Ақша төлем құралы ретінде

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Қаржы және несие кафедрасы

Ақша, несие, банктер пәнінен

Ақша. Ақша белгілерінің түрлері, олардың дамуы тақырыбындағы

Қаржы мамандығының 2 курс 1-топтың студенті М.Б. Ниязованың

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Ғылыми жетекші: э.ғ.к., доцент
Оналтаев Д.О.

___________________________ ___________________________
(қорғауға жіберілді) (қорғауға
жіберілді)

_____ ________________2010 ж. _____ ______________2010 ж.

___________________________ ___________________________
(ғылыми жетекшінің қолы) (ғылыми жетекшінің қолы)

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау. Ақшаның белгілері, пайда болуы және оның
дамыуы ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Несие ақшалары және олардың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Ақша айналысы
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...12
1.3 Банкноталар мен қағаз ақшалар айналымы жүйесі, оның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ тарау. Ақша жүйесі және оның даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .14
2.1 Ақша айналысын
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...17
2.2 Металл ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...18
2.3 Экономикасы дамыған елдердің ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..20
III тарау. Қазақстан Республикасының ақша
жүйес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..26
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

Кіріспе
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым
кездеспейді. 90 – жылдардың орта шеңіне дейін ТМД – мүше елдердің
басылымдарында ақша айналысы деген ұғымдарға анықтама беріліп, ол бір –
біріне дәл ажыратылады. Ақша айналымы деп қолма – қол ақша мен қолма – қол
емес ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі
бар ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгеғртпей кейбір ерекшеліктер еңгізді.
Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
Қолма – қол ақша да, қолма – қол ақша да емес ақша да
кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын–ала бөлуін қызмет атқаратын.
Барлық қоғамдық өнім өндіру құралдары және тұтыну заттары ( өнімдер мен
қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалдар ттехникалық
жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (
жалақы, зейнетақы және т.с.с ) сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы
бөлінеді.
Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма – қол ақша және қолма – қол
емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесін қызмет
атқаратынын белгілейді. Сөйтіп қолма – қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай
табысын бөлуді көрсетсе, қолма – қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал
жабдықтарын бөлуді көрсетті.
Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесін объектісі ретінде
директивалық заңдармен реттеледі.
Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет
көрсетеді.
Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік
банкте шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді.
Қолма – қол ақша және қолма – қол ақша емес белгілерін тек
мембанк монополды құқықпен шығарды.
Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және
көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де щұғылданады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма – қол және қолма қол емес
түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама
ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша
белгілері жүреді.
Ал метал ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде
олардың құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның ( алтын немесе күміс
) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша
құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан
құн айналымы тауар айналымы мен ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған
себеп – қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерінің өз құны
көрсетілген құнмен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек
қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.
Айналыста жүретін тек қолма – қол ақша, ол ақша айналымының тек
бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма – қол
ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал
ақша айналымы дегеғн қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақша
белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп
айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі
бөліктен: қолма – қол ақша айналысы және қолма – қол емес ақша айналымынан
тұрады.
Айналыста тек қолма – қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы
деп атайды. Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша белгілері
(банкноталар, қазыналық билеттер және ұсақ монеталар) айналыста жүркді.
Бұл кез келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құрағанмен оның
маңызы үлкен. Өйткені қолма – қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп
бөлігін алу және оны жұмсауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасында қолма – қол ақшаны Ұлттық банк банкнота
түрінде эмиссиялайды ( ҚР – ның ақша өлшемі – теңге), екінші деңгейдегі
банктер оның эквивалентін қолма – қол емес формада төлеп алады.
Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма – қол ақшаның көп
бөлігі клиенттерге беріледі, яғни клиенттер заңды тұлғаклар болса, ақша
кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиент жеке тұлға
болса, ақша тікелей халыққа беріледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
кассасындағы қолма – қол ақшаның аз бөлігі олардың өзара есепетеуіне
жұмсалса өзара есептеу, негізінен, қолма – қол емес ақша белгілерімен
жүргізеді), ал басым коп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғни
жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, сақтандыру қайтарымы дивидендтер
төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және т.с.с. түрінде
беріледі.
Қолма – қол ақша негізінен халықтың ақшалай табысынан және оны
жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін. салық, жарна, сақтандыру
төлемі, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып
алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен жалгерлік
ақы, айып пұл және т.с.с. төлеуге жұмсайды.
Қолма – қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот
иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе
ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқару. Ол бүкіл ақша айналымының
басым бөлігін ( 90 % - ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы өлшеулер мен
сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе оларды өзара
талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.

I тарау. Ақшаның белгілері, пайда болуы және оның дамыуы
Ақша ерекше тауар, жалпыға бірдей балама, яғни, басқа
тауарлардың жалпыға бірдей баламалық құнының нысаны.
Ақшаның тағы да бір ерекше қасиеті құнның сақталуын қамтамасыз ететін
күші. Мысалы, құнды тауарға салса, оның ақшалай көлемі кұн санап азая
береді. Өйткені, ол тауарды сактау үшін белгілі көлемде шығын шығарылады.
Ал, егер, құн ақшаға салынса, ондай шығын болмайды.
Ақшаның мәнін көрсетуші оның атқарымы болып есептеледі. Экономиканың
кез келген үлгісінде ақшаның атқарымы өзгермей, бір қалыпта қалады. Қазіргі
жағдайда да ақшаның атқарымдары бұрынғыдай.
Ақша кұнды өлшеуші ретінде.
Ақша, айналым кұралы ретінде.
Ақша төлем құралы ретінде.
Ақша корлану кұралы ретінде.
Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде.

Ақша құн өлшемі ретінде.
Ақшаның бұл атқарымы оның көлемі мен тауардың өзіндік құны анықталған
кезде байқалады. Бұл жерде тауардың өзіндік құны, оны өндіру жолындағы
қажетті шығынмен тең. Олай болса тауар өндіру, басқаша кызмет
көрсету үшін, алдымен еңбек бұйымдарын табу керек, тек содан кейін,
солардың көмегімен, керекті өнім шығарылады, болмаса, қызмет көрсетіледі.
Осыған байланысты жаңадан шығарылған тауардың өзіндік құны екі элемнттен
тұрады. Біріншісі, жоғарыда айтылған еңбек құралдары мен еңбек бұйымдарының
құны. Өйткені, ол түгелімен, жаңадан шығарылған өнімнің өзіндік құнына
ауысады. Екіншісі, осы өнімді өндіру жолындағы жұмсалатын тірі еңбек
күшінің кұны. Сонымен қатар, жаңа өнімнің өзіндік кұнына косылатын, еңбек
құралдарының және еңбек бұйымдарының кұны да әрбір тауар өндірушілерде
бірдей болмайды. Өйткені, барлық тауар өндірушілердің техника мен
жабдықтандырылуы, мамандық дәрежесі және үнемшілдігі әр түрлі. Алайда кез
келген тауар, тек қоғамдық қажетті шығынға байланысты бағаға сатылады.
Тауар өндіруші осы тауарды шығару үшін 10 сағат уақыт шығарса, екінші
тауар өндіруші 13 сағат жұмсады. Тек, осының салдарынан, бірінші
өндірушінің тауарының өзіндік құны 650 теңге болса, екінші өндірушінің
тауарынің өзіндік құны 800 теңге болады. Бірақ ол өзінің тауарын 800
теңгеге сата алмайды. Өйткені, мұндай тауардың нарықтық бағасы 700 теңге.
Осының нәтижесінде, бірінші өндіруші шығарған шығынын қайтарып, оның үстіне
50 теңге пайда тапса, екінші өндіруші 100 теңге, шығын шекті. Егер осындай
тауардың саны жүздеген, мыңдаған болса, пайда да, шығын да соншалық
көбейеді.

Ақша айналыс құралы ретінде.
Ақша айналыс кұралы кызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып
табылады.
Тауарлар бір қолдан екінші колға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын
тапқанға дейін ақша үздіксіз козғалыста болады.
Тауар айналысы кезінде, акша делдал ролін атқарады, ал бұл кездегі
сатып алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі бойынша
сай келмейді. Сатушы тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды сатып алуға
әр уақытта аспайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал баска нарықтан сатып
алуы мүмкін. Делдал ретіндегі акщаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі
өзара сай келмеушілік жойылды.
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға
қарағанда, акшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесіне кызмет етеді.
Біздерге ақша айналыс кұралы крызметін негізінен мемлекеттік,
оперативтік, коммерциялық саудада тұрғындардың тауарларды сатып алуы
кезінде орындайды. Шет елдерде мұндай шектеулер жоқ. Онда фирмалар мен
корпарациялардың және тағы басқа қолма-қол ақшамен есептесуіне тыйым
салынбаған.
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар:
Тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
Оны идеалды ақшалар емес, накты ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес, оны ауыстырушылар — ақша белгілері
орындайды. Бірақ бұл несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен байланысты
емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуымен түсіндіріледі.
Ақша айналыс құралы кызметін атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттілігі олардың саны өткізілуі тиіс тауарлардың бағасы мен массасы
негізінде, яғни өткізілуі тиіс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Қанша дегенмен бір ақша бірлігі бір-несие тауар мәмілелеріне қызмет ететін
болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшін олардың қажетті
саны сонша аз болады.
Егер акцианың айналыстағы массасы тауар массасынан көп
болса, онда бұл олардың кұнсыздануына, яғни инфляцияға алып келеді.

Ақша төлем құралы ретінде.
Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы
міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша
құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды.
Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.
Егер тауар мен ақшның қарама-қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар
төлем акрі түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса,
онда бұл жағдайда ақшалар төлем кұралы қызметін атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес,
сонымен бірге қаржы-несие қатынастарына да кызмет етеді. Барлық ақшалай
төлемдері төмендегідей етіп топтауға болады:
тауарларды және кызметтерді төлеуге байланысты
міндеттемелер;
чек акрі төлеуге байланысты міндеттемелер;
мемлекетке к,атысты к,аржылык, міндеттемелер;
банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несие бойынша
борыштық міндеттеме;
сақтандыру міндеттемелер;
әкімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер және басқалары.
Ақша төлем кұралы ретінде айналыс құралынан
өзара
айырмашылықтары бар. Бұл кызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол
тек қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатынасты
ақшаның өз бетінше еркін қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала
отырып, сатып алушы сатушыға ақшаны берудің орнына, борыштық міндеттемені
жазып ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем кұралы ретінде қызмет
атқарады.
Төлем құралы ретіндегі ақшаның қызметі оның бұдан бұрын қарастырылған
кызметтерінен айырмашылығы болғанымен ол олармен берік байланыста екені
анық. Ақшаның төлем құралы қызметі, оның кұн өлшемі және айналыс құралы
ретінде кызмет етуі барысында көрінуі мүмкін. Ақшаның төлем құралы ретінде
қызмет етуінің дамуы резервтік қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына
жинау кызметтерінің туындауының қажет екенін көрсетеді.
Ақшаның төлем құралы кызметін атқаруына байланысты ақша айналысы заирі
өзінің неғұрлым толық көрінісін тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, онда
қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол акшаға деген
қажеттілігін азайтады. Бірақ төлем мерзімі жақындаған сайын борыштарды жабу
үшін ақша айналымының қажеттілігі артады. Өзара өтелетін төлемдер соммасы
айналыс үшін ақшаның санын азайтады. Егер қандай да бір бөлімде, борыштық
міндеттеме бойынша төлем өз уақытында түспейтін болса, онда бұл өзімен
бірге басқа да төлемсіздік тізбесін тудырады.

Ақша — қорлану және қазына жинау құралы ретінде.
Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың
құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттілігі Т- А -Т
айналымының екі актілерге Т - А және А - Т айрылуымен байланысты.
Капиталистік қоғамдық формацияға дейінгілер үшін байлықты — таза
қазына- формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келеді.
Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебі олар шын
мәнісінде айналыстан тыс жатқан акшалар болды. Капитализм тұсында бұл
қазыналар несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетін капиталға
айналады. Қазына жинау қызметінің қажеттілігі тауар өндірісімен байланысты
болды. Айналым капиталын немесе тұтыну заттарын алу үшін ең бастысы ақшаны
жинау қажет.
Әрбір тауар тек қана жекелеген қажеттілікті анықтайды және олар жалпы
байлықты білдірмейді. Толық бағалы акшалар материалданған құнның формасы
ретінде байлықтың жалпы өкілін сипаттайды. Демек, қазына жинау құралы
қызметін тек қана толық бағалы немесе нағыз акшалар орындауы мүмкін.
Қазыналарды қорландыру алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау
түрінде жүзеге асады.
Металл ақшалар айналысы тұсында ақша жинау кызметі айналыстағы ақша
массасын реттегіш рөлін атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сактандыру
қоры ретінде болады. Алтын резервтері мемлекетке экономикалық тәуелділіктің
болуына кепілдеме береді. 1998 жылы 1 қаңтарда Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкісінде монетарлық алтынның қалдығы 4178,1 млн. теңгені құрады.
Несиелік және қағаз ақшалар қазына жинау құралы кызметін атқара
алмайды, себебі олардың меншікті құны жоқ. Бірақ та осы кызмет негізінде
олар корлану кызметін жүзеге асырады. Ақша айналыс саласынан уақытша шығып
қалғаннан кейін олар қорлана бастайды. Қорлану қызметінде ақша өзінің құнын
сол формада сақтай отырып, олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе
айналым кұралы ретінде түсе алады. Шынында да бұл елдегі ақша айналысының
тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін.
Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:
кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы
ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.

Несиелік механизмнің арқасында кәсіпорындар мен халықтың
ақшалары банктен берілетін қарыздар түрінде қайтадан айналыс процесіне
түседі. Сөйтіп, ақшалар бұл кызметінде ұлттық табыстың қалыптасу, бөлу және
қайта бөлу процесіне дәнекер болады.

Дүниежүзілік ақша қызметі.
Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың
интернационалдануы, дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік
ақшалар кызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік
ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу
кұралы ретінде қызмет етеді.
Бұл кызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейіннен
нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келісімі
дүниежүзілік ақша қызметін алтынға балап бекітті.
Егер де елдің ішінде ақша ұлттық ақша бірліктері формасында қызмет
етіп жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстің айтуынша: “Ақшалар
өзінің ұлттық киімдерін шешіп, бастапқы кымбат бағалы металл формасын киеді
, яғни жалпыға бірдей эквивалент формасына өтеді”.
Бірақ алтын айналасы тұсында да ағымдық халықаралық есеп айырысуларға
алдыңғы елдердің ұлттық валюталары қызмет етті. 1913 жылы халықаралық
есеп айырысулардың 80 %-зы ағылшын фунтстерлингінде бейнеленген
аударым вексельдер көмегімен жүзеге асырылды, ал алтын халықаралық есеп
айырысулардың қалдығын жабуға ғана кызмет етті. 1976 жылы ақшаның алтын
тепе-теңдігі жойылғаннан кейін, көптеген экономистер, енді құнсыз қағаз
ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікірге келді.
Бірақ та, ақша әлі де, әртүрлі елдердің және олардың заңды және жеке
тұлғаларының, өзара қарым-қатынастарына кызмет көрсетіп жүр. Мысалы, басқа
елдің шаруашылықтарымен жеке тұлғалармен алып-сату, ол үшін өзара есеп
ажырасу, несие алу, оны қайтару деген сияқты істер жыл сайын өсіп келеді.
Осыған байланысты, қазіргі ақша дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды
деген пікір, онша дұрыс емес. Ақша бұрынғыша өзінің дүниежүзілік ақша
атқарымын орындап келеді. Рас, кез келген ұлттық ақша емес, тек еркін
айырбасталымды ақшалар (валюталар). Еркін айырбастауға жатпайтын ақшалар
дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды. Сондықтан ақшалары еркін
айырбасталмайтын елдер, алдымен өз ақшасын сол кездегі бағаммен еркін
айырбасталынатын ақшаға (доллар, евро, иена сияқты) ауыстырады да, содан
соң оның өзінің, керекті халықаралық істеріне жаратады. Сондықтан қағаз
ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын тіпті орындамайды деген түсінікпен
келісуге болмайды. Орындайды, тек тежеулі көлемде.
Бреттон-Вудстағы {1944 жылы) мемлекетаралық келісімге келу, доллар мен
фунт стерлингке резервтік валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік
ақшалардың жаңа формалары: СДР — арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ — еурапалық
есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 жылдың қаңтарынан бастап Еуропаға
ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі " евро" айналымға шықты.
Демек, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл ақшадан
несиелік акшаға өту жолын кеш те болса қайталауда.
Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда,
бірақ одан әлі нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктердің өзіндік
меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік
ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы
операциялар арқылы алтын атқарады.
1.1. Несие ақшалары және олардың түрлері.

Несие ақшалары – сатып алушының қарызды қайтаруда пайдаланатын
(толық құнды ақшаның орнына жүретін) құнның қағаз белгісі немесе қарызды
өтеудегі ақшаның төлем құралы қызметін атқаруы.
Несие ақшалары да қағаздан жасалады, бірақ оларды, әдетте,
банктер әр түрлі шаруашылық процестеріне байланысты жүргізілетін несиелік
операцияларды орындағанда шығарады. Сөйтіп, қарыз бергенде банк қарыз
алушыға өзінің несие ақшасын беруі мүмкін, яғни қарызды пайдалану мерзімі
өткеннен кейін берілген қаржы қарызды өтеу үшін банкке қайтарылуы керек.
Қарыздың бір бөлігі банкке түскен қолма-қол ақшамен де өтеледі. Сонда несие
ақшаларын айналымға шығару және оларды кейін қайтарып алу шаруашылық
процестерге байланысты орындалатын несие операцияларының негізінде
жүргізіледі.
Банктің кассасынан қолма – қол ақша беру мен қарыз берудің
арасындағы байланыс және банкке қолма – қол ақшаның түсуі мен қарыз
берешегін өтеудің арасындағы байланыс әрбір жеке қарыз операциялардың:
қарызды беру мен оны өтеу және банктің кассасына қолма – қол ақшаны беру
мен кассаға ақша түсіру операциялардың жиынтық көлемінде көрінеді.
Несие ақшалары өте ерте заманнан пайдаланып келеді. Мысалы, төлем
міндеттемесінің ең жай – түрі қолхат сауда келісімдерінде жаңа дәуірге
дейінгі бір мың жылдықта Васионда пайда болған.
Қазіргі несие ақшаларының эволциясы: вексель, банкнота, чек,
несие карточкалары болып есептеледі.
Вексель ХІІ ғ. Италияда алғашқыда халықаралық сауда, кейін ішкі
сауда айналысында қолданылған. Вексель - төлем міндеттемесі, ол несиеге
алған тауардың құнын төлем уақыты келгенде келісілген жерде өтеу
қарыздардың сатушыға жазбаша түрде берген құжаты. Тауарлы төлем
міндеттемесі коммерциялық вексель деп аталады.
Сатып алушы кәсіпорының жабдықтаушы кәсіпорынға сатып алған тауар
үшін ақшаны бірден төлемей оның орнына вексель жазып береді. Вексельдегі
сома көрсетілген мерзімде, әдетте, 3 айдан аспай төленуі тиіс. Егер
сатушыға көрсетілген мерзімнен бұрын ақша қажет болса, онда ол банкке төлем
міндеттемесін қабылдауын және өзіне вексельде көрсетілген сомадан есептеу
проценті шегерілгеннен қалған соманы төлеуін өтінеді. Банк вексельді
қабылдаған жағдайда орнына қолма қол ақша төлейді. Сонда сатып алушы несие
берушімен емес, банкпен есептеседі.
Аударым векселін көптеген субъектілер пайдалануы мүмкін: вексель
беруші, вексель иемденуші және төлеуші. Вексель беруші ол вексельді
толтырушы және ұсынушы жақ. Вексель иемденуші ол векселде көрсетілген
соманы алуға құқы бар вексель ұстаушы. Жай вексель бойынша төлеуші вексель
берушінің өзі болса, ал аударым вексельі бойынша төлеуші үшінші жақ.
Вексель бойынша төлем авальмен қамтамасыз етілуі мүмкін. Онда
аваль бойынша есептелесін деген белгі вексельдің бет жағына, немесе
авлонжеге жазылады. Авальберуші төлем төлеу жауапкершілігін өзіне алады.
Несие ақшаларының келесі түрі – банкнота. Ол ХYІІ ғ. шегінде
пайда болған. Коммерциялық вексельдің айналым шегі банкнота шыға румен
ұзартылды. Банкнота әр мемлекеттің орталық банкі шығарған және оны
иемденушінің талабы бойынша төленуге тиісті банк берген қарыз міндеттемесі.
Банкнотаның негізгі коммерциялық вексель болғанымен онда
өзгешеліктері бар. Олар бір бірінен несие беруші, кепілдігі және мерзімі
бойынша ажыратылады:
• вексель бойынша несие беруші сатушы немесе кәсіпкер, ал банкнота
бойынша Орталық банк;
• вексельді айналысқа жеке кәсіпкер түсіретіндіктен вексельдің
жеке кепілдігі бар, ал банкнотаны елдің орталық банкі
шығаратындықтан, ол қоғамның несие ақшасы ретінде
айналыста жүреді.
• Банкте сақталған бүкіл өнеркәсіп иелерінің қаржы қоры банкнотаның
қоғамдық кепілдемесі болып саналады;
• Вексель мерзімді төлем міндеттемесі, ал банкнота мерзімі
шектелмеген міндеттеме.
Несие ақшаларының келесі түрі чек. Чек банкке ақша салу және
қолма қол ақшасыз есеп айырысу барысында пайда болды. Чек дегеніміз оған
айырысу барысында шотынан қолма қол ақшаны чек иеленушіге беру немесе басқа
бір шотқа аудару туралы банкке берген жазбаша үкім. Чекпен есеп айырысу
несие және банк қатынастары өрістеген кезде пайда болды. Алғашқы чек ж.
Ұлыбританияда қолданылған.
Чек, біріншіден, банктегі ағымдағы шоттан қолма қол ақша алғанда;
екіншіден, тауар сатып алғанда және қарызды кезеңде; үшіншіден, қолма қол
ақшасыз есеп айырысқанда айналыс және төлем құралдары ретінде жүреді.
Чектің белгілі бір формасы болады, яғни ол кітапша түрінде
шығарылады. Чек қысқа мерзімге беріледі. Негізінен ақшалы және есеп айырысу
чектері кездеседі. Ақшалы чек: иесі көрсетілген, кісі яғни атаулы чек және
иесі оны ұсынушы кісі; яғни ұсынушы чегі болып екіге бөлінеді. Аұшалы чек
пен банктен қолма – қол ақша алады. Есеп айырысу чегі ордерлі чек деп те
аталады. Чек кітапшасынан жыртылып алынған чектің парақтары сатылып шыққан
тауарлар үшін немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айырысқанда қолма – қол
ақшаның орнына қолданылады. Чектен есеп айырысу, әсіресе, бір банктің
клиенті арасында аралайды. Әр түрлі банктердің клиенттері өзара есеп
айырысқан жағдайда тек орталық банкке толтырылады.
2. Ақша айналысы заңы
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол -
тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән.
Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ақшан ақша айналысы заңымен реттеледі.
Тауар байланысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі
факторға біріншіден, бір кезеңде, болуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.)
байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:

Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысы бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге
сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің
бірсыпырасы қолма қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз
талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп
несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тизігеді: тауардың
неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа шығарылған әлдеқандай ақша
мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Қорытындысында, айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мынадай формуламен
өрнектеледі:

Онда:
А мөлш. – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша
мөлшері;
Стб – сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;
Стбн – несиеге сатылған тауарлар бағатының сомасы;
Ст – қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;
Сө - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;
Ақ – ақша қоры;
Ажылд. – айналыс құралы және төлем құралы қызметіндегі ақша
айналымының орталық саны.
Осы теңдіктегі ел экономикасында сатылған тауарлардың бағасынан
айналыста әлдеқайда кем ақша массасының жүруінің себебі төлемеушілік
проблемасының болуынан. Сол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл
Қазақстан және басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге
өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік
проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді.
Айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер
ететін көп факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар мөлшеріне,
тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. айналысқа қажетті ақша
мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропроционалды өзгереді. Ал ақша
айналысына әсер етеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір формасының
екіншісіне алмасуы қажет етеді. Себебі ақша массасы ақша айналымының сандық
көрсеткіші. Белгілі бір мерзім арасында және белгілі бір күнге ақша
айналымының сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының
көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс – шаралар жүргізу үшін әр түрлі
көрсеткіштер қолданылады. Ақша массасының нақты құрамы әр мемлекеттің өзіне
тән ақша несие жүйесімен анықталады.

1. Банкноталар мен қағаз ақшалар айналымы жүйесі, оның сипаттамасы
Қазіргі жағдайда бұрын қалыптасқан ақша жүйесінің мазмұны біраз
өзгерді. Себебі металл ақша жүйесінде қолма – қол ақшасыз айналым ақша
айналысының аз ғана бөлігін құраған. Ал 30 – жылдарда әлемдік алтынға
айырбасталмайиын несие ақша жүйесі орнықты. Бұл кезде банкнотаны алтынға
айырбастау және оны алтынмен қамтамасыз ету барлық капиталистік
мемлекеттерде жойылды. Ақша эмиссиясы негізінен мемлекеттік бағалы
қағаздармен қамтамасыз етеді. Ол ең алдымен қоғамдық еңбектің үнемдеу –
жалпы экономикалық заңның әсеріне байланысты еді. Ақша жүйесінің дамуы ақша
айналымының шығындары үнемі қысқартылған, сөйтіп қоғамдық еңбектің де
шығындарын азайтатын; енді үнемді ақша жүйесінің пайда болуына жеткізеді.
Қазіргі қағаз – несие ақшалары жүйесіне тән өзгерістер мыналар:
• алтынның мемлекеттің ішкі және сыртқы ақша айналымынан шығып, оның
қазына қорына құйылуы (қор негізінен, банктерде сақталады);
• банктердің несиелік операцияларының негізін қолма қол ақша және қолма
– қол емес ақша белгілерінің шығарылуы;
• қолма – қол ақшасыз айналымның дамуының нәтижесінде қолма – қол ақша
айналысының қысқаша (әлемдік экономикада бұл екі айналамның орта
арақатынасы 1:3 қатынасына тең);
• мемлекет тарпынан ақша – несиелік реттеу механизмін құру және дамыту.
Қазақстан Республикасында қолма қол ақша шығарумен оны айналысқа
түсірумен және айналыстан кері шығарумен тек Ұлттық банк шұғылданады.
Ұлттық банк басқа банктерге баокнота және тиындарды қолма қол ақшасыз
есептер арқылы олардың эквивалентін алумен сатады;
Ақша айналымын ретттейтін мемлекеттік орган – орталық банк, яғни
айналыстағы ақша массасын реттейтін орталық банктің ақша –несие саясаты.
Ақша – несиелік реттеуге: реттеу тәсілдері; реттеуші органның құқығы
және міндеттері; реттеудің мақсаты және объектісі кіреді. Мысалы, 70
жылдардан бастап өркендеген мемлекеттер айналымдағы ақша массасының және
несиенің өсуін реттейтін мақсатты бағдарларды бекітуде. 1975 жылдан бастап
АҚШ тың федералдық резерв жүйесі (ФРС) Конгресте алдағы 12 айда айналымдағы
ақша массасының өсу немесе қысқара қарқынының жоспары туралы әлсін - әлі
есеп береді. Бұл жүйе мақсатты бағдарды және ақша қаражатының өсу
қарқынын жиі жиі ақпарат құралдарында хабарлап тұрады;
• Валюта курсын белгілеу, немесе баға (котировка) тәртібі – ол бір
мемлекеттің ақша өлшемінің екінші мемлекеттің ақша өлшемімен
көрсетілген бағасы. Қазіргі кезде ешбір мемлекеттің ақша өлшемін
алтын құрамы белгіленбегендіктен, ұлттық валютаны сатып алу
мүмкіндігінін ауытқуын, сондай – ақ валюта нарығындағы айырбасқа
түсетін валюталарға сұраныс пен ұсынысты есептейтін баға кесу әдісі
қолданылады. Ең кең тараған баға кесу әдісі валюта “қоржынына”
негізделген, онда әрбір ұлттың валюта “қоржынға” кіретін басқа ұлттық
валюталардың біразымен салыстырылады.
Жалпы айырбасталмайтын несие ақшаларына көшу эмиссиясының
біржақты икемденуіне және ақша жүйесінің негізгі – ақша айналымының
объективті қажеттілігінен туындайтын – ақша шығаруды шектеу принципінің
бұзылуына әкеп соқтырды. Ақша жүйесі шаруашылық механизмінің құрамдас
бөлігі ретінде қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі диспорцияны шұғыл
сезінеді.

ІІ тарау. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі - ол
тарихи қалыптасқан және мемлекеттің заңдарымен бекітілген біртұтас ақша
айналымы. Алғашқы ақша жүйесі ХVІ – ХVІІ ғғ. Капиталистік өндіріс бұл
қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері
одан да бұрын айналымда жүре бастады. Капиталистік өндірістің және тауар
ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақша жүйесінің типі: ақша – ерекше тауар ретінде өсуіне, яғни
жалпыға ортақ эквивалент болуына немесе ақша құн - өлшемі қызметін
атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің
типтері кездеседі:
• Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша
айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал
несие ақшалары металға айырбасталады;
• Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай,
айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата ығыстырылып,
айналыста тек ақша белгілері жүреді.
Әрбір мемлекетте жалпыға ортақ құн эквиваленті қабылданған
металға байланысты металл ақша жүйесі: биметаллизм және монометаллизм болып
бөлінеді.
Алғашқы капитал жинау кезінде (XVI – XVII ғғ.) биметаллизм ақша
жүйесі пайда болып, одан әрі дамыды. Онда ақша айналысын толық құнды
ақшалар қамтамасыз етті. Биметаллизм – ол мемлекет заңды түрде жалпыға
ортақ мемлекет ролін алтын мен күміске бекітке ақша жүйесі. Бұл жүйеде
алтын мен күміс тең құқықты ақша қос – металды валюта, онда екі металдан да
кең көлемде монета соғылып, айналыста шектеусіз қатар жүрген.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
1. Қатар жүретін валюта жүйесі-онда алтын мен күміс монеталардың
арақатынасы стихиялы түрде металдың нарықтық бағасына байланысты
бекітілген.
2. Қос валюталы жүйе – онда металдардың санының арақатынасын мемлекет
бекітіп, алтын мен күміс монеталар сол қатынаспен соғылды.
3. “Қосалқы валюта жүйесі”- онда алтын мен күміс монеталар заңды төлем
құралы деп саналғанмен іс жүзінде күміс монета алтынның белгісі
ретінде жүреді.
Биметаллизм жүйесі Батыс Еуропа мемлекеттерінде XVI – XVII ғғ.
Пайда болып, тіпті ХІХ ғ. аяғына дейін қолданылып. Ақша ретінде екі металды
қолдану ақшаның жалпыға ортақ эквивалент қасиетіне қайшы келді. Алтын мен
күмістің арақатынасын айқындағанда да қиындықтар кездесті. Дегенмен 1865 ж.
Франция, Бельгия, Швеция және Италия биметализмді сақтап қалу мақсатында
келісім жүргізе бастады. Нәтижесінде (1865 – 1878 жж.) Латын монеталық
одағы конвенциясы бекітіліп, ол бойынша металдан да құны 5 франк және одан
да жоғары болатын монеталар соғылып, күміс пен алтынның арақатынасына тең
болды. Бірақ екі валютаның арақатынасы алтын мен күмістің нарықтық құнына
сәйкес келмеді.
Биметаллизм жүйесі өскелең капиталистік шаруашылықтың талабын
қанағаттандыра алмады, себебі құн өлшемі ретінде екі металды қатар қолдану
ақшаның бұл қызметіне қайшы келді. Жалпыға бірдей құн өлшемі ретінде тек
тауар жүреді. Ондай тауар не алтын, не күміс. Оған қоса ХІХ ғ. аяқ шегінде
күміс шығарудың арзандауына байланысты күмістін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.