Ақша функциясы және ақша агрегаттары
ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ
ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ХЭ
КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ақша функциясы және ақша агрегаттары
Орындады: Э-21к
тобының студенті
Дәрібаев С.Қ.
Ғылыми жетекші:
Мусатаева А.А.
ҚАРАҒАНДЫ - 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ЖАЛПЫЛАМА ЭКВИВАЛЕНТ РЕТІНДЕГІ АҚШАНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1. Ақша қызметтерінің мәні
5
2. Ақшаның түрлері және ақша агрегаттары
10
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚША
АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ 14
1. Қолма-қол емес ақша айналысының қазіргі таңдағы тенденциялары 14
2. Ақша айналымы заңы
17
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕҢГЕНІ ТҰРАҚТАНДЫРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ИНФЛЯЦИЯМЕН
КҮРЕСУ ӘДІСТЕРІ 6 21
ҚОРЫТЫНДЫ
25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27
КІРІСПЕ
1992 жылдың ортасына қарай Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде жер
шарының 30-дан астам елі таныды. Олардың қатарында АҚШ, Қытай, Түркия,
Иран, Пәкістан, Швейцария, Канада сияқты мемлекеттер болды.
Бұл республикаға, оның азаматтарына деген сый-құрметтің және салиқалы
саясат жүргізіп отырған Қазақстан басшыларының халықаралық жоғары беделінің
айғағы.
Алайда ел ішінде экономикалық реформаларды жүзеге асыруда Қазақстан
үлкен қиыншылықтарға кездесті. Экономиканы күштеп басқарудан нарықтық
жүйеге көшу аса қиын, әрі күрделі болып шықты. Бұрыннан қалыптасқан
шаруашылық байланыстарының үзілуі,келісім тәртібінің нашарлауы салдарынан
көптеген кәсіпорындары қиын жағдайларға тап болды, олардың тоқтап қалуы
әдеттегі құбылысқа айналды.
Тұтынушылық нарық мәселелері барынша шиеленісті, азық-түлік, киім-
кешек жетіспеді, алыпсатарлық пен әміршіл-әкімшіл аппараттың сатылғыштығы
өсті. Қағаз ақшаны шамадан тыс көп шығару нәтижесінде оның құнсыздануы
күшейді. Халықтың қолында тауармен қамтамасыз етілмеген 13 миллиард сомға
жуық ақша шоғырланды. Халық дүкендердегі заттардың барлығын дерлік
талапайға салып сатып алды.
Еңбекшілердің әлеуметтік жағдайларының нашарлауы көп ретте
Қазақстанда жүргізілген экономикалық, реформаларды ойламастан қайталаудың
нәтижесі болды. Сауда жүйесіндегі, қоғамдық тамақтандырудағы, халыққа
қызмет көрсету саласындағы, сол сияқты аграрлық сектордағы мемелекеттік
меншіктің жекешелендіру баяу жүргізілді. Еңбек өнімділігі өспеді, тәртіп
нашарлады.
Курстық жұмыстың зерттеу обьектісі ретінде Қазақстан Республикасындағы
ақша қатынасы мен олардың жалпы мәнін ашу болып саналады.
Ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып
табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни,
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен
құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын
белгілесек жеткілікті.
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі
еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен
өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ
ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс
емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін
аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі
мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты – ақша нарығының мәнін ашып, көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмыста мынадай мәселелер қарастырылады:
- ақша нарығы жайлы жалпы сипаттама беру;
- Қазақстан Республикасы ақша нарығының жағдайын статистикалық
көрсеткіштер негізінде көрсету;
- Қазіргі таңдағы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатына шолу;
- Ақша-несие бағдарламасын талдау;
- ақша-несие саясатындағы инфляция деңгейін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісі - ақша нарығы, пәні ақша құралдары мен ақша-несие
саясаты болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негіздемесі болып отандық және шетелдік
ғаымдардың еңбектері, газет журналдар, периодикалық басылымдар, нормативтік-
құқықтық актілер табылады.
1 АҚША НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ақша функциялары мен ақша агрегаттарының мәні
Қазіргі замаңғы барлық экономикаларда ақшаның рөлі ең басты. Ақша
экономиканың табиғи сипаттамасы болып көрінеді, оларсыз жай ғана сату-сатып
алу операцияларын өткізу қиынға түседі.Тауар нарығын жеке қарап, біз
қазіргі сәтке дейін ақшаның рөліне мән бермедік.
Ақша - ол қаржы активтердің (қолма-қол ақшаны,банк шоттарын және т.б.
есептегендергі) жүйесі. Олардың сипаттамалары ерекше. Ақшаның ең белгілі
сипаттамасы-олардың жоғары өтімділігі. Халық ақшаға сұраныс береді, себебі
ақшаның функциялары маңызды. Осы функциялары үшін ақшаны бәрі бағалайды.
Есептеу бірлігі.
Ақшаға орын жоқ бартер экономикада сауда тауарлардың салыстырмалы
бағалары бойынша жүргізіледі (қойдың бағасы, құндылығы балталар арқылы, ал
олардың құны бидай арқылы, бидайдың құны ұн арқылы және т.б.) білінеді.
Неғұрлым көп тауар ауысады, соғұрлым салыстырмалы бағалардың саны көп.
Сондықтан обьективтік түрде барлық басқа тауарлар ауысады, соғұрлым
салыстырмалы бағалардың саны көп. Сондықтан обьективті түрде барлық басқа
тауарлар құндылықтарының біріңғай өлшемі қажет, осы рөлді ақша атқарады.
Ақшаның пайда болуымен барлық тауарлар ақшалай білінуіне ие болды.
Айырбас құралы.
Бартер экономикада мәміле жасау үшін қажеттіліктері бірдей болу керек:
мысалы, алма сататын адам оларды алмұртқа ауыстыра алады, егер алмаға
мұқтаж адамды кездестірсе. Сатушылар мен тауарлар саны көбейген сайын бұл
мәселе күрделене бастайды. Бұл мәселені тамаша шешетін ақша. Олар тауарды
айырбастау мәмілелерде делдал ретінде жүреді.
Құнды сақтау құралы.
Адамдар өз байлықтарын әртүрлі активтер түрінде сақтайды, ақша-осындай
активтердің бірі болып саналады.
Төлем құралы.
Міндеттемелер мен қарыздар шамасы ақшалай түрде белгіленуі мүмкін,
сондықтан ақша төлем құралы болып келеді.
Тауарлар несиеге берілгенде, ақша осы рөлде пайдаланады. Елдегі ақша
санына бақылауды Орталық банк іске асырады. Кейде Орталық банк ақша
жинақтардың тапшылығын ақша массасын көбейту жолымен (эмиссия) орнын
толтыруға тырысады [1, б. 233].
Ақша массасы - ол экономикада тауарлар мен қызметтердің айналымын
қамтамасыз ететін қолма-қол ақша мен аударым арқылы жасалатын сатып алу
және төлем құралдарының жиынтығы. Ақша массасының құрылымында белсенді және
әрекетсіз бөліктері бар. Белсенді бөлігіне шаруашылық айналымында нақты
пайдаланатын ақша құралдары жатады. Әрекетсіз бөлігіне әлуетті түрде
есептесу құралдары бола алатын ақша жинақтары, шоттардағы қалдықтар кіреді.
Сонымен, ақша массасының құрылымы өте күрделі. Қарапайым тұтынушы қағаз
ақша мен ұсақ айырбас күмісті ақша деп санайды. Іс жүзінде кәсіпорындар мен
ұйымдар араларындағы мәмілелердің негізгі бөлігі дамыған нарық
экономикасында банк шоттарын пайдалану жолымен жасалады. Оның нәтижесінде
банк ақшалары-депозиттер дәуірі келді. Олар: чектер, кредит және депозит
карточкалар сияқты құралдармен жұмыс жасайды. Бұл есептесу құралдары
аударым арқылы түскен ақшаға ие болу мүмкіндігін береді. Сонымен бірге ақша
массасының әрекетсіз бөлігіне тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде
пайдаланбайтын компоненттер кіреді. Олар: жедел шоттардағы ақша құралдары,
коммерциялық банктердегі жинақ салымдары, қысқа мерзімді мемлекеттік
облигациялар және т.б. квази – ақшалар. Қолма-қол ақшадан бұндай ақшаның
өтімділігі толық емес. Сіз, мысалы, дүкендегі тауар үшін акцияңызды немесе
жедел шоттағы ақшаңызды бере алмайсыз.
Солай, квази-ақшалар байлықтың өтімділігі зор түріне жатады, себебі
жедел салымдары, акциялар мен облигациялардың кейбір түрлерін қолма-қол
ақшаға ауыстыруға болады. Өтімділігі кему дәрежесі бойынша ақша массасының
компоненттерін орналастырып, ақша массасының көрсеткіштерін бірнеше ақша
агрегаттарын айыруға болады. Ең өтімділігі мол ақша агрегаты-МО агрегаты
болып саналады. Оған айналыстағы қолма-қол ақша кіреді. өтімділігі бойынша
бірдей ақша агрегаты –М1 агрегаты. Ол қолма-қол ақша мен чекпен алынатын
шоттардың (талап еткенге дейінгі) ақшаларын біріктіреді. Чек- құнды
қағаз, онда кредиттік мекемедегі шот иесінің талабы бойынша көрсетілген
соманы чек иесіне төлеу жөніндегі бұйрығы бар. М1 агрегатын сөздің тар
мағынасындағы ақша немесе мәмілелер үшін ақша деп атайды. Ағымдағы
шоттар депозиттері ақшаның барлық функцияларын орындайды, оларды қолма-қол
ақшаға тез айналдыру оңай. М2 агрегаты өтімділігі аздау ақша агрегаты. Бұл
сөздің кең мағынасындағы ақша, оған М1 агрегаттың барлық компоненттері
мен коммерциялық банктердегі жедел және жинақ шоттарындағы ақша, арнайы
қаржы институттарындағы депозиттер жатады. Жедел шоттардың иелері ағымдағы
шоттар иелерімен салыстырғанда жоғары пайыз алады, бірақ олар салым шарты
бойынша белгіленген уақыттан ерте осы салымды ала алмайды. Сондықтан жедел
және жинақ шоттардағы ақша құралдарын сатып алу және төлем құралы ретінде
тікелей пайдалануға болмайды, ал сонда да әлуетті түрде олар есептесу үшін
пайдалана алынады. М3 агрегаты өтімділігі ең аз ақша агрегаты болып
саналады, ол М2 агрегатына банктердің депозит сертификаттарын, мемлекеттік
займ облигацияларын, мемлекеттік және коммерциялық банктердің басқа да
қағаздарын қосу жолымен пайда болады. М1 агрегаты мен басқа ақша агрегаттар
араларындағы айырмашылық: М2 және М3 агрегаттарына мәміле үшін пайдалануы
немесе қолма-қол ақшаға айналдыруы қиынға түсетін квази-ақша кіреді [2,
б.54].
1.2 Ақшаға сұраныс пен ұсыныс
Ақша көлемі – бұл халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтердің
айналымын қамтамасыз ете отырып, шаруашылықта қолма-қол және аударымдар
түрінде болатын бүкіл ақша қаражаттарының жиынтығы.
Ақша көлемі шаруашылық айналымына нақты түрде қызмет көрсетуші активті
бөлік, өзіне ақша жинақтарын енгізуші пассивті бөлік және есеп айырысу
құралдары болып саналатын есепшоттардағы қалдықтар ретінде қатысады. Сондай-
ақ, “квази-ақшалар” (латын сөзі – сол сияқты) деп аталатын, яғни қысқа
мерзімдік ақшалай міндеттемелердегі шұғыл есепшоттардағы, жинақ
банктеріндегі, депозиттік сертификаттардағы, инвестициялық қорлар
акцияларындағы ақшалар бар.
Нақты ақшалардың жиынтығы (банкноттар мен металл ақшалар) мен Орталық
банктегі аударымдар арқылы есеп айырысатын ақшалар (мерзімсіз салымдар)
Орталық банктің ақшаларын құрайды. Оларды, сондай-ақ, халық
шаруашылығындағы жиынтық ақша көлемі ретінде, монетарлық немесе ақша базасы
деп атайды.
