Шаруашылық операциялар циклдері аудитінің ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Құқық және бизнес колледжі
Тақырыбы: "Шаруашылық жүргізуші субъектінің ағымдағы
активтер аудиті"
Тексерген:Қорабаев Б.С
Орындаған:Қамажанова С.Г
Семей 2009ж
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-4
1.Шаруашылық жүргізуші субъекті аудитінің теориялық аспектісі
1.1Шаруашылық операциялар циклдері аудитінің ерекшеліктері ... ... ...5-
11.
1.2 Бизнесті категориалдық талдаудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-16
1.3 Аудиттелетін бизнестің тиімділігін бағалаудың критерийлері ... ... .17-
19
2. Шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін аудиторлық бағалау
2.1Бизнес тиімділігі операциондық аудиттің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20-22
2.2 Бизнес ұйымдардың өтімділігі мен қаржы тұрақтылығын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
2.3 Коммерциялық ұйымдардың қаржы жағдайы мен қызмет тиімділігін
кешенді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 28-35
3.Ағымдық активтер аудитінің қазіргі жағдайдағы ерекшелектері мен
жетістіктерін жеңілдету жолдары
3.1 Тіркелген активтер 2009
жылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36-38
3.2Тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді ) өткізуден түскен
табыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-41
3.3 Бағамдық айырма мен басқа да
табыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...44-4 5
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...46-5 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .51
Кіріспе
Қазақсатан Республикасында аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы Қазақстан
Кеңес өкіметінің Минисрлер Кеңесінің қаулысы бойынша құрылды,яғни
15.11.1990 жыл №60-шы қаулысымен.Осы қаулы негізінде Республиканың Қаржы
Министрлігі жанынан шарушылық есеп принципінде аудит орталығы
Қазақстанаудит фирмасы ашылды, ал облыстарда оның териториялық
бөлімшелері құрылды.1992 жылдан бастап дербес акционерлік компания болып,
Республикамыздағы барлық түрдегі меншіктегі кәсіпорындары, мекемелерге
аудиторлық қызмет көрсетіп отырды.
Жалпы аудит латынның audio деген сөзінен шыққан. Ол тыңдап тұр
деген мағына білдіреді. Яғни, шарушылық жүргізуші субъектінің тиісті
ақпаратын тексеруші, бақылап басқарушы,тыңдаушы. Аудитор кірістік
операцияларды көрсетуде қолданылатын бухгалтерлік есептің жүйесін, сондай-
ақ бақылау әдістемесін талдағанда негізінде сауда операциялары
санкцияланғанын және тиісті тәртіппен тіркелгенін, яғни бақылау мақсаттары
орындалғандығын растайтын процедураларға көңіл бөледі.
Дж. К. Робертсон, Э. А. Аренс және Дж. К. Лоббек, А. Д.Шеремет және В.
П. Суйц, К. Ш. Дюсембаев, М. С. Ержанов, К. Друри, Э.С Хендриксен және М.
Ф. Ван Бреда, Л. А. Бернстайн сияқты белгілі шетелдік және отандық
ғалымдардың еңбектерінде жалпы аудитті ұйымдастырудың, шаруашылық жүргізуші
объектілерді қаржылық есеп беру мен қаржылық талдау аудитінің әдіснамалық
проблемалары қаралады. Алайда, оларда бизнестің қаржы –экономикалық талдауы
мен кешенді операциондық аудитті немесе шаруашылық жүргізуші субъекті іс
–қызмет түрлерін ұйымдастыру мәселелеріне арналған арнайы бөлім мен немесе
жеке әдістеме жоқ
Осы курстық жұмыс барысындағы менің тақырыбым Шаруашылық жүргізуші
субъектінің ағымдағы активтер аудиті.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің операцияларын жүргізу кезінде,
халақаралық іс-тәжірибе көрсеткендей пайда болған шаруашылық жүргізуші
операцияларын цикілі деп аталатын, есепті жеке объектілері арасындағы өзара
байланысты бөлсе, аудиторлық текесеруді жүргізу процесі оңтайлы болады.Іс
-әркеттің әр түрлі салаларындағы сан мен бірізділік бірдей болмағанымен,
экономикалық нақты секторындағы көптеген компаниялар үшін неғұрлым
маңыздылары мыналар:
1.Сатып алу цикілі, яғни алу мен дайындау, кредиторлық борыштың пайда
болуына әкелетін тауарлық –материалдық құндылықтырды дайындау жөніндегі
шарушылық жүргізуші субъектілерінің операцияларын біріктіреді.
2.Өндіріс цикліне еңбек құралдарын, еңбек керек –жарақтарын және
өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін өндірістік тұтыну бойынша
шаруашылық операциялары кіреді.
3.Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткізуге, дебиторлық
борыштың пайда болуымен және қаржылық қорытындыларды жасаумен байланысты
операциялар бар.
4.Қаржылық –инвестициялық цикл процестермен операциялардың активтерді
алу, дивиденд пен пайыз алу жөніндегі сан алуандық сипатталады.
5.Төлеу цикліне қолма –қол және қолма –қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлфқ борышты ақшалай төлеу жолымен де, өзара басқа
да талаптарды есепке алу операциялары арқылы да өтеуге байланысты шарушылық
жүргізу субъектілерінің операциялары жатады.
Курстық жұмысымды орындау барысында мынадай әдебиеттерді қолдандым:
Д.О.Абленов, Қ.Б.Абленов, Ақиқатжурналы, Бухгалтер бюлетені және де тағы
да басқа журналдар, газеттер.
Менің курстық жұмысымның мақсаты шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
ағымдағы активтер аудитін жүргізудің ерекшекліктерін қарастырып, оның дұрыс
ұйымдастырылуна бақылау жасап, субъектінің аудитінің тиімділігін бағалап,
ҚР –дағы шаруашылық жүргізуші субъектінің ағымдағы активтер аудитінің
нақты, әрі дұрыс жүргізілуіне зор көңіл аударып, барлық операцияларының
заңға сәйкестігін зерттеу болып табылады.
1.1 Шаруашылық операциялар циклдері аудитінің ерекшеліктері
Халықаралық іс-тәжірибе көрсеткендей, егер сегменттері ретінде шаруашылық
операцияларын атқарған кезде пайда болған шаруашылық операцияларының циклі
деп аталатын, есептің жеке объектілері арасындағы өзара байланысты бөлсе,
аудиторлық тексеруді жүргізу процесі оңтайлы болады. Іс-әрекетің әр түрлі
салаларындағы сан мен бірізділік бірдей болмағанымен, экономиканың нақты
секторындағы көптеген компаниялар үшін неғұрлым маңыздылары мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда
болуына әкелетін тауарлық-матриалдық құндылықтарды дайындау мен
айналымнан тыс актвтерді жасау және алу жөніндегі шаруашылық
операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын(материалдық емес активтер мен
негізгі құралдар),еңбек керек-жарақтарын(тауарлы-материалды қ
қорларды)және өнімді дайындау мен шығаруүшін еңбектің өзін
(өндірістік-шаруашылық жұмыстарын орындау мен оларға төлеу)
өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық операциялары кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткізуге, дебиторлық
борыштың пайда болуымен және қорытындыларды жасаумен байланысты
операциялар бар.
4. Қаржылық-инвестициялық цикл процесер мен операциялардың активтерді
алу,іс-әрекеттің әр түрлі салалары мен инвестициялау, бағалы
қағаздарға немесе басқа кәсіпорыедарға салу, дивиденд пен пайыз алу
жөніндегі сан алуандық сипатталады.
5. Төлеу цикліне қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де, өзар
талаптарды есепке алу немесе бартерлік операциялар арқылы да өтеуге
байланысты шаруашылық операциялар жатады.
Бақылау жүйесінің тиімділігі көбіне есепті мерзімнің аяқталуына
дейін бағаланады, бұл аудиторларға әрбір цикл бойынша бақылаудың сапасын
бағалауға, тестілеу процедураларын жүзеге асыруға және жыл соңында
орындалатын тексерудің алдын-ала бағдарламасыа өзгерістер енгізуге
мүмкіндік береді.Кейіннен аудиторлық жұмыстың ақырғы жоспары
жасалады.Сонымен бірге әрбір циклдің жалпы және арнайы бағыттары бойынша
тексерістің нақтылы процедураларын анықтайды.
Өткізу циклін бақылау мен кірістерді алу тиімділігін бағалаған кезде
мыналардың барысында жүзеге асатын шаруашылық операциялары қарастырылады:
А)тапсырыстарды бақылау;
Ә)кредиттер беру;
Б)тауарлармен көрсетілетін қызметтерді ұсыну;
В)тұтынушыларға шот көшірмелерін беру;
Г)борышыты (мерзімі өткен шоттарды) төлету;
Ғ)ақшалай түсім алу;
Шығарылатын өнім тұтынушыларын айқындап алу, қаржыландыру көздерін,
ақша алуды, айналымнан актив қорларын сатып алуды,еңбек пен материалдардың
дайын өнімге айналуы,оларды өткізу мен кіріс алуды анықтау кіретінін, іс-
әрекеттің әрқилы түрлеріне циклдіәк амал-тәсілді қолдану қолайлы екендігін
атап өткен жөн(2.сызба)
Әдетте тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді өткізу процесіне
қызметтің мынадай түрлері кіреді: сатып алушылардың тапсырыстарын алу мен
тіркеу; несие мен тауарларды жөнелту жағдайларын белгілеу; тапсырыстарды
орындау (тауарлар жөнелтуді тіркеу немесе көрсетілетін қызмет ұсыну)
туралыбелгі кіреді.
Аудитор кірістік операцияларды көрсетуде қолданылатын бухгалтерлік
есептің жүйесін, сондай-ақ бақылау әдістемесін талдағанда негізінде сауда
операциялары санкцияланғанын және тиісті тәртіппен тіркелгенін, яғни
бақылау мақсаттары орындалғандығын растайтын процедураларға көңіл бөледі.
Мұндай мақсаттараудиттің кіріс алу шоттарының,аяқталуы,дәлдігі мен болуы
сияқты міндеттерімен тығыз орындалады. (2.сызба)
Сатып алушылардың тапсырыстарын түсу шамасына қарай бақылаудың мақсаты
ықтимал дайындық болып табылады.Мұндай бақылаудың болмауы немесе
тиімділігінің жеткіліксіздігі қаржылық есептерді бұрмалауға әкеліп
соқтырады. Дегенмен аудитор сауда тапсырыстар процедураларымен транспорттық
жүк құжаттар жасалып болмаған мезетке дейін таныса алады.
Әкімшілік сатып алушыларға берілетін кредит мөлшерін анықтайтын
процедураны жасап шығарады; тиісті тәртіппен бұл туралы ақпарат береді; оны
оқтын-оқтын қайталайды,сосын орындалуын бақылайды.Әрбір компанияның өзінің
кредитшеңберін анықтау, баға белгілеу және басқа жағдайларының процедурасы
болады, дегенмен кредит бөлімшелері көпшілігінің іс-тәжірибесі ұқсас.
Тұрақты, сенімді сатып алушылардың тапсырыстары, егер тек кредитттің
белгіленген мөлшерінен аспаса, автоматты түрде орындалады. Кредит бөлімі
мезгіл-мезгіл жарияланатын көздер немесе қаржылық есеп сұрауы арқылы сатып
алушылардың қаржылқ жағдайы нашарламағанына көз жеткізеді. Осылайша жаңа
сатып алушылардың кредитке қабілеттілігі тексеріледі. Көптген компаниялар
кредитті ұлғайтпастан бұрын және кредиттікчек жазбас бұрын ең аз шамадағы
цифрді белгілейді. Кез келген жағдайда кредитке санкция әдетте кредит
бөлімі бастығының немесе басқа жауапты адамның жазбаша түрдегі рұқсатымен
беріледі.
Тауарларға тапсырысты орындау әдете мынадай кезеңдерден өтеді:өтінім,
буып-түю, орау және жөнелту.Олар жөніндегі нұсқаулықтар бір немесе бірнеше
бланкіде берілуі, қолдан рәсімделу немесе принциптерде басылуы мүмкін.
Сатып алушының арнайы тапсырысы бойынша дайындалатын тауарлар үшін жұмыс
өтінімдері жасалып, бірқатат жұмыс өтінімдері дайындалуы мүмкін. Кейбір
жағдайларда сатып алушының тапсырысы қолда бар дацын тауар қорынан
заводтағы өндірістік тапсырыс немесе жабдықтаушыладың тапсырысы арқылы
орындалады. Мұндай жағдайларда көліктік жүкқұжаттарды (накладнойларды)
әдетте тапсырысты орындау үшін тауардың бар екенін анықтау мақсатымен
негізгі инвесторлық карточкамен салыстырылады. Мұндай салыстыру тапсыпрысты
алудан бұрын да жасалады.
Аудиттің өткізу циклі мен табыстарды табу мақсаттарына жетуі бақылау
көбіне өндіріс циклін тексеру процедураларымен сәйкес келеді.Өндіріс
циклінің аудиті ең күрделі және көп еңбек сіңіруді қажет етеді,іс
тәжірибесі жүзінде әрқашан клиенттің салдасы мен бизнесіне байланысты
өзіндік ерекшеліктеі болады. Сондықтан өндіріс цикліне тексеруді ойдағыдай
жүргізу үшін өндірістік процестердің, басқару поцедураларының,шаруашылық
опеацияларының, оларды есптеу мен ішкі бақылау ерекшеліктерінің
тексерілетін мәнін түсінудің маңызы зор.(2.сызба)
Көптеген жағдайларда ішінара толтырылған шот фактураны жұмыс
нұсқаулығының бөлігі ретінде дайындау пайдалы. Кейде ол буып-түю,орау және
жөнелту процестері толық бекіткенге дейін жазылмайды,ондайда көліктік
жүкқұжаттың көшірмесі негізгі құжат болып қызмет етеді. Кез келген жағдайда
бақылау әдістемесінің түіні аяқталмаған операцияларды анықтау мен қарау
үшін материалдары бар папкілерді әрбір бөлімнің өз жұмысын орындауы туралы
белгілерді оқтын-оқтын салыстыруда.Тексерубарысында аудитор ішкі
бақылаудың, мысалы, сұраулар тізімі сияқты қсымша жұмыс құжаттарын жасайды.
Ішкі бақылаудың сұраулар тізімінде осы жүйег тән сұрақтар мен
жауаптарға арналған бағаналар ("қолданылмады", "иә", "жоқ", және аудитор
белгісі) болады."Жоқ" деген жауап бақылаудың осал жақтарын көрсетеді.
Бухгалтерлік есептің нақтылы тәртіпке салынған жүйесінде немесе шаруашылық
операцияларыциклдерін тиімсіз бақылауда шот-фактуралардың көшірмесі мен
қорытындыларды шығару жөнінде жағдайды едәір бұмалау пайда болуы
мүмкін.Сатып алу мен өнімді өткізу циклдары аудитіне сонымен қатар
көрсетілген жағдайлар мынадай ахуалдардың туындауына себепкер болады:
• Шоттар жазылмаған, тиелмеген тауарлар кірістермен, дебиторлық
борышты кемітуге әкеледі;
• Санкцияланбаған тиелімдерде жүзеге асыру берешегін өндіру сірә
бола қоймайтын шоттың пайда болуына дұшар етеді
• шот- фактурадағы байқамаған қателер кірістерді, дебиторлық және
кредиторлық борыштарды кеміту немесе ұлғайтуды туындатады;
• операцияларды синтетикалық және аналитикалық есепте тіркеудегі
қателіктер тиісті қалдықтарды бұрмалауға әкеледі
Сатып алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің іс барысында мүлік
шығарылатын немесе алынатын, ақша мен капитал жинақталатын мәліметтердің
барлығының бөлігі болып табылатындықтан, оларды орындау міндеттемелер де
туындайды, она алғашында сатып алу, иелікке алу және жұмсау циклінің аудиті
негізгі мақсаттарына жету деңгейін анықтау үшін іріктемелі тексерулер
жүргізіледі.
Операцияның "толықтық" белгісіне (критерийіне) сәйкестікті анықтау
үшін, сонымен бірге, мыналарға көз жеткізу қажет:
А)жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу есебінің шоттарында
көрсетілген міндеттемелер кәсіпорынның жабдықтаушыларға берешек актив пен
тауарлық-материалдық құндылықтарды нақты,толық көлемі болып табылады;
Ә)Қаржылық есепте іс жүзіндегі иелікке алынған ұзақ мерзімдік активтер мен
ТМҚ-ның барлығы көрсетілген;
Б)Негізгі құрал материалдық емес активтер мен ТМҚ объектілерін кіріске алу
олардың түсуі нақты іс жүзінде болған есепті кезеңде көрсетіледі;
В) Есептің толықтық пен қарама-қайшылықсыз болу талаптары сақталады;
Г)Түгендеу барысында анықталған активтер мен міндеттемелер мен жағдайындағы
ауытқуышылықтар бухгалтерлік есепте толық көлемде көрсетіледі.
Шаруашылық операцияларының әрбір циклі бойынша аудиттің белгілі бір
мақсаттарына жету деңгейі де осыған ұқсас анықталады.Аудиттің қабылданған
бағдарламаларына сәйкес кәсіпорын іс-әрекеттің кейбір операциялары немесе
учаскелері тұтас немесе іріктемелі тәсілмен тексеріледі.Мәселен, тауарлар
мен көрсетілген қызмет үшін төлемдіалу сатысына ақшалай қаражатты қорғау
бақылаудың маңызды мақсаты болып табылады.
Бұл мақсатқа жетуге бағытталған бақылаудың процедуралары ақшаның банкке
емес тікелей компанияға түсу-түспеуіне байланысты.
Егер ақша компанияға почтамен жіберілсе, онда ол чек түрінде келеді,
қолма-қол ақша немесе чектерді сөренің ар жағында тексеруші, не болмаса,
сатушы қабылдайды.Клиенттің банк арқылы көбіне есеп шотқа аудару неәдетте
сатып алушының шағымын бағалауға гнегізделгенесе телеграфтық аударымен
жүзеге асады.
Көптеген банктер қолма-қол ақшаның қозғалыс уақытын қысқарту үшін
есепшотқа ақша аудару жүйесін ұсынады,осылайша компанияда болатын қаржыны
молайтады.Сатып алушылар өздерінің аударымдарын салымдар тіркелетін тән
почта бөлімшесіне жолдайды.Ағымдағы есеп шот компания қызметкерлерінің
(персоналы) оған рұқсаты болмағандықтан, ақшалай түсімнің жақсы сақталуын
қамтамасыз етеді.
Ақшаны телеграфпен аударуда қома-қол ақшада,чектерде
қолданылмайды.Клиент аударымның гежей-тегжейін (соманы және банктегі шот
нөмірін) өз банкіне хабарлайды, сосын онда аударым аударым атқарылады.Алушы-
банк,яғни компанияның шоты бар банк, компанияға аударым туралы
хабарлайды.Мұндай аударымдар әдетте үлкен сома айналысында
қолданылады.Қолма-қол ақшаның қозғалыс уақыты едәуір қысқарады әдетте
қаражат компанияның қарауына аударылған күні түседі.Осылайша қолма-қол
шотқа ақша аудару жүйесі сияқты телеграфтық аударым да ақшалай түсімнің
жақсы сақталуын қамтамасыз етеді.
Алынатын сома мен тіркелетін шоттардың ассадан тыс қысқартулары
жеңілдік болып танылады. Сатып алушыларға жеңілдік берілгенде олар
белгіленген шектен аспайды деп жорамалданады.Кейбір компанияларда
жнңілдіктер тұрақты клиенттер үшін әдеттегідей іс болып табылады және
оларды санкциялау мен тіркеу жақсы жолға қойылған. Процесті
компьютерлендіруде жеңілдіктердің шарттары мен мөлшерлері ақшалай түсімді
қабылдау сәтінде негізгі файл бойынша тексеріледі.Қажетті түзетулерді одан
әрі зерттеу мен енгізу үшін санкцияланбаған жеңілдіктер туралы жеке есеп
дайындалады.
Сапа бойынша жеңілдіктер аз кездеседі, оларды растау қиын, әдетте сатып
алушының шағымын бағалауға негізделген.Сонымен қатар оларға санкция бере
алатын және қандай жағдайда екендігін шешетін компания бақылайды. Санциялау
мен жеңілдіктерді құжаттауға қатысты тиісті шешімге жетуге мүмкіндік
беретін белгілі есептілік бар.Тіркелмеген жеңілдіктер инкассаланбаған
дебиторлық борышты қарау барысында анықталады.
Ақшалай түсімдерді кез-келген жеңілдіктерге санкция берілісімен немесе
бұл мәселелерді шешумен бір мезгілде шот-фактуралармен бірге салыстыруға
дейін тіркеуге болады. Қай жағдай да ақшаай түсімдерді тіркеу процесі
бірдей. Еңбекті қолмен ұйымдастыруда әдетте қайнар көзі бойынша (қолма –
қол ақша үшін сату немесе шоттар бойынша сатып алушыдан түскен ақы)
түсімдерді тіркеу журналына немесе бас кітапқа жазуды көшіру үшін негіз
болып қызмет ететін алғашқы тіркеу кітабына жазылады. Ақша қабылдауда
даындалған егжей-тегжейгі тізімдер аналитикалық есеп кітаптары бойынша
қорытынды шығару үшін бастақы құжаттар ретінде қолданылады. Процесті
компьютерлендіргенде мәліменттерде бар тізімдер әдете ақшалай түсімдер
туралы ақпарат енгізу үшін бастапқы құжаттар ретінде пайдаланылады. Егер
банк мұндай мәліметтерді компьютер үшін, мәселен магниттік дискіде
қолдануға жарамды түрде есепшотқа ұсына алатындай болса, онда түсім туралы
ақпаратты енгізу дискті компьтерге қойумен бітеді. Әдетте барлық
кіргізілген мәліметер жазылатын ақшалай түсімдер туралы күн сайынғы есеп
әзірленеді. Бір күн ішіндегі барлық түсімнің сомасын енгізілгеннен кейін
әдетте алғашқы тізіліммен немесе пакет сомасымен жәолардың не мөрленген
депозит салымы туралы бланк көшірмелерімен немесе басқа банктік
түбіртектермен салыстырады. Әдетте түсімдерді қабылдаумен шұғылданбайтын
адамның ондай салыстыруды жүргізуі барлық түсімдердің тіркелуін қамтамасыз
етеді.
Тауарлар мен қызметтер үшін төлем алу процесінің соңғы кезеңі – бас
кітапта қортынды шығаору. Еңбекті қолмен атқаруы ұйымдастыруда жиынтық сома
ақшалай түсімді тіркеу журналынан және жеңілдіктерді тіркеу журналынан
жазбаларды оқтын – оқтын (әдетте ай сайын) Бас кітапқа көшіреді. Бұл
операциялар компьютермен жасалса, толықтырулады Бас кітапқа енгізу үшін
ақшалай түсімдердің файылы (мұнда сондай-ақ сатып алушыларға санкцияланған
жеңілдіктер туралы мәліметтер болуы мүмкін) қолданылады. Ақшалай түсімдер
мен жеңілдіктер жайлы мәліметтер енгізу және оларды өңдеуге қабылдау
шамасына қарай дебиторлық шоттардың файылдары жеңілдетіліп, босатылады.
Жеңілдіктер туралы мәліметтер егер олар типтік тұрпаттаболмаса, әдетте жеке
– жеке енгізіледі, егер олар өңдеуге қабылданса, онда дебиторлық шоттардық
файлы толықтырылады. Рет бойынша нөмірленген кредиттік жазбалар жазыла және
олардың файылына өзгерістер енгізіледі, ол сосын Бас кітапқа толықтырулар
енгізу үшін қолданылады.
Жазбаларды дебиторлар шоттарының аналитикалық есебі кітабына көшіруді
әдетте қаржы жұмысымен шұғылданбайтын адамдар атқарады; Бас кітапқа
жазбаларды көшіруді дебиторлық шоттардың аналитикалық есебі кітабына
толықтырулар немесе файл енгізілетін компьютер немесе адам орындайды.
Міндеттемелерді осылай бөлу дәлдік мақсаттарына да жауап береді.Мұндай
амалдың тиімділігі әдетте Бас кітаппен және дебиторлық шоттардың
аналитикалық есебі кітабымен жиі-жиі салыстырумен нығайады. Сатып
алушыларға шоттардан көшірмені мезгіл-мезгіл есептеуде барлық ақшалай
түсімдер мен әртүрлі жеңілдіктерді толық қамтамасыз етуде жәрдемдеседі.
Аудитор жоғарыда көрсетілген мақсаттарға кәсіпорынның есептік және
құрылымдық саясаты талаптарын жалпы тексеру амалдарын жүргізе
отырып,жетеді. Мәселен, дебиторлық борышты растаут-шоттардың мәліметтерінің
тексерудің маңызды сәті. Растау аудиттің әрбір мақсатына келетін тестілерді
зерттегенде, сосын жеке – жеке және егжей – тегжейлі талқыланады.
Аналитикалық процедуралардың қорытындылары баланс баптарының тестілерін
анықтауда елеулі фактор болып табылады. Сатып алу, өндіріс, өткізу мен
кірістерді алу циклдеріндегі барлық шоттар негізділііне, толықтылығына,
дәлдігіне, бар екендігіне, мерімі сақталуына, есеп шоттарымен бағалау
белгілеріне, заңдылығына, мәліметтерді ұсыну мен ашп көрсетуге тестіленеді.
Аналитикалық процедуралардың ең маңызды типтерінің бірі - өткен дылдар
ішіндегі мәлімттермен салстыру үшін салыстырмалы көрсеткіштерді пайдалану.
Дебиторлық және кредиторлық борышқа, өз ара есептесулерді орындауға, ірі
және әдеттен тыс салалармен міндеттемелерге шолу жасау қажет.
Ерекше көңіл бөлуге тұрарлық типтік жеке дебиторлар мен кредиторлардың
шоттары болып тікелеу көрсетілмеген міндеттемелер, ұзақ уақыт бойы
төленбеген ірі айналымдар мен шоттар, еншілес компаниялардың дебиторлары
мен кредиторларының шоттары, ресми тұлғалардың, директорлардың және т.с.с
шоттар қаралуға тиісті екендігін анықтау үшін баланс кезіндегі (уақыт
бойынша сынама баланс) шоттардың тізіліміне шолу жасауы тиіс.
Кезеңді зерттеу аяқталған соң аудиторлар тиімділігін өлшеу үшін
тексірілетін циклдің бақылау сапасын бағалауға тиіс. Бакылаудың күшті
жақтарын анықтау үшін әдетте ішкі бақылау жұмысы принциптеріне негізделген
жүелік құрылымы қолданылады.Бақылаудың бағыттары егжей-тегжейлі және
ерекшелікті болуы мүмкін. Іс-тәжірибе жүзінде шаруашылық операцияның барлық
түрлері жеті негізгі тармақ бойынша бақыланады: шынайылық, толықтық,
рұқсат, дәлдік, жүктеу,есеп пен
Басшылық аудиторлық ұйым қаржылық есеп көрсеткіштерінің анықтығына және
қаралатын жүйенің әрбірі үшін бақылаудың тиімділігі бағалауға қалай әсер
ететіндігін түсіну үшін шаруашылық операциялары циклдерінің қай жүйесінде
күшті және әлсіз жақтары бар екендігін анықтауы қажет.Сондықтан бақылаудың
жеткіліксіздігі салдары ретінде елеулі қателер жоқтығын дәлелдеуге болатын
тиісті жыл сайынға процндураларды белгілеу талап етеді.
Әдетте бақылаудың тиімсіздігібірлік үлесімен бейнеленеді,абсолютті
емес: бақылау бар немесе жоқ. Көптеген аудиторлық фирмалар қолданылатын кең
таралған бағалау жүйесі бар:
• үздік (бақылаудың жоғары тиімділігі)
• жақсы (бақылаудың орташа тиімділігі)
• қанағаттанарлық (бақылаудың төмен тиімділігі)
• нашар (бақылауың тиімсіздік ықтималығы ең көп шамада,яғни жақын
немесе 1,0 тең)
Осындай тәсілмен бақылау тиімділігін кез келген дәрежесін анықтауға
болады.
Шаруашылық операцияларын циклдік және объектілік бақылауды ұтымды
үйлестіру аудиторлық тексерулерді жүргізуге арналған ең пайдалы әдіс-тәсіл
болып табылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржылық есебі
элементтері мен іс-әрекет циклдерінің аудитін өткізу технологиясының
теориялық-әдіснамалық аспектілері проблемалық ғылыми зерттеулердің тұрақты
объектілері болып қызмет етеді,жүйелі түрде жетілдіріледі және барлық
мүдделі тараптардың, бұларға тапсырыс берушілер,аудиторлық ұйымдар және
бақылау аудиторлық тексерудің қорытындыларын пайдаланушылар да кіреді,
ерекше назарын аударуға лайықты.
1.2 Бизнесті категориалдық талдаудың негізі
Экономикалық әдебиетте табыс (пайда) әкелетін іс-қызметтің кез-
келген түрі сияқты бизнес (ағылшынша business) ұғымын түсіндіру кең
қанат жайған. Алайда басқа да пікірлер де жоқ емес.Мысалы, кейбір
зерттеушілер бизнес сөзінің американдық шығу тегі бар (busy-шұғылдану
түрінен) деп санайды.Уақыт өте келе мағынасына қарай әр түрлі мәнге ие бола
бастаған: іс,жұмыс, кәсіп, мамандық, мәміле, кәсіпкерлік,іскерлік топтар,
компаниялар, еңбекақы көзі және т.б бизнес ұғымының өрісін кеңейтіп
тұр.Байқағанымыздай бизнес сөзі өте күрделі және көп жақты категория
туралы түсінік береді.Сондықтан оны түсіндіру белгілі бір шектеулі
талдауларды талап етеді.
Кең мағынасында категориялы сараптама ( гректің kategoeia-
айтылғандар.белгі) –зерттелетін объектінің әр түрлі жақтарын нақтылы-ғылыми
категориялардың элементі негізінде қарастырылатын бизнестің экономикалық
іс-әрекетін шынайы тану тәсілі.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша, бизнес-жұмыспен қамту және қызмет
қөрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен
ұйымдардың, сондай ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып табылады.
Басқаша айтсақ, бизнес-пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық пайда табу
мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіби, жұмыстың нәтижесі
немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін іс-әрекет немесе басқа
қымет хобби, қайырымдылық қызмет, көмек көрсету, материялдық және ақшалай
қаржынысыйлау мен беру, жай уақыт өткізу, бос уақытты пайдалану және т.с.с.
болып түсініледі.
Бизнес және кәсіпкерлік ұғымы бір – бірімен тығыз байланысты.
Көбіне оларды синоним реінде қолданады. Бұл дрыс емес, өйткені бұл
ұғымдардың мазмұны жағынан көп айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік – жұмыс
және қымет көрсетудің, өнімнің жаңа түрлерін игеру мен шығару үшін
мүмкіндіктерді жүзеге асыруда ізденіспен, тәуекелмен бел байлаушы жаңашыл,
творчестволық және бастамашық шаруашылық іс - әркет ретінде түсіндіріледі.
Бұрын – соңды болмаған немесе өзгелердің қолынан шықпаған бар жаңаны
ізденуші іскер адамдарды ғана кәсіпкер деп есептеуге болады.
Творчество,іс-қызметтің жаңа тиімді бағыттарын іздеумен жүзеге асыру-
кәсіпкерлік пен бизнестің арасындағы негізгі айырмашылық осы.Ендеше
бизнес термин ретінде негізгі мақсат- табыс пен пайда алуда кез келген
күнделікті ең қарапайым әс-әрекетті анықтау үшін қолданылады. Алайда бұл
жағдайлар бизнестің кәсіпкерлік негізінде өркендеп,кең таралуын шектемейді,
керісінше, алға қойылған мақсат-ірі табыс пен мол пайдаға жетуін көздейді.
Категориалдық талдау бизнес ұғымының кәсіпкерлік ұғымынан
мазмұнды жағынан ғана емес, қатысушылар құрамы жөнінен де кең екендігін
көрсетеді.Ол нарықтық экономиканың барлық қатысушылары арасындағы қарым-
атынасты қамтиды және құрамына бизнесмендердің іс-әрекеттерін ғана емес,
тұтынушыларды, серіктестерді, жалдамалы жұмысшыларды, мемлекеттік,
шаруашылық, әлеуметтік және тағы басқа құрылымдардың қызметкерлерін өзіне
тартады.Бизнестің категориалдық талдауының негізгі мақсаттық межесі
қоршаған ортаны жан-жақты зерттеп-білу үшін экономикалық әлеутті бағалап,
оған барлық қатысушылардың іс-қызметі тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін
айқындауда жатыр.Мұндайда бизнесті танудың ерекше маңызды категориалары:
капитал, жер, өндіріс құралдары, кіріс, шығындар, қуат, өнімділік,
тиімділікі үлгі, жағдай, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекелділік,
инвестициялар, қаржы, процент, мөлшерлеме, левередж (тұтқаны пайдалану
нәтижесі), опцион, дисконт және т.б қолданылады.
Кез келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестігі
ұйымдасқан формасы әр түрлі жеке және шағын кәсіпорыннан бастап,
трансұлттық корпорацияларда, компания мен қоғамдастықтарда өз ісін бастай
алады.Олардың жалпы мақсаттары-бизнеске қатысушылардың барлығы тұрмыс
жағдайларын түзетуді қамтамасыз ету,материалдқ игіліктер мен басқадай
пайда, табыс алу, кіріс кіргізу.
Бизнестің мақсаты сипатына қарай әр түрлі болуы мүмкін.Категориалдық
талдау олардың ең маңыздыларын бөлуге мүмкіндік береді. Олардың ішінде
келесі негізгі мақсаттардың үлкен мәні бар:
• тұрақты және материалдық игіліктерді алу;
• бизнестің дамуы үшін капитал жинақтау;
• бизнеске қатысушылардың өзіндік мүдделерін ескере отырып,қоғам
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға резервтер іздестіру;
• нарытағы алғы шепті алу мен ықпал ету өрісін кеңейту;
• өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтіөткізк мен
өндірістің оңтайлы жағдайларын жасау;
• бизнеске қатысушылардың талаптарын қанағаттандыру мен
мүдделеріді сақтау;
• бизнеске қатысушылардың өз қабілеттерін өздері жүзеге асыру;
• әлеуметтік-экономикалық іс-қызметтің әр түрлі салаларында
табыстарға жету;
• бинес мәселерін шешуге творчестволық қарауды дамыту;
• ең көп пайда, табыс және материалдық игіліктерді тұрақты алуда
сенімділікті арттыру.
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене келе, оның жағдайын
экономикалық бақылау мен кешенді талдаудың тәсілдерін анықтап,міндеттерін
қою атқарылады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы жақсы жаққа қарай түбегейлі
өзгерістерге ұшырағанын ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалды-
құндық талдаусыз және шауашылық қызметінің барлық шығындары мен
нәтижелерінің өлшемдестігінсіз, ұсыныстар мен бағалардың, сұраныстың
арақатынастарын, бәсеке мен экономикалық конъюнтураны есепке ала отырып,
нарықтық тетікті дұрыс қолданусыз тиімді бизнес жайлы сөз болуы мүмкін
емес.
Әртүрлі бөліктер мен элементтерден құралатын экономикалық жүйе
ретінде бизнесті бақылаудың кешенді тәсілі ерекше мәнге ие болады. Сонымен
бірге, шаруашыық жүргізу субъектілердің іс-қызметіндегі экономикалық,
құқықтық, саяси, әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық
және салалық жағдайларды қосып, бизнестің, макро-, мезо- және микроорта
жағдайын арнайы талдауға тиісті көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі ретінде
экономикалық қызметтің өзара байланысқан бөліктері мен элементтерінен
құралатын, әрбірі жұмыс істеудің жалпы режимінде өз үлесін қосатын белгілі
бір тұтастық түсіндіріледі. Бизнес кешенді талдау мен экономикалық талдау
мен объектісі ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің іскерлік
байланыстарының күделі жүйесі болып табылады. Бизнес жүйесіне әлемдік
шаруашылықтың сан қилы элементтері және оның инфрақұрылымы, жеке салалар,
ұдайы өнліріс аймақтары мен процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және
шаруашылық жүргізуші субъектілердің іскерлік қатынастарының басқа
аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бірге, бизнес- оған белгілі бір қатысушылардың
экономикалық тқарым-қатынастарының жиынтығы болып шығады. Қазіргі бизнестің
көптеген қатысушыарын ірілендірілген төрт топқа бөлуге болады:
1. Кәсіпкерлер- өнімді,жұмысты және көрсетілген қызметті өндіру мен
өткізу жөніндегі өзінің бастамашыл іс-әрекетін жүзеге асыратын
тұлғалар. Олар өз қызметі барысында басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілермен іскерлік қарым-қатынасқа түседі, нәтижесінде негізгі
үш компонентке өнім өндірісі,сауда және коммерциялық делдалдық
кіретін кәсіпкерлік бизнес өрісі қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар.Бұл
топтың бизнесіне қатысушылардың мүдделері тауарларды алу арқылы
және өзара пайда негізінде өнімді өндірушілер мен сатушылармен
қарым-қатынасты ретке келтіру жолымен жүзеге асады.Өзінің
тұтынушылық мүдделерін іске асыра жүріп, қатысушылардың бұл тобы
тұтынушылық бизнес өрісін жасайды.
3. Жалдамалы персонал және олардың кәсіподақтары. Осы іскерлік топтың
мүддесі сатып алатын тауарлар орындалатын жұмыс нәтижесінде және
екі жақтың да пайдалы қарым-қатынасы арқылы жүзеге
асады.Қатысушылардың бұл тобы еңбек бизнесі саласын құрайды.
4. Іс туралы мәмілеге тікелей қатысушы мемлекеттік органдар,мекемелер
мен ұйымдар.Олардың мүдделері тұтастай мемлекеттің де, барлық
азаматтарының да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен жалпы
қоғамдық, ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа
бағдарламаларды іске асыру арқылы байқалады. Бұл топ мемлекеттік
бизнес өрісін құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сала да кіретін, адамдардың әр
түрлі тіршілік әрекеттері бизнес объектілері бола алады. Іс-әрекет өрісіне
байланысты, ең алдымен, өндірістік, коммерциялық бизнесің арасын
айырып,тану керек. Олар бизнестің дербес түрі болып табылады және өзара
байланыста, бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Өндірістік бизнес ел экономикасының дамуында маңызды және айқындауыш
мәнге ие. Бұл бизнестің күрделі де қиын түрлерінің бірі. Нарықтық
экономикаға өту кезеңінде ТМД елдерінде кәсіпкерлердің көпшілігі бизнестің
коммерциялық саласына басымырақ ұмтылды. Қоғамдағы экономикалық жағдайдың
тұрақтану шамасына қарай өндірістік бизнес кеңейеді және жетекші орынға ие
болады.
Коммерциялық бизнес сату-сатып алу және сауда –делдалдық іс-қызмет
бойынша операцияларды өткізуде қалыптасқан тауарлық-ақша қатынастарын
сипаттайды. Бұл жерде бизнесменге бәсеке деңгейі,нарық конъюктурасы,
өнімнің, жұмыстың, және көрсетілген қызметтің нақтытүріне сұраныстың,
ұсынстың және бағаның арақатынасын анықтауына тура келеді. Нені және қалай
сатып алуды, қашан және қайда сатуды, қандай тауарлар мен қызметтер
сұранысқа ие болатындығын және ең бастысы, пайда әкелетіндігін дәл білу
үшін маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет.
Қаржылық бизнес -сату-сатып алу объектілері болып ақша, құнды
қағаздар мен борыш міндеттемелері шығатын коммерциялық қызметтің ерекше
түрі. Валюталық-ақшалық және қаржы-несие операцияларын жүргізу шығындарды
жабу мен пайда алу үшін кәсіпкерлік табысты қамтамасыз етуі тиіс.Қаржылық
бизнес валюталық рынок пен құнды қағаздар рыногын маркетингтік зерттеуге
негізделеді.
Бизнестің кез келген түрі қалыпты жұмыс істеуі үшін иісті
инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы-шаруашылық жүргізуші субъектіледің
сан қилы іскерлік қатынастарын бір тұтас етіп байланыстыратын және
жалғайтын ұйымдық құқықтық формалардың жиынтығы.
Бизнестің инфрақұрылымының маңызды элементтері мыналар:
• ақпараттық жүйелер, технологиялар мен басқадай қатынас құралдары;
• қаржы -несие жүйесі, банктер мен қор биржалары;
• инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру мен траст
компаниялары;
• сауда –делдалдық ұйымдар, тауарлық –шикізаттық биржалар,
жәрмеңкелер, көрмелер және аукциондар;
• салықтық, кедендік, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің
басқа органдары;
• аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұымдар мен
бұқаралық ақпарат құралдары;
• бизнеске қатысы бар қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар және т.с.с.
Бизнестің көптеген функциялары арасында, әсірісе өндірістік
міндетті ерекше бөлінеді. Өнім өндірісінсіз ештеңе сатылмайды, бәсеке
деңгейі мен нарық жағдайын жете білу мүмкін емес. Нақты өндірістік процесте
дара элементтердің: жалдамалы еңбеккерлердің еңбек капиталы, табиғи
ресурстардың, еңбек құралдарының және маңызы жағынан еш кем емес төртінші
фактор –кәсіпкерлер мен өндірісі ұйымдастырушылардың жасампаз қызметін
біріктіру жүреді. Ұдайы өндіріс процесінің барлық сатылары ең жақсы
нәтижелерге, жоғары табыстарға және басқа материалдық игіліктерге жету
мақсатымен оңтайлы режимде өтуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан да өте
жоғары пайданы тез алуға бағытталмаумен, керісінше ұзақ мерзімді пайдалылық
пен біркелкі табыстың тұрақтылығына бейімделумен ерекшеленеді. Бәсекенің
қабылдауға боларлықтай мөлшері мен нарық конънктурасын баға маркетингі
арқылы байланыстырып, адал бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру
көмегімен үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейін
арттыруға әкеледі.
Ғалымдар мен маман практиктер -әлемдік экономиканың даму
тенденциялары мен осы кезеңдегі басым фактордың жиынтығының ықпалын
айқындай отырып, өздерінің бизнеске деген көзқарасын қайта қарап, оның жаңа
тұжырымдарын жасап шығаруда. Сонымен бірге нарықтық экономикасы, өнеркәсәбі
дамыған елдерде бизнесті ұйымдастырудың түрлері, формалары мен озық
тәжірибесі сын тұрғысынан талданады. Мәселен, АҚШ –та, Ұлыбританияда,
Германияда бос уақыттың көбеюі,ішкі фирмалық жоспарлау, жаһандау мен бизнес
дамуының халықаралық аспектілері сияқты факторларға ерекше көңіл бөлінеді.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндірісиік
процестің барлық сатыларында ұтымды қолданылуы тиіс табиғи, еңбек және
материалдық ресурстар сияқты факторлар бірінші деңгейлі мәнге ие. Нақ осы
жерде бизнеске қатысушылардың барлығының, өндірісіт ұйымдастырушылардың:
кәсіпкерлердің, жалдамалы қызметкерлердің, қаржы-несие мен нарықтық
экономиканың басқа сала еңбеккерлерінің бастамашылдығы мен құзыреттілігі
көрінуі тиіс.
Бизнес беталысының қалыптасып, нығаю жолында мемлекеттік
реттеу,монополиямен инфляцияның ықпалын азайту, кәсіпкерлікті қоғам
тарапынан және оның ұйымдастырушылық –институциональдық құрылымын қолдау
сияқты нарықтық емес факторлар өз ролін атқаруы тиіс. Бизнеске қатысушылар
өз ісінің беріктігі мен тиімілігін қамтамасыз ету үшін экономика мен
саясатты болжанбаған құрылыстарды уақытылы және бара бар қабылдауға үйренуі
тиіс.
1.3 Аудиттелетін бизнестің тиімділігін бағалаудың критерийлері
Аудитерлік қызмет саласыдағы халықаралық және отандық құқықтық –
нормативтік акті талаптарына сәйкес жыл сайын тексеруге жататын, шаруашылық
жүргізетін субъектілер тізбесі елеулі түрде кеңейеді:
• Халықтық акционерлік қоғамның ұйымдастыру-құқықтық формалары бар
компаниялар;
• Табиғи монополия субъектілері;
• Бактермен басқа кредиттік мекемелер;
• Жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компаниялар, инвестициялық қорлар;
• Сақтандыру ұйымдармен өзара сақтандыру қоғамдары;
• Тауарлық және қор биржалары;
• ҚР заңнамаларында қарастырылған, заңды және жеке тұлғалар жасайтын
міндетті аударымдар қаржы құрау көзі болып шығатын бюджеттен тыс
қорлар;
• Заңды және жеке тұлғалардың ерікті аударымдары қаржы құрау көздері
болып қызмет ететін қайырымдылық пен басқалай қорлар;
• Ұсталымдар, егер жарлық копиталда шетелдік инвесторларға тиесілі
үлес бар болса, мөлшеріне қарамастан.
Тексеру объектісін бағалау – көрсеткіштер жүйесі мен арнайы өлшем –
белгілер, ғылыми негізделген тәсілдерді анықтау операциондық аудиттың
әдістемесін жасаудық масты мәселелері болып саналады. Егер қаржылық
есептеме аудиті үшін бухгалтерлік есеппен аудит жөніндегі халық аралық
стандарттар мен басқа нормативтік құжаттарда көрсетілген принциптер,
критерийлер мен көрсеткіштер белгіленсе, онда операциондық аудит үшін
бъектінің жағдайлары мен бизнестің тиімділігін бағалаудың мұндай құралдары
мен критерийлерін жасай өте күрделі мәселе.
Объективті белгілерді әзірлеу көп шығындар тұрғысынан қарағанда,
күрделі және мақсатқа сәйкес емес болған жағдайда, оларды талқылау мен
келісу жолымен алады. Бұл процеске тартылған тараптар болу тиіс:
кәсіпорынның әкімшілішгі, қойылған міндетті шешуге мүдделі үшінші тұлғалар
мен аудиторлар. Материалдық өндірістің нақты саласындағы бизнестің
тиімділігін бағалау белгісі болып шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс
–қызметінің қаржы –экономикалық тұрақтылығының және іскер белсенділігінің,
табыстылығының көрсеткіштері мен сапалық қызмет етеді.
Біз А.А. Тереховтің Шаруашылқ іс –қызмет тиімділігінің
операциондық аудиті объективті қажеттілік болғандықтан, бұрынғы КСРО-да
үнемі бар болған деген көзқарасына қосыламыз. Соның ішінде, ол
негізгіжұмыс орны тиісті ҒЗИ мен жоғары оқу оындарының ғылыми –зерттеу
секторлары болған жоғары білікті ғвлымдар, экономистер, бухгалтер және
басқа мамандар орындаған көптеген сан алуандығы мен көлемі жағынан зор
ғылыми –зерттеу жұмыстарына сүйенеді Мұндай жұмысты бұрын орындаған
ғалымдар мен мамандардың көбі нарықтық экономикаға өту кезеңінің басында
ауитор, кеңесші талдаушы және сарапшы болып қайта маманданды, сондай –ақ
өздерінің аудиторлық, консалтингтік және сарапшылық –талдамалық фирмаларын
құрды.
Дж. К. Робертсон, Э. А. Аренс және Дж. К. Лоббек, А. Д.Шеремет
және В. П. Суйц, К. Ш. Дюсембаев, М. С. Ержанов, К. Друри, Э.С Хендриксен
және М. Ф. Ван Бреда, Л. А. Бернстайн сияқты белгілі шетелдік және отандық
ғалымдардың еңбектерінде жалпы аудитті ұйымдастырудың, шаруашылық жүргізуші
объектілерді қаржылық есеп беру мен қаржылық талдау аудитінің әдіснамалық
проблемалары қаралады. Алайда, оларда бизнестің қаржы –экономикалық талдауы
мен кешенді операциондық аудитті немесе шаруашылық жүргізуші субъекті іс
–қызмет түрлерін ұйымдастыру мәселелеріне арналған арнайы бөлім мен немесе
жеке әдістеме жоқ.
Операционды аудит пен бизнесті қаржы – экономикалық талдау
түрлерінің, мақсаттары мен сан алуандығы бухгалтерлік есеп, аудит, қаржы,
эккаунтинг, менеджмент, контроллинг, маркетинг, микроэкономика, статистика,
қолданбалы математика, ақпараттық жүйелер мен технологиялар саласындағы
іргелі, қолданбалы және ізашар әзірлемелерді творчестволық пен қолдануға
негіз ретінде алуға мүмкіндік береді.
Операциондық аудит тек бухгалтерлік ақпаратпен ғана шектелмейді,
өйкені оның аясында ішкі бақылау, ұйымдастырушылық құрылым, жабдықтау,
компанияның өндірісі мен қаржылық - өкізушілік қызметі жағдайын бағалау
жасалады. Операциондық аудитті жүргізгенде есеп саясатын жүзеге асырудың
және компанияның іс –қызметін басқарудың қолданыстағы жүйесінің дұрыстығын
бағалауға көп көңіл бөлінеді. Операциондық аудиттің негізгі мақсаттары
тұрғысынан, нақтылай айтқанда, тиімділік пен өніміділікіті зерттеу
көзқарасында есеп жүйесінің де әсері мен тиімділігін ажырату қажеттілігі
туындайды.
А. А. Ветровтың пайымдауынша, есеп саясатының өнімділігі қойылған
мақсаттарға жетуді, ал тиімдірек –белгілі бір нәтижелікке жету үшін
қолданылатын ресурстар немесе қарылық құралдар. Компанияның есеп саясатының
операциондық аудиті дебиторлық және кредиторлық борышты немесе ақшаның
жалпы жетпеуін айқындап қана қоймай, жаңалықты енгізу жөнінде ұсыныстар
беруі тиіс. Егер қаржылық есептеме аудитіне тексеру ауқымын белгілеу ішкі
шаруашылық бақылау жүйесін бағалаудың бастымақсаты болып саналса, ал
операциондық аудит үшін мақсат бақылау жүйесінің тиіміділігі мен
өнімділігін бағалауда клиенттің бақылаушылық мезеттерін қаржылық үшін де,
операциондық аудит үшін де бір тәсілмен анықтауға болады, алайда, бұл
бағалаудың мақсаттары әр түрлі операциондық аудитор өнімді өткізу бойынша
фактуралар мен кітап шоттары көшірмелерін тексере келе актив қозғалысын
ішкі шаруашылық бақылау тиіиді жасалатындығын, бұл кәсіпорын конр
–агенттердің мүдделеріне қысым жасалу –жасамауын және олардың
айналымдылығын тездетуді қаншалықты қамтамасыз ететіндігін анықтай алады.
Қаржылық аудитор ішкі шаруашылық баылау бойынша дәл осындай операцияны
орындайды, дегенмен оның негізгі мақсаты –бақылау аясын тарылту немесе
қаржылық есептілікті тексеру мерзімдерін қысқарту.
Қаржылық есеп беру аудиті үшін ішкі шаруашылық бақылауды бағалау
есептіліктің дәлдігіне әсер ететін сұрақтарға жауап берумен шектелген, ал
операциялық аудитте бақылаудың кез келген түрінің өнімдіікке әсер немесе
өндірісті ұйымдастырудың немесе барлық ресурстарды қолданудың тиімділігі
қарастырылады. Мысалы, ұйымдастырушылық аудиті шегінде есеп саясатын,
қажеттіліктерді анықтаудың дұрыстығын, экономикалық ресурстарды
ішкішаруаылық бақылау жүйесі жағдайын тексеруге болады. Функционалды
аудиттің көмегімен сатып алу циклінен бастап, өнімді, жұмысты көрсетілетін
қызметті өткізу циклімен аяқталатын, активтерді олалдың қозғалысындағы
әрбір саты бойынша басқару тиімділігі аяқталады. Есеп саясатын қалыптастыру
үшін шаруашылық операцияларын белгілеудің, активтерді, міндеттемелерді және
іс-қызмет нәтижелерін бағалаудың баламалы әдістеріне жол беретін
бухгалтерлік есеп стандарттары база ретінде қызмет ететіні белгілі.
Сондықтан ұйымдастырушылық аудитті өткізгенде саясаты қаншалықтыдұрыс
жасалғанын тексеріп, бизнестің тиімділігіне ықпал жасайтын аспектілеріне
сипаттау беру керек. Осыдан кейін субъектінің өндірістік ресурстарға
қажеттілігін айқындауға қолданылатын тәсілдер, нормалар мен нормативтердің
озаттығы мен негізділігін бағалауға кіріскен жөн.
Көптеген аудиторлар мен талдаушылар маңызды қаржылық коэффиценттерді
анықтау үшін шамамен бағалауды қолданады. Мәселен, егер ағымдағы коэффицент
(активтердің қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы) екіге тең болса, онда
бұл жақсы. Дегенмен, мұндай көрсеткіштер одан арғызерттеулерду өткізуге
көмектессе де, олар іс –қызметінің әр түрлі салаларындағы кез келген
кәсіпорындар үшін жарамды деп айтуға болмайды.
Салалық көрсеткіштер әдісін қолдану бағалаудың алдағы тәсілдерінің
жағымсыз жақтарын жоюға мүмкіндік береді.Бұл әдіс кәсіорынның бірдей
саладағы басқа фирмаларымен сол бір уақыттағы іс –қызмет қорытындыларын
салыстыруды көздейді. Салалық көрсеткіштер әдісін қолданғанда, мыналарды
ескеру керек:
1. екі кәсіпорын бір салада жұмыс істесе де, оларды салыстыруға
келмеуі мүмкін;
2. ірі компаниялардың көпшілігі бір саладан ғана емес, салаларда да
қызмет жасайды;
3. жеткілікті түрде салыстыруға болатын кәсіпорындар жоқ.
Компанияның экономикалық жағдайын тексеру активтердің айналымдылығы,
меншікті капитал мен қарыз қаржысы, өзгеріс қарқыны мен оның қаржылық
тұрақтылық көрсеткіштерін есептеуге сүйенеді. Қаржылық жағдай мен бизнестің
жалпы деңгейін анықтауға тиісті мұндай әдістің негізділігі күмән
тудырмайды. Алайда, бизнестің операциондық аудитін өткізгенде, әрбір
зерттелетін шаруашылық жүргізуші субъекті іс –қызметінің нақтылы
жағдайларына негізделіп, оны басқарудың тиімділігін бағалаудың алғашқы
мәліметтерін, тәсілдері мен белгі -өшемдерін мұқият таңдауды талап етеді.
2.1 Бизнес тиімділігі операциондық аудиттің әдістемесі
Жалпы жағдайда бизнестің қаржы –экономикалық тұрақтылығы операциондық
аудит әдістемесінің маңызды элементтері болып төменде келтірілгендер бола
алады:
1. клиенттің бизнесімен танысу мен оның іс -әрекетінің негізгі
көрсеткіштері деңгейін алдын ала шолу;
2. іс –қызмет процестері мен циклдеріне операциялық тексеріс
жүргізудің бағдарламасы мен күтілетінжұмыс жоспарын әзірлеу;
3. аудиторлық тәукелділіктің елеулігі мен тәукелділігін бағалау;
4. бизнестің жағдайы жайлы ақпараттың анық сенімділігін тексеру мен
жинау, өңдеу;
5. бухгалтерлік есеп пен субъектінің іс –қызметін ішкі бақылау
жүйелеріндегі болуы ықтимал күрделі нүктені бағалау;
6. бизнесті басқару жүйесінің оңтайлы ұйымдастыру аудиті;
7. жабдықтау, өндірістік және қаржы -өткізу іс –қызметінің
функционалды аудиті;
8. жабдықтау, өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет өндірісі мен
өткізу процестерін ұйымдастырудың тиімділігіне факторлық талдау,
9. өнімді өткізу, кіріс алу, ресурстарды алу мен жұмсау циклдеріне
арнайы аудит;
10. тексеру нәтижелерін жинақтап қорыту, тұжырымдарды қисындастыру,
резервтердің жиынтық бағасы мен бизнестің тиімділігін арттыру
жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу.
Операциондық аудиттің әрбір элементі мен кезеңінің өз әдістемелік және
ақпараттық қамтамасыз етілуі, бағдарламасы мен процедуралардың міндетті
тізбесі болады. Талдаушы процедураларға көбіне қорытындылайтын қаржылық
коэффициентерді есептеу кіреді, бұл әр түрлі пайдаланушылар тұрғысынан
болатын құбылыстар арасындағы өзара байланысты түсінуге көмектеседі.
Операциондық аудитің функционалдық, ұйымдастырушылық және арнайы
сияқты ерекше түрлерін қолдану қосымша талдау мен аудиторлық тестілеуге
тиісті ықтимал проблемалар саласын терең зерттеу мен ұқсастандыруға
мүмкіндік береді
Ағымдағы активтердің функционалды аудитін өткізгенде мәліметтердің сол
ресурстарын сатылық және циклдік қозғалысы бойынша толықтығы мен анық
сенімділігіне көңіл аударған жөн. Ағымдағы активтердің айналымдылығы
компания қызметінің үш: жабдықтау, өндірістік және қаржы -өткізушілік
сатыларын қамтиды. Осыған орай, аудитор іс –қызметтің тексерілетін
процестерінің әрбір саласында ағымдағы акивтерді қалыптастыру мен пайдалану
туралы ақпараттық анық сенімділігін айқындауы тиіс.
Ұйымдастырушылық аудитті өткізу компанияның функционалды және желілік
бөлімшелерінің іс –қызметін жоспарлаудың, үйлестірудің және реттеудің
жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл оның активтері мен капиталын
тиімді қалыптастыруға жәнеқолдануға жол ашады. Сонымен бірге, шарушылық
есептің барық түрлерінің, оның ішінде, бухгалтерлік, статистикалық және
жедел –техникалық мәліметтер мүмкіндігінше толық жиналып, зерттелуі тиіс.
Операциондық аудит пен бизнестің жағдайын талдау үшін ең мол ақпаратты
форма кәсіпорынның бухгалтерлік балансы болып табылады. Ол субъектілердің
бар активін, меншікті капиталы мен міндеттемелерін көрсетеді, олар бизнесті
тиімді жүргізуді анықтауға тікелей байланысты маңызды элементтер ретінде
қызмет етеді.
Балансты оқымас бұрын оның ҚЕБХС (Қаржылық есеп берудің халықаралық
стандарттары) мен бухгалтерлік есептің отандық стандарттар талаптарына сай
жасалған дұрыстығына, аралық және жалпы қорытындыларды, басқадай тура және
жанама бақылау арақатынастар көрсеткіштерін есептеу мен өлшем бірліктерінің
біркелкілігі мен дәлдігіне көз жеткізу қажет. Дедуктивтік әдіске
сүйенгенде, кешенді операциондық аудитті қаржылық есептің мәліметтерін
жәнебасқа түрлерін қарастыра отырып, кезең басындағы, жоспарлы балансы және
өткен жылдардағы балансы бар, шаруашылық іс –қызметтің өзгерген қаржылық
нәтижелерімен жасалған баланс қорытындысын өзгерту қарқынын жалпы
бағалаумен салыстырудан бастауға болады.
Операциондық аудитте қаржылық есептілікті түсіндірудің (интерпретация)
озық тәсілдері –көлденең, тік, тренеділік және факторлық талдау кеңінен
қолданылады. Көлденең талдаудың басты ерекшелігі –абсолютті баланстық
көрсеткіштердің өсуі мен төмендеуінің салыстырмалы жылдамдығын қатыстыра
отырып, бір немесе бірнеше аналитикалық кестелер құру болып табылады.
Көлденеің талдау процесінде белгілі бір кезең үшін баланстың әр түрлі
баптарының абсолютті және салыстырмалы өзгерістері анықталады және
бағаланады. Көлденең талдаудың нұсқасы даму тенденциясын талдау болып
табылады, мұндайда активтердің, меншікті капиталдың және есепті кезең
міндеттемелерінің, әрбір позициясы бұрын болып өткен кезеңдермен қатар
салыстырылады және кезеңнің жеке ерекшеліктерінсіз, қаржылық есеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құқық және бизнес колледжі
Тақырыбы: "Шаруашылық жүргізуші субъектінің ағымдағы
активтер аудиті"
Тексерген:Қорабаев Б.С
Орындаған:Қамажанова С.Г
Семей 2009ж
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-4
1.Шаруашылық жүргізуші субъекті аудитінің теориялық аспектісі
1.1Шаруашылық операциялар циклдері аудитінің ерекшеліктері ... ... ...5-
11.
1.2 Бизнесті категориалдық талдаудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-16
1.3 Аудиттелетін бизнестің тиімділігін бағалаудың критерийлері ... ... .17-
19
2. Шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін аудиторлық бағалау
2.1Бизнес тиімділігі операциондық аудиттің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20-22
2.2 Бизнес ұйымдардың өтімділігі мен қаржы тұрақтылығын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
2.3 Коммерциялық ұйымдардың қаржы жағдайы мен қызмет тиімділігін
кешенді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 28-35
3.Ағымдық активтер аудитінің қазіргі жағдайдағы ерекшелектері мен
жетістіктерін жеңілдету жолдары
3.1 Тіркелген активтер 2009
жылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36-38
3.2Тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді ) өткізуден түскен
табыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-41
3.3 Бағамдық айырма мен басқа да
табыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...44-4 5
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...46-5 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .51
Кіріспе
Қазақсатан Республикасында аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы Қазақстан
Кеңес өкіметінің Минисрлер Кеңесінің қаулысы бойынша құрылды,яғни
15.11.1990 жыл №60-шы қаулысымен.Осы қаулы негізінде Республиканың Қаржы
Министрлігі жанынан шарушылық есеп принципінде аудит орталығы
Қазақстанаудит фирмасы ашылды, ал облыстарда оның териториялық
бөлімшелері құрылды.1992 жылдан бастап дербес акционерлік компания болып,
Республикамыздағы барлық түрдегі меншіктегі кәсіпорындары, мекемелерге
аудиторлық қызмет көрсетіп отырды.
Жалпы аудит латынның audio деген сөзінен шыққан. Ол тыңдап тұр
деген мағына білдіреді. Яғни, шарушылық жүргізуші субъектінің тиісті
ақпаратын тексеруші, бақылап басқарушы,тыңдаушы. Аудитор кірістік
операцияларды көрсетуде қолданылатын бухгалтерлік есептің жүйесін, сондай-
ақ бақылау әдістемесін талдағанда негізінде сауда операциялары
санкцияланғанын және тиісті тәртіппен тіркелгенін, яғни бақылау мақсаттары
орындалғандығын растайтын процедураларға көңіл бөледі.
Дж. К. Робертсон, Э. А. Аренс және Дж. К. Лоббек, А. Д.Шеремет және В.
П. Суйц, К. Ш. Дюсембаев, М. С. Ержанов, К. Друри, Э.С Хендриксен және М.
Ф. Ван Бреда, Л. А. Бернстайн сияқты белгілі шетелдік және отандық
ғалымдардың еңбектерінде жалпы аудитті ұйымдастырудың, шаруашылық жүргізуші
объектілерді қаржылық есеп беру мен қаржылық талдау аудитінің әдіснамалық
проблемалары қаралады. Алайда, оларда бизнестің қаржы –экономикалық талдауы
мен кешенді операциондық аудитті немесе шаруашылық жүргізуші субъекті іс
–қызмет түрлерін ұйымдастыру мәселелеріне арналған арнайы бөлім мен немесе
жеке әдістеме жоқ
Осы курстық жұмыс барысындағы менің тақырыбым Шаруашылық жүргізуші
субъектінің ағымдағы активтер аудиті.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің операцияларын жүргізу кезінде,
халақаралық іс-тәжірибе көрсеткендей пайда болған шаруашылық жүргізуші
операцияларын цикілі деп аталатын, есепті жеке объектілері арасындағы өзара
байланысты бөлсе, аудиторлық текесеруді жүргізу процесі оңтайлы болады.Іс
-әркеттің әр түрлі салаларындағы сан мен бірізділік бірдей болмағанымен,
экономикалық нақты секторындағы көптеген компаниялар үшін неғұрлым
маңыздылары мыналар:
1.Сатып алу цикілі, яғни алу мен дайындау, кредиторлық борыштың пайда
болуына әкелетін тауарлық –материалдық құндылықтырды дайындау жөніндегі
шарушылық жүргізуші субъектілерінің операцияларын біріктіреді.
2.Өндіріс цикліне еңбек құралдарын, еңбек керек –жарақтарын және
өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін өндірістік тұтыну бойынша
шаруашылық операциялары кіреді.
3.Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткізуге, дебиторлық
борыштың пайда болуымен және қаржылық қорытындыларды жасаумен байланысты
операциялар бар.
4.Қаржылық –инвестициялық цикл процестермен операциялардың активтерді
алу, дивиденд пен пайыз алу жөніндегі сан алуандық сипатталады.
5.Төлеу цикліне қолма –қол және қолма –қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлфқ борышты ақшалай төлеу жолымен де, өзара басқа
да талаптарды есепке алу операциялары арқылы да өтеуге байланысты шарушылық
жүргізу субъектілерінің операциялары жатады.
Курстық жұмысымды орындау барысында мынадай әдебиеттерді қолдандым:
Д.О.Абленов, Қ.Б.Абленов, Ақиқатжурналы, Бухгалтер бюлетені және де тағы
да басқа журналдар, газеттер.
Менің курстық жұмысымның мақсаты шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
ағымдағы активтер аудитін жүргізудің ерекшекліктерін қарастырып, оның дұрыс
ұйымдастырылуна бақылау жасап, субъектінің аудитінің тиімділігін бағалап,
ҚР –дағы шаруашылық жүргізуші субъектінің ағымдағы активтер аудитінің
нақты, әрі дұрыс жүргізілуіне зор көңіл аударып, барлық операцияларының
заңға сәйкестігін зерттеу болып табылады.
1.1 Шаруашылық операциялар циклдері аудитінің ерекшеліктері
Халықаралық іс-тәжірибе көрсеткендей, егер сегменттері ретінде шаруашылық
операцияларын атқарған кезде пайда болған шаруашылық операцияларының циклі
деп аталатын, есептің жеке объектілері арасындағы өзара байланысты бөлсе,
аудиторлық тексеруді жүргізу процесі оңтайлы болады. Іс-әрекетің әр түрлі
салаларындағы сан мен бірізділік бірдей болмағанымен, экономиканың нақты
секторындағы көптеген компаниялар үшін неғұрлым маңыздылары мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда
болуына әкелетін тауарлық-матриалдық құндылықтарды дайындау мен
айналымнан тыс актвтерді жасау және алу жөніндегі шаруашылық
операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын(материалдық емес активтер мен
негізгі құралдар),еңбек керек-жарақтарын(тауарлы-материалды қ
қорларды)және өнімді дайындау мен шығаруүшін еңбектің өзін
(өндірістік-шаруашылық жұмыстарын орындау мен оларға төлеу)
өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық операциялары кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткізуге, дебиторлық
борыштың пайда болуымен және қорытындыларды жасаумен байланысты
операциялар бар.
4. Қаржылық-инвестициялық цикл процесер мен операциялардың активтерді
алу,іс-әрекеттің әр түрлі салалары мен инвестициялау, бағалы
қағаздарға немесе басқа кәсіпорыедарға салу, дивиденд пен пайыз алу
жөніндегі сан алуандық сипатталады.
5. Төлеу цикліне қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де, өзар
талаптарды есепке алу немесе бартерлік операциялар арқылы да өтеуге
байланысты шаруашылық операциялар жатады.
Бақылау жүйесінің тиімділігі көбіне есепті мерзімнің аяқталуына
дейін бағаланады, бұл аудиторларға әрбір цикл бойынша бақылаудың сапасын
бағалауға, тестілеу процедураларын жүзеге асыруға және жыл соңында
орындалатын тексерудің алдын-ала бағдарламасыа өзгерістер енгізуге
мүмкіндік береді.Кейіннен аудиторлық жұмыстың ақырғы жоспары
жасалады.Сонымен бірге әрбір циклдің жалпы және арнайы бағыттары бойынша
тексерістің нақтылы процедураларын анықтайды.
Өткізу циклін бақылау мен кірістерді алу тиімділігін бағалаған кезде
мыналардың барысында жүзеге асатын шаруашылық операциялары қарастырылады:
А)тапсырыстарды бақылау;
Ә)кредиттер беру;
Б)тауарлармен көрсетілетін қызметтерді ұсыну;
В)тұтынушыларға шот көшірмелерін беру;
Г)борышыты (мерзімі өткен шоттарды) төлету;
Ғ)ақшалай түсім алу;
Шығарылатын өнім тұтынушыларын айқындап алу, қаржыландыру көздерін,
ақша алуды, айналымнан актив қорларын сатып алуды,еңбек пен материалдардың
дайын өнімге айналуы,оларды өткізу мен кіріс алуды анықтау кіретінін, іс-
әрекеттің әрқилы түрлеріне циклдіәк амал-тәсілді қолдану қолайлы екендігін
атап өткен жөн(2.сызба)
Әдетте тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді өткізу процесіне
қызметтің мынадай түрлері кіреді: сатып алушылардың тапсырыстарын алу мен
тіркеу; несие мен тауарларды жөнелту жағдайларын белгілеу; тапсырыстарды
орындау (тауарлар жөнелтуді тіркеу немесе көрсетілетін қызмет ұсыну)
туралыбелгі кіреді.
Аудитор кірістік операцияларды көрсетуде қолданылатын бухгалтерлік
есептің жүйесін, сондай-ақ бақылау әдістемесін талдағанда негізінде сауда
операциялары санкцияланғанын және тиісті тәртіппен тіркелгенін, яғни
бақылау мақсаттары орындалғандығын растайтын процедураларға көңіл бөледі.
Мұндай мақсаттараудиттің кіріс алу шоттарының,аяқталуы,дәлдігі мен болуы
сияқты міндеттерімен тығыз орындалады. (2.сызба)
Сатып алушылардың тапсырыстарын түсу шамасына қарай бақылаудың мақсаты
ықтимал дайындық болып табылады.Мұндай бақылаудың болмауы немесе
тиімділігінің жеткіліксіздігі қаржылық есептерді бұрмалауға әкеліп
соқтырады. Дегенмен аудитор сауда тапсырыстар процедураларымен транспорттық
жүк құжаттар жасалып болмаған мезетке дейін таныса алады.
Әкімшілік сатып алушыларға берілетін кредит мөлшерін анықтайтын
процедураны жасап шығарады; тиісті тәртіппен бұл туралы ақпарат береді; оны
оқтын-оқтын қайталайды,сосын орындалуын бақылайды.Әрбір компанияның өзінің
кредитшеңберін анықтау, баға белгілеу және басқа жағдайларының процедурасы
болады, дегенмен кредит бөлімшелері көпшілігінің іс-тәжірибесі ұқсас.
Тұрақты, сенімді сатып алушылардың тапсырыстары, егер тек кредитттің
белгіленген мөлшерінен аспаса, автоматты түрде орындалады. Кредит бөлімі
мезгіл-мезгіл жарияланатын көздер немесе қаржылық есеп сұрауы арқылы сатып
алушылардың қаржылқ жағдайы нашарламағанына көз жеткізеді. Осылайша жаңа
сатып алушылардың кредитке қабілеттілігі тексеріледі. Көптген компаниялар
кредитті ұлғайтпастан бұрын және кредиттікчек жазбас бұрын ең аз шамадағы
цифрді белгілейді. Кез келген жағдайда кредитке санкция әдетте кредит
бөлімі бастығының немесе басқа жауапты адамның жазбаша түрдегі рұқсатымен
беріледі.
Тауарларға тапсырысты орындау әдете мынадай кезеңдерден өтеді:өтінім,
буып-түю, орау және жөнелту.Олар жөніндегі нұсқаулықтар бір немесе бірнеше
бланкіде берілуі, қолдан рәсімделу немесе принциптерде басылуы мүмкін.
Сатып алушының арнайы тапсырысы бойынша дайындалатын тауарлар үшін жұмыс
өтінімдері жасалып, бірқатат жұмыс өтінімдері дайындалуы мүмкін. Кейбір
жағдайларда сатып алушының тапсырысы қолда бар дацын тауар қорынан
заводтағы өндірістік тапсырыс немесе жабдықтаушыладың тапсырысы арқылы
орындалады. Мұндай жағдайларда көліктік жүкқұжаттарды (накладнойларды)
әдетте тапсырысты орындау үшін тауардың бар екенін анықтау мақсатымен
негізгі инвесторлық карточкамен салыстырылады. Мұндай салыстыру тапсыпрысты
алудан бұрын да жасалады.
Аудиттің өткізу циклі мен табыстарды табу мақсаттарына жетуі бақылау
көбіне өндіріс циклін тексеру процедураларымен сәйкес келеді.Өндіріс
циклінің аудиті ең күрделі және көп еңбек сіңіруді қажет етеді,іс
тәжірибесі жүзінде әрқашан клиенттің салдасы мен бизнесіне байланысты
өзіндік ерекшеліктеі болады. Сондықтан өндіріс цикліне тексеруді ойдағыдай
жүргізу үшін өндірістік процестердің, басқару поцедураларының,шаруашылық
опеацияларының, оларды есптеу мен ішкі бақылау ерекшеліктерінің
тексерілетін мәнін түсінудің маңызы зор.(2.сызба)
Көптеген жағдайларда ішінара толтырылған шот фактураны жұмыс
нұсқаулығының бөлігі ретінде дайындау пайдалы. Кейде ол буып-түю,орау және
жөнелту процестері толық бекіткенге дейін жазылмайды,ондайда көліктік
жүкқұжаттың көшірмесі негізгі құжат болып қызмет етеді. Кез келген жағдайда
бақылау әдістемесінің түіні аяқталмаған операцияларды анықтау мен қарау
үшін материалдары бар папкілерді әрбір бөлімнің өз жұмысын орындауы туралы
белгілерді оқтын-оқтын салыстыруда.Тексерубарысында аудитор ішкі
бақылаудың, мысалы, сұраулар тізімі сияқты қсымша жұмыс құжаттарын жасайды.
Ішкі бақылаудың сұраулар тізімінде осы жүйег тән сұрақтар мен
жауаптарға арналған бағаналар ("қолданылмады", "иә", "жоқ", және аудитор
белгісі) болады."Жоқ" деген жауап бақылаудың осал жақтарын көрсетеді.
Бухгалтерлік есептің нақтылы тәртіпке салынған жүйесінде немесе шаруашылық
операцияларыциклдерін тиімсіз бақылауда шот-фактуралардың көшірмесі мен
қорытындыларды шығару жөнінде жағдайды едәір бұмалау пайда болуы
мүмкін.Сатып алу мен өнімді өткізу циклдары аудитіне сонымен қатар
көрсетілген жағдайлар мынадай ахуалдардың туындауына себепкер болады:
• Шоттар жазылмаған, тиелмеген тауарлар кірістермен, дебиторлық
борышты кемітуге әкеледі;
• Санкцияланбаған тиелімдерде жүзеге асыру берешегін өндіру сірә
бола қоймайтын шоттың пайда болуына дұшар етеді
• шот- фактурадағы байқамаған қателер кірістерді, дебиторлық және
кредиторлық борыштарды кеміту немесе ұлғайтуды туындатады;
• операцияларды синтетикалық және аналитикалық есепте тіркеудегі
қателіктер тиісті қалдықтарды бұрмалауға әкеледі
Сатып алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің іс барысында мүлік
шығарылатын немесе алынатын, ақша мен капитал жинақталатын мәліметтердің
барлығының бөлігі болып табылатындықтан, оларды орындау міндеттемелер де
туындайды, она алғашында сатып алу, иелікке алу және жұмсау циклінің аудиті
негізгі мақсаттарына жету деңгейін анықтау үшін іріктемелі тексерулер
жүргізіледі.
Операцияның "толықтық" белгісіне (критерийіне) сәйкестікті анықтау
үшін, сонымен бірге, мыналарға көз жеткізу қажет:
А)жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу есебінің шоттарында
көрсетілген міндеттемелер кәсіпорынның жабдықтаушыларға берешек актив пен
тауарлық-материалдық құндылықтарды нақты,толық көлемі болып табылады;
Ә)Қаржылық есепте іс жүзіндегі иелікке алынған ұзақ мерзімдік активтер мен
ТМҚ-ның барлығы көрсетілген;
Б)Негізгі құрал материалдық емес активтер мен ТМҚ объектілерін кіріске алу
олардың түсуі нақты іс жүзінде болған есепті кезеңде көрсетіледі;
В) Есептің толықтық пен қарама-қайшылықсыз болу талаптары сақталады;
Г)Түгендеу барысында анықталған активтер мен міндеттемелер мен жағдайындағы
ауытқуышылықтар бухгалтерлік есепте толық көлемде көрсетіледі.
Шаруашылық операцияларының әрбір циклі бойынша аудиттің белгілі бір
мақсаттарына жету деңгейі де осыған ұқсас анықталады.Аудиттің қабылданған
бағдарламаларына сәйкес кәсіпорын іс-әрекеттің кейбір операциялары немесе
учаскелері тұтас немесе іріктемелі тәсілмен тексеріледі.Мәселен, тауарлар
мен көрсетілген қызмет үшін төлемдіалу сатысына ақшалай қаражатты қорғау
бақылаудың маңызды мақсаты болып табылады.
Бұл мақсатқа жетуге бағытталған бақылаудың процедуралары ақшаның банкке
емес тікелей компанияға түсу-түспеуіне байланысты.
Егер ақша компанияға почтамен жіберілсе, онда ол чек түрінде келеді,
қолма-қол ақша немесе чектерді сөренің ар жағында тексеруші, не болмаса,
сатушы қабылдайды.Клиенттің банк арқылы көбіне есеп шотқа аудару неәдетте
сатып алушының шағымын бағалауға гнегізделгенесе телеграфтық аударымен
жүзеге асады.
Көптеген банктер қолма-қол ақшаның қозғалыс уақытын қысқарту үшін
есепшотқа ақша аудару жүйесін ұсынады,осылайша компанияда болатын қаржыны
молайтады.Сатып алушылар өздерінің аударымдарын салымдар тіркелетін тән
почта бөлімшесіне жолдайды.Ағымдағы есеп шот компания қызметкерлерінің
(персоналы) оған рұқсаты болмағандықтан, ақшалай түсімнің жақсы сақталуын
қамтамасыз етеді.
Ақшаны телеграфпен аударуда қома-қол ақшада,чектерде
қолданылмайды.Клиент аударымның гежей-тегжейін (соманы және банктегі шот
нөмірін) өз банкіне хабарлайды, сосын онда аударым аударым атқарылады.Алушы-
банк,яғни компанияның шоты бар банк, компанияға аударым туралы
хабарлайды.Мұндай аударымдар әдетте үлкен сома айналысында
қолданылады.Қолма-қол ақшаның қозғалыс уақыты едәуір қысқарады әдетте
қаражат компанияның қарауына аударылған күні түседі.Осылайша қолма-қол
шотқа ақша аудару жүйесі сияқты телеграфтық аударым да ақшалай түсімнің
жақсы сақталуын қамтамасыз етеді.
Алынатын сома мен тіркелетін шоттардың ассадан тыс қысқартулары
жеңілдік болып танылады. Сатып алушыларға жеңілдік берілгенде олар
белгіленген шектен аспайды деп жорамалданады.Кейбір компанияларда
жнңілдіктер тұрақты клиенттер үшін әдеттегідей іс болып табылады және
оларды санкциялау мен тіркеу жақсы жолға қойылған. Процесті
компьютерлендіруде жеңілдіктердің шарттары мен мөлшерлері ақшалай түсімді
қабылдау сәтінде негізгі файл бойынша тексеріледі.Қажетті түзетулерді одан
әрі зерттеу мен енгізу үшін санкцияланбаған жеңілдіктер туралы жеке есеп
дайындалады.
Сапа бойынша жеңілдіктер аз кездеседі, оларды растау қиын, әдетте сатып
алушының шағымын бағалауға негізделген.Сонымен қатар оларға санкция бере
алатын және қандай жағдайда екендігін шешетін компания бақылайды. Санциялау
мен жеңілдіктерді құжаттауға қатысты тиісті шешімге жетуге мүмкіндік
беретін белгілі есептілік бар.Тіркелмеген жеңілдіктер инкассаланбаған
дебиторлық борышты қарау барысында анықталады.
Ақшалай түсімдерді кез-келген жеңілдіктерге санкция берілісімен немесе
бұл мәселелерді шешумен бір мезгілде шот-фактуралармен бірге салыстыруға
дейін тіркеуге болады. Қай жағдай да ақшаай түсімдерді тіркеу процесі
бірдей. Еңбекті қолмен ұйымдастыруда әдетте қайнар көзі бойынша (қолма –
қол ақша үшін сату немесе шоттар бойынша сатып алушыдан түскен ақы)
түсімдерді тіркеу журналына немесе бас кітапқа жазуды көшіру үшін негіз
болып қызмет ететін алғашқы тіркеу кітабына жазылады. Ақша қабылдауда
даындалған егжей-тегжейгі тізімдер аналитикалық есеп кітаптары бойынша
қорытынды шығару үшін бастақы құжаттар ретінде қолданылады. Процесті
компьютерлендіргенде мәліменттерде бар тізімдер әдете ақшалай түсімдер
туралы ақпарат енгізу үшін бастапқы құжаттар ретінде пайдаланылады. Егер
банк мұндай мәліметтерді компьютер үшін, мәселен магниттік дискіде
қолдануға жарамды түрде есепшотқа ұсына алатындай болса, онда түсім туралы
ақпаратты енгізу дискті компьтерге қойумен бітеді. Әдетте барлық
кіргізілген мәліметер жазылатын ақшалай түсімдер туралы күн сайынғы есеп
әзірленеді. Бір күн ішіндегі барлық түсімнің сомасын енгізілгеннен кейін
әдетте алғашқы тізіліммен немесе пакет сомасымен жәолардың не мөрленген
депозит салымы туралы бланк көшірмелерімен немесе басқа банктік
түбіртектермен салыстырады. Әдетте түсімдерді қабылдаумен шұғылданбайтын
адамның ондай салыстыруды жүргізуі барлық түсімдердің тіркелуін қамтамасыз
етеді.
Тауарлар мен қызметтер үшін төлем алу процесінің соңғы кезеңі – бас
кітапта қортынды шығаору. Еңбекті қолмен атқаруы ұйымдастыруда жиынтық сома
ақшалай түсімді тіркеу журналынан және жеңілдіктерді тіркеу журналынан
жазбаларды оқтын – оқтын (әдетте ай сайын) Бас кітапқа көшіреді. Бұл
операциялар компьютермен жасалса, толықтырулады Бас кітапқа енгізу үшін
ақшалай түсімдердің файылы (мұнда сондай-ақ сатып алушыларға санкцияланған
жеңілдіктер туралы мәліметтер болуы мүмкін) қолданылады. Ақшалай түсімдер
мен жеңілдіктер жайлы мәліметтер енгізу және оларды өңдеуге қабылдау
шамасына қарай дебиторлық шоттардың файылдары жеңілдетіліп, босатылады.
Жеңілдіктер туралы мәліметтер егер олар типтік тұрпаттаболмаса, әдетте жеке
– жеке енгізіледі, егер олар өңдеуге қабылданса, онда дебиторлық шоттардық
файлы толықтырылады. Рет бойынша нөмірленген кредиттік жазбалар жазыла және
олардың файылына өзгерістер енгізіледі, ол сосын Бас кітапқа толықтырулар
енгізу үшін қолданылады.
Жазбаларды дебиторлар шоттарының аналитикалық есебі кітабына көшіруді
әдетте қаржы жұмысымен шұғылданбайтын адамдар атқарады; Бас кітапқа
жазбаларды көшіруді дебиторлық шоттардың аналитикалық есебі кітабына
толықтырулар немесе файл енгізілетін компьютер немесе адам орындайды.
Міндеттемелерді осылай бөлу дәлдік мақсаттарына да жауап береді.Мұндай
амалдың тиімділігі әдетте Бас кітаппен және дебиторлық шоттардың
аналитикалық есебі кітабымен жиі-жиі салыстырумен нығайады. Сатып
алушыларға шоттардан көшірмені мезгіл-мезгіл есептеуде барлық ақшалай
түсімдер мен әртүрлі жеңілдіктерді толық қамтамасыз етуде жәрдемдеседі.
Аудитор жоғарыда көрсетілген мақсаттарға кәсіпорынның есептік және
құрылымдық саясаты талаптарын жалпы тексеру амалдарын жүргізе
отырып,жетеді. Мәселен, дебиторлық борышты растаут-шоттардың мәліметтерінің
тексерудің маңызды сәті. Растау аудиттің әрбір мақсатына келетін тестілерді
зерттегенде, сосын жеке – жеке және егжей – тегжейлі талқыланады.
Аналитикалық процедуралардың қорытындылары баланс баптарының тестілерін
анықтауда елеулі фактор болып табылады. Сатып алу, өндіріс, өткізу мен
кірістерді алу циклдеріндегі барлық шоттар негізділііне, толықтылығына,
дәлдігіне, бар екендігіне, мерімі сақталуына, есеп шоттарымен бағалау
белгілеріне, заңдылығына, мәліметтерді ұсыну мен ашп көрсетуге тестіленеді.
Аналитикалық процедуралардың ең маңызды типтерінің бірі - өткен дылдар
ішіндегі мәлімттермен салстыру үшін салыстырмалы көрсеткіштерді пайдалану.
Дебиторлық және кредиторлық борышқа, өз ара есептесулерді орындауға, ірі
және әдеттен тыс салалармен міндеттемелерге шолу жасау қажет.
Ерекше көңіл бөлуге тұрарлық типтік жеке дебиторлар мен кредиторлардың
шоттары болып тікелеу көрсетілмеген міндеттемелер, ұзақ уақыт бойы
төленбеген ірі айналымдар мен шоттар, еншілес компаниялардың дебиторлары
мен кредиторларының шоттары, ресми тұлғалардың, директорлардың және т.с.с
шоттар қаралуға тиісті екендігін анықтау үшін баланс кезіндегі (уақыт
бойынша сынама баланс) шоттардың тізіліміне шолу жасауы тиіс.
Кезеңді зерттеу аяқталған соң аудиторлар тиімділігін өлшеу үшін
тексірілетін циклдің бақылау сапасын бағалауға тиіс. Бакылаудың күшті
жақтарын анықтау үшін әдетте ішкі бақылау жұмысы принциптеріне негізделген
жүелік құрылымы қолданылады.Бақылаудың бағыттары егжей-тегжейлі және
ерекшелікті болуы мүмкін. Іс-тәжірибе жүзінде шаруашылық операцияның барлық
түрлері жеті негізгі тармақ бойынша бақыланады: шынайылық, толықтық,
рұқсат, дәлдік, жүктеу,есеп пен
Басшылық аудиторлық ұйым қаржылық есеп көрсеткіштерінің анықтығына және
қаралатын жүйенің әрбірі үшін бақылаудың тиімділігі бағалауға қалай әсер
ететіндігін түсіну үшін шаруашылық операциялары циклдерінің қай жүйесінде
күшті және әлсіз жақтары бар екендігін анықтауы қажет.Сондықтан бақылаудың
жеткіліксіздігі салдары ретінде елеулі қателер жоқтығын дәлелдеуге болатын
тиісті жыл сайынға процндураларды белгілеу талап етеді.
Әдетте бақылаудың тиімсіздігібірлік үлесімен бейнеленеді,абсолютті
емес: бақылау бар немесе жоқ. Көптеген аудиторлық фирмалар қолданылатын кең
таралған бағалау жүйесі бар:
• үздік (бақылаудың жоғары тиімділігі)
• жақсы (бақылаудың орташа тиімділігі)
• қанағаттанарлық (бақылаудың төмен тиімділігі)
• нашар (бақылауың тиімсіздік ықтималығы ең көп шамада,яғни жақын
немесе 1,0 тең)
Осындай тәсілмен бақылау тиімділігін кез келген дәрежесін анықтауға
болады.
Шаруашылық операцияларын циклдік және объектілік бақылауды ұтымды
үйлестіру аудиторлық тексерулерді жүргізуге арналған ең пайдалы әдіс-тәсіл
болып табылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржылық есебі
элементтері мен іс-әрекет циклдерінің аудитін өткізу технологиясының
теориялық-әдіснамалық аспектілері проблемалық ғылыми зерттеулердің тұрақты
объектілері болып қызмет етеді,жүйелі түрде жетілдіріледі және барлық
мүдделі тараптардың, бұларға тапсырыс берушілер,аудиторлық ұйымдар және
бақылау аудиторлық тексерудің қорытындыларын пайдаланушылар да кіреді,
ерекше назарын аударуға лайықты.
1.2 Бизнесті категориалдық талдаудың негізі
Экономикалық әдебиетте табыс (пайда) әкелетін іс-қызметтің кез-
келген түрі сияқты бизнес (ағылшынша business) ұғымын түсіндіру кең
қанат жайған. Алайда басқа да пікірлер де жоқ емес.Мысалы, кейбір
зерттеушілер бизнес сөзінің американдық шығу тегі бар (busy-шұғылдану
түрінен) деп санайды.Уақыт өте келе мағынасына қарай әр түрлі мәнге ие бола
бастаған: іс,жұмыс, кәсіп, мамандық, мәміле, кәсіпкерлік,іскерлік топтар,
компаниялар, еңбекақы көзі және т.б бизнес ұғымының өрісін кеңейтіп
тұр.Байқағанымыздай бизнес сөзі өте күрделі және көп жақты категория
туралы түсінік береді.Сондықтан оны түсіндіру белгілі бір шектеулі
талдауларды талап етеді.
Кең мағынасында категориялы сараптама ( гректің kategoeia-
айтылғандар.белгі) –зерттелетін объектінің әр түрлі жақтарын нақтылы-ғылыми
категориялардың элементі негізінде қарастырылатын бизнестің экономикалық
іс-әрекетін шынайы тану тәсілі.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша, бизнес-жұмыспен қамту және қызмет
қөрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен
ұйымдардың, сондай ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып табылады.
Басқаша айтсақ, бизнес-пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық пайда табу
мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіби, жұмыстың нәтижесі
немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін іс-әрекет немесе басқа
қымет хобби, қайырымдылық қызмет, көмек көрсету, материялдық және ақшалай
қаржынысыйлау мен беру, жай уақыт өткізу, бос уақытты пайдалану және т.с.с.
болып түсініледі.
Бизнес және кәсіпкерлік ұғымы бір – бірімен тығыз байланысты.
Көбіне оларды синоним реінде қолданады. Бұл дрыс емес, өйткені бұл
ұғымдардың мазмұны жағынан көп айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік – жұмыс
және қымет көрсетудің, өнімнің жаңа түрлерін игеру мен шығару үшін
мүмкіндіктерді жүзеге асыруда ізденіспен, тәуекелмен бел байлаушы жаңашыл,
творчестволық және бастамашық шаруашылық іс - әркет ретінде түсіндіріледі.
Бұрын – соңды болмаған немесе өзгелердің қолынан шықпаған бар жаңаны
ізденуші іскер адамдарды ғана кәсіпкер деп есептеуге болады.
Творчество,іс-қызметтің жаңа тиімді бағыттарын іздеумен жүзеге асыру-
кәсіпкерлік пен бизнестің арасындағы негізгі айырмашылық осы.Ендеше
бизнес термин ретінде негізгі мақсат- табыс пен пайда алуда кез келген
күнделікті ең қарапайым әс-әрекетті анықтау үшін қолданылады. Алайда бұл
жағдайлар бизнестің кәсіпкерлік негізінде өркендеп,кең таралуын шектемейді,
керісінше, алға қойылған мақсат-ірі табыс пен мол пайдаға жетуін көздейді.
Категориалдық талдау бизнес ұғымының кәсіпкерлік ұғымынан
мазмұнды жағынан ғана емес, қатысушылар құрамы жөнінен де кең екендігін
көрсетеді.Ол нарықтық экономиканың барлық қатысушылары арасындағы қарым-
атынасты қамтиды және құрамына бизнесмендердің іс-әрекеттерін ғана емес,
тұтынушыларды, серіктестерді, жалдамалы жұмысшыларды, мемлекеттік,
шаруашылық, әлеуметтік және тағы басқа құрылымдардың қызметкерлерін өзіне
тартады.Бизнестің категориалдық талдауының негізгі мақсаттық межесі
қоршаған ортаны жан-жақты зерттеп-білу үшін экономикалық әлеутті бағалап,
оған барлық қатысушылардың іс-қызметі тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін
айқындауда жатыр.Мұндайда бизнесті танудың ерекше маңызды категориалары:
капитал, жер, өндіріс құралдары, кіріс, шығындар, қуат, өнімділік,
тиімділікі үлгі, жағдай, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекелділік,
инвестициялар, қаржы, процент, мөлшерлеме, левередж (тұтқаны пайдалану
нәтижесі), опцион, дисконт және т.б қолданылады.
Кез келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестігі
ұйымдасқан формасы әр түрлі жеке және шағын кәсіпорыннан бастап,
трансұлттық корпорацияларда, компания мен қоғамдастықтарда өз ісін бастай
алады.Олардың жалпы мақсаттары-бизнеске қатысушылардың барлығы тұрмыс
жағдайларын түзетуді қамтамасыз ету,материалдқ игіліктер мен басқадай
пайда, табыс алу, кіріс кіргізу.
Бизнестің мақсаты сипатына қарай әр түрлі болуы мүмкін.Категориалдық
талдау олардың ең маңыздыларын бөлуге мүмкіндік береді. Олардың ішінде
келесі негізгі мақсаттардың үлкен мәні бар:
• тұрақты және материалдық игіліктерді алу;
• бизнестің дамуы үшін капитал жинақтау;
• бизнеске қатысушылардың өзіндік мүдделерін ескере отырып,қоғам
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға резервтер іздестіру;
• нарытағы алғы шепті алу мен ықпал ету өрісін кеңейту;
• өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтіөткізк мен
өндірістің оңтайлы жағдайларын жасау;
• бизнеске қатысушылардың талаптарын қанағаттандыру мен
мүдделеріді сақтау;
• бизнеске қатысушылардың өз қабілеттерін өздері жүзеге асыру;
• әлеуметтік-экономикалық іс-қызметтің әр түрлі салаларында
табыстарға жету;
• бинес мәселерін шешуге творчестволық қарауды дамыту;
• ең көп пайда, табыс және материалдық игіліктерді тұрақты алуда
сенімділікті арттыру.
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене келе, оның жағдайын
экономикалық бақылау мен кешенді талдаудың тәсілдерін анықтап,міндеттерін
қою атқарылады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы жақсы жаққа қарай түбегейлі
өзгерістерге ұшырағанын ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалды-
құндық талдаусыз және шауашылық қызметінің барлық шығындары мен
нәтижелерінің өлшемдестігінсіз, ұсыныстар мен бағалардың, сұраныстың
арақатынастарын, бәсеке мен экономикалық конъюнтураны есепке ала отырып,
нарықтық тетікті дұрыс қолданусыз тиімді бизнес жайлы сөз болуы мүмкін
емес.
Әртүрлі бөліктер мен элементтерден құралатын экономикалық жүйе
ретінде бизнесті бақылаудың кешенді тәсілі ерекше мәнге ие болады. Сонымен
бірге, шаруашыық жүргізу субъектілердің іс-қызметіндегі экономикалық,
құқықтық, саяси, әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық
және салалық жағдайларды қосып, бизнестің, макро-, мезо- және микроорта
жағдайын арнайы талдауға тиісті көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі ретінде
экономикалық қызметтің өзара байланысқан бөліктері мен элементтерінен
құралатын, әрбірі жұмыс істеудің жалпы режимінде өз үлесін қосатын белгілі
бір тұтастық түсіндіріледі. Бизнес кешенді талдау мен экономикалық талдау
мен объектісі ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің іскерлік
байланыстарының күделі жүйесі болып табылады. Бизнес жүйесіне әлемдік
шаруашылықтың сан қилы элементтері және оның инфрақұрылымы, жеке салалар,
ұдайы өнліріс аймақтары мен процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және
шаруашылық жүргізуші субъектілердің іскерлік қатынастарының басқа
аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бірге, бизнес- оған белгілі бір қатысушылардың
экономикалық тқарым-қатынастарының жиынтығы болып шығады. Қазіргі бизнестің
көптеген қатысушыарын ірілендірілген төрт топқа бөлуге болады:
1. Кәсіпкерлер- өнімді,жұмысты және көрсетілген қызметті өндіру мен
өткізу жөніндегі өзінің бастамашыл іс-әрекетін жүзеге асыратын
тұлғалар. Олар өз қызметі барысында басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілермен іскерлік қарым-қатынасқа түседі, нәтижесінде негізгі
үш компонентке өнім өндірісі,сауда және коммерциялық делдалдық
кіретін кәсіпкерлік бизнес өрісі қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар.Бұл
топтың бизнесіне қатысушылардың мүдделері тауарларды алу арқылы
және өзара пайда негізінде өнімді өндірушілер мен сатушылармен
қарым-қатынасты ретке келтіру жолымен жүзеге асады.Өзінің
тұтынушылық мүдделерін іске асыра жүріп, қатысушылардың бұл тобы
тұтынушылық бизнес өрісін жасайды.
3. Жалдамалы персонал және олардың кәсіподақтары. Осы іскерлік топтың
мүддесі сатып алатын тауарлар орындалатын жұмыс нәтижесінде және
екі жақтың да пайдалы қарым-қатынасы арқылы жүзеге
асады.Қатысушылардың бұл тобы еңбек бизнесі саласын құрайды.
4. Іс туралы мәмілеге тікелей қатысушы мемлекеттік органдар,мекемелер
мен ұйымдар.Олардың мүдделері тұтастай мемлекеттің де, барлық
азаматтарының да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен жалпы
қоғамдық, ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа
бағдарламаларды іске асыру арқылы байқалады. Бұл топ мемлекеттік
бизнес өрісін құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сала да кіретін, адамдардың әр
түрлі тіршілік әрекеттері бизнес объектілері бола алады. Іс-әрекет өрісіне
байланысты, ең алдымен, өндірістік, коммерциялық бизнесің арасын
айырып,тану керек. Олар бизнестің дербес түрі болып табылады және өзара
байланыста, бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Өндірістік бизнес ел экономикасының дамуында маңызды және айқындауыш
мәнге ие. Бұл бизнестің күрделі де қиын түрлерінің бірі. Нарықтық
экономикаға өту кезеңінде ТМД елдерінде кәсіпкерлердің көпшілігі бизнестің
коммерциялық саласына басымырақ ұмтылды. Қоғамдағы экономикалық жағдайдың
тұрақтану шамасына қарай өндірістік бизнес кеңейеді және жетекші орынға ие
болады.
Коммерциялық бизнес сату-сатып алу және сауда –делдалдық іс-қызмет
бойынша операцияларды өткізуде қалыптасқан тауарлық-ақша қатынастарын
сипаттайды. Бұл жерде бизнесменге бәсеке деңгейі,нарық конъюктурасы,
өнімнің, жұмыстың, және көрсетілген қызметтің нақтытүріне сұраныстың,
ұсынстың және бағаның арақатынасын анықтауына тура келеді. Нені және қалай
сатып алуды, қашан және қайда сатуды, қандай тауарлар мен қызметтер
сұранысқа ие болатындығын және ең бастысы, пайда әкелетіндігін дәл білу
үшін маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет.
Қаржылық бизнес -сату-сатып алу объектілері болып ақша, құнды
қағаздар мен борыш міндеттемелері шығатын коммерциялық қызметтің ерекше
түрі. Валюталық-ақшалық және қаржы-несие операцияларын жүргізу шығындарды
жабу мен пайда алу үшін кәсіпкерлік табысты қамтамасыз етуі тиіс.Қаржылық
бизнес валюталық рынок пен құнды қағаздар рыногын маркетингтік зерттеуге
негізделеді.
Бизнестің кез келген түрі қалыпты жұмыс істеуі үшін иісті
инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы-шаруашылық жүргізуші субъектіледің
сан қилы іскерлік қатынастарын бір тұтас етіп байланыстыратын және
жалғайтын ұйымдық құқықтық формалардың жиынтығы.
Бизнестің инфрақұрылымының маңызды элементтері мыналар:
• ақпараттық жүйелер, технологиялар мен басқадай қатынас құралдары;
• қаржы -несие жүйесі, банктер мен қор биржалары;
• инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру мен траст
компаниялары;
• сауда –делдалдық ұйымдар, тауарлық –шикізаттық биржалар,
жәрмеңкелер, көрмелер және аукциондар;
• салықтық, кедендік, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің
басқа органдары;
• аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұымдар мен
бұқаралық ақпарат құралдары;
• бизнеске қатысы бар қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар және т.с.с.
Бизнестің көптеген функциялары арасында, әсірісе өндірістік
міндетті ерекше бөлінеді. Өнім өндірісінсіз ештеңе сатылмайды, бәсеке
деңгейі мен нарық жағдайын жете білу мүмкін емес. Нақты өндірістік процесте
дара элементтердің: жалдамалы еңбеккерлердің еңбек капиталы, табиғи
ресурстардың, еңбек құралдарының және маңызы жағынан еш кем емес төртінші
фактор –кәсіпкерлер мен өндірісі ұйымдастырушылардың жасампаз қызметін
біріктіру жүреді. Ұдайы өндіріс процесінің барлық сатылары ең жақсы
нәтижелерге, жоғары табыстарға және басқа материалдық игіліктерге жету
мақсатымен оңтайлы режимде өтуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан да өте
жоғары пайданы тез алуға бағытталмаумен, керісінше ұзақ мерзімді пайдалылық
пен біркелкі табыстың тұрақтылығына бейімделумен ерекшеленеді. Бәсекенің
қабылдауға боларлықтай мөлшері мен нарық конънктурасын баға маркетингі
арқылы байланыстырып, адал бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру
көмегімен үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейін
арттыруға әкеледі.
Ғалымдар мен маман практиктер -әлемдік экономиканың даму
тенденциялары мен осы кезеңдегі басым фактордың жиынтығының ықпалын
айқындай отырып, өздерінің бизнеске деген көзқарасын қайта қарап, оның жаңа
тұжырымдарын жасап шығаруда. Сонымен бірге нарықтық экономикасы, өнеркәсәбі
дамыған елдерде бизнесті ұйымдастырудың түрлері, формалары мен озық
тәжірибесі сын тұрғысынан талданады. Мәселен, АҚШ –та, Ұлыбританияда,
Германияда бос уақыттың көбеюі,ішкі фирмалық жоспарлау, жаһандау мен бизнес
дамуының халықаралық аспектілері сияқты факторларға ерекше көңіл бөлінеді.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндірісиік
процестің барлық сатыларында ұтымды қолданылуы тиіс табиғи, еңбек және
материалдық ресурстар сияқты факторлар бірінші деңгейлі мәнге ие. Нақ осы
жерде бизнеске қатысушылардың барлығының, өндірісіт ұйымдастырушылардың:
кәсіпкерлердің, жалдамалы қызметкерлердің, қаржы-несие мен нарықтық
экономиканың басқа сала еңбеккерлерінің бастамашылдығы мен құзыреттілігі
көрінуі тиіс.
Бизнес беталысының қалыптасып, нығаю жолында мемлекеттік
реттеу,монополиямен инфляцияның ықпалын азайту, кәсіпкерлікті қоғам
тарапынан және оның ұйымдастырушылық –институциональдық құрылымын қолдау
сияқты нарықтық емес факторлар өз ролін атқаруы тиіс. Бизнеске қатысушылар
өз ісінің беріктігі мен тиімілігін қамтамасыз ету үшін экономика мен
саясатты болжанбаған құрылыстарды уақытылы және бара бар қабылдауға үйренуі
тиіс.
1.3 Аудиттелетін бизнестің тиімділігін бағалаудың критерийлері
Аудитерлік қызмет саласыдағы халықаралық және отандық құқықтық –
нормативтік акті талаптарына сәйкес жыл сайын тексеруге жататын, шаруашылық
жүргізетін субъектілер тізбесі елеулі түрде кеңейеді:
• Халықтық акционерлік қоғамның ұйымдастыру-құқықтық формалары бар
компаниялар;
• Табиғи монополия субъектілері;
• Бактермен басқа кредиттік мекемелер;
• Жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компаниялар, инвестициялық қорлар;
• Сақтандыру ұйымдармен өзара сақтандыру қоғамдары;
• Тауарлық және қор биржалары;
• ҚР заңнамаларында қарастырылған, заңды және жеке тұлғалар жасайтын
міндетті аударымдар қаржы құрау көзі болып шығатын бюджеттен тыс
қорлар;
• Заңды және жеке тұлғалардың ерікті аударымдары қаржы құрау көздері
болып қызмет ететін қайырымдылық пен басқалай қорлар;
• Ұсталымдар, егер жарлық копиталда шетелдік инвесторларға тиесілі
үлес бар болса, мөлшеріне қарамастан.
Тексеру объектісін бағалау – көрсеткіштер жүйесі мен арнайы өлшем –
белгілер, ғылыми негізделген тәсілдерді анықтау операциондық аудиттың
әдістемесін жасаудық масты мәселелері болып саналады. Егер қаржылық
есептеме аудиті үшін бухгалтерлік есеппен аудит жөніндегі халық аралық
стандарттар мен басқа нормативтік құжаттарда көрсетілген принциптер,
критерийлер мен көрсеткіштер белгіленсе, онда операциондық аудит үшін
бъектінің жағдайлары мен бизнестің тиімділігін бағалаудың мұндай құралдары
мен критерийлерін жасай өте күрделі мәселе.
Объективті белгілерді әзірлеу көп шығындар тұрғысынан қарағанда,
күрделі және мақсатқа сәйкес емес болған жағдайда, оларды талқылау мен
келісу жолымен алады. Бұл процеске тартылған тараптар болу тиіс:
кәсіпорынның әкімшілішгі, қойылған міндетті шешуге мүдделі үшінші тұлғалар
мен аудиторлар. Материалдық өндірістің нақты саласындағы бизнестің
тиімділігін бағалау белгісі болып шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс
–қызметінің қаржы –экономикалық тұрақтылығының және іскер белсенділігінің,
табыстылығының көрсеткіштері мен сапалық қызмет етеді.
Біз А.А. Тереховтің Шаруашылқ іс –қызмет тиімділігінің
операциондық аудиті объективті қажеттілік болғандықтан, бұрынғы КСРО-да
үнемі бар болған деген көзқарасына қосыламыз. Соның ішінде, ол
негізгіжұмыс орны тиісті ҒЗИ мен жоғары оқу оындарының ғылыми –зерттеу
секторлары болған жоғары білікті ғвлымдар, экономистер, бухгалтер және
басқа мамандар орындаған көптеген сан алуандығы мен көлемі жағынан зор
ғылыми –зерттеу жұмыстарына сүйенеді Мұндай жұмысты бұрын орындаған
ғалымдар мен мамандардың көбі нарықтық экономикаға өту кезеңінің басында
ауитор, кеңесші талдаушы және сарапшы болып қайта маманданды, сондай –ақ
өздерінің аудиторлық, консалтингтік және сарапшылық –талдамалық фирмаларын
құрды.
Дж. К. Робертсон, Э. А. Аренс және Дж. К. Лоббек, А. Д.Шеремет
және В. П. Суйц, К. Ш. Дюсембаев, М. С. Ержанов, К. Друри, Э.С Хендриксен
және М. Ф. Ван Бреда, Л. А. Бернстайн сияқты белгілі шетелдік және отандық
ғалымдардың еңбектерінде жалпы аудитті ұйымдастырудың, шаруашылық жүргізуші
объектілерді қаржылық есеп беру мен қаржылық талдау аудитінің әдіснамалық
проблемалары қаралады. Алайда, оларда бизнестің қаржы –экономикалық талдауы
мен кешенді операциондық аудитті немесе шаруашылық жүргізуші субъекті іс
–қызмет түрлерін ұйымдастыру мәселелеріне арналған арнайы бөлім мен немесе
жеке әдістеме жоқ.
Операционды аудит пен бизнесті қаржы – экономикалық талдау
түрлерінің, мақсаттары мен сан алуандығы бухгалтерлік есеп, аудит, қаржы,
эккаунтинг, менеджмент, контроллинг, маркетинг, микроэкономика, статистика,
қолданбалы математика, ақпараттық жүйелер мен технологиялар саласындағы
іргелі, қолданбалы және ізашар әзірлемелерді творчестволық пен қолдануға
негіз ретінде алуға мүмкіндік береді.
Операциондық аудит тек бухгалтерлік ақпаратпен ғана шектелмейді,
өйкені оның аясында ішкі бақылау, ұйымдастырушылық құрылым, жабдықтау,
компанияның өндірісі мен қаржылық - өкізушілік қызметі жағдайын бағалау
жасалады. Операциондық аудитті жүргізгенде есеп саясатын жүзеге асырудың
және компанияның іс –қызметін басқарудың қолданыстағы жүйесінің дұрыстығын
бағалауға көп көңіл бөлінеді. Операциондық аудиттің негізгі мақсаттары
тұрғысынан, нақтылай айтқанда, тиімділік пен өніміділікіті зерттеу
көзқарасында есеп жүйесінің де әсері мен тиімділігін ажырату қажеттілігі
туындайды.
А. А. Ветровтың пайымдауынша, есеп саясатының өнімділігі қойылған
мақсаттарға жетуді, ал тиімдірек –белгілі бір нәтижелікке жету үшін
қолданылатын ресурстар немесе қарылық құралдар. Компанияның есеп саясатының
операциондық аудиті дебиторлық және кредиторлық борышты немесе ақшаның
жалпы жетпеуін айқындап қана қоймай, жаңалықты енгізу жөнінде ұсыныстар
беруі тиіс. Егер қаржылық есептеме аудитіне тексеру ауқымын белгілеу ішкі
шаруашылық бақылау жүйесін бағалаудың бастымақсаты болып саналса, ал
операциондық аудит үшін мақсат бақылау жүйесінің тиіміділігі мен
өнімділігін бағалауда клиенттің бақылаушылық мезеттерін қаржылық үшін де,
операциондық аудит үшін де бір тәсілмен анықтауға болады, алайда, бұл
бағалаудың мақсаттары әр түрлі операциондық аудитор өнімді өткізу бойынша
фактуралар мен кітап шоттары көшірмелерін тексере келе актив қозғалысын
ішкі шаруашылық бақылау тиіиді жасалатындығын, бұл кәсіпорын конр
–агенттердің мүдделеріне қысым жасалу –жасамауын және олардың
айналымдылығын тездетуді қаншалықты қамтамасыз ететіндігін анықтай алады.
Қаржылық аудитор ішкі шаруашылық баылау бойынша дәл осындай операцияны
орындайды, дегенмен оның негізгі мақсаты –бақылау аясын тарылту немесе
қаржылық есептілікті тексеру мерзімдерін қысқарту.
Қаржылық есеп беру аудиті үшін ішкі шаруашылық бақылауды бағалау
есептіліктің дәлдігіне әсер ететін сұрақтарға жауап берумен шектелген, ал
операциялық аудитте бақылаудың кез келген түрінің өнімдіікке әсер немесе
өндірісті ұйымдастырудың немесе барлық ресурстарды қолданудың тиімділігі
қарастырылады. Мысалы, ұйымдастырушылық аудиті шегінде есеп саясатын,
қажеттіліктерді анықтаудың дұрыстығын, экономикалық ресурстарды
ішкішаруаылық бақылау жүйесі жағдайын тексеруге болады. Функционалды
аудиттің көмегімен сатып алу циклінен бастап, өнімді, жұмысты көрсетілетін
қызметті өткізу циклімен аяқталатын, активтерді олалдың қозғалысындағы
әрбір саты бойынша басқару тиімділігі аяқталады. Есеп саясатын қалыптастыру
үшін шаруашылық операцияларын белгілеудің, активтерді, міндеттемелерді және
іс-қызмет нәтижелерін бағалаудың баламалы әдістеріне жол беретін
бухгалтерлік есеп стандарттары база ретінде қызмет ететіні белгілі.
Сондықтан ұйымдастырушылық аудитті өткізгенде саясаты қаншалықтыдұрыс
жасалғанын тексеріп, бизнестің тиімділігіне ықпал жасайтын аспектілеріне
сипаттау беру керек. Осыдан кейін субъектінің өндірістік ресурстарға
қажеттілігін айқындауға қолданылатын тәсілдер, нормалар мен нормативтердің
озаттығы мен негізділігін бағалауға кіріскен жөн.
Көптеген аудиторлар мен талдаушылар маңызды қаржылық коэффиценттерді
анықтау үшін шамамен бағалауды қолданады. Мәселен, егер ағымдағы коэффицент
(активтердің қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы) екіге тең болса, онда
бұл жақсы. Дегенмен, мұндай көрсеткіштер одан арғызерттеулерду өткізуге
көмектессе де, олар іс –қызметінің әр түрлі салаларындағы кез келген
кәсіпорындар үшін жарамды деп айтуға болмайды.
Салалық көрсеткіштер әдісін қолдану бағалаудың алдағы тәсілдерінің
жағымсыз жақтарын жоюға мүмкіндік береді.Бұл әдіс кәсіорынның бірдей
саладағы басқа фирмаларымен сол бір уақыттағы іс –қызмет қорытындыларын
салыстыруды көздейді. Салалық көрсеткіштер әдісін қолданғанда, мыналарды
ескеру керек:
1. екі кәсіпорын бір салада жұмыс істесе де, оларды салыстыруға
келмеуі мүмкін;
2. ірі компаниялардың көпшілігі бір саладан ғана емес, салаларда да
қызмет жасайды;
3. жеткілікті түрде салыстыруға болатын кәсіпорындар жоқ.
Компанияның экономикалық жағдайын тексеру активтердің айналымдылығы,
меншікті капитал мен қарыз қаржысы, өзгеріс қарқыны мен оның қаржылық
тұрақтылық көрсеткіштерін есептеуге сүйенеді. Қаржылық жағдай мен бизнестің
жалпы деңгейін анықтауға тиісті мұндай әдістің негізділігі күмән
тудырмайды. Алайда, бизнестің операциондық аудитін өткізгенде, әрбір
зерттелетін шаруашылық жүргізуші субъекті іс –қызметінің нақтылы
жағдайларына негізделіп, оны басқарудың тиімділігін бағалаудың алғашқы
мәліметтерін, тәсілдері мен белгі -өшемдерін мұқият таңдауды талап етеді.
2.1 Бизнес тиімділігі операциондық аудиттің әдістемесі
Жалпы жағдайда бизнестің қаржы –экономикалық тұрақтылығы операциондық
аудит әдістемесінің маңызды элементтері болып төменде келтірілгендер бола
алады:
1. клиенттің бизнесімен танысу мен оның іс -әрекетінің негізгі
көрсеткіштері деңгейін алдын ала шолу;
2. іс –қызмет процестері мен циклдеріне операциялық тексеріс
жүргізудің бағдарламасы мен күтілетінжұмыс жоспарын әзірлеу;
3. аудиторлық тәукелділіктің елеулігі мен тәукелділігін бағалау;
4. бизнестің жағдайы жайлы ақпараттың анық сенімділігін тексеру мен
жинау, өңдеу;
5. бухгалтерлік есеп пен субъектінің іс –қызметін ішкі бақылау
жүйелеріндегі болуы ықтимал күрделі нүктені бағалау;
6. бизнесті басқару жүйесінің оңтайлы ұйымдастыру аудиті;
7. жабдықтау, өндірістік және қаржы -өткізу іс –қызметінің
функционалды аудиті;
8. жабдықтау, өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет өндірісі мен
өткізу процестерін ұйымдастырудың тиімділігіне факторлық талдау,
9. өнімді өткізу, кіріс алу, ресурстарды алу мен жұмсау циклдеріне
арнайы аудит;
10. тексеру нәтижелерін жинақтап қорыту, тұжырымдарды қисындастыру,
резервтердің жиынтық бағасы мен бизнестің тиімділігін арттыру
жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу.
Операциондық аудиттің әрбір элементі мен кезеңінің өз әдістемелік және
ақпараттық қамтамасыз етілуі, бағдарламасы мен процедуралардың міндетті
тізбесі болады. Талдаушы процедураларға көбіне қорытындылайтын қаржылық
коэффициентерді есептеу кіреді, бұл әр түрлі пайдаланушылар тұрғысынан
болатын құбылыстар арасындағы өзара байланысты түсінуге көмектеседі.
Операциондық аудитің функционалдық, ұйымдастырушылық және арнайы
сияқты ерекше түрлерін қолдану қосымша талдау мен аудиторлық тестілеуге
тиісті ықтимал проблемалар саласын терең зерттеу мен ұқсастандыруға
мүмкіндік береді
Ағымдағы активтердің функционалды аудитін өткізгенде мәліметтердің сол
ресурстарын сатылық және циклдік қозғалысы бойынша толықтығы мен анық
сенімділігіне көңіл аударған жөн. Ағымдағы активтердің айналымдылығы
компания қызметінің үш: жабдықтау, өндірістік және қаржы -өткізушілік
сатыларын қамтиды. Осыған орай, аудитор іс –қызметтің тексерілетін
процестерінің әрбір саласында ағымдағы акивтерді қалыптастыру мен пайдалану
туралы ақпараттық анық сенімділігін айқындауы тиіс.
Ұйымдастырушылық аудитті өткізу компанияның функционалды және желілік
бөлімшелерінің іс –қызметін жоспарлаудың, үйлестірудің және реттеудің
жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл оның активтері мен капиталын
тиімді қалыптастыруға жәнеқолдануға жол ашады. Сонымен бірге, шарушылық
есептің барық түрлерінің, оның ішінде, бухгалтерлік, статистикалық және
жедел –техникалық мәліметтер мүмкіндігінше толық жиналып, зерттелуі тиіс.
Операциондық аудит пен бизнестің жағдайын талдау үшін ең мол ақпаратты
форма кәсіпорынның бухгалтерлік балансы болып табылады. Ол субъектілердің
бар активін, меншікті капиталы мен міндеттемелерін көрсетеді, олар бизнесті
тиімді жүргізуді анықтауға тікелей байланысты маңызды элементтер ретінде
қызмет етеді.
Балансты оқымас бұрын оның ҚЕБХС (Қаржылық есеп берудің халықаралық
стандарттары) мен бухгалтерлік есептің отандық стандарттар талаптарына сай
жасалған дұрыстығына, аралық және жалпы қорытындыларды, басқадай тура және
жанама бақылау арақатынастар көрсеткіштерін есептеу мен өлшем бірліктерінің
біркелкілігі мен дәлдігіне көз жеткізу қажет. Дедуктивтік әдіске
сүйенгенде, кешенді операциондық аудитті қаржылық есептің мәліметтерін
жәнебасқа түрлерін қарастыра отырып, кезең басындағы, жоспарлы балансы және
өткен жылдардағы балансы бар, шаруашылық іс –қызметтің өзгерген қаржылық
нәтижелерімен жасалған баланс қорытындысын өзгерту қарқынын жалпы
бағалаумен салыстырудан бастауға болады.
Операциондық аудитте қаржылық есептілікті түсіндірудің (интерпретация)
озық тәсілдері –көлденең, тік, тренеділік және факторлық талдау кеңінен
қолданылады. Көлденең талдаудың басты ерекшелігі –абсолютті баланстық
көрсеткіштердің өсуі мен төмендеуінің салыстырмалы жылдамдығын қатыстыра
отырып, бір немесе бірнеше аналитикалық кестелер құру болып табылады.
Көлденеің талдау процесінде белгілі бір кезең үшін баланстың әр түрлі
баптарының абсолютті және салыстырмалы өзгерістері анықталады және
бағаланады. Көлденең талдаудың нұсқасы даму тенденциясын талдау болып
табылады, мұндайда активтердің, меншікті капиталдың және есепті кезең
міндеттемелерінің, әрбір позициясы бұрын болып өткен кезеңдермен қатар
салыстырылады және кезеңнің жеке ерекшеліктерінсіз, қаржылық есеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz