық-кредиттік, материалдық-техникалық қамтамасыз етудің,
өндірісті ұйымдастырудың тиімділігін және жоспардың баланстылығын арттыруға
ықпалын тигізеді. Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына
субъектілердің өзінен басқа мемлекеттік, қаржылық, кредиттік, ведомствалық,
салықтық және басқа да органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы
буындардың бірде-біреуі салықтық жеңілдіктер беру, кредит және баға
саясатын жақсарту, өндірісті, отандық өнімдердің, жұмыс, қызметті өткізуді
ынталандыру есебінен бизнесті басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы
экономикалық жағдай тудыратын мүмкіндіктерімен белгілі бір өкілеттіліктері
болса да елеулі көмек көрсете алмайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы
бизнесті ұйымдастыруды жақсартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарықтық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру қажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақтылығына қол жеткізбейінше, өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылықты
пайдалануды жақсартпайынша, ШЖС-дің жабдықтаушылық, өткізушілік және
қаржылық қызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
Нарықтық экономика жағдайында бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп қырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп көрсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның
бақылаушы-талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және
түрлерімен өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын,
түрлерін және типтерін ғылыми
жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
бизнес аудиті мен талдауының принциптері мен компоненттерін,
постулаттарын нақтылай түсу, тұжырымдамасын әзірлеу.
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау,
бизнес жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін,
әдістерін таңдау, экономикалық әлеуетті (потенциалды) пайдалану
тиімділігіне әсер ететін факторларды анықтау және ШЖС-дің
қызметін жақсарту бойынша әзірлеу.
3) Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпараттық базалардың
мағынасын ашу; аудиторлық бакылаушы-талдамалы қызметтердің
технологиясы мен нақты рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша
ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
• бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен
процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға қол
жеткізу;
• шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің
озық әдістерін анықтау;
• қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін
қолданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
• бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақтарту бойынша залықаралық озық
іс-тәжірибелерді жалпылау;
• бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын,
ұйымдық құрылымын жетілдіру;
• бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, ШЖС-лер қызметін басқару
жүйесін оңтайландыру.
Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен осы аспектілерді өзара тығыз
байланыстырып мұқият зерделеу ұлттық экономикалық нақты секторындағы ШЖС-
дің жабдықтаушылық, өндірістік, қаржылық және өткізушілік қызметтерінде
болатын оқиғалар мен процестердің ерекшеліктерін ескеру арқылы оның
ұйымдастырылуын жетілдіру бойынша, ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді
тереңдетіп зерттеудің әдістемелік негізіне қызмет етеді.
1.2. Аудиттің пәні, мақсаттары мен міндеттері және маңызы
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне
қатысушылардың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық ақпаратпен
қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға
септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен
кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлеу, сондай-ақ қаржылық жағдайды
тұрақтандыруға, ШЖС-лер қызметінің тиімділігін арттыруға және тұтастай
қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет
салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі – ШЖС-
дің қаржылық есеп берулерінің нақты екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клиенттің нормативті-құқықтық актілердегі талаптарды сақтауын
бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері және олардың
заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз расталуы мемлекетке, меншік
иелеріне,
акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес бойынша
серіктестеріне қажет. Негізгі есеп тұжырымдамасы бойынша Америкалық
бухгалтерлер ассоциациясы аудиттің мазмұнын барынша қамтып жинақталған
анықтамасында былай делінген: Аудит – бұл экономикалық әрекеттер мен
оқиғалар, олардың белгіленген деңгейінің нақты өлшемдерге қаншалықты
сәйкесетіндігі туралы ақпаратты алу мен бағалаудың және нәтижелерді
мүдделік танытқан пайдалаланушыларға беретін жүйелі процесс.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңында мынадай анықтама берілген: Аудит
ҚР-ның заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс
және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды
тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады.
Таным теориясына орай, бір ғылым ғана зерделейтін объективті шындықтың
қандай да бір бөлігін немесе кез келген ғылымның (оның ішінде аудит те бар)
мазмұны деп ұғынуға болады. Органикалық тұрғыдағы өндірістік қатынастардың
нарықтық экономикасындағы объективті экономика заңы экономикалық теорияның
пәні болып табылатыны белгілі. Салалық экономикалық ғылым салалардың,
өзіндік ерекшелігіндегі бұл заңдардың әрекетін, өндіруші күштермен,
техникалар және технологиялармен өзара байланысындағы жекелеген салалардың
өндірістік қатынасының даму ерекшеліктерін зерделейді.
Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айыпмашылығын көрсететін
ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
1) ғылымның мақсаты мен мазмұны;
2) өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
3) зерделеу объектісі;
4) ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде
оның әзірге айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біздің пікіріміз
бойынша, аудит пәні қағамның мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар
мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ мәліметтері нақтылық пен анықтығына
қарай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі
мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру,
экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-
талдамалы және
басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру
арқылы нақтылауы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне ШЖС-нің қаржылық
қызметіне кіретін болса, онда мұндағы мақсат оның есеп берулері мен
расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен анықтығын тиянақты
тексеру, яғни кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің нақты қаржылық жағдайымен
қаншалықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін тапсырыс берушіге білдіру
болып табылады.
Бұл туралы ХАС (МСА) 200-де әлдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда былай
делінген: қаржылық есеп беру аудиттінің мақсаты – белгіленген талаптарға
сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны
немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық
ресурстарды,салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды
жақсарту бойынша шараларды әзірлеуді, ШЖС-дің кірістері мен шығыстарын,
қызмет нәтижелері мен шығынды
оңтайландыру жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен
міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы
мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы
кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның
талаптарына, ШЖС-дің өз ішінде қабылданған есептік саясатпен және мемлекет
белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарға және ережелерге қаншалықты
сәйкестігін тексеру жатады.
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін
болса,онда мақсат – осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша
кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек
өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу
үшін ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің
коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады,
сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1. Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын
қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін
ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
2. Шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру
үшін жеткілікті дәрежеде құзіретті мағлұматтарды алып, бағалау;
3. Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің,
оның ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы
экономикалық қызметін жүйелі талдау;
4. Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін,
жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен
нормативтердің орнықтылығын (негізділігін) тексеру;
5. Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп
берудің дұрыстығын, ШЖС-дің қаржылық жағдайы туралы шындыққа
жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз етілуін
бақылау;
6. Заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шынайы мазмұнына
шаруашылық операцияларының қаншалықты сәйкесетіндігін тексеру;
7. Кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестициялық және басқа
қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер
бойынша клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
8. Клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін
арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.
Аудиттің ең нақты міндеттері алға қойылған мақсаттарға, оның түрлері мен
жүргізу шарттарына байланысты болады. Мысалы, ішкі аудитте оның саны
ақпараттық базаның ұлғаюына, талдамалы рәсімдері акценттерінің өзгеруіне
қарай артады.
Осылайша, аудит – бақылау, бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әр түрлі
кешенді қызметтерді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күрделі қызмет
түрлері.
Аудиторлық қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының біріне тексеру
жатады. Тексеру термині латынның revisio сөзінен шыққан, оның
аудармадағы мағынасы қайта қарау немесе қызметтерді зерттеу дегенді, ал
тексеруші - тексеріс жүргізетін тұлға дегенді білдіреді.
ТМД елдерінде әдетте ревизия ұғымының мағынасы анық емес. Мысалы, Н.Т.
Белухинде тексеру (ревизия) - бақылаудан кейінгі негізгі форма. Оның
басқа бақылау формаларынан айырмашылығы – объектіні тексеру барысында
ріктемесі құжаттық дәлелдерге негізделген тексеру-бақылау рәсімдері мен
әдістік тәсілдер, әр түрлі ақпарат көздері пайдаланылады. Тексеруге мыналар
тән: құндылықтардың кем шығуын, ысырапты, залалды анықтаудағы нақтылық,
оның дәлелдеу жүйесі орнықты (әдеттен тыс құжаттар, түгендеу тізімдемесі
(ведомость), материалды жауапты тұлғаның түсініктемесі (түсіндірме жазбасы
және т.б.)
Аудит ұғымы тексеру және бақылау ұғымдарынан әлдеқайда терең. Аудитор
тексерушіден өзінің мәні, мақсаты, клиентпен қарым-қатынасы, тәуелсіз пікір
білдіруі, терең баға беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы туралы
қорытындысының негізділігі бойынша ерекшеленеді.
Аудит қаржылық көрсеткіштердің анық екендігін тексеруді ғана қамтамасыз
етпейді, ол, сонымен бірге, кемшіліктерді жою мен ШЖС-лер қызметін
оңтайландыру жөніндегі ұсыныстарды әзірлейді. Осыған орай, ол аудит
анықтамасында бизнестің өзгеше бір сараптамасы ретінде баяндалады.
Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде аудит және аудиторлық
қызмет ұғымдары ажыратылып көрсетіледі.
Аудиторлық қызмет бұрын қоса есепті ұйымдастыруды, ішкі бақылауды, әр
түрлі тәуекелдікті бәсеңдетуді, менеджментті, маркетингті жетілдіруді,
басқа да заңдық, техникалық, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуді
жақсарту, жүзеге асыру, қалыптастыру бойынша әр түрлі кеңес беру мен кәсіби
қызмет көрсетулерді қамтиды.
1.3. Аудиттің сатылары және негізгі функциялары
Аудит және оның процедурасы эволюцияның үш сатысынан (стадиясынан) өтті:
растаушы аудит, жүйелі-бағдарламалы аудит, тәуекелге негізделген аудит.
Бастапқы аудит бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде көрініс тапқан
операциялардың шындыққа жанасымдылығын тексеру және растаушы түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік құжаттар мен есеп берудің
формаларын дұрыс жасау мәселелері қарастырылады, сол себепті де бұл кезең
кітапты аудиттеу деп аталады.
Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың
соңында пайдаланыла бастады әрі аудиторлар сараптаманы іштей
бақылаудың негізінде жүргізді. Бұл операцияны бақылайтын жүйені қадағалауға
мүмкіндік берді.
Егер іштей бақылау жүйесі тиімді жұмыс істейтін болса, онда егжей-
тегжейлі тексерудің қажеті болмайды, өйткені нормалардың бұзылуы мен
қателерді анықтау ісінде іштей бақылау жүйесіне белгілі бір деңгейде сенім
білдіруге болады. Аудиторлық фирмалар кеңес беру қызметіне, аудиторлық
рәсімді нысандауды жүзеге асыруға және болатын тексерулердің сапасын
арттыра түсуге көп көңіл бөлетін болды.
Аудиттің жүйелі-бағдарламалы тәсілін жетілдіруге қарамастан, оның өз
кемшіліктері бар. Мысалы, жүйелі-бағдарламалы аудит әкімшілікті ешкім
бақыламайтын жағдайда қызметкерлердің үстінен бақылау жүргізуді жүзеге
асырады. Бұл арада аудиттің процедурасы басқарушы – инвесторларды емес,
керісінше персонал – менеджерді алдап тұр ма, жоқ па, соны анықтауға
бағдарланған.
Тәуекелге негізделген аудит – бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына,
негізінен оның қызметіндегі тар әрі қиын межеріне қарай тексеруді іріктеп
жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін
тәуекелдікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелдік
аудиттің айырықша маңызы – аудитордың немесе аудиторлық фирмалар өз
беделін жоғалту және клиенттен айырылып қалудың ықтималдығында ғана емес,
сонымен бірге, аудиторлық компаниялардың арасындағы қатаң бәсекелестікте,
ірі айып-пұл мен моральдық зиянда, осы аталған қателерге ұрынып қалудың
ықтималдығында болып тұр. Мәселен, мұндай жағдай үшінші бір тұлғаға немесе
клиентке елеулі материалдық зиян шектіруге себеп болатын аудитордың
ықылассыз және бұрыс қорытынды шығаруынан болады. Кәсіби беделден айырылу
қаупі нақты аудитордың немесе аудиторлық компанияның толық күйреуімен
бірдей десе де болады. Сондықтан да ШЖС-дің қызметін жан-жақты кешенді
тексеруді жүргізуге мұқият дайындалып, басты назарды кадрларды іріктеуге
бағдармаларды жасауға, алдағы жұмысты жоспарлауға және т.б. аудару қажет.
Осыған орай аудиторлар клиент бизнесін жүйелі зерделеу мен жоспарлау
кезеңдеріне көп уақыт бөлетін болды. Қауіп-қатері (тәуекелі) көп салаларға
аудитордық жұмыстарды шоғырландыру арқылы тәуекелі төмен салаларды
тексеруге кететін уақытты үнемдеуге болады. Осылармен уақыт және клиентке
қызмет көрсетудің шығындарын үнемдеу тұрғысынан әлдеқайда тиімділікті
қамтамасыз етуге қол жеткізеді.
Бақылаушы-талдамалы қызметтің осы заманғы кезеңінде тәуекелге
негізделген аудиттің маңызы зор. Оның технологиясы субъектілер қызметіндегі
болжаулы кемшіліктер мен қиындықтарға белгілі бір жағдайларға қарай іріктеп
алынған тексеруді жүргізуге негізделген.
Бұл арада мынаны ескеру керек, кәсіби аудит саласындағы бизнеске мына
негізгі факторлар әсерін тигізеді:
1. Бақылау ортасы;
2. Кірістерге айла-әрекет істеу мақсатымен басқарушыларға әлеуетті қысым
жасау;
3. Қатысушы тараптардың мүдделері;
4. Саладағы және экономикалық ортадағы клиенттің ұстанымы (позициясы).
Осылайша, растаушы аудитте қаржылық құжаттар мен бухгалтерлік есеп
тіркелімі (регистрлері) тексеріледі. Аудиттің жүйелі-бағдарламалы
тәсілдемесі операцияны бақылайтын тұтас жүйе ретінде ШЖС-дің қызметін
қадағалауға мүмкіндік тудырады. Тәуекелге негізделген аудитте осы жүйені
бақылайтын адамдардың қызметі қарастырылады. Соңғы екі кезең аудиторлардан
кітаптан бастарын көтеріп, барлық назарын бизнестің өзіне аударуды талап
етеді. Бизнес саласындағы аудит бірқатар функцияларды орындайды:
бақылаушының, сараптаушылық, басқарушылық, кеңес берушілік, өндірістік және
ақпараттық.
Аудитор орындайтын функциялар жүйесі ұдайы даму үстінде болады, оған
жаңа бағыттар, атап айтқанда, К.Ш. Дүйсембаевтің еңбегінде келтірілген
функциялар мен қосалқы функциялар тізбесі қосылады. Кәсіби аудиттің осы
заманғы даму кезеңінде оның бақылаушылық, басқарушылық, ақпараттық,
тәрбиелік және әлеуметтік функциялары көкейкесті мәселеге айналып отыр.
Оның үстіне, халықаралық
стандарттар талабы мен оның даму тенденциясына сәйкес аудиттің жекелеген
функциялары мен қосалқы функцияларының атауларын нақтылау ұсынылып отыр.
Аудит ауытқудың, артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы
басқарушылық шешімдерді уақтылы анықтауы қажет. Бұл субъектілер қызметінің
қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау
ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функцияларының пайда болуымен шарттасылған.
Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды
сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайтын.
Оған қоса, нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы кәсіби аудит
кемшіліктерді анықтаудың, резервтерді ашудың және ұлттық экономиканың нақты
секторларында шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды
негіздеудің маңызды құралына айналып отыр.
II. Аудиттің түрлері
2.1. Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу
Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр
түрлі тәсілдемелері бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша аудит түрлерін
жіктеу әлдеқайда орнықты болады:
• аудитті дамытудың эволюциялық кезеңдерімен: растаушы, жүйелі-бағдарлы
және тәуекелге негізделген;
• құқықтық негізде: міндетті, бастамашыл (ерікті), келісуші
(мақұлдаушы), реттемеленген және келісімшарттық;
• қолданылу салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық,
өндірістік, маркетингтік;
• толықтығы: кешенді (жалпы, толық), тақырыптық (локальды,жеке),
функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы;
• әдістемелік тәсілдемемен: есепшіліктік (счетоводческий), тестілік,
объекті және циклдік бойынша;
• жүргізу кезеңдерімен: бастапқы, қайталанатын, ескертпелі, перланентті
(ағымдық), ретроспективтік (тізбекті) және стратегиялық
(перспективалық, яғни келешегі бар);
• қызмет түрлерімен: экономикалық, техникалық, технологиялық, ресурстық,
сыртқы экономикалық;
• қатысушылар санымен, процестермен және техникалық құралдарды
қолданумен: бір мазмұнды, көп мазмұнды, дәстүрлі, компьютерлік, жеке
және комиссиялық;
• аудит жүргізілетін субъектілерімен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік,
ведомствалық, қоғамдық;
• тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен:
операциондық аудит, қаржылық есептеме аудиті, талапқа сәйкестік
аудиті, басқарушылық аудит, маркетингттік аудит, кеңес беру және
басқадай ілеспелі аудиторлық қызметтер.(№2 кесте)
№ 3 кесте Аудиттің түрлері
№ Критерийлер Түрлері
1 Ақпаратты пайдаланушыларға сыртқы
қатысты ішкі
2 Заң талаптарына қатысты міндетті
бастамашылық (ерікті)
3 Аудит объектілері бойынша банктік аудит
сақтандыру
биржалар, инвестициялық
институттар мен зейнетақы
қорларының аудиті
мемлекеттік аудит
жалпы аудит
4 Тағайындалуы бойынша қаржылық есеп беру аудиті
салықтық аудит
сәйкестік аудиті
операциялық аудит
арнайы (экологиялық, операциялық
және т.б)
5 Жүзеге асырылу мерзімі бойынша бастапқы
келісілген
6 Тексеру сипаты бойынша дәлелдеуші
жүйелі бағытталған
тәуекелдікке негізделген аудит
Ішкі аудитті ұйымдастыру мәселелерін қысқаша қарастырайық. Ішкі аудит
басқару есебінің бөлінбес және маңызды элементі болып табылады. Ішкі
аудитке деген қажеттілік жоғары басшылық барлық басқару құрылымдары
қызметін күнделікті бақыламауына байланысты ірі кәсіпорындарда пайда
болады. Ішкі аудит осы қызмет туралы ақпарат беріп, менеджерлер есебінің
нақтылығын дәлелдейді. Ең алдымен ішкі аудит ресурстарды жоғалтуға жол
бермеуге және кәсіпорын ішіндегі қажетті өзгерістерді іске асыру үшін
қажет.
Ішкі аудиторлардың белгілі бір қызметін басшыға немесе директорлар
кеңесіне немес акционерлер жиналысына бағынатын ірі кәсіпорындардың
тексеруші топтары орындайды. Ішкі аудиторлар қызметі кеңірек және оған
енетіндер:
• активтердің жағдайын бақылау: шешім қабылдау кезінде басшылық
пайдаланатын ақпараттың дұрыстығын дәлелдеу;
• жүйеішілік бақылау процедураларының орындалуын дәлелдеу;
• ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуі мен ақпараттарды өңдеудің
тиімділігін талдау;
• басқарушы ақпараттық жүйе беретін ақпараттардың сапасын бағалау.
Сонымен ішкі аудит шеңберінде активтердің сақталуын жан-жақты бақылау
ғана емес, менеджмент саясаты мен сапасын бақылау да жүзеге асырылады.
Сыртқы аудитті ұйымға тапсырыс беру (шарт жасасу) негізінде сыртқы
тәуелсіз аудиторлар, аудиторлық фирмалар жүзеге асырады. Сыртқы аудиттің
тағы ерекшелігі аудиторлардың тексерілетін кәсіпорынға мүддесі жоқтығында
және құрылтайшы, меншік иесі, акционер, басшы және басқа лауазымды адамдар
болмауында, ұйым басшылығы мен туыстық қатынаста (ата-анасы, жұбайы, аға-
інісі, апалы-сіңлілі, ұл-қыздары) тұрмайтындығында және қызметтік қатынаста
байланысы жоқтығында болып табылады.
Сыртқы аудитті жүргізу нәтижелері тексерілетін ұйымдардағы есеп, ішкі
аудит жағдайы және қаржылық есеп берудің дұрыстығы туралы қорытынды жасау
және ұсыну арқылы рәсімделеді. Заң талаптарына қатысты аудит міндетті және
бастамашылық (ерікті) болып бөлінеді. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңының
Аудит және оның түрлері деген 4-бабында Аудит түрлері міндетті аудит
және бастамашылық аудит болып табылады деп көрсетілген.
Міндетті аудит – тізімі заңмен белгіленген кәсіпорындардың қаржылық
қорытынды есебіне жыл сайын аудиторлық тексеру жүргізу.
Бастамашылық (ерікті) аудит – оны жүргізу шартында көрсетілген аудиттің
нақты міндеттері, мерзімдері мен төлемдері ескеріле отырып, кәсіпорынның
өзінің шешімімен жүргізіледі.
Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру компанияларының,
биржалардың, инвестициялық институттардың, зейнетақы қорларының аудиті,
жалпы аудит, мемлекеттік аудит болып бөлінеді. Мемлекеттік аудиттен басқа
аудит түрлеріне ҚР Қаржы министрлігі мен Ұлттық банк беретін қажетті
лицензиялар қажет болады.
Тағайындалуы бойынша аудит тиісті түрлерге бөлінеді.
Қаржылық есеп беру аудиті – барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыстығы
туралы аудиторлық қорытынды беру мақсатында субъектінің қаржылық қорытынды
есебін тексеру. Оны сыртқы аудиторлық фирмалар жүргізеді және
пайдаланушылардың кең көлеміне арналған.
Сәйкестік аудиті – бұл ұйымның шаруашылық жүйесінде заң актілері мен
нұсқаушы материалының нормаларын, сонымен қатар әкімшілік персоналына
арналған процедуралар немесе ережелердің сақталуын тексеру. Сәйкестік
аудиті әкімшіліктің (басшылықтың), басқарудың белгіленген нормаларын
(процедурасын) орындауының ұйым жарғысына сәйкестігін тексеру мақсатында
ұйым акционерлері мен меншік иелері тапсырысы бойынша жүргізілуі мүмкін.
Ұйым ішінде оған қызмет көрсету ретінде жүргізілген қызметті тәуелсіз
бағалау – бақылаудың басқа түрлерінің бірдейлілігі мен тиімділігін тексеру
және бағалау арқылы жүзеге асырылатын бақылау.
Ішкі аудиторлар түрлі жұмыстарды орындау үшін тартылады және төмендегі
сәйкестікті көрсетеді.
Негізгі құраушы процедуралар мен нормативті актілерге сәйкестікті
қадағалау;
Ішкі резервтердің пайдаланылуының тиімділігін: тиімділігі, өнімділігі
және икемділігіне қатысты ұйым шараларын, әдістерін және процедурасын
талдау.
Салық аудиті – бұл салықтарды төлеудің, есептеудің дұрыстығы мен
толықтығын аудиторлық тексеру, салық саясатын ұстану.
Арнаулы аудит (экологиялық, операциялық және басқалар) – субъект
қызметінің жекелеген жақтарын, мемлекет алдындағы белгілі бір норма мен
міндеттемелердің сақталуын тексеру.
Экологиялық аудит – қоршаған ортаның нақты жағдайының басында берілген
ішкі және сыртқы экологиялық стандарттар мен нормалардан ауытқуын бағалау.
Операциялық аудит – басқару үшін тиімділігін, сенімділігі мен
пайдалылығын бағалау мақсатында ұйымның шаруашылығын, механизмінің
жекелеген бөліктерінің қызмет етуін тексеру.
Операциялық аудиттегі тексеру басқарудың өлшемдерін, ұйымдық құрылымын
бағалауды, бухгалтерлік есеп, компьютерлік жүйе әдістемесі мен механикасын,
маркетинг пен кез-келген басқа салалардың әдістерін ұйымдастыруды қамти
алады.
Жүзеге асыру уақыты бойынша бастапқы және келісілген аудитті бөліп
көрсетеді.
Бастапқы аудит – осы клиент үшін алғашқы аудиторлық тексеруді жүргізу.
Бұл қаржылық есеп беруді тексеру кезінде аудиторда тұтынушы бизнесінің
ерекшелігі, оның ішкі бақылау жүйесі туралы түсінік болмайды.
Келісілген (қайталама) аудит – бұл жыл сайын сол бір тұтынушыға
аудиторлық тексеру жүргізу: бұл жерде аудиторға бухгалтерлік есеп және ішкі
бақылауды ұйымдастырудың күшті және әлсіз жақтары белгілі. Келісілген аудит
тұтынушымен қатар аудит үшін де пайдалы. Егер тұтынушының аудиторлары жиі
ауысып отырса, бұл қаржылық қорытынды есепті пайдаланушыларда, сонымен
бірге келесі аудиторларда күмән және сезік тудырады.
Сипаты бойынша тексерудің төмендегі түрлерін бөліп көрсетеді:
Дәлелдеуші аудит.Аудиттің мұндай кезеңі тексеруді жүргізу кезінде
аудиторлар әр шаруашылық операцияны тексеріп және дәлелдеп, бухгалтермен
қатар өз есебіне алу тізімін құрады. Басқаша айтқанда мұндай аудитті есепті
жүргізу немесе есепті қалпына келтіру деп атауға болады.
Жүйелі бағытталған аудит шаруашылық операцияларды бақылайтын тұтынушы
жүйесін бақылауды көздейді. Бұл кезде аудитор ішкі бақылауға негіз ұстайды.
Ол оған жан-жақты тексеру санын қысқартуға және осы жүйеге сенуге мүмкіндік
береді. Себебі ол есептегі қате мен дұрыссыздықты уақытында анықтап, оларды
жою жөнінде шаралар қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекелге негізделген аудит бұл кәсіпорын жұмысы жағдайынан шығады,
негізінен оның жұмысындағы осы тұстарды (қауіпті нүктелерді) таңдай отырып
тексеру жүргізетін аудит.
Аудиттің бұл түрі жұмысты тәуекелі жоғары шаруашылық операцияларда
шоғырландыруға және тәуекелітөмен салалардағы тексеруді қарапайымдандыруға
мүмкіндік береді.
2.2. Ішкі аудит, оның мақсаттары, міндеттері және атқаратын қызметтері
Аудиторлық қызмет тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық ұйымдар
жүргізетін сыртқы аудит түрінде, сонымен қатар қызметі аудиторлық бақылауға
алынатын ұйымның мамандандырылған бөлімшесі жүргізетін ішкі аудит түрінде
жүзеге асырылады.
Аудиттің екі түрінің де жалпы түпкі мақсаттары көбінесе сәйкес келеді –
ол бақылау.
Сыртқы аудиттің басты міндеті – тексеру жүргізілген ұйымның дайындап
тапсырған қаржылық қорытынды есебінің шындыққа сәйкестігін айқындау, оның
белгілі бір кезеңдегі қызметінің нәтижесін және қаржылық жағдайын бағалау.
Сыртқы аудит кезең сайын сырттан шақырылатын аудиторлар немесе әр
түрлі
аудиторлық ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Аудиторлық қорытынды есеп
негізінен жоғарғы тұрған ұйымдарға, акционерлерге, кредиторларға және тағы
басқаларға арналған. Бұл қорытынды есепті ішкі аудиторлар да өз жұмысында
қолданады.
Ішкі аудитті сыртқы аудитпен салыстырғанда табиғаты, мән-мағынасы,
тағайындалуы мен ұйымдастырылуы өзгеше болып келеді. Ең алдымен
ескерілетіні, ішкі аудит қызметі (немесе, оны кейде ішкі ревизия қызметі,
ішкі бақылау қызметі деп те атайды) ұйым ішінде құрылған бөлімше бола
отырып, оның қызметін бағалау және тексеру бойынша жүйелі әрі күнделікті,
жұмысты атқарады.
Ішкі аудиттің басты міндеті – басқару мақсаттарына қол жеткізуді
қамтамасыз еті. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын дұрыс басқару
шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір
бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсынастармен және уақтылы дұрыс
ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Ішкі аудит – кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін ішкі
бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі
аудиттің көмегімен бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар
жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге ұсыныстар беріледі.
Оларға қызметтердің мынадай түрлері тән:
1. Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы
аудитордың жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.
2. Операциялардың үнемділігін, тиімділігін талдау, оның ішінде
қаржылық емес бақылау да бар. Кейде оны ақша құнының аудиті
деп те атайды.
3. Заңдар мен ережелерге, менеджменттің әр түрлі сыртқы талаптары
мен саясатына және басқа да ішкі талаптарға сәйкестікті талдау.
Бұл үшін:
1. Активтердің қабылдануы мен есептен шығарылуының заңды болғанына
және осы активтердің тиімді түрде пайдаланылуы мен сақталуы
қамтамасыз етілгеніне көз жеткізу керек. Ішкі аудитор
аутивтердің менеджментін рұқсатына сәйкес алынуы мен сатып-
өткізілуіне ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынға тиесілі
активтердің сақталуы қамтамасыз етіліп жатқандығына сенімді
болуы керек. Мысалы, активтер сақтандырылған және арнайы сақтау
орнында тұр. Бұдан әрі, ол активтердің тиімді пайдаланып
жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, өндірістік
қалдықтардың көлемі кішірейіп, қажетсіз материалдар мүмкін
болғанша қайта өңделіп, өткізіліп жатыр;
2. Міндеттемелердің ұйымның тек құқықтық операцияларына ғана
қатысты бар екендігін растау.
Ішкі аудитор ұйымның жүзеге асырып жатқан операцияларының барлық типтері
жайлы мәліметті білуі қажет. Бұл оның жүзеге асырылған операциялардың бірде-
біреуіне сәйкес келмейтін міндеттемені тез танып білуіне мүмкіндік береді.
Ол ақпараттың барлық түріне қол жеткізе алуы керек, бұған өзгеше келісім-
шарттарда растап алатын хаттамалар да кіреді.
4. Ішкі аудит қызметі орташа және ірі кәсіпорындарда құрылады. Кейбір
жағдайларда қызметтің осындай түрін құру заңмен қарастырылады. Яғни,
Акционерлік қоғамдар туралы заңының 5-тармағының 33-бабында ұлттық
акционерлік қоғамдарда ішкі аудит қызметінің міндетті түрде бар болуы
керектігі
қарастырылған.
Ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен
Ереже деп аталатын фирмаішілік актінің шеңберінде біліктілік, өз бетінше
жұмысын іске асыра алушылық және жауапкершілік қағидаларының негізінде
құрылады.
Ішкі және сыртқы аудиттің негізгі айырмашылықтары
№ 4 кесте
Айырмашылық салалары Ішкі аудитор Сыртқы аудитор
Масштабы Менеджмент анықтайды Заңдар анықтайды
Жолдары Бухгалтерлік жүйенің Акционерлерге ұсынылатын
тиімділігіне және менеджментті қар-жылық қорытынды есеп
нақты және маңызды ақпаратпен әділетті әрі дұрыс
қамтамасыз ететіндігіне көзқарасты
кепілдеме береді білдіретін-дігіне сенімді
қамтамасыз етеді
Жауапкершілігі Менеджменттің алдында Тапсырыс берушілердің
алдында
Қазіргі кезде ішкі аудиторлардың өзінің айналысатын қызметін
бухгалтерлік есеп саласы ретінде тану тенденциясы байқалуда. Өзінің жұмыс
көлемі оларға үлкен болып көрінетіндіктен, олар өз кезегінде аудиторлық
жұмыспен байланысты қызметпен қатар басқа да әр түрлі қызметпен айналысады.