Айырбас және төлем операцияларын жүзеге асырушы ақша көлемі банк
секторындағы ақшаға деген ұсынысқа және банкке жатпайтын секторлардың талап
еткенге дейінгі салымдары немесе қол ақшаға деген сұранысқа тәуелді болады.
Ақшаға деген сұраныс пен ұсыныс ақша нарығының көлемі мен
конъюнктурасын анықтайды. Ақша ұсынысы – айналымдағы ақша көлемі, яғни дәл
осы кезде елде айналымда жүрген төлем құралдарының жиынтығы болып саналады.
Ақша ұсынысының жиынтығын анықтап, экономикадағы ақшаның барлық көлемін
төрт негізде қамтамасыз етуге болады:
1) орталық банк арқылы – эмиссия негізінде (қол ақшаларды шығару) және
олардың айналымнан алып қойылуы негізінде ақша көлеміне мемлекеттік басқару
органы ретінде;
2) орталық банк халықтан, кәсіпорындардан және коммерциялық банктерден
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және сату жолымен ақша ұсынысын
көбейтіп немесе азайта алады;
3) коммерциялық банктер берешек алушыларға несиелер беріп, салымдар
қабылдап және өзінің несие ресурстарын қалыптастыра отырып, несие эмиссиясы
жолымен ақша көлеміне әсерін тигізеді;
4) пайыздық ставкалар көлемімен байланысты, шетелдерден және шетелдерге
валюталардың жылжуы, халық шаруашылығындағы ақша көлемінің өзгеру факторы
болып саналады.
Тұтастай алғанда, елдегі жалпы ақша ұсынысы ақшаның салыстырмалы сатып
алушылық қабілетін тұрақты деңгейде ұстап тұру үшін, Орталық банк арқылы
бақыланып отырады [3, б .44].
Ақша көлемін сандық тұрғыдан анықтау үшін, жинақтаушы көрсеткіштер –
ақша агрегаттары пайдаланылады. М1 - “тар мағынадағы ақшалар” яғни тар
шеңбердегі ақша агрегаттары болып саналады. Оған мыналар жатады:
-ақша базасы (МО) – одан ешкімге несие берілмейтін, кәсіпорындардың
кассаларындағы және Орталық банктегі коммерциялық банктердің резервтерін
қоса алғандағы, айналымдағы (қағаз купюрлер, майдаланатын монеталар) қол
ақшалар;
-депозиттер (талап еткенге дейінгі халықтың, кәсіпорынның банктедегі
салымдары);
-чектік депозиттер, яғни соған чек жазылатын (ағымдағы салымдар)
коммерциялық банктердің немесе басқа жинақ мекемелерінің салымдары.
Сонымен, М1 агрегаты ағымдағы төлемдік айналымдарға қызмет көрсететін
және айналым құралы ретінде пайдаланылатын ақшаның жиынтық көлемін
білдіреді. М1ақшалары абсолютті ликвидті (өтімді) және өзіне айналымдағы
қол ақшаларды, талап еткенге дейінгі депозиттерді және халықтың,
кәсіпорындардың чектік депозиттерін енгізетін ақша агрегаты болып саналады.
М2 ақша агрегаттарына жататындар:
-ағымдағы төлемдік айналымдарға (М1) қызмет көрсетуші ақшалар;
-чексіз депозиттер;
-халықтың және кәсіпорындардың шұғыл шағын депозиттері;
-қысқа мерзімдік мемлекеттік бағалы қағаздар.
М1-ден басқа М2 элементтері айналым құралы түрінде қызмет атқармайды,
бірақ ағымдағы салымдардың қол ақшаға айналуы мүмкін, соның әсерінен М2
ақшасының ликвидтілігі (өтімділігі) М1-ге қарағанда аздау болады.
М3 – ақша агрегаттары “кең мағынадағы ақшалар” – жиынтық ақша көлемі,
оған жататындар:
М2 ақшалары;
-ұзақ мерзім аралығында өтеуге болатын жоғары ликвидті (өтімді) бағалы
қағаздар (облигациялар, сертификаттар, қазынашылық міндеттемелер);
-кәсіпорындардың шұғыл купондық депозиттері (инвестицияларды
қаржыландыру үшін құралдар);
-бюджеттік және қоғамдық ұйымдардың есеп-шоттарындағы қаржылар;
-мемлекеттік, жергілікті және муниципалды бюджет қаржылары [4, б .110].
Ақшаға деген сұраныс халық шаруашылығының барлық секторларында
туындайды, бірақ ақша нарығының жалпы тепе-теңдігіне қалай қол жеткізіледі
және ақшаға деген сұраныс немен анықталады деген сұрақтар да туындайды.
Оған жауап: айналым құралы және құнды сақтау құралы, сондай-ақ ақшаның
абсолютті ликвидтілігі (өтімділігі) сияқты ақшаның екі қызметімен беріледі.
Осының негізінде, экономикадағы ақшаға деген (ДМ) жиынтық сұраныстың екі
түрі пайда болады:
1) әртүрлі келісімдер, яғни тауарлар мен қызметтерді (трансакциялық
сұраныс) сатып алу үшін ақшаға деген сұраныс;
1) қаржы активтерінің (алыпсатарлық сұраныс) қаржыны қалыптастыру үшін
сұраныс – құнды сақтау құралы ретіндегі ақшалар.
Ақшаға деген трансакциялық сұраныс – тауарлар мен қызметтерді (төлем
құралы) иеленуге байланысты, әртүрлі келісімдер жасау үшін ақшаға деген
сұраныс болып саналады.
Ақша иелері өздерінің кірістерін көбейтуге ұмтыла отырып, өз қаржылық
қоржындарында (портфелдерінде), оларға алыпсатарлық мақсаттарға қажет
болатын, яғни оған баға төмендеген кездегі, басқа активтерді сатып алу үшін
қажет акцияларды, облигацияларды, ақшаларды иемденгісі келеді. Ақшалар
табыс әкелуші, әртүрлі активтермен иелік ету құралы ретінде, осы активтерге
бағаның төмендеуі күтілген жағдайда, әсіресе қажет болады.
Сонымен, ақшаға деген алыпсатарлық сұраныс – қаржы активтердің қоржынын
(портфелін) қалыптастыру үшін керек сұраныс. Ақшаға деген сұраныс, сенімді
қаржы активтерінің кіріс келтірушілігі мен берешек алушылардың ақшаларының
“баға деңгейін” анықтаушы, ЖҰӨ өндірісінің көлемі, баға деңгейі (Р) және
пайыздық ставка (V) сияқты үш факторға қатысты. Сөйтіп, ақшаға деген
трансакциялық сұраныс ЖҰӨ өндірісінің көлеміне тікелей қатысты болады,
сондай-ақ пайызға тікелей тәуелді емес. Алыпсатарлық сұраныс пен пайыздық
ставка кері тәуелділікте болады, яғни пайыздық ставка неғұрлым жоғары
болса, өздігінен табыс әкелмейтін, өзінің қоржынында қол ақшаның болуына
деген ұмтылыс та аз болады. ЖҰӨ өндірісі көлемінің мөлшері тауарлар
нарығында ғана толық анықталады, ал пайыздық ставка таза ақша нарығының
параметрі болып саналады. Ақша нарығындағы пайыз, ақшаға иелік етушілерді
ақша нарығына тартушы күш ретінде маңызды рөл атқарады [5, б. 98].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясаты
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да
мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция
деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын
мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың
мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады.ҚҰБ ақша-несие саясатының басты
мақсаты: Ұлттың валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен
басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы
(мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін
реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы [6].
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының
екі типі болады:
1.Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2.Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты — екінші денгейлі банктердің несиелік
операциялар көлемін шектеуге және қатан шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің денгейін арттыруга бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасынын өсуіне бақылаудың, әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінін төмендеуімен байланысты шаралар.Соңғы жылдардағы ақша-несие
саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде Ұлттық банк қатаң ақша-
несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк мынадай ақша-несие
саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
- Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
- Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық
нарықтағы операцияларды жүргізу;
- Банктерге және үкіметке несиелер беру;
- Валюталық нарыққа интервенциялау;
Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.Қазіргі уақытта
жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде қолданылып отырғандары:
ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді ноттарды эмиссиялау, ашық
нарықта¬ғы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді:
- ресми қайта қаржыландыру мәлшерлемесі;
- ресми есептік (дисконттъщ) мөлшерлемесі;
- РЕПО және кері РЕПО операииялары бойынша сыйакрі мвлшерлемесі;
- овернайт займдары бойынша сыйақы мәлшерлемесі;
- күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы жағдайына
несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция
деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР
Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары
бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы жағдайына,
несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгіленеді және
Ұлттың банктің коммерциялың вексельдерді қайта есепке алу операцияларында
қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдың пайыздың
мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлың вексельдерді
қайта есептеуде қолданылады [7].
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері жылдың
пайыздық, мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мөлшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
Овернайт заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — Ұлттың банктің екінші
деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары бойынша есеп
айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары
бойынша крлданылады. Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері —
Ұлттың банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан
корреспонденттік шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар
жасауға ңажетті ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда
займдар бойынша қолданылады.Ұлттың банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін
төмендегідей 1-кестемен беруге болады.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде банктерге берілетін
несиелер көлемін реттеуде банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың
міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым
иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау максатында Ұлттың банк ең
төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар, ашық, нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, коммерциялың банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін
атқарады.Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген
ҚР коммерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес міндетті резерв нормативі 18 — 20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің пруденциалдық, нормативтерді орындау барысында корреспонденттік
шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын
сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең
төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Кредит нарығының жай-күйі және өлшемдерінің болжамын кезекті
тексеру нәтижелері ағымдағы жылдың 3-тоқсанында банктердің кредит
портфелі сапасының нашарлау қарқынының төмендеуіне қарамастан барынша қатаң
кредиттік саясатты жүргізгендігін көрсетті. Бұл ретте қаржы емес ұйымдар
бұрынғысынша айналым қаражатын толықтыру және бұрын алған кредиттерін
қайта құрылымдау үшін кредиттік ресурстарды тартуды қалайды. Жеке
тұлғаларға келсек, банктер ипотекалық заемдар беруге қарағанда көбіне
тұтынушылық кредиттеуді қалайды. Проблемасы бар заемшылармен белсенді жұмыс
жалғастырылды, бұл ретте заемшылардың жай-күйіне жан-жақты мониторингке
үлкен назар аударыла бастады [8].
2. Корпоративтік сектор заемдарының нарығы
Тексеріліп отырылған кезеңде кредиттік нарықта сұраныстың айтарлықтай
өзгеруі байқалған жоқ (сурет 1). Сұраныстың өзгермегендігі туралы
мәлімдеген респонденттердің үлесі 2009 жылғы 2-тоқсандағы 52%-дан 3-
тоқсанда 73%-ға өсті. Сұраныстың төмендегенін атап өткен респонденттердің
үлесі 18%-дан 12%-ға дейін қысқарды. Осылайша үшінші тоқсанда кредиттік
нарықта төмен деңгейде сұраныстың тұрақтануы байқалды. Сонымен қатар
трендтің төменнен жоғары қарай өзгеруінің кейбір белгілері пайда бола
бастады, бұл банктер атап көрсеткен ағымдағы жылдың 4-тоқсанында сұраныстың
бұдан былай өсуін күтуден көрінді.
Шетел валютасындағы кредиттермен салыстырғанда ұлттық валютадағы
кредиттерге сұраныстың өсу үрдісі сақталды.
Сурет 1. Кредиттік ресурстарға
сұраныстың өзгеруі
2. Зерттеліп отырған кезеңде банктердің кредит саясатын біршама
қатаңдату үрдісі тоқтатылған сияқты: респонденттердің 79% кредит саясатын
бұрынғы деңгейде қалдырды, ал шамамен 15%-ы оны шамалы қатаңдатты (Сурет
2). Сұхбат жүргізу барысында алынған банк өкілдерінің бағалауы бойынша 3-
тоқсанда кредиттік саясатты қатаңдатудың шарықтау шыңынан өту байқалды,
ол қазіргі кезде барлық критерийлер бойынша барынша консервативті болып
қалды.
Сурет 2. Кредит саясатының өзгеруі
3-тоқсанда саясаттың қатаңдату жағына шамалы өзгеруі бірінші кезекте
кредиттеудің тәуекелді бағыттарына және анағұрлым тәуекелді заемшыларға
қатысты болды. Кредиттеу жағдайларынан 2009 жылғы 3-тоқсанда кредиттеудің
тәуекелді түрлері бойынша маржаның шамалы ұлғаюы (35% респонденттер) және
кредиттерді кепілді қамтамасыз ету талаптарын қатаңдату (32% респонденттер)
орын алды [9, б. 294].
3. Респонденттердің жауаптары ағымдағы жылдың 4-тоқсанында кредитік
нарықтың шамалы жандануын күтуді көрсетті. Мәселен, сауалнама жүргізілген
банктердің 45%-ы кредиттік ресурстарға сұраныстың өсуін күтеді, ал 52%-ы ол
өзгермей қалады деп болжайды.
Респонденттердің 76%-ы өздерінің кредиттік саясатын өзгертпеуді
жоспарлап отыр, ал бірқатар банктер тарапынан күтіліп отырылған кредиттік
саясатты қатаңдату (15%-ы шамалы, ал 6%-ы - кредиттерді беру талаптары мен
рәсімдерін айтарлықтай қатаңдатуды болжап отыр) бірінші кезекте,
андеррайтинг рәсімдерінің тиімділігін ұлғату және берілетін заемдар бойынша
тәуекелді төмендету ниетіне байланысты. Бұл ретте банктер кредиттерді
берудің баға талаптарын біршама өзгертуді болжап отырған жоқ:
респонденттердің 76%-ға жуығы стандарттық кредиттер бойынша маржаның
деңгейін сақтап қалуды атап көрсетті, банктердің 56%-ы кредиттеудің
тәуекелді түрлері бойынша маржаны көтеруді жоспарлап отырған жоқ..
Алғаш рет 2008 жылдан бастап ипотекалық кредиттеу бойынша сұраныстың
орташа бағалануы оң болып табылады. Ипотекаға сұраныстың ұлғаюы туралы
мәлімдеген респонденттердің үлесі 2-тоқсандағы 19%-дан 3-тоқсанда 26%-ға
өсті. Кредиттеудің осы сегментінде сұраныстың осы деңгейде сақталуын
көрсететін респонденттердің үлесі өткен тоқсаннан бері өзгерген жоқ (56%).
Тұтынушылық кредиттеуде сұраныстың - алдыңғы кезеңдегі 34%-дан есепті
кезеңде 37%-ға дейін біршама өсуі байқалды. Бұл ретте тұтынушылық кредитке
сұраныстың өзгермегендігі туралы мәлімдеген респонденттер үлесінің (2-
тоқсанда 44%-дан 3-тоқсанда 37%-ға дейін) біршама төмендегені байқалды
(сурет 3 және 4 ).
Сурет 3 . Кредиттік ресурстарға сұраныстың өзгеруі (ипотека)
Сурет 4. Кредиттік ресурстарға сұраныстың өзгеруі (тұтынушылық кред-у)
Күтулерге келетін болсақ, респонденттердің 44%-ы тұтынушылық кредиттеу
бойынша, респонденттердің 28%-ы – ипотека бойынша сұраныстың шамалы өсуін
күтеді.
2. Респонденттердің көбі (75%) 3-тоқсанда жеке тұлғаларға қатысты
кредиттік саясатты өзгеріссіз қалдыруды жөн көрді (5 және 6-диаграммалар).
Бұл ретте корпоративтік секторды кредиттеу кезінде пайдаланылатын кредиттік
саясатты жүргізу ұстанымы жеке тұлғаларды кредиттеу кезінде де
пайдаланылды. Атап айтқанда, салалық тәуекелді бағалау анағұрлым белсенді
қолданыла бастады: бірқатар мамандықтардың өкілдері үшін кредит алу біршама
қиын болып қалды.
Кредиттеудің баға және баға емес талаптарының өзгеруіне келсек,
банктердің 90%-ға жуығы алдыңғы тоқсанда олардың өзгермейтіндігін атап
өтті. Мәселен, респонденттердің 91%-ы кредиттік саясатты ипотека
сегментінде және 87%-ы – тұтынушылық кредиттеу сегментінде бұрынғы
деңгейінде қалдыруды жоспарлап отыр.
3. Жақын арадағы 3 айда заемшылармен байланысты тәуекелдердің
деңгейіне қатысты күтулер:
– респонденттердің 55%-ы төлемдер бойынша ақы төлеуді
кешіктіру мерзімдерінің (мерзімін өткізіп алу) ұлғаюын
күтуде;
– респонденттердің 45%-ы заемшылардың қаржы жағдайы шамалы
нашарлайды деп санайды;
– респонденттердің 45%-ы заемдардың мерзімін ұзарту санының
өсуін күтеді;
– респонденттердің 30%-ы қамтамасыз ету сапасының бұдан әрі
нашарлауын күтеді.
Нашарлауды күту көбіне а) проблемасы бар кредиттерді есептен шығару
қажетті көлемде жүзеге асырылмайтындығына және б) жаңа заемдарды беру
жеткілікті түрде белсенді жүргізіліп отырылмағандығына байланысты. Мәселен,
4-тоқсанда банктердің бұрын өзіне қабылдаған тәуекелдерін іске асыру
есебінен кредиттік портфель сапасының қалдық нашарлауы болжанып отыр.
Сурет 5. Жылжымайтын мүлікке орташа бағаның күтулері
4. Банктер алдыңғы тоқсандағы сияқты жылжымайтын мүлік бағасының
шамалы төмендеуін күтуде: бағаның шамалы төмендеуін күтетін респонденттер
саны 54%, шамалы өсуін респонденттердің 9%-ы, ал жылжымайтын мүлік
бағасының өзгермейтіндігін көрсеткен респонденттердің саны 34%. (Сурет 5).
Жылжымайтын мүлік бағасының бұдан әрі төмендеуін күту кредит саясатын
жеткілікті түрде қатаң деңгейде сақтау себептерінің бірі болып табылады.
Сонымен қатар банк өкілдері сұхбат жүргізу кезінде жылжымайтын мүлік нарығы
қазіргі кезде өзінің ең төменгі шегіне жақын тұр, ал жылжымайтын мүлікті
көп кешікпей ұзақ мерзімді инвестициялар объекті ретінде қарау туралы
ойларын қайталап айтқандығын атап өткен жөн [10].
Қайта құрылымдалған заемдар санының бұдан әрі өсуі және кепілді
мүлікті өндіріп алу жағдайлары орын алып отыр, бұл ретте кепілдердің құны
түсуде. Мәселен, корпоративтік сектор бойынша кепілді мүлікті өндіріп
алудың өсуін банктердің 24%-ы, банктердің 51%-ы берілген заемдарды қайта
құрылымдау көлемінің өсуін атап өтті. Банктер 2009 жылғы 4-тоқсанда мынаны
күтуде: 42%-ы кепілдерді өндіріп алу және 54%-ы заемдарды қайта құрылымдау
операцияларының өсуін күтіп отыр.
Бөлшек секторда сондай-ақ кепілді мүлікті өндіріп алу санының өсуі
байқалды, мәселен ипотекалық сегмент бойынша респонденттердің 26%-ы және
тұтынушылық сегмент бойынша респонденттердің 16%-ы кепілді мүлікті өндіріп
алу санының өсуін; кепілдерді өндіріп алу көлемінің өзгермейтіндігін
тиісінше 68% және 77% атап өтті. Банктердің көбі осы көрсеткіштің 4-
тоқсанда өсуін күтуде (ипотекалық және тұтынушылық кредиттеу бойынша
респонденттердің 42%). Кредиттеудің ипотекалық және тұтынушылық
сегменттері бойынша заемдарды қайта құрылымдаудың өсуі жалғасты (ипотекалық
кредиттеу бойынша респонденттердің 42% және тұтынушылық кредиттеу бойынша
респондеттердің 49%). Алдыңғы кезеңде қайта құрылымдау көлемінің өсуі
күтілуде (ипотекалық кредиттеу бойынша респонденттердің 42%-ы және
тұтынушылық кредиттеу бойынша респонденттердің 52%-ы).
Қайта құрылымдау және кепілді мүлікті өндіріп алу көлемінің өсу ең
жоғары шегі ағымдағы жылдың 2-тоқсанында байқалғандығын атап өткен жөн.
Тексеріліп отырған кезеңде қайта құрылымдалған заемдар санының және кепілді
мүлікті өндіріп алудың өсу қарқыны банктердің көрсетуінше біршама төмендеді
– бұл тең дәрежеде заңды, сондай-ақ жеке тұлғаларға заемдарға қатысты.
Тұтастай алғанда, банктер қазіргі кезде бірте-бірте сапасын жақсартуға
қатысты салыстырмалы түрде болашағы бар заемшылардың кредиттерін
құтқаруға және келтірілген зияндарды тануға және сапасы алдын ала болжам
бойынша қайта құрылымдауды жүргізгеннен кейін жақсармайтын заемдар бойынша
кепілдерді иелігінен алуға бағытталған тактикаға көшіп отыр. Бұл ретте
соңғы жағдай бойынша банктер тексеріліп отырылған кезеңде кепілді мүліктің
жалғасып отырған құнсыздануына байланысты, оның ішінде жылжымайтын мүлік
бағасының төмендеуі есебінен келтірілген зиянды тануға дайын.
Барлық мүмкіндігі бола тұра, дағдарыс пен басқа факторларға сілтеме
жасай отырып кредитке қызмет көрсетуден бас тартып отырған заемшылар (жеке
тұлғалар) сегментінің пайда болғанын жеке атап өтуге болады. Мұндай
заемшыларға қатысты банктер қатаң шараларды қолдануға, тіпті сот
процесстеріне дейін және адал емес заемшылармен жұмыс жүргізуге маманданған
басқа ұйымдарды тартуға дейін мәжбүр болып отыр.
Коллекторлық агенттіктермен негізінен ірі және орта банктер жұмыс
істейді; кішігірім банктер үшін заемшылар санының шектеулі болуына
байланысты көбіне проблемасы бар заемшылармен өздігінен жұмыс жүргізу
дұрыс.
2.3 Халықаралық резервтер мен ақша агрегаттары және инфляция
2009 жылғы қазанда ұлттық Банктің таза халықаралық резервтері ағымдағы
бағамен 0,7% (немесе 132,9 млн. АҚШ долл.) өсті және 20,2 млрд. АҚШ долл.
(жылбасынан бастап – 1,7%) болды. Жүргізілген операциялар нәтижесінде
алтындағы активтерді 8,9%-ға (жыл басынан бастап – 25,0%) ұлғаюы және оның
әлемдік нарықтардағы бағасының 4,3%-ға өсуі Ұлттық Банктің халықаралық
резервтерінің өсуінің негізгі факторы болып табылады. Бұл ретте ішкі валюта
нарығында валютаны сату, үкіметтің сыртқы борышына қызмет көрсету бойынша
операциялар және банктердің Ұлттық Банктегі шетел валютасындағы
корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарының төмендеуі үкіметтің Ұлттық
Банктегі шоттарына валютаның түсуімен ішінара бейтараптандырылды.
Нәтижесінде, таза валюта қорлары (ЕАВ) 2009 жылғы қазанда 0,4% төмендеді
(жыл басынан бастап – 0,9%). 2009 жылғы қазанда тұтастай алғанда елдің
халықаралық резервтері (ағымдағы бағамен), ұлттық қордың шетел
валютасындағы активтерін қосқанда (алдын ала деректер бойынша 23,7 млрд.
А.Ш долл.) 0,1%-ға шамалы өсті және 44,5 млрд. АҚШ долл. (жыл басынан
бастап – төмендеуі 6,0%) болды. Ұлттық қордың ұлттық валютадағы активтері
600 млрд. теңге (Самұрық-қазына ҰӘҚ АҚ және ҚазАгро ҰХ АҚ
облигациялары)
2009 жылғы қазанда ақша базасы Ұлттық Банктің таза ішкі активтерінің
төмендеуі салдарынан, негізінен, Үкімет жəне банктер алдындағы
міндеттемелердің өсуі есебінен (қысқа мерзімді ноталар бойынша) 6,7%
тарылды жəне 2563,7 млрд. теңге болды (жыл басынан бастап - кеңеюі
68,1%).
2009 жылғы қазанда тар ақша базасы, яғни екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық Банктегі мерзімді депозиттерін ескермегендегі ақша базасы
7,3%-ға 2041,7 млрд. теңгеге дейін (жыл басынан бастап – кеңеюі 36,8%)
тарылды.
2009 жылғы қыркүйекте ақша массасы банк жүйесінің таза сыртқы, сондай-
ақ ішкі активтерінің ұлғаюы есебінен 2,7%-ға, 7255,0 млрд. теңгеге дейін
(жыл басынан бастап – өсуі 15,8%) өсті.
2009 жылғы қыркүйекте айналыстағы қолма-қол ақшаның көлемі 0,3% өсті
жəне 809,7 млрд. теңге (жылдың басынан бастап – төмендеуі 5,6%)
болды, банк жүйесіндегі депозиттер де 3,0%-ға, 6445,3 млрд. теңге
деңгейіне дейін (жыл басынан бастап – өсуі 19,2%) өсті. Депозиттердің
айналыстағы қолма-қол ақшаның өсу қарқынымен салыстырғанда қарқындап
өсуі ақша массасының құрылымындағы депозиттер үлесінің
2009 жылғы тамыздағы 88,6%-дан 2009 жылғы қыркүйектегі 88,8%-ға
дейін өсуіне байланысты.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми деректері
бойынша инфляция 2009 жылғы қазанда 0,4% (2008 жылғы қазанда – 0,6%)
болды. Азық-түлік тауарларының бағасы өзгерген жоқ (2008 жылғы
қазанда – өсуі 0,6%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар жəне ақылы
қызмет көрсету тиісінше 0,4% жəне 0,9% (0,4% жəне 0,9%) өсті.
Азық-түлік тауарлары нарығында өткен айда неғұрлым көп дəрежеде
көкөніс - 6,1%, жеміс-жидектер – 3,5% арзандады. Қанттың бағасы – 6,5%,
жұмыртқа – 3,1%, балық пен теңіз өнімдері – 1,1%, сүт өнімдері – 1,0%
көтерілді. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар тобында қатты отынның бағасы -
1,7%, бензин жəне дəрі-дəрмектер - 0,7% өсті.
Ақылы қызмет көрсету құрылымында тұрғын үй-коммуналдық саласының қызмет
көрсетуі үшін ақы төлеу 1,1% қымбаттады. Бұл ретте канализация –
3,1%, орталық жылыту - 3,0%, суық су – 2,3%, ыстық су – 1,7%
қымбаттады. Білім беру қызметі жəне медициналық қызмет көрсету 0,9%
қымбаттады.
Инфляция 2009 жылғы қаңтар-қазанда 5,1% (2008 жылғы қаңтар-қазанда –
8,8%) болды. 2008 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 2009 жылғы 10
айдағы инфляцияның баяулауына азық-түлік тауарлары жəне ақылы қызмет
көрсету бағасы өсуінің баяулауы ықпал етті, олар осы кезеңде тиісінше
2,4% жəне 6,7% (2008 жылғы 10 ай үшін – 9,5% жəне 10,1%) өсті. Азық-
түлікке жатпайтын тауарлар 7,4% (6,5%) қымбаттады (сурет 6).
Сурет 6. Инфляция жəне оның 2008 жəне 2009 жж. қаңтар-қазандағы
құрамдас бөліктері.
2009 жылғы қыркүйектің қорытындылары бойынша инфляция жылдық
көрсетуде де баяулады жəне 5,8% болды, бұл 2003 жылғы қыркүйектен
бастап ең төменгі деңгей (2008 жылғы желтоқсанда – 9,5%) болып
табылады. Инфляцияның осы деңгейі 2008 жылғы жаз айларында байқалған
соңғы жылдардағы инфляция деңгейінің ең көп мəнінен 3,5 есе төмен болды
(сурет 7). Азық-түлік тауарларының бағасы 3,6% (2008 жылғы желтоқсанда -
10,8%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар – 6,6% (5,7%), ақылы қызмет
көрсету – 8,0% (11,4%) өсті.
Сурет 7. Жылдық инфляция деңгейінің динамикасы, %
2009 жылғы қазанда Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы
қағаздарын орналастыру бойынша 6 аукцион болды. Оларда 9 айлық МЕККАМ
(11,6 млрд. теңге), жылдық МЕККАМ (23,8 млрд. теңге), 4 жылдық МЕОКАМ
(16,9 млрд. теңге), 7 жылдық МЕУКАМ (1,7 млрд. теңге), 11-жылдық МЕУКАМ
(4,3 млрд. теңге) жəне 16 жылдық МЕУЖКАМ (17 млрд. теңге)
орналастырылды. Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастырудың жалпы көлемі 75,2 млрд. теңге болды [11, б. 113].
Орналастырылған бағалы қағаздар бойынша тиімді кірістілік инфляция
деңгейінен 9 айлық МЕККАМ бойынша – 4,93%, жылдық МЕККАМ бойынша –
5,09%, 4 жылдық МЕОКАМ бойынша – 6,09%, 7 жылдық МЕУКАМ бойынша –
6,00%, 11 жылдық МЕУКАМ бойынша – 7,00% жəне 16 жылдық МЕУЖКАМ бойынша
0,01% болды.
Қаржы министрлігінің айналыстағы бағалы қағаздарының көлемі
алдыңғы аймен салыстырғанда 5,3% ұлғайып, 2009 жылғы қазанның аяғында
1178,9 млрд. теңге болды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары. Айналыс мерзімі 3
жəне 6 ай болатын Ұлттық Банктің ноталары эмиссияларының көлемі 2009 жылғы
қыркүйекпен салыстырғанда 2009 жылғы қазанда 65,6% ұлғайды жəне 48,1 млрд.
теңге болды. Қысқа мерзімді ноталардың кірістілігі 2009 жылғы
қыркүйектегі 2,58%-дан 2009 жылғы қазанда 2,63%-ға дейін өсті.
Айналыстағы ноталардың көлемі 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда
2009 жылғы қазанның аяғында 26,7% ұлғайды жəне 228,3 млрд. теңге болды.
2009 жылғы қазанда 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда
орналастырылған банкаралық депозиттердің жалпы көлемі 5,5% өсті жəне
баламасы 4467,8 млрд. теңгені құрады.
Орналастырылған банкаралық теңгедегі депозиттердің көлемі 2009 жылғы
қазанда 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 0,7%-ға ұлғайды жəне
2178,9 млрд. теңгені құрады (орналастырылған депозиттердің жалпы
көлемінің 48,8%-ы). Бұл ретте орналастырылған банкаралық теңгедегі
депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 2009 жылғы қыркүйекте
1,95%-дан 1,54%-ға дейін төмендеді.
Ұлттық Банктің банктерден тартқан депозиттерінің көлемі 2009
жылғы қазанда 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 1,0%-ға, 2159,8 млрд.
теңгеге дейін ұлғайды.
2009 жылғы қазанда орналастырылған доллардағы депозиттердің
көлемі 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 10,9 млрд. АҚШ долл.
дейін 27,8% өсті (орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 36,6%-
ы). Орналастырылған доллардағы депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы
ставкасы 0,22%-дан 0,16%-ға дейін төмендеді.
2009 жылғы қазанда еуромен орналастырылған депозиттердің көлемі 2009
жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 20,8%-ға 2,8 млрд. еуроға дейін азайды
(орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 14,0%-ы). Еуромен
орналастырылған депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 0,47%-дан
0,25%-ға дейін төмендеді. Рубльдегі депозиттерге орналастыру көлемі аз
ғана мөлшерде қалуда – орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 1,0%-
нан аз.
Шетел валютасындағы банкаралық депозиттердің үлесі орналастырылған
депозиттердің жалпы көлемінен 2009 жылғы қазанда 51,2%-ға дейін
ұлғайды. Бұл ретте шетел валютасындағы депозиттердің негізгі бөлігі
(51,0%) резидент емес банктерде орналастырылған.
Банктердің экономикаға кредиттері бойынша негізгі борышының жалпы
көлемі 2009 жылғы қыркүйек айының қорытындылары бойынша 0,5% азайып,
8026,3 млрд. теңгені құрады (жыл басынан бері 7,6% өсті).
Ұлттық валютадағы кредиттер бойынша борыштың көлемі іс жүзінде
өзгермей, 3902,8 млрд. теңгені құрады, шетел валютасындағы 1,0%-ға,
4123,5 млрд. теңгеге дейін төмендеді. Теңгедегі кредиттердің үлес
салмағы 2009 жылғы тамызбен салыстырғанда 2009 жылғы қыркүйекте 48,4%-
дан 48,6%-ға дейін өсті.
Ұзақ мерзімді кредиттеу 0,1%-ға 6732,1 млрд. теңгеге дейін
ұлғайып, іс жүзінде өзгерген жоқ, ал қысқа мерзімді - 3,4%-ға 1294,2
млрд. теңгеге дейін төмендеді. Нəтижесінде ұзақ мерзімді кредиттердің
үлес салмағы 2009 жылғы тамызбен салыстырғанда 2009 жылғы қыркүйекте
83,9%-ды құрап, ұлғайды.
Заңды тұлғаларға кредиттер бойынша борыш сомасы 2009 жылғы
қыркүйекте 0,4%-ға азайып, 5716,2 млрд. теңгені құрады (жыл басынан
бері 11,6% өсті), жеке тұлғалар бойынша - 0,8% азайып, 2310,2 млрд.
теңгені құрады (жыл басынан бері 1,2% азайды). Нəтижесінде жеке
тұлғаларға кредиттердің үлес салмағы бір айда 28,9%-дан 28,8%-ға дейін
азайды.
Шағын кəсіпкерлік субъектілерінің кредиттік борышы 2009 жылғы
қыркүйекте 2009 жылғы тамызбен салыстырғанда 0,6%-ға 1738,1 млрд.
теңгеге дейін ұлғайды, бұл экономикаға кредиттердің жалпы көлемінің
21,7% құрайды.
Банктердің экономикаға кредиттері бойынша неғұрлым айтарлықтай
берешегі салалар бойынша алғанда экономиканың сауда (жалпы көлемдегі үлесі
- 22,9%), құрылыс (19,4%), өнеркəсіп (9,9%) жəне ауыл шаруашылығы
(3,6%) сияқты салаларына тиесілі болды.
2009 жылғы қыркүйекте жеке тұлғаларға ұлттық валютамен берілген
кредиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 20,1%-дан (2009 жылғы
тамыз) 20,2%-ға дейін өсті, ал заңды тұлғалар бойынша – 15,3%-дан 15,0%-ға
дейін төмендеді.
Ұлттық валютаның Алтын барыс жəне Күміс барыс инвестициялық
монеталарын айналысқа 2009 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
мынадай инвестициялық монеталарды шығарады:
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 3,11 г. (үш бүтін
жүзден он бір грамм), номиналы 10 (он) теңге, саны 3 000 (үш мың) дана,
диаметрі 16 мм., қалыңдығы 1,0 мм., қыры бедерлі;
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 7,78 г. (жеті
бүтін жүзден жетпіс сегіз грамм), номиналы 20 (жиырма) теңге, саны 2 000
(екі мың) дана, диаметрі 20 мм., қалыңдығы 1,6 мм., қыры бедерлі;
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 15,55 г. (он бес бүтін
жүзден елу бес грамм), номиналы 50 (елу) теңге, саны 2 000 (екі мың) дана,
диаметрі 25,00 мм., қалыңдығы 2,0 мм., қыры бедерлі;
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 31,1 г. (отыз бір
бүтін оннан бір грамм), номиналы 100 (жүз) теңге, саны 3 000 (үш мың)
дана, диаметрі 32 мм., қалыңдығы 2,5 мм., қыры бедерлі;
Күміс барыс сынамы 999,91000 күміс, массасы 31,1 г. (отыз бір бүтін
оннан бір грамм), номиналы 1 (бір) теңге, саны 4 000 (төрт мың) дана,
диаметрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ХЭ
КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ақша функциясы және ақша агрегаттары
Орындады: Э-21к
тобының студенті
Дәрібаев С.Қ.
Ғылыми жетекші:
Мусатаева А.А.
ҚАРАҒАНДЫ - 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ЖАЛПЫЛАМА ЭКВИВАЛЕНТ РЕТІНДЕГІ АҚШАНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1. Ақша қызметтерінің мәні
5
2. Ақшаның түрлері және ақша агрегаттары
10
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚША
АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ 14
1. Қолма-қол емес ақша айналысының қазіргі таңдағы тенденциялары 14
2. Ақша айналымы заңы
17
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕҢГЕНІ ТҰРАҚТАНДЫРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ИНФЛЯЦИЯМЕН
КҮРЕСУ ӘДІСТЕРІ 6 21
ҚОРЫТЫНДЫ
25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27
КІРІСПЕ
1992 жылдың ортасына қарай Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде жер
шарының 30-дан астам елі таныды. Олардың қатарында АҚШ, Қытай, Түркия,
Иран, Пәкістан, Швейцария, Канада сияқты мемлекеттер болды.
Бұл республикаға, оның азаматтарына деген сый-құрметтің және салиқалы
саясат жүргізіп отырған Қазақстан басшыларының халықаралық жоғары беделінің
айғағы.
Алайда ел ішінде экономикалық реформаларды жүзеге асыруда Қазақстан
үлкен қиыншылықтарға кездесті. Экономиканы күштеп басқарудан нарықтық
жүйеге көшу аса қиын, әрі күрделі болып шықты. Бұрыннан қалыптасқан
шаруашылық байланыстарының үзілуі,келісім тәртібінің нашарлауы салдарынан
көптеген кәсіпорындары қиын жағдайларға тап болды, олардың тоқтап қалуы
әдеттегі құбылысқа айналды.
Тұтынушылық нарық мәселелері барынша шиеленісті, азық-түлік, киім-
кешек жетіспеді, алыпсатарлық пен әміршіл-әкімшіл аппараттың сатылғыштығы
өсті. Қағаз ақшаны шамадан тыс көп шығару нәтижесінде оның құнсыздануы
күшейді. Халықтың қолында тауармен қамтамасыз етілмеген 13 миллиард сомға
жуық ақша шоғырланды. Халық дүкендердегі заттардың барлығын дерлік
талапайға салып сатып алды.
Еңбекшілердің әлеуметтік жағдайларының нашарлауы көп ретте
Қазақстанда жүргізілген экономикалық, реформаларды ойламастан қайталаудың
нәтижесі болды. Сауда жүйесіндегі, қоғамдық тамақтандырудағы, халыққа
қызмет көрсету саласындағы, сол сияқты аграрлық сектордағы мемелекеттік
меншіктің жекешелендіру баяу жүргізілді. Еңбек өнімділігі өспеді, тәртіп
нашарлады.
Курстық жұмыстың зерттеу обьектісі ретінде Қазақстан Республикасындағы
ақша қатынасы мен олардың жалпы мәнін ашу болып саналады.
Ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып
табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни,
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен
құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын
белгілесек жеткілікті.
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі
еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен
өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ
ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс
емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін
аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі
мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты – ақша нарығының мәнін ашып, көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмыста мынадай мәселелер қарастырылады:
- ақша нарығы жайлы жалпы сипаттама беру;
- Қазақстан Республикасы ақша нарығының жағдайын статистикалық
көрсеткіштер негізінде көрсету;
- Қазіргі таңдағы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатына шолу;
- Ақша-несие бағдарламасын талдау;
- ақша-несие саясатындағы инфляция деңгейін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісі - ақша нарығы, пәні ақша құралдары мен ақша-несие
саясаты болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негіздемесі болып отандық және шетелдік
ғаымдардың еңбектері, газет журналдар, периодикалық басылымдар, нормативтік-
құқықтық актілер табылады.
1 АҚША НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ақша функциялары мен ақша агрегаттарының мәні
Қазіргі замаңғы барлық экономикаларда ақшаның рөлі ең басты. Ақша
экономиканың табиғи сипаттамасы болып көрінеді, оларсыз жай ғана сату-сатып
алу операцияларын өткізу қиынға түседі.Тауар нарығын жеке қарап, біз
қазіргі сәтке дейін ақшаның рөліне мән бермедік.
Ақша - ол қаржы активтердің (қолма-қол ақшаны,банк шоттарын және т.б.
есептегендергі) жүйесі. Олардың сипаттамалары ерекше. Ақшаның ең белгілі
сипаттамасы-олардың жоғары өтімділігі. Халық ақшаға сұраныс береді, себебі
ақшаның функциялары маңызды. Осы функциялары үшін ақшаны бәрі бағалайды.
Есептеу бірлігі.
Ақшаға орын жоқ бартер экономикада сауда тауарлардың салыстырмалы
бағалары бойынша жүргізіледі (қойдың бағасы, құндылығы балталар арқылы, ал
олардың құны бидай арқылы, бидайдың құны ұн арқылы және т.б.) білінеді.
Неғұрлым көп тауар ауысады, соғұрлым салыстырмалы бағалардың саны көп.
Сондықтан обьективтік түрде барлық басқа тауарлар ауысады, соғұрлым
салыстырмалы бағалардың саны көп. Сондықтан обьективті түрде барлық басқа
тауарлар құндылықтарының біріңғай өлшемі қажет, осы рөлді ақша атқарады.
Ақшаның пайда болуымен барлық тауарлар ақшалай білінуіне ие болды.
Айырбас құралы.
Бартер экономикада мәміле жасау үшін қажеттіліктері бірдей болу керек:
мысалы, алма сататын адам оларды алмұртқа ауыстыра алады, егер алмаға
мұқтаж адамды кездестірсе. Сатушылар мен тауарлар саны көбейген сайын бұл
мәселе күрделене бастайды. Бұл мәселені тамаша шешетін ақша. Олар тауарды
айырбастау мәмілелерде делдал ретінде жүреді.
Құнды сақтау құралы.
Адамдар өз байлықтарын әртүрлі активтер түрінде сақтайды, ақша-осындай
активтердің бірі болып саналады.
Төлем құралы.
Міндеттемелер мен қарыздар шамасы ақшалай түрде белгіленуі мүмкін,
сондықтан ақша төлем құралы болып келеді.
Тауарлар несиеге берілгенде, ақша осы рөлде пайдаланады. Елдегі ақша
санына бақылауды Орталық банк іске асырады. Кейде Орталық банк ақша
жинақтардың тапшылығын ақша массасын көбейту жолымен (эмиссия) орнын
толтыруға тырысады [1, б. 233].
Ақша массасы - ол экономикада тауарлар мен қызметтердің айналымын
қамтамасыз ететін қолма-қол ақша мен аударым арқылы жасалатын сатып алу
және төлем құралдарының жиынтығы. Ақша массасының құрылымында белсенді және
әрекетсіз бөліктері бар. Белсенді бөлігіне шаруашылық айналымында нақты
пайдаланатын ақша құралдары жатады. Әрекетсіз бөлігіне әлуетті түрде
есептесу құралдары бола алатын ақша жинақтары, шоттардағы қалдықтар кіреді.
Сонымен, ақша массасының құрылымы өте күрделі. Қарапайым тұтынушы қағаз
ақша мен ұсақ айырбас күмісті ақша деп санайды. Іс жүзінде кәсіпорындар мен
ұйымдар араларындағы мәмілелердің негізгі бөлігі дамыған нарық
экономикасында банк шоттарын пайдалану жолымен жасалады. Оның нәтижесінде
банк ақшалары-депозиттер дәуірі келді. Олар: чектер, кредит және депозит
карточкалар сияқты құралдармен жұмыс жасайды. Бұл есептесу құралдары
аударым арқылы түскен ақшаға ие болу мүмкіндігін береді. Сонымен бірге ақша
массасының әрекетсіз бөлігіне тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде
пайдаланбайтын компоненттер кіреді. Олар: жедел шоттардағы ақша құралдары,
коммерциялық банктердегі жинақ салымдары, қысқа мерзімді мемлекеттік
облигациялар және т.б. квази – ақшалар. Қолма-қол ақшадан бұндай ақшаның
өтімділігі толық емес. Сіз, мысалы, дүкендегі тауар үшін акцияңызды немесе
жедел шоттағы ақшаңызды бере алмайсыз.
Солай, квази-ақшалар байлықтың өтімділігі зор түріне жатады, себебі
жедел салымдары, акциялар мен облигациялардың кейбір түрлерін қолма-қол
ақшаға ауыстыруға болады. Өтімділігі кему дәрежесі бойынша ақша массасының
компоненттерін орналастырып, ақша массасының көрсеткіштерін бірнеше ақша
агрегаттарын айыруға болады. Ең өтімділігі мол ақша агрегаты-МО агрегаты
болып саналады. Оған айналыстағы қолма-қол ақша кіреді. өтімділігі бойынша
бірдей ақша агрегаты –М1 агрегаты. Ол қолма-қол ақша мен чекпен алынатын
шоттардың (талап еткенге дейінгі) ақшаларын біріктіреді. Чек- құнды
қағаз, онда кредиттік мекемедегі шот иесінің талабы бойынша көрсетілген
соманы чек иесіне төлеу жөніндегі бұйрығы бар. М1 агрегатын сөздің тар
мағынасындағы ақша немесе мәмілелер үшін ақша деп атайды. Ағымдағы
шоттар депозиттері ақшаның барлық функцияларын орындайды, оларды қолма-қол
ақшаға тез айналдыру оңай. М2 агрегаты өтімділігі аздау ақша агрегаты. Бұл
сөздің кең мағынасындағы ақша, оған М1 агрегаттың барлық компоненттері
мен коммерциялық банктердегі жедел және жинақ шоттарындағы ақша, арнайы
қаржы институттарындағы депозиттер жатады. Жедел шоттардың иелері ағымдағы
шоттар иелерімен салыстырғанда жоғары пайыз алады, бірақ олар салым шарты
бойынша белгіленген уақыттан ерте осы салымды ала алмайды. Сондықтан жедел
және жинақ шоттардағы ақша құралдарын сатып алу және төлем құралы ретінде
тікелей пайдалануға болмайды, ал сонда да әлуетті түрде олар есептесу үшін
пайдалана алынады. М3 агрегаты өтімділігі ең аз ақша агрегаты болып
саналады, ол М2 агрегатына банктердің депозит сертификаттарын, мемлекеттік
займ облигацияларын, мемлекеттік және коммерциялық банктердің басқа да
қағаздарын қосу жолымен пайда болады. М1 агрегаты мен басқа ақша агрегаттар
араларындағы айырмашылық: М2 және М3 агрегаттарына мәміле үшін пайдалануы
немесе қолма-қол ақшаға айналдыруы қиынға түсетін квази-ақша кіреді [2,
б.54].
1.2 Ақшаға сұраныс пен ұсыныс
Ақша көлемі – бұл халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтердің
айналымын қамтамасыз ете отырып, шаруашылықта қолма-қол және аударымдар
түрінде болатын бүкіл ақша қаражаттарының жиынтығы.
Ақша көлемі шаруашылық айналымына нақты түрде қызмет көрсетуші активті
бөлік, өзіне ақша жинақтарын енгізуші пассивті бөлік және есеп айырысу
құралдары болып саналатын есепшоттардағы қалдықтар ретінде қатысады. Сондай-
ақ, “квази-ақшалар” (латын сөзі – сол сияқты) деп аталатын, яғни қысқа
мерзімдік ақшалай міндеттемелердегі шұғыл есепшоттардағы, жинақ
банктеріндегі, депозиттік сертификаттардағы, инвестициялық қорлар
акцияларындағы ақшалар бар.
Нақты ақшалардың жиынтығы (банкноттар мен металл ақшалар) мен Орталық
банктегі аударымдар арқылы есеп айырысатын ақшалар (мерзімсіз салымдар)
Орталық банктің ақшаларын құрайды. Оларды, сондай-ақ, халық
шаруашылығындағы жиынтық ақша көлемі ретінде, монетарлық немесе ақша базасы
деп атайды.
Айырбас және төлем операцияларын жүзеге асырушы ақша көлемі банк
секторындағы ақшаға деген ұсынысқа және банкке жатпайтын секторлардың талап
еткенге дейінгі салымдары немесе қол ақшаға деген сұранысқа тәуелді болады.
Ақшаға деген сұраныс пен ұсыныс ақша нарығының көлемі мен
конъюнктурасын анықтайды. Ақша ұсынысы – айналымдағы ақша көлемі, яғни дәл
осы кезде елде айналымда жүрген төлем құралдарының жиынтығы болып саналады.
Ақша ұсынысының жиынтығын анықтап, экономикадағы ақшаның барлық көлемін
төрт негізде қамтамасыз етуге болады:
1) орталық банк арқылы – эмиссия негізінде (қол ақшаларды шығару) және
олардың айналымнан алып қойылуы негізінде ақша көлеміне мемлекеттік басқару
органы ретінде;
2) орталық банк халықтан, кәсіпорындардан және коммерциялық банктерден
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және сату жолымен ақша ұсынысын
көбейтіп немесе азайта алады;
3) коммерциялық банктер берешек алушыларға несиелер беріп, салымдар
қабылдап және өзінің несие ресурстарын қалыптастыра отырып, несие эмиссиясы
жолымен ақша көлеміне әсерін тигізеді;
4) пайыздық ставкалар көлемімен байланысты, шетелдерден және шетелдерге
валюталардың жылжуы, халық шаруашылығындағы ақша көлемінің өзгеру факторы
болып саналады.
Тұтастай алғанда, елдегі жалпы ақша ұсынысы ақшаның салыстырмалы сатып
алушылық қабілетін тұрақты деңгейде ұстап тұру үшін, Орталық банк арқылы
бақыланып отырады [3, б .44].
Ақша көлемін сандық тұрғыдан анықтау үшін, жинақтаушы көрсеткіштер –
ақша агрегаттары пайдаланылады. М1 - “тар мағынадағы ақшалар” яғни тар
шеңбердегі ақша агрегаттары болып саналады. Оған мыналар жатады:
-ақша базасы (МО) – одан ешкімге несие берілмейтін, кәсіпорындардың
кассаларындағы және Орталық банктегі коммерциялық банктердің резервтерін
қоса алғандағы, айналымдағы (қағаз купюрлер, майдаланатын монеталар) қол
ақшалар;
-депозиттер (талап еткенге дейінгі халықтың, кәсіпорынның банктедегі
салымдары);
-чектік депозиттер, яғни соған чек жазылатын (ағымдағы салымдар)
коммерциялық банктердің немесе басқа жинақ мекемелерінің салымдары.
Сонымен, М1 агрегаты ағымдағы төлемдік айналымдарға қызмет көрсететін
және айналым құралы ретінде пайдаланылатын ақшаның жиынтық көлемін
білдіреді. М1ақшалары абсолютті ликвидті (өтімді) және өзіне айналымдағы
қол ақшаларды, талап еткенге дейінгі депозиттерді және халықтың,
кәсіпорындардың чектік депозиттерін енгізетін ақша агрегаты болып саналады.
М2 ақша агрегаттарына жататындар:
-ағымдағы төлемдік айналымдарға (М1) қызмет көрсетуші ақшалар;
-чексіз депозиттер;
-халықтың және кәсіпорындардың шұғыл шағын депозиттері;
-қысқа мерзімдік мемлекеттік бағалы қағаздар.
М1-ден басқа М2 элементтері айналым құралы түрінде қызмет атқармайды,
бірақ ағымдағы салымдардың қол ақшаға айналуы мүмкін, соның әсерінен М2
ақшасының ликвидтілігі (өтімділігі) М1-ге қарағанда аздау болады.
М3 – ақша агрегаттары “кең мағынадағы ақшалар” – жиынтық ақша көлемі,
оған жататындар:
М2 ақшалары;
-ұзақ мерзім аралығында өтеуге болатын жоғары ликвидті (өтімді) бағалы
қағаздар (облигациялар, сертификаттар, қазынашылық міндеттемелер);
-кәсіпорындардың шұғыл купондық депозиттері (инвестицияларды
қаржыландыру үшін құралдар);
-бюджеттік және қоғамдық ұйымдардың есеп-шоттарындағы қаржылар;
-мемлекеттік, жергілікті және муниципалды бюджет қаржылары [4, б .110].
Ақшаға деген сұраныс халық шаруашылығының барлық секторларында
туындайды, бірақ ақша нарығының жалпы тепе-теңдігіне қалай қол жеткізіледі
және ақшаға деген сұраныс немен анықталады деген сұрақтар да туындайды.
Оған жауап: айналым құралы және құнды сақтау құралы, сондай-ақ ақшаның
абсолютті ликвидтілігі (өтімділігі) сияқты ақшаның екі қызметімен беріледі.
Осының негізінде, экономикадағы ақшаға деген (ДМ) жиынтық сұраныстың екі
түрі пайда болады:
1) әртүрлі келісімдер, яғни тауарлар мен қызметтерді (трансакциялық
сұраныс) сатып алу үшін ақшаға деген сұраныс;
1) қаржы активтерінің (алыпсатарлық сұраныс) қаржыны қалыптастыру үшін
сұраныс – құнды сақтау құралы ретіндегі ақшалар.
Ақшаға деген трансакциялық сұраныс – тауарлар мен қызметтерді (төлем
құралы) иеленуге байланысты, әртүрлі келісімдер жасау үшін ақшаға деген
сұраныс болып саналады.
Ақша иелері өздерінің кірістерін көбейтуге ұмтыла отырып, өз қаржылық
қоржындарында (портфелдерінде), оларға алыпсатарлық мақсаттарға қажет
болатын, яғни оған баға төмендеген кездегі, басқа активтерді сатып алу үшін
қажет акцияларды, облигацияларды, ақшаларды иемденгісі келеді. Ақшалар
табыс әкелуші, әртүрлі активтермен иелік ету құралы ретінде, осы активтерге
бағаның төмендеуі күтілген жағдайда, әсіресе қажет болады.
Сонымен, ақшаға деген алыпсатарлық сұраныс – қаржы активтердің қоржынын
(портфелін) қалыптастыру үшін керек сұраныс. Ақшаға деген сұраныс, сенімді
қаржы активтерінің кіріс келтірушілігі мен берешек алушылардың ақшаларының
“баға деңгейін” анықтаушы, ЖҰӨ өндірісінің көлемі, баға деңгейі (Р) және
пайыздық ставка (V) сияқты үш факторға қатысты. Сөйтіп, ақшаға деген
трансакциялық сұраныс ЖҰӨ өндірісінің көлеміне тікелей қатысты болады,
сондай-ақ пайызға тікелей тәуелді емес. Алыпсатарлық сұраныс пен пайыздық
ставка кері тәуелділікте болады, яғни пайыздық ставка неғұрлым жоғары
болса, өздігінен табыс әкелмейтін, өзінің қоржынында қол ақшаның болуына
деген ұмтылыс та аз болады. ЖҰӨ өндірісі көлемінің мөлшері тауарлар
нарығында ғана толық анықталады, ал пайыздық ставка таза ақша нарығының
параметрі болып саналады. Ақша нарығындағы пайыз, ақшаға иелік етушілерді
ақша нарығына тартушы күш ретінде маңызды рөл атқарады [5, б. 98].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясаты
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да
мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция
деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын
мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың
мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады.ҚҰБ ақша-несие саясатының басты
мақсаты: Ұлттың валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен
басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы
(мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін
реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы [6].
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының
екі типі болады:
1.Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2.Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты — екінші денгейлі банктердің несиелік
операциялар көлемін шектеуге және қатан шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің денгейін арттыруга бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасынын өсуіне бақылаудың, әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінін төмендеуімен байланысты шаралар.Соңғы жылдардағы ақша-несие
саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде Ұлттық банк қатаң ақша-
несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк мынадай ақша-несие
саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
- Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
- Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық
нарықтағы операцияларды жүргізу;
- Банктерге және үкіметке несиелер беру;
- Валюталық нарыққа интервенциялау;
Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.Қазіргі уақытта
жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде қолданылып отырғандары:
ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді ноттарды эмиссиялау, ашық
нарықта¬ғы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді:
- ресми қайта қаржыландыру мәлшерлемесі;
- ресми есептік (дисконттъщ) мөлшерлемесі;
- РЕПО және кері РЕПО операииялары бойынша сыйакрі мвлшерлемесі;
- овернайт займдары бойынша сыйақы мәлшерлемесі;
- күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы жағдайына
несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция
деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР
Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары
бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы жағдайына,
несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгіленеді және
Ұлттың банктің коммерциялың вексельдерді қайта есепке алу операцияларында
қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдың пайыздың
мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлың вексельдерді
қайта есептеуде қолданылады [7].
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері жылдың
пайыздық, мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мөлшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
Овернайт заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — Ұлттың банктің екінші
деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары бойынша есеп
айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары
бойынша крлданылады. Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері —
Ұлттың банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан
корреспонденттік шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар
жасауға ңажетті ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда
займдар бойынша қолданылады.Ұлттың банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін
төмендегідей 1-кестемен беруге болады.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде банктерге берілетін
несиелер көлемін реттеуде банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың
міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым
иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау максатында Ұлттың банк ең
төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар, ашық, нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, коммерциялың банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін
атқарады.Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген
ҚР коммерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес міндетті резерв нормативі 18 — 20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің пруденциалдық, нормативтерді орындау барысында корреспонденттік
шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын
сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең
төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Кредит нарығының жай-күйі және өлшемдерінің болжамын кезекті
тексеру нәтижелері ағымдағы жылдың 3-тоқсанында банктердің кредит
портфелі сапасының нашарлау қарқынының төмендеуіне қарамастан барынша қатаң
кредиттік саясатты жүргізгендігін көрсетті. Бұл ретте қаржы емес ұйымдар
бұрынғысынша айналым қаражатын толықтыру және бұрын алған кредиттерін
қайта құрылымдау үшін кредиттік ресурстарды тартуды қалайды. Жеке
тұлғаларға келсек, банктер ипотекалық заемдар беруге қарағанда көбіне
тұтынушылық кредиттеуді қалайды. Проблемасы бар заемшылармен белсенді жұмыс
жалғастырылды, бұл ретте заемшылардың жай-күйіне жан-жақты мониторингке
үлкен назар аударыла бастады [8].
2. Корпоративтік сектор заемдарының нарығы
Тексеріліп отырылған кезеңде кредиттік нарықта сұраныстың айтарлықтай
өзгеруі байқалған жоқ (сурет 1). Сұраныстың өзгермегендігі туралы
мәлімдеген респонденттердің үлесі 2009 жылғы 2-тоқсандағы 52%-дан 3-
тоқсанда 73%-ға өсті. Сұраныстың төмендегенін атап өткен респонденттердің
үлесі 18%-дан 12%-ға дейін қысқарды. Осылайша үшінші тоқсанда кредиттік
нарықта төмен деңгейде сұраныстың тұрақтануы байқалды. Сонымен қатар
трендтің төменнен жоғары қарай өзгеруінің кейбір белгілері пайда бола
бастады, бұл банктер атап көрсеткен ағымдағы жылдың 4-тоқсанында сұраныстың
бұдан былай өсуін күтуден көрінді.
Шетел валютасындағы кредиттермен салыстырғанда ұлттық валютадағы
кредиттерге сұраныстың өсу үрдісі сақталды.
Сурет 1. Кредиттік ресурстарға
сұраныстың өзгеруі
2. Зерттеліп отырған кезеңде банктердің кредит саясатын біршама
қатаңдату үрдісі тоқтатылған сияқты: респонденттердің 79% кредит саясатын
бұрынғы деңгейде қалдырды, ал шамамен 15%-ы оны шамалы қатаңдатты (Сурет
2). Сұхбат жүргізу барысында алынған банк өкілдерінің бағалауы бойынша 3-
тоқсанда кредиттік саясатты қатаңдатудың шарықтау шыңынан өту байқалды,
ол қазіргі кезде барлық критерийлер бойынша барынша консервативті болып
қалды.
Сурет 2. Кредит саясатының өзгеруі
3-тоқсанда саясаттың қатаңдату жағына шамалы өзгеруі бірінші кезекте
кредиттеудің тәуекелді бағыттарына және анағұрлым тәуекелді заемшыларға
қатысты болды. Кредиттеу жағдайларынан 2009 жылғы 3-тоқсанда кредиттеудің
тәуекелді түрлері бойынша маржаның шамалы ұлғаюы (35% респонденттер) және
кредиттерді кепілді қамтамасыз ету талаптарын қатаңдату (32% респонденттер)
орын алды [9, б. 294].
3. Респонденттердің жауаптары ағымдағы жылдың 4-тоқсанында кредитік
нарықтың шамалы жандануын күтуді көрсетті. Мәселен, сауалнама жүргізілген
банктердің 45%-ы кредиттік ресурстарға сұраныстың өсуін күтеді, ал 52%-ы ол
өзгермей қалады деп болжайды.
Респонденттердің 76%-ы өздерінің кредиттік саясатын өзгертпеуді
жоспарлап отыр, ал бірқатар банктер тарапынан күтіліп отырылған кредиттік
саясатты қатаңдату (15%-ы шамалы, ал 6%-ы - кредиттерді беру талаптары мен
рәсімдерін айтарлықтай қатаңдатуды болжап отыр) бірінші кезекте,
андеррайтинг рәсімдерінің тиімділігін ұлғату және берілетін заемдар бойынша
тәуекелді төмендету ниетіне байланысты. Бұл ретте банктер кредиттерді
берудің баға талаптарын біршама өзгертуді болжап отырған жоқ:
респонденттердің 76%-ға жуығы стандарттық кредиттер бойынша маржаның
деңгейін сақтап қалуды атап көрсетті, банктердің 56%-ы кредиттеудің
тәуекелді түрлері бойынша маржаны көтеруді жоспарлап отырған жоқ..
Алғаш рет 2008 жылдан бастап ипотекалық кредиттеу бойынша сұраныстың
орташа бағалануы оң болып табылады. Ипотекаға сұраныстың ұлғаюы туралы
мәлімдеген респонденттердің үлесі 2-тоқсандағы 19%-дан 3-тоқсанда 26%-ға
өсті. Кредиттеудің осы сегментінде сұраныстың осы деңгейде сақталуын
көрсететін респонденттердің үлесі өткен тоқсаннан бері өзгерген жоқ (56%).
Тұтынушылық кредиттеуде сұраныстың - алдыңғы кезеңдегі 34%-дан есепті
кезеңде 37%-ға дейін біршама өсуі байқалды. Бұл ретте тұтынушылық кредитке
сұраныстың өзгермегендігі туралы мәлімдеген респонденттер үлесінің (2-
тоқсанда 44%-дан 3-тоқсанда 37%-ға дейін) біршама төмендегені байқалды
(сурет 3 және 4 ).
Сурет 3 . Кредиттік ресурстарға сұраныстың өзгеруі (ипотека)
Сурет 4. Кредиттік ресурстарға сұраныстың өзгеруі (тұтынушылық кред-у)
Күтулерге келетін болсақ, респонденттердің 44%-ы тұтынушылық кредиттеу
бойынша, респонденттердің 28%-ы – ипотека бойынша сұраныстың шамалы өсуін
күтеді.
2. Респонденттердің көбі (75%) 3-тоқсанда жеке тұлғаларға қатысты
кредиттік саясатты өзгеріссіз қалдыруды жөн көрді (5 және 6-диаграммалар).
Бұл ретте корпоративтік секторды кредиттеу кезінде пайдаланылатын кредиттік
саясатты жүргізу ұстанымы жеке тұлғаларды кредиттеу кезінде де
пайдаланылды. Атап айтқанда, салалық тәуекелді бағалау анағұрлым белсенді
қолданыла бастады: бірқатар мамандықтардың өкілдері үшін кредит алу біршама
қиын болып қалды.
Кредиттеудің баға және баға емес талаптарының өзгеруіне келсек,
банктердің 90%-ға жуығы алдыңғы тоқсанда олардың өзгермейтіндігін атап
өтті. Мәселен, респонденттердің 91%-ы кредиттік саясатты ипотека
сегментінде және 87%-ы – тұтынушылық кредиттеу сегментінде бұрынғы
деңгейінде қалдыруды жоспарлап отыр.
3. Жақын арадағы 3 айда заемшылармен байланысты тәуекелдердің
деңгейіне қатысты күтулер:
– респонденттердің 55%-ы төлемдер бойынша ақы төлеуді
кешіктіру мерзімдерінің (мерзімін өткізіп алу) ұлғаюын
күтуде;
– респонденттердің 45%-ы заемшылардың қаржы жағдайы шамалы
нашарлайды деп санайды;
– респонденттердің 45%-ы заемдардың мерзімін ұзарту санының
өсуін күтеді;
– респонденттердің 30%-ы қамтамасыз ету сапасының бұдан әрі
нашарлауын күтеді.
Нашарлауды күту көбіне а) проблемасы бар кредиттерді есептен шығару
қажетті көлемде жүзеге асырылмайтындығына және б) жаңа заемдарды беру
жеткілікті түрде белсенді жүргізіліп отырылмағандығына байланысты. Мәселен,
4-тоқсанда банктердің бұрын өзіне қабылдаған тәуекелдерін іске асыру
есебінен кредиттік портфель сапасының қалдық нашарлауы болжанып отыр.
Сурет 5. Жылжымайтын мүлікке орташа бағаның күтулері
4. Банктер алдыңғы тоқсандағы сияқты жылжымайтын мүлік бағасының
шамалы төмендеуін күтуде: бағаның шамалы төмендеуін күтетін респонденттер
саны 54%, шамалы өсуін респонденттердің 9%-ы, ал жылжымайтын мүлік
бағасының өзгермейтіндігін көрсеткен респонденттердің саны 34%. (Сурет 5).
Жылжымайтын мүлік бағасының бұдан әрі төмендеуін күту кредит саясатын
жеткілікті түрде қатаң деңгейде сақтау себептерінің бірі болып табылады.
Сонымен қатар банк өкілдері сұхбат жүргізу кезінде жылжымайтын мүлік нарығы
қазіргі кезде өзінің ең төменгі шегіне жақын тұр, ал жылжымайтын мүлікті
көп кешікпей ұзақ мерзімді инвестициялар объекті ретінде қарау туралы
ойларын қайталап айтқандығын атап өткен жөн [10].
Қайта құрылымдалған заемдар санының бұдан әрі өсуі және кепілді
мүлікті өндіріп алу жағдайлары орын алып отыр, бұл ретте кепілдердің құны
түсуде. Мәселен, корпоративтік сектор бойынша кепілді мүлікті өндіріп
алудың өсуін банктердің 24%-ы, банктердің 51%-ы берілген заемдарды қайта
құрылымдау көлемінің өсуін атап өтті. Банктер 2009 жылғы 4-тоқсанда мынаны
күтуде: 42%-ы кепілдерді өндіріп алу және 54%-ы заемдарды қайта құрылымдау
операцияларының өсуін күтіп отыр.
Бөлшек секторда сондай-ақ кепілді мүлікті өндіріп алу санының өсуі
байқалды, мәселен ипотекалық сегмент бойынша респонденттердің 26%-ы және
тұтынушылық сегмент бойынша респонденттердің 16%-ы кепілді мүлікті өндіріп
алу санының өсуін; кепілдерді өндіріп алу көлемінің өзгермейтіндігін
тиісінше 68% және 77% атап өтті. Банктердің көбі осы көрсеткіштің 4-
тоқсанда өсуін күтуде (ипотекалық және тұтынушылық кредиттеу бойынша
респонденттердің 42%). Кредиттеудің ипотекалық және тұтынушылық
сегменттері бойынша заемдарды қайта құрылымдаудың өсуі жалғасты (ипотекалық
кредиттеу бойынша респонденттердің 42% және тұтынушылық кредиттеу бойынша
респондеттердің 49%). Алдыңғы кезеңде қайта құрылымдау көлемінің өсуі
күтілуде (ипотекалық кредиттеу бойынша респонденттердің 42%-ы және
тұтынушылық кредиттеу бойынша респонденттердің 52%-ы).
Қайта құрылымдау және кепілді мүлікті өндіріп алу көлемінің өсу ең
жоғары шегі ағымдағы жылдың 2-тоқсанында байқалғандығын атап өткен жөн.
Тексеріліп отырған кезеңде қайта құрылымдалған заемдар санының және кепілді
мүлікті өндіріп алудың өсу қарқыны банктердің көрсетуінше біршама төмендеді
– бұл тең дәрежеде заңды, сондай-ақ жеке тұлғаларға заемдарға қатысты.
Тұтастай алғанда, банктер қазіргі кезде бірте-бірте сапасын жақсартуға
қатысты салыстырмалы түрде болашағы бар заемшылардың кредиттерін
құтқаруға және келтірілген зияндарды тануға және сапасы алдын ала болжам
бойынша қайта құрылымдауды жүргізгеннен кейін жақсармайтын заемдар бойынша
кепілдерді иелігінен алуға бағытталған тактикаға көшіп отыр. Бұл ретте
соңғы жағдай бойынша банктер тексеріліп отырылған кезеңде кепілді мүліктің
жалғасып отырған құнсыздануына байланысты, оның ішінде жылжымайтын мүлік
бағасының төмендеуі есебінен келтірілген зиянды тануға дайын.
Барлық мүмкіндігі бола тұра, дағдарыс пен басқа факторларға сілтеме
жасай отырып кредитке қызмет көрсетуден бас тартып отырған заемшылар (жеке
тұлғалар) сегментінің пайда болғанын жеке атап өтуге болады. Мұндай
заемшыларға қатысты банктер қатаң шараларды қолдануға, тіпті сот
процесстеріне дейін және адал емес заемшылармен жұмыс жүргізуге маманданған
басқа ұйымдарды тартуға дейін мәжбүр болып отыр.
Коллекторлық агенттіктермен негізінен ірі және орта банктер жұмыс
істейді; кішігірім банктер үшін заемшылар санының шектеулі болуына
байланысты көбіне проблемасы бар заемшылармен өздігінен жұмыс жүргізу
дұрыс.
2.3 Халықаралық резервтер мен ақша агрегаттары және инфляция
2009 жылғы қазанда ұлттық Банктің таза халықаралық резервтері ағымдағы
бағамен 0,7% (немесе 132,9 млн. АҚШ долл.) өсті және 20,2 млрд. АҚШ долл.
(жылбасынан бастап – 1,7%) болды. Жүргізілген операциялар нәтижесінде
алтындағы активтерді 8,9%-ға (жыл басынан бастап – 25,0%) ұлғаюы және оның
әлемдік нарықтардағы бағасының 4,3%-ға өсуі Ұлттық Банктің халықаралық
резервтерінің өсуінің негізгі факторы болып табылады. Бұл ретте ішкі валюта
нарығында валютаны сату, үкіметтің сыртқы борышына қызмет көрсету бойынша
операциялар және банктердің Ұлттық Банктегі шетел валютасындағы
корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарының төмендеуі үкіметтің Ұлттық
Банктегі шоттарына валютаның түсуімен ішінара бейтараптандырылды.
Нәтижесінде, таза валюта қорлары (ЕАВ) 2009 жылғы қазанда 0,4% төмендеді
(жыл басынан бастап – 0,9%). 2009 жылғы қазанда тұтастай алғанда елдің
халықаралық резервтері (ағымдағы бағамен), ұлттық қордың шетел
валютасындағы активтерін қосқанда (алдын ала деректер бойынша 23,7 млрд.
А.Ш долл.) 0,1%-ға шамалы өсті және 44,5 млрд. АҚШ долл. (жыл басынан
бастап – төмендеуі 6,0%) болды. Ұлттық қордың ұлттық валютадағы активтері
600 млрд. теңге (Самұрық-қазына ҰӘҚ АҚ және ҚазАгро ҰХ АҚ
облигациялары)
2009 жылғы қазанда ақша базасы Ұлттық Банктің таза ішкі активтерінің
төмендеуі салдарынан, негізінен, Үкімет жəне банктер алдындағы
міндеттемелердің өсуі есебінен (қысқа мерзімді ноталар бойынша) 6,7%
тарылды жəне 2563,7 млрд. теңге болды (жыл басынан бастап - кеңеюі
68,1%).
2009 жылғы қазанда тар ақша базасы, яғни екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық Банктегі мерзімді депозиттерін ескермегендегі ақша базасы
7,3%-ға 2041,7 млрд. теңгеге дейін (жыл басынан бастап – кеңеюі 36,8%)
тарылды.
2009 жылғы қыркүйекте ақша массасы банк жүйесінің таза сыртқы, сондай-
ақ ішкі активтерінің ұлғаюы есебінен 2,7%-ға, 7255,0 млрд. теңгеге дейін
(жыл басынан бастап – өсуі 15,8%) өсті.
2009 жылғы қыркүйекте айналыстағы қолма-қол ақшаның көлемі 0,3% өсті
жəне 809,7 млрд. теңге (жылдың басынан бастап – төмендеуі 5,6%)
болды, банк жүйесіндегі депозиттер де 3,0%-ға, 6445,3 млрд. теңге
деңгейіне дейін (жыл басынан бастап – өсуі 19,2%) өсті. Депозиттердің
айналыстағы қолма-қол ақшаның өсу қарқынымен салыстырғанда қарқындап
өсуі ақша массасының құрылымындағы депозиттер үлесінің
2009 жылғы тамыздағы 88,6%-дан 2009 жылғы қыркүйектегі 88,8%-ға
дейін өсуіне байланысты.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми деректері
бойынша инфляция 2009 жылғы қазанда 0,4% (2008 жылғы қазанда – 0,6%)
болды. Азық-түлік тауарларының бағасы өзгерген жоқ (2008 жылғы
қазанда – өсуі 0,6%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар жəне ақылы
қызмет көрсету тиісінше 0,4% жəне 0,9% (0,4% жəне 0,9%) өсті.
Азық-түлік тауарлары нарығында өткен айда неғұрлым көп дəрежеде
көкөніс - 6,1%, жеміс-жидектер – 3,5% арзандады. Қанттың бағасы – 6,5%,
жұмыртқа – 3,1%, балық пен теңіз өнімдері – 1,1%, сүт өнімдері – 1,0%
көтерілді. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар тобында қатты отынның бағасы -
1,7%, бензин жəне дəрі-дəрмектер - 0,7% өсті.
Ақылы қызмет көрсету құрылымында тұрғын үй-коммуналдық саласының қызмет
көрсетуі үшін ақы төлеу 1,1% қымбаттады. Бұл ретте канализация –
3,1%, орталық жылыту - 3,0%, суық су – 2,3%, ыстық су – 1,7%
қымбаттады. Білім беру қызметі жəне медициналық қызмет көрсету 0,9%
қымбаттады.
Инфляция 2009 жылғы қаңтар-қазанда 5,1% (2008 жылғы қаңтар-қазанда –
8,8%) болды. 2008 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 2009 жылғы 10
айдағы инфляцияның баяулауына азық-түлік тауарлары жəне ақылы қызмет
көрсету бағасы өсуінің баяулауы ықпал етті, олар осы кезеңде тиісінше
2,4% жəне 6,7% (2008 жылғы 10 ай үшін – 9,5% жəне 10,1%) өсті. Азық-
түлікке жатпайтын тауарлар 7,4% (6,5%) қымбаттады (сурет 6).
Сурет 6. Инфляция жəне оның 2008 жəне 2009 жж. қаңтар-қазандағы
құрамдас бөліктері.
2009 жылғы қыркүйектің қорытындылары бойынша инфляция жылдық
көрсетуде де баяулады жəне 5,8% болды, бұл 2003 жылғы қыркүйектен
бастап ең төменгі деңгей (2008 жылғы желтоқсанда – 9,5%) болып
табылады. Инфляцияның осы деңгейі 2008 жылғы жаз айларында байқалған
соңғы жылдардағы инфляция деңгейінің ең көп мəнінен 3,5 есе төмен болды
(сурет 7). Азық-түлік тауарларының бағасы 3,6% (2008 жылғы желтоқсанда -
10,8%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар – 6,6% (5,7%), ақылы қызмет
көрсету – 8,0% (11,4%) өсті.
Сурет 7. Жылдық инфляция деңгейінің динамикасы, %
2009 жылғы қазанда Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы
қағаздарын орналастыру бойынша 6 аукцион болды. Оларда 9 айлық МЕККАМ
(11,6 млрд. теңге), жылдық МЕККАМ (23,8 млрд. теңге), 4 жылдық МЕОКАМ
(16,9 млрд. теңге), 7 жылдық МЕУКАМ (1,7 млрд. теңге), 11-жылдық МЕУКАМ
(4,3 млрд. теңге) жəне 16 жылдық МЕУЖКАМ (17 млрд. теңге)
орналастырылды. Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастырудың жалпы көлемі 75,2 млрд. теңге болды [11, б. 113].
Орналастырылған бағалы қағаздар бойынша тиімді кірістілік инфляция
деңгейінен 9 айлық МЕККАМ бойынша – 4,93%, жылдық МЕККАМ бойынша –
5,09%, 4 жылдық МЕОКАМ бойынша – 6,09%, 7 жылдық МЕУКАМ бойынша –
6,00%, 11 жылдық МЕУКАМ бойынша – 7,00% жəне 16 жылдық МЕУЖКАМ бойынша
0,01% болды.
Қаржы министрлігінің айналыстағы бағалы қағаздарының көлемі
алдыңғы аймен салыстырғанда 5,3% ұлғайып, 2009 жылғы қазанның аяғында
1178,9 млрд. теңге болды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары. Айналыс мерзімі 3
жəне 6 ай болатын Ұлттық Банктің ноталары эмиссияларының көлемі 2009 жылғы
қыркүйекпен салыстырғанда 2009 жылғы қазанда 65,6% ұлғайды жəне 48,1 млрд.
теңге болды. Қысқа мерзімді ноталардың кірістілігі 2009 жылғы
қыркүйектегі 2,58%-дан 2009 жылғы қазанда 2,63%-ға дейін өсті.
Айналыстағы ноталардың көлемі 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда
2009 жылғы қазанның аяғында 26,7% ұлғайды жəне 228,3 млрд. теңге болды.
2009 жылғы қазанда 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда
орналастырылған банкаралық депозиттердің жалпы көлемі 5,5% өсті жəне
баламасы 4467,8 млрд. теңгені құрады.
Орналастырылған банкаралық теңгедегі депозиттердің көлемі 2009 жылғы
қазанда 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 0,7%-ға ұлғайды жəне
2178,9 млрд. теңгені құрады (орналастырылған депозиттердің жалпы
көлемінің 48,8%-ы). Бұл ретте орналастырылған банкаралық теңгедегі
депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 2009 жылғы қыркүйекте
1,95%-дан 1,54%-ға дейін төмендеді.
Ұлттық Банктің банктерден тартқан депозиттерінің көлемі 2009
жылғы қазанда 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 1,0%-ға, 2159,8 млрд.
теңгеге дейін ұлғайды.
2009 жылғы қазанда орналастырылған доллардағы депозиттердің
көлемі 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 10,9 млрд. АҚШ долл.
дейін 27,8% өсті (орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 36,6%-
ы). Орналастырылған доллардағы депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы
ставкасы 0,22%-дан 0,16%-ға дейін төмендеді.
2009 жылғы қазанда еуромен орналастырылған депозиттердің көлемі 2009
жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 20,8%-ға 2,8 млрд. еуроға дейін азайды
(орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 14,0%-ы). Еуромен
орналастырылған депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 0,47%-дан
0,25%-ға дейін төмендеді. Рубльдегі депозиттерге орналастыру көлемі аз
ғана мөлшерде қалуда – орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 1,0%-
нан аз.
Шетел валютасындағы банкаралық депозиттердің үлесі орналастырылған
депозиттердің жалпы көлемінен 2009 жылғы қазанда 51,2%-ға дейін
ұлғайды. Бұл ретте шетел валютасындағы депозиттердің негізгі бөлігі
(51,0%) резидент емес банктерде орналастырылған.
Банктердің экономикаға кредиттері бойынша негізгі борышының жалпы
көлемі 2009 жылғы қыркүйек айының қорытындылары бойынша 0,5% азайып,
8026,3 млрд. теңгені құрады (жыл басынан бері 7,6% өсті).
Ұлттық валютадағы кредиттер бойынша борыштың көлемі іс жүзінде
өзгермей, 3902,8 млрд. теңгені құрады, шетел валютасындағы 1,0%-ға,
4123,5 млрд. теңгеге дейін төмендеді. Теңгедегі кредиттердің үлес
салмағы 2009 жылғы тамызбен салыстырғанда 2009 жылғы қыркүйекте 48,4%-
дан 48,6%-ға дейін өсті.
Ұзақ мерзімді кредиттеу 0,1%-ға 6732,1 млрд. теңгеге дейін
ұлғайып, іс жүзінде өзгерген жоқ, ал қысқа мерзімді - 3,4%-ға 1294,2
млрд. теңгеге дейін төмендеді. Нəтижесінде ұзақ мерзімді кредиттердің
үлес салмағы 2009 жылғы тамызбен салыстырғанда 2009 жылғы қыркүйекте
83,9%-ды құрап, ұлғайды.
Заңды тұлғаларға кредиттер бойынша борыш сомасы 2009 жылғы
қыркүйекте 0,4%-ға азайып, 5716,2 млрд. теңгені құрады (жыл басынан
бері 11,6% өсті), жеке тұлғалар бойынша - 0,8% азайып, 2310,2 млрд.
теңгені құрады (жыл басынан бері 1,2% азайды). Нəтижесінде жеке
тұлғаларға кредиттердің үлес салмағы бір айда 28,9%-дан 28,8%-ға дейін
азайды.
Шағын кəсіпкерлік субъектілерінің кредиттік борышы 2009 жылғы
қыркүйекте 2009 жылғы тамызбен салыстырғанда 0,6%-ға 1738,1 млрд.
теңгеге дейін ұлғайды, бұл экономикаға кредиттердің жалпы көлемінің
21,7% құрайды.
Банктердің экономикаға кредиттері бойынша неғұрлым айтарлықтай
берешегі салалар бойынша алғанда экономиканың сауда (жалпы көлемдегі үлесі
- 22,9%), құрылыс (19,4%), өнеркəсіп (9,9%) жəне ауыл шаруашылығы
(3,6%) сияқты салаларына тиесілі болды.
2009 жылғы қыркүйекте жеке тұлғаларға ұлттық валютамен берілген
кредиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 20,1%-дан (2009 жылғы
тамыз) 20,2%-ға дейін өсті, ал заңды тұлғалар бойынша – 15,3%-дан 15,0%-ға
дейін төмендеді.
Ұлттық валютаның Алтын барыс жəне Күміс барыс инвестициялық
монеталарын айналысқа 2009 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
мынадай инвестициялық монеталарды шығарады:
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 3,11 г. (үш бүтін
жүзден он бір грамм), номиналы 10 (он) теңге, саны 3 000 (үш мың) дана,
диаметрі 16 мм., қалыңдығы 1,0 мм., қыры бедерлі;
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 7,78 г. (жеті
бүтін жүзден жетпіс сегіз грамм), номиналы 20 (жиырма) теңге, саны 2 000
(екі мың) дана, диаметрі 20 мм., қалыңдығы 1,6 мм., қыры бедерлі;
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 15,55 г. (он бес бүтін
жүзден елу бес грамм), номиналы 50 (елу) теңге, саны 2 000 (екі мың) дана,
диаметрі 25,00 мм., қалыңдығы 2,0 мм., қыры бедерлі;
Алтын барыс сынамы 999,91000 алтын, массасы 31,1 г. (отыз бір
бүтін оннан бір грамм), номиналы 100 (жүз) теңге, саны 3 000 (үш мың)
дана, диаметрі 32 мм., қалыңдығы 2,5 мм., қыры бедерлі;
Күміс барыс сынамы 999,91000 күміс, массасы 31,1 г. (отыз бір бүтін
оннан бір грамм), номиналы 1 (бір) теңге, саны 4 000 (төрт мың) дана,
диаметрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz