Ақша - несие саясатының құралдары мен әдістері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

І ТАРАУ. АҚШАНЫҢ ШЫҒУ
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Ақша реформасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...

2. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ..
2.1 Ақша-несие саясатының мәні және стратегиялық мақсаты
... ... ... ... ... .
1.2 Ақша-несие саясатының құралдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ...
2 МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮРГІЗУДІ ТАЛДАУ..
2.2 Ақша-несие саясатын құралдары мен операцияларын талдау ... ... ... ...
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ АҚША-НЕСИЕ
САЯСАТЫНЫҢ ПЕРСПЕКТИВТІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ
(Ақша кетуге тырысады, есеп ұстауға тырысады; Теңге тиыннан өсер, жылқы
құлынан өсер, Мал құлыннан, ақша тиыннан өседі) Деген дана халқымыздың
сөзінен бастайын, негізінен ақша жалпы бірдей балама ретінде барлық басқа
тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауалар өндірушілер,
сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қамтамасыз етеді.
Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижемінде пайда
болды. Алғашқы кезде бір еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Одан әрі
өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар
бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп құнның толық
және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең
жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне
тиді, яғни ерекше тауар түрі- ақша пайда болды.
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды,
біреулерге жағымсыз болатын –ақша сұрағы болып табылады. Өйткені сирек
санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін айта алады. Жалпы
айтқанда көбіне бұл ақша - жетпейді.
Ақша өзінің экономикадағы рөлін атқаратын функциялары арқылы
орындайды.
1) Құн өлшемі. Ақша құн өлшемі ретінде ... құнды көрсету үшін, яғни
мөлшер жағынан аттас, сапасы жағынан бірдей және саны жағынан салыстыруға
келетін товарлар құнын көрсету үшін товар дүниесіне материал беру қызметін
атқарады. Алайда товарларды өз ара өлшенетін етуші ақша емес, товарлар
өзінен-өзі өлшенеді, өйткені олар құн ретінде затқа айналған абстракты
еңбек болып табылады. Сол себепті олардың бәрі өз құндарын өзгеше товармен
(алтын немесе күміс) өлшейді, сөйтіп алтын мен күмісті құн өлшеміне
айналдырады. Құн өлшемі қызметін тек өз құны бар толық бағалы ақша
атқарады, оны ойша жорамалданған, идеалдық ақша түрінде орындайды. Товардың
ақшамен белгіленген құны оның бағасы болады. Әрбір елде ақша өлшемі ретінде
қабылданған және товарлардың бағасы өлшеуге қызмет ететін металдың
салмақтық мөлшерін баға масштабы деп атайды.
2) Айналыс құралы. Бұл қызметінде ақша товар айналысы процесінде
дәнекер рөлін атқарады. Айырбастың бірыңғай актісі екі дербес актіге
бөлінеді: сату актісі және сатып алу актісі. Товар өндіруші өз товарын
сатқаннан кейін басқа товарды сатып алуды кідіртіп, ақшаның айналысқа
жібермей, өз қолынан ұстауы мүмкін. Сату- сатып алу актілерінің арасы
уақытша үзілуіне байланысты ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі
экономикалық дағдарыстың формальдық мүмкіндігін шындыққа айналдыру
капиталдық өндіріс әдісінің негізгі қайшылығы - өндірістің қоғамдық сипаты
мен оның нәтижесін жеке иемденудің арасындағы қайшылыққа байланысты.
Айналыс құралы қызметін тек нақты ақша орындайды, ол бұл қызметін
атқарғанда өткінші сипатта болып қолдан-қолға өтеді. Сондықтан нағыз ақшаны
номиналдық ақша белгілері – қағаз ақшамен және кредиттік ақшамен
алмастыруға болады.
3) Қазына жинау және қорлану құралы. Ақша жалпыға бірдей байлықтың
бейнесі болғандықтан, оны кез келген уақытта кез келген товарға айналдыруға
болады. Капитализм тұсында ақшаны товарға айналдырудан гөрі, товарда ақшаға
айналдыру қиынға түседі. Ақшаның қазына жинау құралы ретіндегі қызметін
нағыз ақша – толық бағалы шақалар (монеталар) атқарады.
4) Төлем құралы. Товарлар нақты ақшаға сатылып қана қоймай, сонымен
бірге несиеге де сатылады. Сатып алушы ақшаның орнына өз тарапынан
борышқорлық міндеттемелер береді. Осы міндеттеменің мерзімі жеткен соң ақша
төленеді сөйтіп ақша төлем қызметін атқарады.
5) Ақша төлем құралы қызметін товарларды сату, сатып алу актісі
негізінде тумайтын басқа да міндеттемелерді орындағанда, мәселен, рента
алым- салым төлегенде, қарыздарын қайтарғанда т.б. пайдаланылады. Бұл
функцияның товар айналысы сферасына қызмет етуі нақты ақшаны үнемдейді,
өйткені несиеге сатылған товарлар бойынша міндеттемелердің едәуір бөлігі өз
ара өтеледі. Товарларды сатып өткізу кезінде кідірістер болуы мүмкін.
Осының салдарынан өз ара міндеттемелер тізбегінде бір буынның үзілуі,
борышқорлардың жаппай күйреуіне әкеліп соғады. Экономикалық дағдарыстың
екінші формальды мүмкінділігі осы функцияның қызмет етуіне байланысты.
Төлем құралы қызметін құнның номиналдық белгілері де орындауы мүмкін.
6) Дүние жүзілік рынокта ақша халықаралық төлем қаржысы ретінде төлем
балансының сальдосын өтеуге, халықаралық сатып алу қаржысы ретінде шетелден
нақты ақшаға товар саытп алу кезінде жалпы байлық атаулының шынайы тұлғасы
және оны бір елден екінші елге көшірудің құралы ретінде (бір мемлекеттің
екіншісінен соғыс контрибуциясын алғанда, жәрдем ақша мен сыртқы заемдар
беруге) қызмет етеді. Бұл қызметін атқарғанда, К. Маркс айтқандай, өзінің
ұлттық киімін шешеді де шақа (монета) формасынан шықпай, өзінің жалаңаш
алғашқы формасында – сом алтын мен кесек күміс түрінде көрінеді.
Ақша адамдардың өндірістік катынастарын білдіреді. Капитализмге
дейінгі формацияларда көпестер мен өсімқорлар ақшаны еңбекті қанау құралы
ретінде пайдаланып, жеке меншік иелерін күйзеліске ұшыратты. Ақша
функциялары мен ақша айналысы сферасының дамуы жай товар өндірісін
ыдыратып, капиталдың қорлануына және капиталдық өндірістің алғы шарттарын
жасауға мүмкіндік береді. Капитализм жағдайында ақша капталға айналды. Ақша
капиталы түрінде ақша функциялары капитал функциясына айналып, капиталдың
ауыспалы айналымы мен оның ұдайы өндірісіне қызмет етеді. Ақша құн өлшемі
ретінде жалдамалы еңбекті қанау нәтижесінде жасалатын қосымша құнның
мөлшерін көрсетеді. Монополиялық капитализм сатысында ақша монополиялық
жоғары пайданы иеленудің құралы болады. Ақшаның жәрдемімен ұлттық табыс
мемлекеттік бюджет арқылы монополиялық капиталдың пайдасына қайта бөлінеді.
Еңбекшілердің ақшалай табысының едәуір бөлігі салықтар түрінде алынып, ол
мемлекеттің соғыс заказдарын төлеуі, қарыз беруі т.б. арқылы капиталдық
монополиялардың қалтасына түседі. Империалистік мемлекеттер ақшаны отар
және тәуелді елдердің халықтарын қанауға пайдаланады. Бұл елдер
монополиялық үстеме пайда алудың қайнар көзіне айналады. Империализм
дәуірінде дүние жүзілік ақша қызметі сыртқы сауда мен шетке капитал
шығаруға қызмет етеді. Империалистік мемлекеттер өзінің ақшалай табысының
көбін жанталаса қарулану мен соғысқа әзірленуге жұмсайды. Милитарландырудың
өсуі және империалистік соғыстарды жүргізу қағаз ақша эмиссиясын кеңінен
пайдалануға буржуазиялық мемлекеттерді мәжбүр етеді. Айналысқа артық ақша
шығару ақшаны құнсыздануға (инфляция) әкеліп соғады.
Социализм тұсында товар өндірісі мен айналысының сақталуы және құн
заңының әрекет етуі ақшаның объективтік қажеттілігін тудырады. Капиталистік
экономика нағыз ақшаның жалпыға бірдей эквивалент ретіндегі алтынды және
оның орнына жүретін металл, қағаз ақша белгілерін социалистік экономикаға
мұра етіп қалдырған.
Бұл дипломдық жұмысымызды жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, ақшаның
пайда болуы, ақшаның атқаратын қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы,
жалпы айтқанда мақсаты болып ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық
және практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі
ақша айналымын тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету және мақсатым
Егемен еліміз Қазақстанның ақша жүйесі туралы мағлұмат беру болатын. Еліміз
жаңа тәуелсіздік алғанда, ұлттық валютамызды енгізу бізге өте қиынға
соққаны анық еді. Тек қыруар күш-жігердің арқасында біз мұндай қиыншылықты
жеңіп шықтық.
Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін
қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа
барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар.
Сөйтіп, бұл жұмыстың негізгі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ
позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағыты болып табылады.
Соның ішінде төлем балансын іске асырудағы маңыздылығын баса айтып өткен
жөн. Ақша – несие саясаты - нарықтық экономиканың тірегі ретінде
экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен
елдің банктік пайызды ставкаларын, валюта курсын, төлем қабілеттілігін
анықтау жолымен іске асады. Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне
немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Төлем айналымы және оның біздің елдегі қалыптасуы мен жұмыс жасау
қарқыны ақша-несие саясатының негізгі мақсатының бірі, мұнымен қоса
инфляциялық тежелуді қамтамасыз ету және қаржы нарығының тұрақтылығын
қадағалау қызметтері де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап
тұру өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде шешу қиындық
тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін несиелік экспансия, ал инфляцияны
тежеу үшін, керісінше, несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы
шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты бюджет, төлем
балансы және салық саясатымен байланысты келеді.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика
секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі туралы, төлем
балансы сұрақтарын шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.

І. Тарау.
Ақшаның шығу тарихы
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория (санат). Ақша адамдарға
ежелден таныс. Бiрақ оның пайда болғандығы туралы құпия сыры және
өмiрiндегi мәнi көп уақытқа дейiн беймәлiм болды. Бұл сұрақтарға қоғам
өмiрiн зерттей келiп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын
қызметтерiн, маңызын жан - жақты ашып, жауап бердi. Ақша - тауар өндiрiстiң
өнiмi. Ол қоғам дамуының әрбiр сатысында өндiрiс және айырбас процесiнде
адамдар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастарды көрсетедi. Қоғам
экономикалық әр түрлi үлгiсiне өткенде ақшаның маңызы арта түседi.
Орталықтанған - жоспарлы экономикалық ақшаның мәнi шектеулi болды. Ақша,
негiзiнен есеп жүргiзу және бақылау құралы ретiнде қосалқы қызмет атқарды.
Жоғарғы басқару органдары әрбiр кәсiпорынның шығаратын өнiмiне натуралды
және құн көрсеткiштерi түрiнде өнiмнiң көлемiне және түрiне жоспар бекiттi.
Сол сияқты өнiм бағасын да орталық органдар бекiттi. Өндiрiлген өнiм
тұтынушыларға келiсiм - шарт бойынша натуралыды өлшеммен бөлiндi. Нарықтық
экономикада ақшаның маңызы зор. Себебi әр түрлi меншiк жағдайында
(мемлекеттiк, кооперативтiк, жеке) жұмыс iстейтiн тауар өндiрушiлер
өндiретiн және сататын өнiмнiң көлемiн, түрiн және бағасын бекiтуге
дербестiк алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргiзуде төлем
қабiлеттi сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескерiлiп, өнiмнiң шығару
көлемi, түрi бағасы тағайындалады.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей эквивалент
формасында әр алуан тауарлар болған: мал, терi, бақалшақ, металл бұйымдары
және т.б. Мұның барлығы тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына
негiзделген ақша қажеттiгiнiң себептерiн түсiндiредi. Құнның ақшалай
формасының пайда болуы, яғни ақша - тауардың жалпы эквивалентi болуы тауар
өндiрiсiнiң ұлғайып, айырбас қатынастарының алғашқы кездейсоқ жағдайдан
нақтылы және үнемi қайталанатын процеске айналып, кең көлемде өсуiне жол
ашты.
Сонымен қатар қазiргi кезде кәсiпорындарды жекеменшiктендiру де,
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн қалыптастыру да, әр түрлi өндiрiстiк және
емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктiң ресурстарын басқа банктерге
сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б. жүргiзiлiп жатқан iс -
шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.

Ақшаның күші мен қасиетін білдіретін 7 ереже
1. Мал - баққанға, ақша – адалдан тапқанға бітеді.
2. Ақша туралы арам ой да - зиян.
3. Алаған қолым – береген. Үстемелеп берсеңіз, үстеме-леп аласыз.
4. Қайырымдылықпен айна-лыссаңыз, шығынның қайтарымы мол болады.
5. Басы артық дүниеңізді бас- қаларға беріңіз. Алғысының күші ақша болып
қайтады.
6. Жанашырлық жасағанды Жаратқан Ием жарылқайды. Біреуге міндетті түрде
көмек-тесетін бол.
7. Фәнидегі басты парызың – қайырым, садақа. Оны ұмытсаң, өзің де
ұмытыласың.
Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні
туралы біркелкі шешімін тапқан емес. Аристотель ұсынған қағидаға сүйене
отырып, ақшаны- белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі
деп қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны- мемлекет бекіткен
тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері
ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, тауар құны қатынасында
қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең
байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда
ғана оның жұмбақтығы да жойылады.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие
болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші
ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар
тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал
екіншілері- жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық
негіз пайда бола бастады.
Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан, тауарлы
шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды. Шығарылған өнімнің түгелімен
өндірушінің жеке басының керегіне жаратылған кезең натуралды шаруашылық
болып есептелетіні белгілі . Бара-бара өндіріс құралдарының жетілуіне
байланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған жағдайына байланысты (мысалы,
бір жерде егін салу пайдалы болса, екінші жерде мал өсіру пайдалы, ал басқа
жерде, балық аулау пайдалы) адамдардың шығарған өнімдерінің саны (көлемі)
олардың жеке басының керегіне, жарататын саннан (көлемнен) артық болатын
жағдай туды. Сөйтіп, адамдар өндірілген өнімді, өздеріне керек, басқа
өнімге айырбастап алуына мүмкіншілік алды.
Осының нәтижесінде айырбастау деп аталатын процесс шықты. Айырбастау
үшін өндірілген өнімнің тауар деп аталатын болған соң, натуралдық
өндірістің орнына тауарлы өндіріс пайда болды.
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің
(факторлары) салдарынан өнім өндірушілер өздерін бір түрлі (болмаса
бірнеше түрлі) өнім шығаруға бейімдейтін болды. Ал, өздеріне керек басқа
өнімдерді өздері шығарған өнімнің артығына ауыстырып алатын болды.
Сонымен ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық жағдай туғызылды:
-   натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді.
Осыған байланысты айырбастау операциясы өріс алды.
-   Өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік жекеленушілік
пайда болды, екінші жағынан белгілі, бір түрлі тауар өндіруге
мамандандырушылық туды.
Сонымен қатар бір тауарды, екінші тауарға тікелей ауыстырудың бірқатар
қиыншылықтары болды.
Олар:
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру үшін, қолында осы өндірушінің
іздеп жүрген тауары бар өндіруші табылуы керек. Және, сол екінші
өндірушіге, бірінші өндірушінің қолындағы тауар керек болуы шарт. Мысалы,
егін егуші адам өзінің өндірген бидайын, теріге ауыстырғысы келсе, қолында
терісі бар адамға, бидай керек болуы қажет. Басқаша айтқанда, тауар
ауыстыру екі жақтың да қолында өзара керекті тауарлар болғанда ғана
мүмкін. Мұнсыз тауар ауыстырылмайды. Ал, мұндай сәйкестік, өмірде кездесе
бермейді.
-   Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың құнын
ескеру керек. Басқаша айтқанда, ауыстырылатын екі тауардың өзіндік құны
баламалы болуы шарт. Мысалы, бір өгізді бір қап бидайға ауыстыруға
болмайды. Өйткені, өгіздің құны бір қап бидайдан әлде қайда артық.
Сондықтан бір қап бидайға, оның құнына баламалы тауар іздеу керек. Бұда
оңай іс емес.
Міне, сондықтан да, бара-бара тауар өндіру молайған сайын, соған
байланысты, баламалық негізінде, айырбастау операциясының да дамуы,
көптеген түрлі- түрлі тауардың ішінен бір тауарды бөліп ( таңдап) алуды
керек етті. Мұндай тауар өзінің ішкі және сыртқы мазмұнымен, ішкі және
сыртқы саудаға өте керекті тауар болуы тиіс. Басқа тауарлардың құнын осы
тауардың құнымен баламалап айырбастайтын болған. Мысалы: бір балтаның құны
екі кило бидай болса, бір өгіздің құны-бес қап бидай т с с. Бұл мысалда,
ақшаның міндетін бидай атқарады.
Жалпы ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден- бір шарт және өнім болып табылады. Тауар- бұл сату
немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі
(зат),оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар
формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
обьективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез- келген зат тауар бола алмайды.
Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса
немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың
рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға
қажетті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы
бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде
көрінеді.
Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішкі
және сыртқы сауда- саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп
шықты. Ақша рөлін кейбір халықтарда (гректер, римдіктер, славяндар,
моңғолдар, т.б.) мал, ертедегі Русьте, Скандинавияда – аң терісі, Қытайда –
шай, Абиссинияда – тұз атқарды. Қазақстанда ішкі сауда- саттық жүргізу үшін
жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе саулық қой пайдаланылды. Бертін
келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы
қарым - қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақша рөлі түрлі металдарға ауыса
бастады. Өйткені металл (әсіресе, алтын, күміс) өзінің табиғи қасиетінің
арқасында ақша рөлін атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күміс жалпыға
бірдей балама рөлін атқаруына байланыста құнның жалпылық формасы ақша
формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауарға айырбасталды.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар мен ақша бір бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Б.з.б. 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып
келсе, б.з. 1 ғасырда салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып тұрған. Ақ
ғұндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (түркі - руни) жазуы бар
теңгелер (б.з. 5 – 6 ғ.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі
(қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына
орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуді өмір қажеттілігі деп
тым ерте қолға алған. 6-8 ғ-да билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру
рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастады. Сырдарияның орта алабында өмір
сүрген тайпалардың қола теңгелері, 6-8 ғасырдың 1 жартысына дейінгі аралық
қолданылған. Бұлл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан
бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тазар қалаларындағы арнайы
шеберханаларында құйылған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да
түрлі теңгелер жасалған. Бірінші, сәл ұмтылып, секіргелі тұрған арыстан
бейнеленген мыс теңгелер; екінші бетінде садақ және шаршы түрінде (дүниенің
төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнеленген. Екінші, үшбұрыш таңбалы (түркінің
ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Мұнда соғды жазуымен жазылған сөздерді
бедері өшкендіктен ғалымдар күні бүгінге дейін оқи алмай келеді. Бұлардың
да бір бетіне арыстан бейнесі салынған.
Б.з. 704 – 766 жж. Таразда құйылып, айналымға енген теңгелердің
бетінде Түргеш қаған теңгесі немесе Түркінің көк ханының теңгесі деген
анықтама жазулар бар. Бұл-тайпалық дәрежедегі теңге емес, мүлкін, ел ырысын
куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6-8 ғ. аралығына жататын мыс, қола,
күміс теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында шығарылып тұрған. Испиджаб
қаласында арнайы теңге сарайы болған.
Бұдан кейінгі кезенде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және
Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да
кең етек алды.

14 ғасырдан сақталған мыс шақалар
әл-Жадид сарайында құйылған (1377-1396)

Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде Тараз,
Испиджаб теңгелері ел экономикасында ерекше міндет атқарды. 12 ғ-дың 2 –
жартысы 13 ғ-дың басында Отырарда шыққан Мұхаммед ибн Текештің теңгелері
Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Ол дәуірдегі мыс,
күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша алтынмен бағаланып, сауда
айналымына енді.
Монғол жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220-50) Қазақ жерінде жалпы
сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады.

Ақыры монғал билеушілерінің бас пайдасы үшін, халықтан купчур салық
жинап, хан қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы Құрылтай шешімімен алтын
динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің құрамында алтын 50-60% қана
болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның құнын сол кездегі нақты сауда
тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы мол алтын ақшалармен қымбат
тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз майда алтын ақшалармен ұсақ
тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға түсіріп тұрған. Ұсақ саудаға
арналған сыртына күміс жалатқан мыс теңгелердің салмағы 6-8 грамм болды.
Бетінде Мөнгү хани (хан теңгесі) деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы
үзбей шығарылды. Қазақстанның оңт. және батыс аудандарына осы Отырар ақшасы
мол тарады. Сол заманда Отырар ақшасымен деңгейлес Ақмалықта шығарылған
теңгелер де ғалымдардың назарын аударып отыр.
1271 ж. Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл
реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2
грамм, тазалығы 78 -81 күміс –ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс
ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп,
1271 жылдан 14 ғ-дың басқы кезеңіне дейін айналымда болды.
1321 ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үдкен маңызы болды. Ол
бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның
салмағы 8 грамм. Күмістен шыңдап жасалған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның
Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді.
Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атынан
шығарылған Алтын Орда теңгелері Жетісу – Түркістаннан Еділ жағалауына дейін
кең тарады.
Бұдан кейін 1428 ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және
Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
16 ғасырда Отырардың мыс теңгелері, Иасының (Түркістанның) күміс
теңгелері Оңт. Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып
келді,
Алғашқы қағаз ақша 1260 жылдары Қытайда пайда болды. Капитализм
кезінде қағаз ақшаның алғашқы партиясы 1690 жылы Англияның Солтүстік
Америкадағы Массачусетс колониясында шығарылған болатын және ол алғашқыда
солдаттарға жалақы төуге арналған. Россияда алғашқы қағаз ақшалар
(ассигнация) 1767 жылы шығарыла бастады. Банк жүйесін реформалау және ақша
банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуді,
Қазақстандағы қолма – қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті.
2. Ақша реформасы
Ақша реформасы (фрнц. reforme - өзгертемін) мемлекет билігімен ақша
жүйелерінің толық немесе ішінара өзгеруі және ақшаның бір жүйесінің
екіншісіне немесе ақшаның бір белгісінің жаңа белгіге ауыстырылуын
Капитализм жағдайында Ақша реформасы буржуазиялық мүддесі үшін
жүргізіледі,оның ақыры қалың бұқараны қанауды күшейтуге, тұрмысын
нашарлатуға әкеліп соғады. Кеңес Одағы тұсында үш рет − 1922−24, 1947,1960
ж. Ақша реформасы болды. Жаңа экономикалық саясат кезінде червонецтер
шығарылды. Ол алтынның 78,24 үлесіннің бір мысқалына (7,74234 г.), яғни
ескі он сомдық шақаға тең болды. Сонымен қатар құны 1,3,5 сомдық қазыналық
билеттер, 1 сомдық 50,25,15,10 тиындық қара шақалар шығарылды. 1947 жылы
айналыстағы ақшаның 10 сомы жаңа ақшаның 1 сомына айырбасталды. Сөйтіп
айналыстағы артық ақша жойылды. Ал 1960 жылы 1,3,5,10,25,50,100 сомдық ақша
билеттері және 1,2,3,5,10,15,20 тиындар, сондай- ақ 50 тиындық және 1
сомдық күміс ақша шығарылды. 1961 жылдың 1 қаңтарынан бастап, сомның алтын
бағамы таза алтынның 0,222168 г – нан 0,987412 г-на дейін арттылды, яғни
Американың 1 доллары жаңа ақшаның 90 тиынына тең болды. Қазақстанда ақша
реформасы 1993 ж. жүзеге асырылп, ұлттық ақша теңге айналысқа
енгізілді.1,3,5,10,20,100,500,1000, 2000 теңгелік билеттер шығарылды; қағаз
теңге.
Соңғы жылдары экономиканы комплексті реформалау арқасында Қазақстанның
қаржы секторы ТМД елдерінің қаржы жүйесінің ішіндегі дамыған және ашық
болып табылады. Қазіргі кезде қаржы секторын дамыту концепциясы жүзеге
асырылып келеді. Оның мақсаты әлемдік, сонымен қатар ЕС стандарттарын
енгізу. Сондай-ақ тәуелсіз және тиімді қаржылық қадағалау жүйесін жүзеге
асыру, ТМД елдерінің арасында жалғыз Орталық Банк жасалған. Оның жұмысы
Орталық Банктің негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету. Оған жету
үшін Орталық Банк келесі мәселлерді шешеді: мемлекеттік ақша-несие саясатын
дайындау және жүргізу, валюталық реттеу мен бақылау жасау, төлем жүйесінің
жұмысын жасауын қамтамасыз ету, тұрақты қаржы жүйесін қамтамасыз етуге
жағдай жасау.
Орталық Банктің негізгі мақсатарының ішінде ақша-несие саясатын
халықаралық стандартарға жақындату қарастырылған, бұл үшін Орталық Банк
нарықтық пайыз мөлшерлемесін қадағалап отырады. Ақша-несие саясатының
операциялық негізді жетілдіру жұмыстары және ақша-несие саясатының
тәсілдері мен құралдарын оптималдау, трансмиссиондық механизм моделін
құрастыру және инфляциялық таргеттау принципіне өтуге дайындақты
жалғастырады.
Келер жылдары экономика қызып кету қаупі , мемлекеттік бюджет
шығындарының өсуі ақша-несие саясатының қатандауына әкелуі мүмкін.
Ақша-несие саясатының басқа негізгі мақсаты капитал қозғалысымен
байланысты тәуекелді реттеуді жаңадан қарауы мен 2007ж 1 қаңтарынан бастап
валюталық режимнің толық либерализациясына жету болып келеді.
Валюталық режимін либерализациясын реттеудің негізгі мақсаты 2007ж
бастап валюталық операцияларды жүргізуге шек қою мен ұлттық валютаның толық
конвертациялану принципіне көшу үшін жағдай жасау. Бұл үшін келесі
жұмыстарды жасау қажет. Біріншіден, валюталық операцияларды жүргізу
барысында тәуекелді хеджирлау құралдарын қолдану үшін жағдай жасау.
Екіншіден, ақша-несие саясатының мақсаттары мен сыртқы шоктарды реттеу үшін
шетел валютасына сұраныс пен ұсынысты реттеу құралдарын жақсарту.
Үшіншіден, реттеудің халықаралық принцптері мен қаржылық мекемелердің
валюталық операцияларын қадағалауды қамтамасыз ету.
Орталық Банк "қалқып жүретін айырбас бағамы’’ саясатын
жалғастырады.Валюта бағамының қысқа мерзімді және спекулятивті
тербелістерін женілдету мақсатында ғана валюта бағамының қалыптасуына әсер
етеді.
Орталық Банк интегралды қоғамдастықтар шегінде, ЕврАзЭС пен ТМД
сияқты, төлем жүйесі мен басқа қаржылық интеграциялау бағытында жұмыстарын
жалғастырады, сонымен қатар Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру
мақсатында мемлекет және ведомствоаралық топтардың жұмысына араласуды
ойлайды.

ІІ – Тарау.
Ақша-несие саясаты
2.1. Ақша төлемі және аударымды жүзеге асыру тәсілдер
Бағалардың ұтымды жүйесін қалыптастыру қатаң ақша –несие және икемді
салық саясатын көздейді. Мемлекет тапшылықсыз бюджетті қамтамассыз ету үшін
және инфляцияға қарсы күрестің барлық шараларын қолдануға міндетті. Бұл
шараларда мемлекеттік шығындарды қысқартудың, ақылға сиымды шеңберде
бюджеттің салық базасын ұлғайтудың, ең әрі кеткенде халық шаруашылығының
барлық салаларындағы тиімсіз өндірістерге жәрдемақы беруді шұғыл
қысқартудың өзара байланысты қадамдары көзделінеді. Ал мұндай шаралар өнім
өндірушілердің ешқайсысын да жігерлендірмейді. Мемлекеттік бюджеттен онда
да ақша басатын станоктың жұмысы есебінен қаржы алуға және беруге арқа
сүйеу әлде қайда жеңіл сияқты. Ал дербес өзіндік шаруашылық қызметінің
нәтижелері үшін толық жауап беретін бола тұра өндірісті дамытуға, өз
қызметкерлерін материалдық жағынан ынталандыруға қажет ақша табу
айтарлықтай қиын. Алайда біз алғашқы жолмен жүрсек онда жұмыс істемейтін
ақша тасқыны ұлғаятыны сөзсіз. Осы жағдайда тауарлардың қажетті саны
болмағанда бағаның бақылаусыз өсуі орын алады да еркін баға белгілеу сияқты
өзін өзі реттеу механизміне қол жеткізе алмаймыз. Бізде бағаларды үнемі
өсіріп отыратын мехенизм қалыптасатын жіне әрекет ететін болады.
Жоғарыда көрсетілген шараларды бір мезгілде және кешенді жүзеге асыру
ділгерлікті жеңу еркін, нарықтық бағалар жүйесін өмірге енгізуге мүмкіндік
береді. Әрине, бұл жылдам іске аса қоймайтын үрдіс екендігі белгілі.
Нарыққа өтпелі кезеңнің өне бойында бірқатар өнім түрлерінің бағасын
әкімшәләк жолмен реттеп отыру әлі де сақталынатын болады. Экономиканың
тұрақтандырылуына, оның нарықтық негіздерінің нығайтылуына қарай орталықтан
белгіленетін мұндай бағалар шеңбері тарыла түспек. Болашақта мемлекеттік
баға реттеу өз мәнін біршама сақтайтыны байқалады. Экономиканың
тұрақтандырылуына, оның нарықтық негіздерінің тұрақтануына бұлайша баға
белгілеуді реформаларды белгілеудің күрделі қиындыққа, үлкен әлеуметтің
тәуекелге толы жол екендігін де мойындаған жөн. Әйтсе де бұл қазіргі
заманғы ділгерсіз, жоғары өнімді экономикаға жеткізетін бірден бір жол.

2. Ақша-несие саясатының теориялық аспектілері
Қазақстан Республикасының осы заманғы әлеуметтік-экономикалық даму
кезеңі нарықтық қатынаспен сипатталады. Бұл қатынаста жаңа ақша- несие
жүйесі қалыптасып, қаржы институттарының жаңа түрлері пайда болып жатыр,
нарықтық экономикаға тән жүйеге сәйкес банк жүйесінің құрылымы өзгерді.
Еліміздің ақша- несие саясаты халықаралық несиелік саясатпен жұмыс
істеу принциптеріне көшу барысында Қазақстан Республикасындағы өтпелі
кезеңнің ерекшеліктері мен әлемдік банктің технологиясын ұштастыра білудің
маңызы зор.
Несиені өтеу қабілетін бағалау үшін рейтинг агенттіктері елдің несие
рейтингін әзірлейді, бұл орайда мына аспектілерге назар аударады:
1. Демократиялық саяси жүйені жасаудағы прогресс: мұны демократиялық
саяси институттардың тиімділігі, шешімдер қабылдау процесінің ашықтығы,
экономикалық реформаларды жүргізуге саяси жолды ұстаушылық және оларды
тәжірибеде жүзеге асыруға қабілеттілік деп түсінеді.
2. Қаржылық тұрақтылыққа және экономикалық өсуге жетудегі жетістіктер.
Олар өзіне мыналарды біріктіреді: фискалдық және манетарлық саясаттың
тиімділігі, ұлттық валютаның тұрақтылығы мен айырбасталымдағы кезінде
инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұруы.
3. Нарықтық экономикаға көшудегі прогресс: экономикадағы және меншік
сектордың рөлі (мемлекеттік секторды жекешелендірудің дәрежесі, жеке меншік
компаниялардың жетістіктері, кәсіпорындардың құрылымын өзгерту,
корпарациялық басқарудың тиімділігі, қоғамның салық салуға қатысындағы
өзгерістер және төлем тәртібі, экономикалық ырықтандыру, баға еркіндігі,
жаңа отандық және шетелдік компаниялар үшін нарықтың ашықтығы, сыртқы сауда
мен инвестициялық қызметтегі ақықтық), қаржы секторының ақуалы (банк
секторының дамуы және оны реттеу, қаржы делдалдылығының дамуы, қор
нарығының және банктік емес қаржы мекемелерінің дамуы), нарықтық
институттардың дамулығы (тиімді инфрақұрылым мен заңнаманың болуы).
4. Сауда ағындарын қайта бағдарлау. Экспорт пен импорттың өсу серпіні мен
құрылымы, халықаралық экономикалық сауда ұйымдарына қатысу, қаржыландырудың
көзі ретіндегі шетелдік тура инвестициялардың рөлі, менеджменттің деңгейі
технологияларды беру арқылы бағаланады. Соңғы жылдары Қазақстан
Республикасы шетелдерден едәуір несиелер алды.
Сондықтан валюта қаражаттарын ұтымды, үнемді жұмсаудың маңызы арта
түсуде. Олар бірінші кезекте тұтынуға арналған тауарды шығарған
кәсңпорындарды құру және жаңғырту және басым өндірістерді, яғни экономиканы
сауықтыру үшін белгіленген құрылымдық саясатты ескере отырып дамыту үшін
пайдаланылуы тиіс.

2.3. Валюталық саясат және оның төлем балансындағы маңызы
Әлемде нарық экономикасында несие жүйесі екі дәрежеде қызмет атқарады,
олар макроэкономика және микроэкономика болып бөлінеді. Осыған сәйкес
экономикалық талдау да макроанализ және микроанализ деңгейінде жүргізіледі.
Осылай талдау жасаған Дж.М.Кейнстің 1936 жылғы Еңбекке тарту, процент пен
ақшаның жалпы теориясы деген еңбегінде батыс экономистері арасында кең
қолдау тапқан.
Микроэкономикада - жеке буын немесе негізгі экономикалық буынның
қызмет ету саласы. Микроэкономиканың нарық жағдайындағы басты сипаты және
негізгі мақсаты табыс табу.
Макроэкономикада - бұл жалпы экономикалық процестер саласы, қоғамдық
фирмалардың жиынтығы болып табылады.
Қазіргі кездегі несие жүйесі соңғы жылдары едәуір өзгерістерге ұшырады.
Әлемдік экономикадағы құрылымдыұ қайта құрулар нәтижесіндегі өзгерістерге
байланысты банк жүйесінің барлық компоненттері қайта жаңғыртылуда. ҒТР-дің
даму әсерінен өндірістің шоғырлануы капиталдың шоғырлануы мен орталықтануын
талап етті. Сәйкесінше банктер өз операцияларын несиелік ресурстарды
ұлғайтуға қарай модификациялайды, яғни қазіргі кездегі банк жүйесінің
экономикадағы дамуының өзгермелі жағдайына бейімделуі жүзеге асады: банк
жүйесінің құрылымдық қайта құрылуы айқын; белгіленген мамандануды сақтай
отырып, банктер қызметінің шоғырлануы және әмбебаптануы орын алады. Ірі
әмбебап банк өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу, қолма қолсыз
есеп айырысу, жинақтарды қабылдау, әр алуан несиелерді беру, құнды
қағаздарды сатып алу, сенімхат бойынша мүліктерді басқару және басқа
көптеген банктік және банк маңындағы қызметтерді көрсету бойынша
операциялардың көптеген түрлерін жүзеге асырады. Несиелік мекемелер
қызметінің көпжақты сипаты қазіргі кездегі қаржылық капиталға толық жауап
береді.
Несиелік мекемелердің әмбебаптануы екі бағыт бойынша жүргізіледі.
Біріншісі - дәстүрлі емес банктік операциялардың кеңеюі арқылы.
Коммерциялық банктер сақтандыру бизнесіне, факторингке, ақпараттық кеңістік
принципке және т.б. енуге тырысады. Олар қаржылық қызмет көрсету, атап
айтқанда жылжымайтын мүлікпен мәмілелер, бухалтерлік және компьютерлік
қызмет көрсету, лизингтік іс салаларына қатыса отырып, несиелік
мекемелердің басқа топтарымен тікелей конфронтацияға шығады.
Екінші - банктік емес мекемелердің банктік нарықтағы енуі арқылы.
Банктік емес мекемелер қазіргі таңда банктермен инвестициялық салада
депозиттік саудалық операцияларды барынша бәсекелес келеді.
Соңғы жылдары банктік және басқа арналардағы қаржы несие мекемелері
арасындағы қаржы, халықтың жинақ ақшалары және фирмалар мен компаниялардың
жинақтары үшін күрес өткір сипат алады.

ІІІ. Тарау. Ақша – несие саясатының мәні және
стратегиялық мақсаты

Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағыты болып
табылады. Соның ішінде төлем балансын іске асырудағы маңыздылығын баса
айтып    өткен   жөн.

Ақша-несие саясаты - нарықтық     экономиканың    тірегі    ретінде
экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Ақша-несие саясаты
Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен елдің банктік пайыздық
ставкаларын,    валюта    курсын,    төлем    қабілеттілігін анықтау
жолымен    іске    асады.   Сонымен    қатар    ақша    массасы
көлемінің    кеңеюіне немесе оның қысқаруына  ба ғытталуы
мүмкін.

Төлем   айналымы    және    оның    біздің    елдегі    қалыптасуы
мен   жұмыс    жасау    қарқыны   ақша-несие    саясатының    негізгі
мақсатының бірі,   мұнымен   қоса   инфляциялық    тежелуді
қамтамасыз    ету   және    қаржы    нарығының    тұрақтылығын
қадағалау   қызметтері де жүктеледі.   Айырбас    бағамының
икемділігін    сақтап   тұру   өз   алдына   үлен   жауаптылық.    Бұл
мақсаттарды    бір   мезгілде   шешу    қиындық    тудырады. Себебі
экономикалық    өсу   үшін   несиелік   экспансия,    ал   инфляцияны
тежеу    үшін,    керісінше,    несиелік    рестрикция,   яғни    ақша
массасының    жалпы    шектеулілігі    қажет.   Сондықтан   да ақша-
несие     саясаты    тұрақты    бюджет,    төлем    балансы   және
салық    саясатымен     байланысты    келеді.

           Ақша-несие    саясаты    бүгінгі    таңда    несиелеуге
болатын   экономика    секторын    дұрыс    таңдай   ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.