Ішкі және сыртқы аудиторлардың бірлесіп атқаратын қызметін тану. Ішкі
және сыртқы аудиттің мақсаттарының әр түрлілігіне қарамастан, оларға жету
жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық
процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін
қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін
толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай дәрежедегі тәуелсіздік бола
алмайтындықтан ғана мойындамайды.
Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен
өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі
беделімен, яғни атқаратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар
әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент-
фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдында қандай да бір
міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызығушылықтың
жоқтығымен анықталады.
Ішкі аудитті бағалау. Аудиттің ХАС-ры сыртқы аудиторлардан аудиторлық
қызметті жүзеге асырудың тиімді тәсілін жоспарлауға көмектесуді жүзеге
асырудың тиімді тәсілін жоспарлауға және жасауға көмектесуді жүзеге асыру
үшін, сонымен қатар ішкі аудитордың жұмысына сүйенудің керектігін және
мүмкіндігін анықтау үшін аудиттің атқаратын қызметтерін жеткілікті дәрежеде
біліп-түсінуді талап етеді. Мұндай бағалау кез-келген жағдайда аудиторлық
тәуекелдікке және бақылаудың жалпы саясатына аудитордың беретін бағасына
ықпал етеді. Ол келесі факторларды ескеруі қажет:
1. Ішкі аудиттің ұйымдастырушылық статусы. Аудитордың жоғарғы басшылыққа
кіре алу, кез-келген операциялық жауапкершілікпен еркін болу, сонымен
қатар сыртқы аудиторлармен емін-еркін түрде қатынас орната алу
мүмкіндігі болуы керек.
2. Ішкі аудиттің атқаратын қызметтерінің масштабы және менеджмент ішкі
аудиторлардың ұсыныстарын орындай ма.
3. Кәсіби мамандану дәрежесі мен тәжірибе аспектісіндегі ішкі
аудиторлардың
техникалық біліктілігін – дайындау мен жалдау саясатының бірдейлігі.
4. Кәсіби мұқияттылық: құжаттар мен жұмыс бағдарламасы, аудит бойынша
тиісті басқарма растай алатындай ішкі аудитордың жұмысы жоспарланған,
талданған және құжаттарда көрсетілген деп қорытынды жасауға бола ма.
Сыртқы аудитор құжаттарда өзінің ішкі аудитке берген бағасын көрсетіп,
жыл сайын оларды қайта қарастырып отыруы керек.
Бұдан басқа, ол ішкі аудиттің атқаратын қызметтерінің маңызды
кемшіліктерін анықтағаны туралы менеджментке жазбаша түрде ақпарат беріп
отыруға тиісті.
Ішкі аудитордың жұмысына сүйенуге болатын салаларда масштаб, тексеру
деңгейі, таңдау әдісі, құжаттау, есептілік процедуралары мен оны қарап шығу
бойынша алдын-ала келісіп алу қажет. Ішкі және сыртқы аудиторлар қызмет
процесінде бір-бірінің жұмысына әсерін тигізетін фактілер туралы бір-біріне
ақпарат беріп отыру үшін үнемі қатынасып отыруы керек.
Ішкі аудитордың жұмысын сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы
аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі
процедураларды орындау қажет.
• Қарастыру керек:
– тексерілуге тиісті баптардың, сонымен қатар ішкі аудиттен алуға
болатын ақпараттардың маңыздылығын; аудиторлық дәлелдеулердің
толық жеткіліктілігіп;
– тексерілуге жататын салалардағы болмай қалуы мүмкін емес
аудиторлық
тәуекелдіктің немесе алынуы қажет ақпараттың деңгейін;
– талап етілетін пікір білдіру деңгейін;
– аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;
– аудиторлық қызметкерлерге тән кәсіби тәжірибені.
• Келесідей мақсатпен ішкі аудиторлардың жұмысын тексеру және
бағалау:
– олар жұмысты профессионалды түрде және дайындықтың тиісті деңгейі
бойынша орындады ма, және де көмекшілердің жұмыс міндетті түрде
бақыланды ма;
– жасалған қорытындыларды растау үшін жеткілікті деңгейде тиісті
дәлелдеулер жиналды ма;
– бірдей қорытындылар жасалды ма, қорытынды есеп оларға сәйкес келе
ме;
– ерекше жағдайлар мен өзгешеліктер қарастырылды ма.
Ішкі бақылау процедуларына, сонымен қатар ішкі аудиттің процедураларын
қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттілігі туындауы мүмкін. Сыртқы
аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.
Ішкі қаржылық, операциялық және басқару аудитінің айырмашылықтары. Ішкі
аудит бөлімінің міндеттерін анықтаған кезде оларды 3 бағытқа бөлуге болады:
қаржылық, операциялық және басқару.
Ішкі қаржылық аудит алаяқтықты болдыпмау және қателерді дәлелдеулермен,
шоттарды зерттеумен байланысты тапсырмаларды орындауды көздейді. Оған
аудиторға мөлшерден елеулі ауытқулардың маңыздылығын анықтауға мүмкіндік
бере алатын ағымдағы қаржылық және басқару қорытынды есептерін қарап шығу,
сандардағы тренділерді іздеу жатады.
Ішкі операциялық аудит өзінің құрамына бақылау процедураларын зерттеуді
және олардың орындалған-орындалмағандығын анықтап-білуді кіргізеді. Мұндай
зерттеу кезінде аудитор ішкі бақылау мен ішкі тексерудің кемшіліктерін,
сонымен
қатар тиімділігін жақсартуға болатын салаларды анықтауға тырысады.
Ішкі басқару аудитіне менеджерлердің қызметтері мен ұйымның басқару
құрылымына баға беру және оған шолу жасау жатады. Оған басқарманың
тәжірибесін қолдану бойынша жалпы саясатты бағалау, сонымен бірге
белгіленген критерийлерге сәйкес сыртқы басқару қызметін бағалау кіреді.
Ішкі аудитті жүргізу әдістемесі. Аудит процесі бірнеше негізгі
кезеңдерге бөлінуі мүмкін. Төменде аталған кезеңдер кез-келген аудиторлық
тексеруге, оның ішінде ішкі аудитке де (оның ерекшеліктерін есепке ала
отырып) тән:
• алдын-ала жоспарлау;
• тәуекелдікті бағалау;
• аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын жасау;
• аудитті жүргізу;
• аудиттің нәтижелерін құжаттық рәсімдеу және бағалау;
Алдын-ала жоспарлау. Алдын-ала жоспарлаудың құрамына тексеру жүргізіп
жатқан объект жөнінде толық мәлімет алу, аудиттің объектісіне қолданылатын
нормативтерді және есеп стандарттарын, құқықтық міндеттемелерді талдау,
аудиттің негізгі тәуекелдіктері мен міндеттерін алдын-ала анықтау, басқа да
аудиторлық құрылымдар тарапынан қажетті көмекті бағалау кіреді.
Аудиттің объектісі жөнінде толық мәлімет алу үшін аудиторлар алдымен осы
объект жайлы
тұрақты ақпараттарды зерттейді.
Тәуекелдікті бағалау. Аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен оларды
жүргізу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізі болып табылатын
кәсіпорынның қандай да бір бөлімшесіне тән тәуекелдіктерді жүйелі түрде
бағалау процессі. Мұндай бағалаулар ішкі аудиторлық қызметтің басшыларына
аудиттің қандайда бір объектісінің тәуекелдігін есепке ала отырып
тексерулерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
Кіріспе
I. Аудиттің теориялық негіздері
1.1. Аудиттің мәні және қажеттілігі
1.2. Аудиттің пәні, мақсаттары мен міндеттері және маңызы
1.3. Аудиттің сатылары және негізгі функциялары
II. Аудиттің түрлері
2.1. Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу
2.2. Ішкі аудит, оның мақсаттары, міндеттері және атқаратын
қызметтері
2.3. Операциялық аудит, оның түрлері
2.4. Экологиялық аудит, оның мақсаттары және объектілері
III. Аудиторлық қызметтің түрлері
3.1. Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары
3.2. Аудиторлық қызмет көрсетудің ұйымдастыру формалары
3.3. Аудиторлық қызметтің профилі бойынша көрсетілетін қызметтер
3.4. Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
3.5. Аудиторлардың кәсіби этикасы
3.6. Аудиторларды кәсіби аттестациялау және лицензиялау жүйесі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Тексерген:
Орындаған:
Күні:
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Аудиттің түрлері, аудиторлық
қызметтер және аудиторлар болып табылады және осы курстық жұмыста
қарастыратын сұрақтарым:
– аудиттің мәні, қажеттілігі, оның мақсаттары мен міндеттері;
– аудиттің сатылары мен функциялары;
– аудиттің түрлері, оның нұсқаларын жіктеу;
– ішкі аудит, оның мақсаттары мен міндеттері және атқаратын қызметтері;
– операциялық аудит және оның түрлері;
– экологиялық аудит және оның мақсаттары;
– аудиторлық қызметтің түрлері;
– аудиторлық қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
– аудиторлардың жауапкершілігі, құқықтары мен міндеттері.
Жалпы аудит терминіне келетін болсақ, ол латын сөзінен шыққан,
аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Аудит Қазақстан Республикасы заңында белгіленген талаптарға сәйкес
қаржылық есеп берудің дұрыстығы мен объективтілігі туралы пікір білдіру
мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық қорытынды есебін тексереді.
Курстық жұмыстың мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есептеу
құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру,
бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен
міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы-шаруашылық
қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер
ұсынатын аудиторлық фирмалардың (аудиторлардың) кәсіпкерлік қызметі
болып табылуында.
Курстық жұмыстың мақсаты – аудиторға қаржылық қорытынды есепті
құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі
аспектілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін беру. Аудит мақсатының стандартты
анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына
тұтынушы қоятын мақсатты түсінуіміз керек.
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуге болып
табылады. Олар:
– экономикалық субъектілер (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
– салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
– қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
– аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен
бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.
Ішкі пайдаланушыларға басқару шешімдерін дұрыс қабылдау үшін қателер
мен бұрмалаушылықтар жоқ объективті қаржылық ақпарат қажет. Сыртқа
пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіреді.
Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқару
бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитті жүргізуге деген заң
талаптары жоқ кезеде де қаржылық есеп беру аудитіне тән белгілі
басымдылықтар болады.
Меншік иелену құқығына негізгі өзгерістер енгізу процессі, егер
бұрынғы есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің жаңа
объектісін құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту
болмаған аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз етілуі мүмкін.
Үшінші жаққа бағытталған қаржыландыруды беру туралы өтініш тексерілген
есеп берулермен дәлелденуі мүмкін.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан-жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін
жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік
береді.
Аудиторлық қызметтің негізгі міндеті экономикалық субъектінің қаржы-
шаруашылық қызметін реттейтін заңның сақталуын, бухгалтерлік
есептіңжүргізілуін, қорытынды есепті құруды және пайдаланушыларды
қаржылық жағдай туралы ақпаратпен жабдықтауды сапалы тексеруді
қамтамасыз етуде болып табылады. Іскерлік ортада қорытынды есеп беру
мәліметтері аудиторлық қорытындысымен дәлелденбеген кәсіпкерліктерге
сенім аз болады. Сенімге ие болу үшін экономикалық қатынастардың
тұрақтылығын дәлелдейтін ұзақ серіктік қатынастар қажет болады.
I. Аудиттің теориялық негіздері
1.1 Аудиттің мәні және қажеттілігі
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит-
бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемде (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит – кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік
беруді қамтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі
болмағандықтан аудиторлардың қызметі мұқтаж;
5) қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік
жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) пайдаланушылар қабылдайтын шешімдер салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын
ақпараттың толық болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит – бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің
және басқа да ШЖС-дің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық
бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру
қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген
операциялықмазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен аудит
екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық)
дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін
кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибеде салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Тексерудің мақсаты – кемшіліктерді
құрту жәнежамандықты жою, ал аудиттың мақсаты – кемшіліктерді кеміту және
қастықты шектеу.
Әкімшілік құқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні клиент
өз қалауымен қаламайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз қалауымен
таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес байланысқа жол
ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізінде шығындарды ұтымды өту мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және ШЖС-дің табысын өсіру мақсатында
кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге
болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен ШЖС-
лер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді алу бойынша бірқатар
әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқалар 310 Бизнесті білу атты аудиттің
халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бұл стандарт қаржылық
есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда қолданылады, ал аудиттің басқа
түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын оқиғаларды,
процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудиттің
озықтүрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру ШЖС-дің
қызметін қаржылық-кредиттік, материалдық-техникалық қамтамасыз етудің,
өндірісті ұйымдастырудың тиімділігін және жоспардың баланстылығын арттыруға
ықпалын тигізеді. Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына
субъектілердің өзінен басқа мемлекеттік, қаржылық, кредиттік, ведомствалық,
салықтық және басқа да органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы
буындардың бірде-біреуі салықтық жеңілдіктер беру, кредит және баға
саясатын жақсарту, өндірісті, отандық өнімдердің, жұмыс, қызметті өткізуді
ынталандыру есебінен бизнесті басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы
экономикалық жағдай тудыратын мүмкіндіктерімен белгілі бір өкілеттіліктері
болса да елеулі көмек көрсете алмайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы
бизнесті ұйымдастыруды жақсартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарықтық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру қажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақтылығына қол жеткізбейінше, өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылықты
пайдалануды жақсартпайынша, ШЖС-дің жабдықтаушылық, өткізушілік және
қаржылық қызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
Нарықтық экономика жағдайында бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп қырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп көрсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның
бақылаушы-талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және
түрлерімен өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын,
түрлерін және типтерін ғылыми
жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
бизнес аудиті мен талдауының принциптері мен компоненттерін,
постулаттарын нақтылай түсу, тұжырымдамасын әзірлеу.
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау,
бизнес жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін,
әдістерін таңдау, экономикалық әлеуетті (потенциалды) пайдалану
тиімділігіне әсер ететін факторларды анықтау және ШЖС-дің
қызметін жақсарту бойынша әзірлеу.
3) Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпараттық базалардың
мағынасын ашу; аудиторлық бакылаушы-талдамалы қызметтердің
технологиясы мен нақты рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша
ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
• бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен
процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға қол
жеткізу;
• шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің
озық әдістерін анықтау;
• қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін
қолданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
• бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақтарту бойынша залықаралық озық
іс-тәжірибелерді жалпылау;
• бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын,
ұйымдық құрылымын жетілдіру;
• бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, ШЖС-лер қызметін басқару
жүйесін оңтайландыру.
Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен осы аспектілерді өзара тығыз
байланыстырып мұқият зерделеу ұлттық экономикалық нақты секторындағы ШЖС-
дің жабдықтаушылық, өндірістік, қаржылық және өткізушілік қызметтерінде
болатын оқиғалар мен процестердің ерекшеліктерін ескеру арқылы оның
ұйымдастырылуын жетілдіру бойынша, ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді
тереңдетіп зерттеудің әдістемелік негізіне қызмет етеді.
1.2. Аудиттің пәні, мақсаттары мен міндеттері және маңызы
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне
қатысушылардың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық ақпаратпен
қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға
септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен
кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлеу, сондай-ақ қаржылық жағдайды
тұрақтандыруға, ШЖС-лер қызметінің тиімділігін арттыруға және тұтастай
қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет
салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі – ШЖС-
дің қаржылық есеп берулерінің нақты екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клиенттің нормативті-құқықтық актілердегі талаптарды сақтауын
бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері және олардың
заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз расталуы мемлекетке, меншік
иелеріне,
акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес бойынша
серіктестеріне қажет. Негізгі есеп тұжырымдамасы бойынша Америкалық
бухгалтерлер ассоциациясы аудиттің мазмұнын барынша қамтып жинақталған
анықтамасында былай делінген: Аудит – бұл экономикалық әрекеттер мен
оқиғалар, олардың белгіленген деңгейінің нақты өлшемдерге қаншалықты
сәйкесетіндігі туралы ақпаратты алу мен бағалаудың және нәтижелерді
мүдделік танытқан пайдалаланушыларға беретін жүйелі процесс.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңында мынадай анықтама берілген: Аудит
ҚР-ның заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс
және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды
тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады.
Таным теориясына орай, бір ғылым ғана зерделейтін объективті шындықтың
қандай да бір бөлігін немесе кез келген ғылымның (оның ішінде аудит те бар)
мазмұны деп ұғынуға болады. Органикалық тұрғыдағы өндірістік қатынастардың
нарықтық экономикасындағы объективті экономика заңы экономикалық теорияның
пәні болып табылатыны белгілі. Салалық экономикалық ғылым салалардың,
өзіндік ерекшелігіндегі бұл заңдардың әрекетін, өндіруші күштермен,
техникалар және технологиялармен өзара байланысындағы жекелеген салалардың
өндірістік қатынасының даму ерекшеліктерін зерделейді.
Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айыпмашылығын көрсететін
ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
1) ғылымның мақсаты мен мазмұны;
2) өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
3) зерделеу объектісі;
4) ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде
оның әзірге айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біздің пікіріміз
бойынша, аудит пәні қағамның мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар
мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ мәліметтері нақтылық пен анықтығына
қарай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі
мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру,
экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-
талдамалы және
басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру
арқылы нақтылауы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне ШЖС-нің қаржылық
қызметіне кіретін болса, онда мұндағы мақсат оның есеп берулері мен
расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен анықтығын тиянақты
тексеру, яғни кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің нақты қаржылық жағдайымен
қаншалықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін тапсырыс берушіге білдіру
болып табылады.
Бұл туралы ХАС (МСА) 200-де әлдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда былай
делінген: қаржылық есеп беру аудиттінің мақсаты – белгіленген талаптарға
сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны
немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық
ресурстарды,салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды
жақсарту бойынша шараларды әзірлеуді, ШЖС-дің кірістері мен шығыстарын,
қызмет нәтижелері мен шығынды
оңтайландыру жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен
міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы
мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы
кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның
талаптарына, ШЖС-дің өз ішінде қабылданған есептік саясатпен және мемлекет
белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарға және ережелерге қаншалықты
сәйкестігін тексеру жатады.
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін
болса,онда мақсат – осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша
кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек
өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу
үшін ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің
коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады,
сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1. Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын
қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін
ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
2. Шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру
үшін жеткілікті дәрежеде құзіретті мағлұматтарды алып, бағалау;
3. Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің,
оның ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы
экономикалық қызметін жүйелі талдау;
4. Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін,
жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен
нормативтердің орнықтылығын (негізділігін) тексеру;
5. Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп
берудің дұрыстығын, ШЖС-дің қаржылық жағдайы туралы шындыққа
жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз етілуін
бақылау;
6. Заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шынайы мазмұнына
шаруашылық операцияларының қаншалықты сәйкесетіндігін тексеру;
7. Кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестициялық және басқа
қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер
бойынша клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
8. Клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін
арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.
Аудиттің ең нақты міндеттері алға қойылған мақсаттарға, оның түрлері мен
жүргізу шарттарына байланысты болады. Мысалы, ішкі аудитте оның саны
ақпараттық базаның ұлғаюына, талдамалы рәсімдері акценттерінің өзгеруіне
қарай артады.
Осылайша, аудит – бақылау, бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әр түрлі
кешенді қызметтерді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күрделі қызмет
түрлері.
Аудиторлық қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының біріне тексеру
жатады. Тексеру термині латынның revisio сөзінен шыққан, оның
аудармадағы мағынасы қайта қарау немесе қызметтерді зерттеу дегенді, ал
тексеруші - тексеріс жүргізетін тұлға дегенді білдіреді.
ТМД елдерінде әдетте ревизия ұғымының мағынасы анық емес. Мысалы, Н.Т.
Белухинде тексеру (ревизия) - бақылаудан кейінгі негізгі форма. Оның
басқа бақылау формаларынан айырмашылығы – объектіні тексеру барысында
ріктемесі құжаттық дәлелдерге негізделген тексеру-бақылау рәсімдері мен
әдістік тәсілдер, әр түрлі ақпарат көздері пайдаланылады. Тексеруге мыналар
тән: құндылықтардың кем шығуын, ысырапты, залалды анықтаудағы нақтылық,
оның дәлелдеу жүйесі орнықты (әдеттен тыс құжаттар, түгендеу тізімдемесі
(ведомость), материалды жауапты тұлғаның түсініктемесі (түсіндірме жазбасы
және т.б.)
Аудит ұғымы тексеру және бақылау ұғымдарынан әлдеқайда терең. Аудитор
тексерушіден өзінің мәні, мақсаты, клиентпен қарым-қатынасы, тәуелсіз пікір
білдіруі, терең баға беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы туралы
қорытындысының негізділігі бойынша ерекшеленеді.
Аудит қаржылық көрсеткіштердің анық екендігін тексеруді ғана қамтамасыз
етпейді, ол, сонымен бірге, кемшіліктерді жою мен ШЖС-лер қызметін
оңтайландыру жөніндегі ұсыныстарды әзірлейді. Осыған орай, ол аудит
анықтамасында бизнестің өзгеше бір сараптамасы ретінде баяндалады.
Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде аудит және аудиторлық
қызмет ұғымдары ажыратылып көрсетіледі.
Аудиторлық қызмет бұрын қоса есепті ұйымдастыруды, ішкі бақылауды, әр
түрлі тәуекелдікті бәсеңдетуді, менеджментті, маркетингті жетілдіруді,
басқа да заңдық, техникалық, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуді
жақсарту, жүзеге асыру, қалыптастыру бойынша әр түрлі кеңес беру мен кәсіби
қызмет көрсетулерді қамтиды.
1.3. Аудиттің сатылары және негізгі функциялары
Аудит және оның процедурасы эволюцияның үш сатысынан (стадиясынан) өтті:
растаушы аудит, жүйелі-бағдарламалы аудит, тәуекелге негізделген аудит.
Бастапқы аудит бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде көрініс тапқан
операциялардың шындыққа жанасымдылығын тексеру және растаушы түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік құжаттар мен есеп берудің
формаларын дұрыс жасау мәселелері қарастырылады, сол себепті де бұл кезең
кітапты аудиттеу деп аталады.
Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың
соңында пайдаланыла бастады әрі аудиторлар сараптаманы іштей
бақылаудың негізінде жүргізді. Бұл операцияны бақылайтын жүйені қадағалауға
мүмкіндік берді.
Егер іштей бақылау жүйесі тиімді жұмыс істейтін болса, онда егжей-
тегжейлі тексерудің қажеті болмайды, өйткені нормалардың бұзылуы мен
қателерді анықтау ісінде іштей бақылау жүйесіне белгілі бір деңгейде сенім
білдіруге болады. Аудиторлық фирмалар кеңес беру қызметіне, аудиторлық
рәсімді нысандауды жүзеге асыруға және болатын тексерулердің сапасын
арттыра түсуге көп көңіл бөлетін болды.
Аудиттің жүйелі-бағдарламалы тәсілін жетілдіруге қарамастан, оның өз
кемшіліктері бар. Мысалы, жүйелі-бағдарламалы аудит әкімшілікті ешкім
бақыламайтын жағдайда қызметкерлердің үстінен бақылау жүргізуді жүзеге
асырады. Бұл арада аудиттің процедурасы басқарушы – инвесторларды емес,
керісінше персонал – менеджерді алдап тұр ма, жоқ па, соны анықтауға
бағдарланған.
Тәуекелге негізделген аудит – бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына,
негізінен оның қызметіндегі тар әрі қиын межеріне қарай тексеруді іріктеп
жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін
тәуекелдікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелдік
аудиттің айырықша маңызы – аудитордың немесе аудиторлық фирмалар өз
беделін жоғалту және клиенттен айырылып қалудың ықтималдығында ғана емес,
сонымен бірге, аудиторлық компаниялардың арасындағы қатаң бәсекелестікте,
ірі айып-пұл мен моральдық зиянда, осы аталған қателерге ұрынып қалудың
ықтималдығында болып тұр. Мәселен, мұндай жағдай үшінші бір тұлғаға немесе
клиентке елеулі материалдық зиян шектіруге себеп болатын аудитордың
ықылассыз және бұрыс қорытынды шығаруынан болады. Кәсіби беделден айырылу
қаупі нақты аудитордың немесе аудиторлық компанияның толық күйреуімен
бірдей десе де болады. Сондықтан да ШЖС-дің қызметін жан-жақты кешенді
тексеруді жүргізуге мұқият дайындалып, басты назарды кадрларды іріктеуге
бағдармаларды жасауға, алдағы жұмысты жоспарлауға және т.б. аудару қажет.
Осыған орай аудиторлар клиент бизнесін жүйелі зерделеу мен жоспарлау
кезеңдеріне көп уақыт бөлетін болды. Қауіп-қатері (тәуекелі) көп салаларға
аудитордық жұмыстарды шоғырландыру арқылы тәуекелі төмен салаларды
тексеруге кететін уақытты үнемдеуге болады. Осылармен уақыт және клиентке
қызмет көрсетудің шығындарын үнемдеу тұрғысынан әлдеқайда тиімділікті
қамтамасыз етуге қол жеткізеді.
Бақылаушы-талдамалы қызметтің осы заманғы кезеңінде тәуекелге
негізделген аудиттің маңызы зор. Оның технологиясы субъектілер қызметіндегі
болжаулы кемшіліктер мен қиындықтарға белгілі бір жағдайларға қарай іріктеп
алынған тексеруді жүргізуге негізделген.
Бұл арада мынаны ескеру керек, кәсіби аудит саласындағы бизнеске мына
негізгі факторлар әсерін тигізеді:
1. Бақылау ортасы;
2. Кірістерге айла-әрекет істеу мақсатымен басқарушыларға әлеуетті қысым
жасау;
3. Қатысушы тараптардың мүдделері;
4. Саладағы және экономикалық ортадағы клиенттің ұстанымы (позициясы).
Осылайша, растаушы аудитте қаржылық құжаттар мен бухгалтерлік есеп
тіркелімі (регистрлері) тексеріледі. Аудиттің жүйелі-бағдарламалы
тәсілдемесі операцияны бақылайтын тұтас жүйе ретінде ШЖС-дің қызметін
қадағалауға мүмкіндік тудырады. Тәуекелге негізделген аудитте осы жүйені
бақылайтын адамдардың қызметі қарастырылады. Соңғы екі кезең аудиторлардан
кітаптан бастарын көтеріп, барлық назарын бизнестің өзіне аударуды талап
етеді. Бизнес саласындағы аудит бірқатар функцияларды орындайды:
бақылаушының, сараптаушылық, басқарушылық, кеңес берушілік, өндірістік және
ақпараттық.
Аудитор орындайтын функциялар жүйесі ұдайы даму үстінде болады, оған
жаңа бағыттар, атап айтқанда, К.Ш. Дүйсембаевтің еңбегінде келтірілген
функциялар мен қосалқы функциялар тізбесі қосылады. Кәсіби аудиттің осы
заманғы даму кезеңінде оның бақылаушылық, басқарушылық, ақпараттық,
тәрбиелік және әлеуметтік функциялары көкейкесті мәселеге айналып отыр.
Оның үстіне, халықаралық
стандарттар талабы мен оның даму тенденциясына сәйкес аудиттің жекелеген
функциялары мен қосалқы функцияларының атауларын нақтылау ұсынылып отыр.
Аудит ауытқудың, артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы
басқарушылық шешімдерді уақтылы анықтауы қажет. Бұл субъектілер қызметінің
қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау
ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функцияларының пайда болуымен шарттасылған.
Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды
сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайтын.
Оған қоса, нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы кәсіби аудит
кемшіліктерді анықтаудың, резервтерді ашудың және ұлттық экономиканың нақты
секторларында шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды
негіздеудің маңызды құралына айналып отыр.
II. Аудиттің түрлері
2.1. Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу
Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр
түрлі тәсілдемелері бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша аудит түрлерін
жіктеу әлдеқайда орнықты болады:
• аудитті дамытудың эволюциялық кезеңдерімен: растаушы, жүйелі-бағдарлы
және тәуекелге негізделген;
• құқықтық негізде: міндетті, бастамашыл (ерікті), келісуші
(мақұлдаушы), реттемеленген және келісімшарттық;
• қолданылу салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық,
өндірістік, маркетингтік;
• толықтығы: кешенді (жалпы, толық), тақырыптық (локальды,жеке),
функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы;
• әдістемелік тәсілдемемен: есепшіліктік (счетоводческий), тестілік,
объекті және циклдік бойынша;
• жүргізу кезеңдерімен: бастапқы, қайталанатын, ескертпелі, перланентті
(ағымдық), ретроспективтік (тізбекті) және стратегиялық
(перспективалық, яғни келешегі бар);
• қызмет түрлерімен: экономикалық, техникалық, технологиялық, ресурстық,
сыртқы экономикалық;
• қатысушылар санымен, процестермен және техникалық құралдарды
қолданумен: бір мазмұнды, көп мазмұнды, дәстүрлі, компьютерлік, жеке
және комиссиялық;
• аудит жүргізілетін субъектілерімен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік,
ведомствалық, қоғамдық;
• тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен:
операциондық аудит, қаржылық есептеме аудиті, талапқа сәйкестік
аудиті, басқарушылық аудит, маркетингттік аудит, кеңес беру және
басқадай ілеспелі аудиторлық қызметтер.(№2 кесте)
№ 3 кесте Аудиттің түрлері
№ Критерийлер Түрлері
1 Ақпаратты пайдаланушыларға сыртқы
қатысты ішкі
2 Заң талаптарына қатысты міндетті
бастамашылық (ерікті)
3 Аудит объектілері бойынша банктік аудит
сақтандыру
биржалар, инвестициялық
институттар мен зейнетақы
қорларының аудиті
мемлекеттік аудит
жалпы аудит
4 Тағайындалуы бойынша қаржылық есеп беру аудиті
салықтық аудит
сәйкестік аудиті
операциялық аудит
арнайы (экологиялық, операциялық
және т.б)
5 Жүзеге асырылу мерзімі бойынша бастапқы
келісілген
6 Тексеру сипаты бойынша дәлелдеуші
жүйелі бағытталған
тәуекелдікке негізделген аудит
Ішкі аудитті ұйымдастыру мәселелерін қысқаша қарастырайық. Ішкі аудит
басқару есебінің бөлінбес және маңызды элементі болып табылады. Ішкі
аудитке деген қажеттілік жоғары басшылық барлық басқару құрылымдары
қызметін күнделікті бақыламауына байланысты ірі кәсіпорындарда пайда
болады. Ішкі аудит осы қызмет туралы ақпарат беріп, менеджерлер есебінің
нақтылығын дәлелдейді. Ең алдымен ішкі аудит ресурстарды жоғалтуға жол
бермеуге және кәсіпорын ішіндегі қажетті өзгерістерді іске асыру үшін
қажет.
Ішкі аудиторлардың белгілі бір қызметін басшыға немесе директорлар
кеңесіне немес акционерлер жиналысына бағынатын ірі кәсіпорындардың
тексеруші топтары орындайды. Ішкі аудиторлар қызметі кеңірек және оған
енетіндер:
• активтердің жағдайын бақылау: шешім қабылдау кезінде басшылық
пайдаланатын ақпараттың дұрыстығын дәлелдеу;
• жүйеішілік бақылау процедураларының орындалуын дәлелдеу;
• ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуі мен ақпараттарды өңдеудің
тиімділігін талдау;
• басқарушы ақпараттық жүйе беретін ақпараттардың сапасын бағалау.
Сонымен ішкі аудит шеңберінде активтердің сақталуын жан-жақты бақылау
ғана емес, менеджмент саясаты мен сапасын бақылау да жүзеге асырылады.
Сыртқы аудитті ұйымға тапсырыс беру (шарт жасасу) негізінде сыртқы
тәуелсіз аудиторлар, аудиторлық фирмалар жүзеге асырады. Сыртқы аудиттің
тағы ерекшелігі аудиторлардың тексерілетін кәсіпорынға мүддесі жоқтығында
және құрылтайшы, меншік иесі, акционер, басшы және басқа лауазымды адамдар
болмауында, ұйым басшылығы мен туыстық қатынаста (ата-анасы, жұбайы, аға-
інісі, апалы-сіңлілі, ұл-қыздары) тұрмайтындығында және қызметтік қатынаста
байланысы жоқтығында болып табылады.
Сыртқы аудитті жүргізу нәтижелері тексерілетін ұйымдардағы есеп, ішкі
аудит жағдайы және қаржылық есеп берудің дұрыстығы туралы қорытынды жасау
және ұсыну арқылы рәсімделеді. Заң талаптарына қатысты аудит міндетті және
бастамашылық (ерікті) болып бөлінеді. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңының
Аудит және оның түрлері деген 4-бабында Аудит түрлері міндетті аудит
және бастамашылық аудит болып табылады деп көрсетілген.
Міндетті аудит – тізімі заңмен белгіленген кәсіпорындардың қаржылық
қорытынды есебіне жыл сайын аудиторлық тексеру жүргізу.
Бастамашылық (ерікті) аудит – оны жүргізу шартында көрсетілген аудиттің
нақты міндеттері, мерзімдері мен төлемдері ескеріле отырып, кәсіпорынның
өзінің шешімімен жүргізіледі.
Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру компанияларының,
биржалардың, инвестициялық институттардың, зейнетақы қорларының аудиті,
жалпы аудит, мемлекеттік аудит болып бөлінеді. Мемлекеттік аудиттен басқа
аудит түрлеріне ҚР Қаржы министрлігі мен Ұлттық банк беретін қажетті
лицензиялар қажет болады.
Тағайындалуы бойынша аудит тиісті түрлерге бөлінеді.
Қаржылық есеп беру аудиті – барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыстығы
туралы аудиторлық қорытынды беру мақсатында субъектінің қаржылық қорытынды
есебін тексеру. Оны сыртқы аудиторлық фирмалар жүргізеді және
пайдаланушылардың кең көлеміне арналған.
Сәйкестік аудиті – бұл ұйымның шаруашылық жүйесінде заң актілері мен
нұсқаушы материалының нормаларын, сонымен қатар әкімшілік персоналына
арналған процедуралар немесе ережелердің сақталуын тексеру. Сәйкестік
аудиті әкімшіліктің (басшылықтың), басқарудың белгіленген нормаларын
(процедурасын) орындауының ұйым жарғысына сәйкестігін тексеру мақсатында
ұйым акционерлері мен меншік иелері тапсырысы бойынша жүргізілуі мүмкін.
Ұйым ішінде оған қызмет көрсету ретінде жүргізілген қызметті тәуелсіз
бағалау – бақылаудың басқа түрлерінің бірдейлілігі мен тиімділігін тексеру
және бағалау арқылы жүзеге асырылатын бақылау.
Ішкі аудиторлар түрлі жұмыстарды орындау үшін тартылады және төмендегі
сәйкестікті көрсетеді.
Негізгі құраушы процедуралар мен нормативті актілерге сәйкестікті
қадағалау;
Ішкі резервтердің пайдаланылуының тиімділігін: тиімділігі, өнімділігі
және икемділігіне қатысты ұйым шараларын, әдістерін және процедурасын
талдау.
Салық аудиті – бұл салықтарды төлеудің, есептеудің дұрыстығы мен
толықтығын аудиторлық тексеру, салық саясатын ұстану.
Арнаулы аудит (экологиялық, операциялық және басқалар) – субъект
қызметінің жекелеген жақтарын, мемлекет алдындағы белгілі бір норма мен
міндеттемелердің сақталуын тексеру.
Экологиялық аудит – қоршаған ортаның нақты жағдайының басында берілген
ішкі және сыртқы экологиялық стандарттар мен нормалардан ауытқуын бағалау.
Операциялық аудит – басқару үшін тиімділігін, сенімділігі мен
пайдалылығын бағалау мақсатында ұйымның шаруашылығын, механизмінің
жекелеген бөліктерінің қызмет етуін тексеру.
Операциялық аудиттегі тексеру басқарудың өлшемдерін, ұйымдық құрылымын
бағалауды, бухгалтерлік есеп, компьютерлік жүйе әдістемесі мен механикасын,
маркетинг пен кез-келген басқа салалардың әдістерін ұйымдастыруды қамти
алады.
Жүзеге асыру уақыты бойынша бастапқы және келісілген аудитті бөліп
көрсетеді.
Бастапқы аудит – осы клиент үшін алғашқы аудиторлық тексеруді жүргізу.
Бұл қаржылық есеп беруді тексеру кезінде аудиторда тұтынушы бизнесінің
ерекшелігі, оның ішкі бақылау жүйесі туралы түсінік болмайды.
Келісілген (қайталама) аудит – бұл жыл сайын сол бір тұтынушыға
аудиторлық тексеру жүргізу: бұл жерде аудиторға бухгалтерлік есеп және ішкі
бақылауды ұйымдастырудың күшті және әлсіз жақтары белгілі. Келісілген аудит
тұтынушымен қатар аудит үшін де пайдалы. Егер тұтынушының аудиторлары жиі
ауысып отырса, бұл қаржылық қорытынды есепті пайдаланушыларда, сонымен
бірге келесі аудиторларда күмән және сезік тудырады.
Сипаты бойынша тексерудің төмендегі түрлерін бөліп көрсетеді:
Дәлелдеуші аудит.Аудиттің мұндай кезеңі тексеруді жүргізу кезінде
аудиторлар әр шаруашылық операцияны тексеріп және дәлелдеп, бухгалтермен
қатар өз есебіне алу тізімін құрады. Басқаша айтқанда мұндай аудитті есепті
жүргізу немесе есепті қалпына келтіру деп атауға болады.
Жүйелі бағытталған аудит шаруашылық операцияларды бақылайтын тұтынушы
жүйесін бақылауды көздейді. Бұл кезде аудитор ішкі бақылауға негіз ұстайды.
Ол оған жан-жақты тексеру санын қысқартуға және осы жүйеге сенуге мүмкіндік
береді. Себебі ол есептегі қате мен дұрыссыздықты уақытында анықтап, оларды
жою жөнінде шаралар қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекелге негізделген аудит бұл кәсіпорын жұмысы жағдайынан шығады,
негізінен оның жұмысындағы осы тұстарды (қауіпті нүктелерді) таңдай отырып
тексеру жүргізетін аудит.
Аудиттің бұл түрі жұмысты тәуекелі жоғары шаруашылық операцияларда
шоғырландыруға және тәуекелітөмен салалардағы тексеруді қарапайымдандыруға
мүмкіндік береді.
2.2. Ішкі аудит, оның мақсаттары, міндеттері және атқаратын қызметтері
Аудиторлық қызмет тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық ұйымдар
жүргізетін сыртқы аудит түрінде, сонымен қатар қызметі аудиторлық бақылауға
алынатын ұйымның мамандандырылған бөлімшесі жүргізетін ішкі аудит түрінде
жүзеге асырылады.
Аудиттің екі түрінің де жалпы түпкі мақсаттары көбінесе сәйкес келеді –
ол бақылау.
Сыртқы аудиттің басты міндеті – тексеру жүргізілген ұйымның дайындап
тапсырған қаржылық қорытынды есебінің шындыққа сәйкестігін айқындау, оның
белгілі бір кезеңдегі қызметінің нәтижесін және қаржылық жағдайын бағалау.
Сыртқы аудит кезең сайын сырттан шақырылатын аудиторлар немесе әр
түрлі
аудиторлық ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Аудиторлық қорытынды есеп
негізінен жоғарғы тұрған ұйымдарға, акционерлерге, кредиторларға және тағы
басқаларға арналған. Бұл қорытынды есепті ішкі аудиторлар да өз жұмысында
қолданады.
Ішкі аудитті сыртқы аудитпен салыстырғанда табиғаты, мән-мағынасы,
тағайындалуы мен ұйымдастырылуы өзгеше болып келеді. Ең алдымен
ескерілетіні, ішкі аудит қызметі (немесе, оны кейде ішкі ревизия қызметі,
ішкі бақылау қызметі деп те атайды) ұйым ішінде құрылған бөлімше бола
отырып, оның қызметін бағалау және тексеру бойынша жүйелі әрі күнделікті,
жұмысты атқарады.
Ішкі аудиттің басты міндеті – басқару мақсаттарына қол жеткізуді
қамтамасыз еті. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын дұрыс басқару
шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір
бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсынастармен және уақтылы дұрыс
ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Ішкі аудит – кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін ішкі
бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі
аудиттің көмегімен бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар
жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге ұсыныстар беріледі.
Оларға қызметтердің мынадай түрлері тән:
1. Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы
аудитордың жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.
2. Операциялардың үнемділігін, тиімділігін талдау, оның ішінде
қаржылық емес бақылау да бар. Кейде оны ақша құнының аудиті
деп те атайды.
3. Заңдар мен ережелерге, менеджменттің әр түрлі сыртқы талаптары
мен саясатына және басқа да ішкі талаптарға сәйкестікті талдау.
Бұл үшін:
1. Активтердің қабылдануы мен есептен шығарылуының заңды болғанына
және осы активтердің тиімді түрде пайдаланылуы мен сақталуы
қамтамасыз етілгеніне көз жеткізу керек. Ішкі аудитор
аутивтердің менеджментін рұқсатына сәйкес алынуы мен сатып-
өткізілуіне ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынға тиесілі
активтердің сақталуы қамтамасыз етіліп жатқандығына сенімді
болуы керек. Мысалы, активтер сақтандырылған және арнайы сақтау
орнында тұр. Бұдан әрі, ол активтердің тиімді пайдаланып
жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, өндірістік
қалдықтардың көлемі кішірейіп, қажетсіз материалдар мүмкін
болғанша қайта өңделіп, өткізіліп жатыр;
2. Міндеттемелердің ұйымның тек құқықтық операцияларына ғана
қатысты бар екендігін растау.
Ішкі аудитор ұйымның жүзеге асырып жатқан операцияларының барлық типтері
жайлы мәліметті білуі қажет. Бұл оның жүзеге асырылған операциялардың бірде-
біреуіне сәйкес келмейтін міндеттемені тез танып білуіне мүмкіндік береді.
Ол ақпараттың барлық түріне қол жеткізе алуы керек, бұған өзгеше келісім-
шарттарда растап алатын хаттамалар да кіреді.
4. Ішкі аудит қызметі орташа және ірі кәсіпорындарда құрылады. Кейбір
жағдайларда қызметтің осындай түрін құру заңмен қарастырылады. Яғни,
Акционерлік қоғамдар туралы заңының 5-тармағының 33-бабында ұлттық
акционерлік қоғамдарда ішкі аудит қызметінің міндетті түрде бар болуы
керектігі
қарастырылған.
Ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен
Ереже деп аталатын фирмаішілік актінің шеңберінде біліктілік, өз бетінше
жұмысын іске асыра алушылық және жауапкершілік қағидаларының негізінде
құрылады.
Ішкі және сыртқы аудиттің негізгі айырмашылықтары
№ 4 кесте
Айырмашылық салалары Ішкі аудитор Сыртқы аудитор
Масштабы Менеджмент анықтайды Заңдар анықтайды
Жолдары Бухгалтерлік жүйенің Акционерлерге ұсынылатын
тиімділігіне және менеджментті қар-жылық қорытынды есеп
нақты және маңызды ақпаратпен әділетті әрі дұрыс
қамтамасыз ететіндігіне көзқарасты
кепілдеме береді білдіретін-дігіне сенімді
қамтамасыз етеді
Жауапкершілігі Менеджменттің алдында Тапсырыс берушілердің
алдында
Қазіргі кезде ішкі аудиторлардың өзінің айналысатын қызметін
бухгалтерлік есеп саласы ретінде тану тенденциясы байқалуда. Өзінің жұмыс
көлемі оларға үлкен болып көрінетіндіктен, олар өз кезегінде аудиторлық
жұмыспен байланысты қызметпен қатар басқа да әр түрлі қызметпен айналысады.
Ішкі және сыртқы аудиторлардың бірлесіп атқаратын қызметін тану. Ішкі
және сыртқы аудиттің мақсаттарының әр түрлілігіне қарамастан, оларға жету
жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық
процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін
қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін
толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай дәрежедегі тәуелсіздік бола
алмайтындықтан ғана мойындамайды.
Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен
өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі
беделімен, яғни атқаратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар
әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент-
фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдында қандай да бір
міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызығушылықтың
жоқтығымен анықталады.
Ішкі аудитті бағалау. Аудиттің ХАС-ры сыртқы аудиторлардан аудиторлық
қызметті жүзеге асырудың тиімді тәсілін жоспарлауға көмектесуді жүзеге
асырудың тиімді тәсілін жоспарлауға және жасауға көмектесуді жүзеге асыру
үшін, сонымен қатар ішкі аудитордың жұмысына сүйенудің керектігін және
мүмкіндігін анықтау үшін аудиттің атқаратын қызметтерін жеткілікті дәрежеде
біліп-түсінуді талап етеді. Мұндай бағалау кез-келген жағдайда аудиторлық
тәуекелдікке және бақылаудың жалпы саясатына аудитордың беретін бағасына
ықпал етеді. Ол келесі факторларды ескеруі қажет:
1. Ішкі аудиттің ұйымдастырушылық статусы. Аудитордың жоғарғы басшылыққа
кіре алу, кез-келген операциялық жауапкершілікпен еркін болу, сонымен
қатар сыртқы аудиторлармен емін-еркін түрде қатынас орната алу
мүмкіндігі болуы керек.
2. Ішкі аудиттің атқаратын қызметтерінің масштабы және менеджмент ішкі
аудиторлардың ұсыныстарын орындай ма.
3. Кәсіби мамандану дәрежесі мен тәжірибе аспектісіндегі ішкі
аудиторлардың
техникалық біліктілігін – дайындау мен жалдау саясатының бірдейлігі.
4. Кәсіби мұқияттылық: құжаттар мен жұмыс бағдарламасы, аудит бойынша
тиісті басқарма растай алатындай ішкі аудитордың жұмысы жоспарланған,
талданған және құжаттарда көрсетілген деп қорытынды жасауға бола ма.
Сыртқы аудитор құжаттарда өзінің ішкі аудитке берген бағасын көрсетіп,
жыл сайын оларды қайта қарастырып отыруы керек.
Бұдан басқа, ол ішкі аудиттің атқаратын қызметтерінің маңызды
кемшіліктерін анықтағаны туралы менеджментке жазбаша түрде ақпарат беріп
отыруға тиісті.
Ішкі аудитордың жұмысына сүйенуге болатын салаларда масштаб, тексеру
деңгейі, таңдау әдісі, құжаттау, есептілік процедуралары мен оны қарап шығу
бойынша алдын-ала келісіп алу қажет. Ішкі және сыртқы аудиторлар қызмет
процесінде бір-бірінің жұмысына әсерін тигізетін фактілер туралы бір-біріне
ақпарат беріп отыру үшін үнемі қатынасып отыруы керек.
Ішкі аудитордың жұмысын сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы
аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі
процедураларды орындау қажет.
• Қарастыру керек:
– тексерілуге тиісті баптардың, сонымен қатар ішкі аудиттен алуға
болатын ақпараттардың маңыздылығын; аудиторлық дәлелдеулердің
толық жеткіліктілігіп;
– тексерілуге жататын салалардағы болмай қалуы мүмкін емес
аудиторлық
тәуекелдіктің немесе алынуы қажет ақпараттың деңгейін;
– талап етілетін пікір білдіру деңгейін;
– аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;
– аудиторлық қызметкерлерге тән кәсіби тәжірибені.
• Келесідей мақсатпен ішкі аудиторлардың жұмысын тексеру және
бағалау:
– олар жұмысты профессионалды түрде және дайындықтың тиісті деңгейі
бойынша орындады ма, және де көмекшілердің жұмыс міндетті түрде
бақыланды ма;
– жасалған қорытындыларды растау үшін жеткілікті деңгейде тиісті
дәлелдеулер жиналды ма;
– бірдей қорытындылар жасалды ма, қорытынды есеп оларға сәйкес келе
ме;
– ерекше жағдайлар мен өзгешеліктер қарастырылды ма.
Ішкі бақылау процедуларына, сонымен қатар ішкі аудиттің процедураларын
қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттілігі туындауы мүмкін. Сыртқы
аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.
Ішкі қаржылық, операциялық және басқару аудитінің айырмашылықтары. Ішкі
аудит бөлімінің міндеттерін анықтаған кезде оларды 3 бағытқа бөлуге болады:
қаржылық, операциялық және басқару.
Ішкі қаржылық аудит алаяқтықты болдыпмау және қателерді дәлелдеулермен,
шоттарды зерттеумен байланысты тапсырмаларды орындауды көздейді. Оған
аудиторға мөлшерден елеулі ауытқулардың маңыздылығын анықтауға мүмкіндік
бере алатын ағымдағы қаржылық және басқару қорытынды есептерін қарап шығу,
сандардағы тренділерді іздеу жатады.
Ішкі операциялық аудит өзінің құрамына бақылау процедураларын зерттеуді
және олардың орындалған-орындалмағандығын анықтап-білуді кіргізеді. Мұндай
зерттеу кезінде аудитор ішкі бақылау мен ішкі тексерудің кемшіліктерін,
сонымен
қатар тиімділігін жақсартуға болатын салаларды анықтауға тырысады.
Ішкі басқару аудитіне менеджерлердің қызметтері мен ұйымның басқару
құрылымына баға беру және оған шолу жасау жатады. Оған басқарманың
тәжірибесін қолдану бойынша жалпы саясатты бағалау, сонымен бірге
белгіленген критерийлерге сәйкес сыртқы басқару қызметін бағалау кіреді.
Ішкі аудитті жүргізу әдістемесі. Аудит процесі бірнеше негізгі
кезеңдерге бөлінуі мүмкін. Төменде аталған кезеңдер кез-келген аудиторлық
тексеруге, оның ішінде ішкі аудитке де (оның ерекшеліктерін есепке ала
отырып) тән:
• алдын-ала жоспарлау;
• тәуекелдікті бағалау;
• аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын жасау;
• аудитті жүргізу;
• аудиттің нәтижелерін құжаттық рәсімдеу және бағалау;
Алдын-ала жоспарлау. Алдын-ала жоспарлаудың құрамына тексеру жүргізіп
жатқан объект жөнінде толық мәлімет алу, аудиттің объектісіне қолданылатын
нормативтерді және есеп стандарттарын, құқықтық міндеттемелерді талдау,
аудиттің негізгі тәуекелдіктері мен міндеттерін алдын-ала анықтау, басқа да
аудиторлық құрылымдар тарапынан қажетті көмекті бағалау кіреді.
Аудиттің объектісі жөнінде толық мәлімет алу үшін аудиторлар алдымен осы
объект жайлы
тұрақты ақпараттарды зерттейді.
Тәуекелдікті бағалау. Аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен оларды
жүргізу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізі болып табылатын
кәсіпорынның қандай да бір бөлімшесіне тән тәуекелдіктерді жүйелі түрде
бағалау процессі. Мұндай бағалаулар ішкі аудиторлық қызметтің басшыларына
аудиттің қандайда бір объектісінің тәуекелдігін есепке ала отырып
тексерулерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz