Нарық қатынастарының даму кезеңдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда, нарықтық экономика заманында, біздің алға қойған негізгі
мақсатымыз – туған жерімізді жан-жақты, оның ішінде тұрақты экономикалық
және әлеуметтік жағынан дамыту, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына қосу, халқымыздың жоғары сапалы өмірін қамтамасыз ету болып
табылады. Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына
арнаған Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика
үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін (2004 жылғы 19 наурыз), Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында (18 ақпан, 2005
ж.), Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан (28 ақпан, 2007 ж.), Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты (ақпан,
2008 ж.) сияқты барлық Жолдаулары мен Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіруі, Қазақстан - 2030 Стратегияларындағы басты
басымдылық – Қазақстанды бәсекеге қабілетті елге айналдыру, ол үлкен
мақсатқа жету үшін шағын және орта бизнесті дамыту алға қойылуда. Ал ол
үшін еліміздің экономикасын тиімді ұйымдастырудың маңызы зор, оның ішінде
қазіргі таңдағы нарықтық экономиканың заңдылықтары мен ерекшеліктерін
ескеру экономиканы ілгері жылжытушы болып табылады.
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасы нарықтық болуымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді
жолмен шешетін жүйе болып саналады. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды,
өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің
экономикалық кейпін анықтап отырады.
Нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар
толастай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде “нарық” деген
терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қойған жоқ. Нарық төңірегіндегі
сауалға бірден жауап берудің өзіндік қиындығы жеткілікті. Нарық
мәселелерінің қоғамдағы қайта құру теориясы мен тәжірибесінде алатын зор
мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғылым
әкономикасының арасында нарық түралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған
байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік. Сондықтан нарық ұдайы
өндірісті үйлесімді дамудың басты тұтқасы. Экономиканы нарықтық реттеу
ұйымдасқан жоспарлы шаруашылық механизмнің құрамды бөлігі, онымен тығыз
байланыста әрекет ететінін естен шығармаған жөн.
Біздің республикамыз пайдалы қазба байлықтарымен, ауқымды ауыл
шаруашылық саласымен, білікті мамандарымен, өндірістік потенциялымен
ерекшеленеді. Бүгін Қазақстан нақты жұмыс істейтін нарықтық экономикаға ие.

Осы тақырыптың өзектілігі - біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден
нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы
елде тауар-ақша қатынастары және оған сәйкес меншік формалары қабылданған
жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен оқшауланған
еді.
Курстық жұмысты жаза отырып мына мақсаттарды көздеймін:
- Қазақстанда нарықтық экономикалық жүйенің қалыптасуы мен дамуының
мәселелерін ашу;
- Нарықтық экономикалық қалыптасу Қазақстандық моделін сипаттау;
- Нарықтың тиімді және тиімсіз жақтарын, нарық инфрақұрылымын, нарықтық
экономиканық ерекшеліктерін, мемлекеттік макроэкономикалық бағдарлауын
зерттеу;
- Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканы жетілдіруінің үдерістерін
қарастыру.
Экономиканың жылжу бағыты республикадағы экономикалық саясаттың
тиімділігіне тікелей байланысты. Себебі, бұл саясатта нарықтық экономиканың
қыр-сыры толық ескерілуі керек: нарықтың негізі – жекеменшік шаруашылығы,
шектелген ресурстармен шексіз қажеттіліктерді қанағаттандыруды ұйымдастыру,
нарықты реттейтін заңдар жасау, т.б. Қажетті шарттардың барлығы неғұрлым
дұрыс орындалса, соғұрлым көп пайда түсіп, өнімділік артып, барынша бәсеке
туындайды, ал бәсеке – нарықтық экономиканың басты элементі. Бұл еліміздің
экономикалық гүлденуіне елеулі үлес қосады. Сондықтан, нарықтық
экономиканың заңдылықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру, оның
өзектілігін ашу менің ұстанған негізгі мақсатым болып отыр.

І. НАРЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ, ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ

1. Нарықтың ұғымы мен мәні

Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылығы қозғалысы сан
мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындардың,
салалардың, аймақтық кешендердің (территориялық комплекстердің), халық
шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы
өндірістің қан айналымы жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы
қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршеңдігі
өндірістің табиғатына, әкономикалық әлеуметтік жағдайына байланысты,
дегенмен нарықтың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы
өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай
әсер етеді. [1, 25 бет]
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар
толастай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде нарық деген
терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қойған жоқ. Көпшілігі нарықтық
қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, ұшуы көп
кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразі нарықтық әкономиканы барлық
ауруынан тез жазылатын керемет күш деп те дәріптеуде.
Саяси әкономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін
әкономикалық категория деп қарайды. Ол әкономикалық қатынастар жүйесінде
ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды.
Сонымен нарық дегеніміз не? Бұл сауалға бірден жауап берудің өзіндік
қиындығы көп. Нарық бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген, сондықтан
оның мәнін қате түсіну қазіргі әдебиеттерде жиі кездеседі. Себебі нұсқау –
бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық проблемалары
тиісті ғылыми зерттеу пәні бола алмады. Ұзақ жылдар бойы әкімшіл-әміршіл
жүйенің идеологиялық тұтқынында болып келген әкономикалық ғылымдарда
нарықтың маңызы мен орны туралы даурықпалық көзқарас басым болды.
Нарық мәселелерінің қоғамдағы қайта құру теориясы мен практикасында
алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан
ғылым әкономикасының арасында нарық түралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған
байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық - өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын
айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір
бөлігі немесе жүйесі.
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы тауар және
қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын әкономикалық қатынастардың
жиынтығы.
Нарық - тауарларды сатып алу-сатумен байланысты орын алатын
әкономикалық қатынастар жиынтығы. [2, 144 бет]
Нарық тауарларды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың
арасындағы қатынастар жүйесі болып табылады. Келтірілген көзқарастардың
қайсысы да жеткілікті түрде дәлелді, бірақ мәселелердің бір жағын ғана
қамтиды. Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе - ол нарықты өндірістің емес,
айырбастың категориясы, нарықтық қатынастың субъектісі - өндірушілер мен
тұтұнушылар емес, сатушылар мен сатып алушылар деп көрсетілуі. Шын мәнінде
тауар-ақша, нарықтық байланыстар сату-сатып алумен шектелмейді. Бұл
жерде басымдылық айырбас пен айналыс саласындағы қатынастарға емес,
өндірісте болатын қатынастарға тиісті болуы керек. Себебі тек осы жерде
ғана өнім жасалады және оның тауарға айналуын сипаттайтын, тауар-ақша
қатынастарын қандай нақты нысындарда болатынын көрсететін әкономикалық
байланыстар пайда болады.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның
категорияларын (баға, ұсыныс, бәсеке, және т.б) өмірге әкелді. Көп уақыт
бойы біздің еліміздеғі басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі үстем етуі
нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық
әдісіне кешу нарықтық айырбасқа жол ашып отыр. Экономикалық өмірде
шаруашылық қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі батыстық модельдерді
қайталау емес. Бұрынғы социалистік нарықтық қатынастардың ұлғаюы
шаруашылық механизмін қайта құру барысындағы заңды көрініс. Мысалы,
Венгрияда 1988 жылдың өзінде әкономикалық реформа барысында өндіріс
құрал-жабдықтарына көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтық тепе-теңдігі
қалыптастырылды. Әрбір өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байланысты
өндіріс қатынастарының бүкіл жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамымызда да
нарық өндірістің тиімділігі мен халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесін
жақсарту бағытында қызмет істей бастайды. [4, 284 бет]
Соңғы уақытта теориялық дискуссияларда нарық пен жоспар бір-біріне
орынсыз қарсы қойылып жүр. Шын мәнінде ұдайы өндіріс (жоспарлыұйымдасқан
процесс) нарықты, оның икемділігін, әкономикалық тиімділігін арттыруға
пайдалануы аса маңызды мәселе. Сондықтан нарық ұдайы өндірісті үйлесімді
дамудың басты тұтқасы. әкономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы
шаруашылық механизмнің құрамды бөлігі, онымен тығыз байланыста әрекет
ететінін естен шығармаған жөн.
Ағылшын әкономисі А.Смит әкономика туралы бір ғана еңбек жазғанымен,
оның дербес ғылымға айналуының негізін қалаған ғылым деп саналады. Оның
еңбегі Халық байлығы 1776 ж. Жарық көрген. А.Смиттің досы Давид Юм
алғашында бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып түсінетін оқырмандар
саны көп болмас деген пікірде жүрді. Алайда Юм қателескен екен, аталған
кітапты адамдар 200 жылдан астам уақыт бойы талмай оқып үйренуде.
А.Смиттің ойынша, ұлттың басты байлығы, өзге әкономистердің
түсінігінше, алтын және күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз -
еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауда жасайтын қарапайым
адамдардың әрекеттерінің нәтижесі. [8, 55 бет]
Экономика ғылымы ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде
іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.
А.Смиттің нарық туралы ілімі Австрияның әкономисі, Нобель силығының
лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі бойынша,
нарық деген ұғым - ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәртіптің бір
формасы. Хейктің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалықтың белгілі бір
біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жалғастырады; солар
үшін қызмет атқарады, бірақ олардың алдында қоғам мақсаттарының қайсысы
бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі
және бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздерінің әкономикалық
мақсаттарына жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік қоғамның дамуы деалектикасының өзі нарықтық әкономиканы
ұйымдастыруға әкелетіні аян. Айырбастау-дейді В.И. Ленин,-адамдарды
нарық арқылы біріктіреді. В.И.Лениннің айтуынша, Нарық ұғымын қоғамдық
еңбек бөлінісінен айыруға болмайды. Міне, сондықтан да соңиализм
орнатуда және соңалистік шаруашылықты ұйымдастыруда нарықтық қарым-
қатынастарды толық пайдаланудың қажет екендігі туралы В.И. Лениннің
көзқарасы көптеген жағдайларға байланысты өзгеріп отырған. Олардың ең
бастылары:
- В.И.Лениннің көзқарасында нарық мазмұнының өзгеруі, оның еркін
бәсекелестік капитализмнен монополистік капитализм сатысына көшу
барысында атқаратын ролі;
- Халқымыз орнатқысы келіп отырған қоғам мен оның қозғаушы күштері
түралы жалпы теорияның айқындала түсуі;
- Өтпелі дәуір кезеңіндегі әкономиканы мемлекет тарапынан басқару
механизмнің дамуы;
Нарықтық қарым-қатынастың қажеттілігі қоғамдағы еңбек бөлінісін
тудыратын себептерден туындайды. Адамдардың өндірістік мүмкүндігі олардың
қажеттілігіне қарағанда табиғи түрде шектеулі болады. Кейбір қабілет-
қарымы бар адамдар тек белгілі бір салада ғана жұмыс істеп, белгілі
затты ғана өндіре алады, бірақ олардың қажеттілігі миллиондаған атауы
бар әр түрлі тұтұну игіліктері мен қызметтерін қамтиды.
Экономикалық ресурстарға: жер, еңбек, техника, шикізат, ақпарат және
т.б тән - олардың сиректігі немесе шектеулігі. әкономикалық теорияда бұл
феномен шамасы Ресурстар Заңы деп аталады. Бұл жағдайда пайда табу мен
молшылықты қамтамасыз ететін тетік әлде кімнің даналығы немесе
ақылдылығының нәтижесі емес, ол-еңбек бөлінісі мен нарыққа байланысты
көрініс береді. Мұны адамдардың өмірге қажетті әр түрлі ресурстар алу
үшін өз еңбек өнімдерін бір-бірімен айырбастауға деген табиғи
қажеттіліғінен және бейімділігінен туындайтынын көреміз. Осыған байланысты
А.Смиттің зерттеғен Көрінбейтін қол деген теориясына назар аударайық.
Бұл теория бойынша, адамдардың әкономикалық шаруашылық субъектісі ретіндегі
біреулердің әр түрлі еңбек өніміне деген мұқтаждық түсіндіріледі. Әдетте
ол саналы түрде қоғамға пайда келтіруді ойламайды, тіпті оған қаншама
пайда келтіріп отырғанын сезбейді де. Ол тек ғана өз мүддесін ойлайды
және оның басты мақсаты-өзіне ғана пайда түсіру, сөйте тұра, әлдебір
көрінбейтін қол оны өзі басшылыққа алмаған мақсатқа қарай бағыттап
отырады. Сөйтіп, ол жеке мүддесін көздей отырып, көп жағдайда қоғам
мүдесіне де пайдалы әрекет жасайды. [11, 288 бет]

2. Нарық қатынастарының даму кезеңдері

Нарықты зерттеу және сегменттеу - ертеден келе жатқан шаруашылықты
жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы
айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық
қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық
элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар
баламасы кезеңінің нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда –
саттық көріністерге кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 - Т2
көрсетуге болады. Балама айырбас көбінесе өндірістің шарты бола бастайды.
Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы калыптасады.
Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас болып
бірігіп кеткен жоқ, сондықтан таза құнның иеленушісі болып бірнеше
тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т1
- Т2,, балама Т2. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түріне тән.
Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың ортасынан ығысып
шығып қалып отырады. Бұл кезеңде тазақұн өзінің иеленушісінің белгілі бір
заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз
өмір сүре алмайтын шығындық емес деп бөлінетін құрамалары байланады.
Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі қызметін
алтын атқара бастайды. Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы Т1
тауар емес балама Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның таза
иеленушілері – несие ақшалар өзінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша
айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы
нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады. [7, 44 бет]
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе нарық, монополия
нарық, реттемелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы
кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін
бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік
зерттеу және сегменттеу теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723 – 1790
ж.ж.) өзінің Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу
деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі
өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы
күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер
немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниеттігіндегі
даумен аяқталады деп кқрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы
мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз
ететін түнгі күзетшінің рөлін атқаруы қажет.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді.
Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол зерттеу және
сегменттеудағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер
етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми – техникалық прогрестің
баялауына бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның
барлық қайшылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқтырады. Қазіргі заманғы
өркениетті елдерге реттемелі нарық тән болып отыр. Оны тек қана еркін
өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен
бірге - өнім өндіруге мемлекеттік баға белгілеу, нарық конъюнктурасын
зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт
жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоцияларын, жарнама –
ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші рөлін атап
көрсету керек. [6, 123 бет]
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал-
жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі
жерге феодалдық меншік болды ірі-ірі мал иелері жердің де аса ірі
меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің
шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.Тереңдей түссек
меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастардың белгілі бір
дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады. Шындығында айырбас, сауда
қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда болды. Айырбас ісінде негізгі
бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің мәліметтері бойынша Қазақстанда
малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан бастап мықтап өріс алған, оның
едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу үшін өңдіріліп отырған.
Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған
қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен
мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс-аяқтар жасай білді, киім
тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін,
тауар ретінде де шығарылатын болды.
Қазір тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында тарихи
әділетсіздікті жою міндеті. Негізгі стратегиялық мақсат - демократияны
дамыту, меншікті қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны
өндіру болып табылады. [18, 2 бет]

ІІ. НАРЫҚТЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

2.1. Нарық қызметтері

Нарықтың мәні оның функңиялары арқылы толығырақ анықталады. Нарық
мынадай маңызды қызметтер атқарады:
- Тауар өндірісінің өзін -өзі реттеу қызметі. Бұл мына жағдай арқылы
көрінеді: тауарға сұраныс өскенде , өндірушілер өздерінің өндіріс көлемін
көбейтіп, бағаны жоғарлатады; нәтижесінде өндіріс қысқара бастайды;
- Ынталандыру қызметі. Баға төмендегенде, өндірушілер өндіруді азайтады,
осымен қатар,олар жаңа техника, технологялар енгізу, еңбек ұйымдастыруды
жетілдіру арқылы шығындар азайту мүмкіндігін іздестіреді;
- Өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау
қызметі. Бірақ бұл қызмет тек тапшылық жоқ өндіріс жағдайында жүзеге аса
алады: сатып алушылардың таңдауы бар болғанда, өндірісте монополия
болмағанда, бірнеше өндірушілер болып олар өзара бәсекелес болғанда;
- Реттеу қызметі. Нарық арқылы әкономикадағы, өндірістегі және айырбастағы
негізгі микро және макропропорңиялар белгіленеді;
- Шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принңптерін жүзеге
асыру қызметі. Нарықтық құралдар әсері мен қоғамдық өндіріс әкономикалық
жағынан қолайсыз әлементтерден арылып отырады және осының арқасында тауар
өндірушілер әркелкі түрге, буындарға бөлінеді, яғни дифференңиялданады. [3,
25 бет]

2.2. Нарық экономикасының элементтері мен инфрақұрылымы

Нарық әкономикасының қызмет етуі оның белгілі элементтерінің болуын
талап етеді. Осылардың жиынтығы нарық жүйесін құрайды.
Нарық әкономикасының бірінші және өте маңызды элементі - өндірушілер
мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі проңесінде қалыптасады,
біреулері тауарды өндіреді, екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну
болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар, өндіріс сферасынан шығып,
адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланады. Өндірістік тұтыну өндіріс
процесін әрі қарай жалғастырып жүргізу болып табылады.
Бұнда тауарды басқа өндірушілер әрі қарай өндеуге пайдаланады. Бұл
жағдайда өндірушілер мен тұтұнушылардың бір-бірімен байланысы әрқайсысының
әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау арқылы жүріп отырады. Нарық
шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негізделеді және
көтерме нарықтық келісімдер фомасында жүреді.
Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының
корпоративтік басқаруына негізделген, меншіктің жеке немесе аралас
формаларымен болжанған әкономикалық оңашалану құрайды.
Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі - баға. Бағаны жеке
талдап танысайық. Бұл жерде тек екі мәселені қарастырамыз:
1. Баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі
коньюнктүраға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады.
2. Осы географиялық ауданда өндірілген тауарға нарықтық қатынастар
әсерінің сферасын баға анықтайды. Осы сфераның шегін траскациондық
шығындар болжайды, яғни айырбаспен байланысты айналым шығындары болжайды.
[12, 201 бет]
Құн мен баға-ұқсас ұғымдар, алайда біркелкі, пара-пар деп түсінуге
болмайды. Құн тауар өндірісінің шығындарын көрсетеді, ал жекелеген тауардың
бағасы нарықта байқалады және ол құннан ауытқуы әбден мүмкін. Себебі оған
сұраныс пен ұсыныс, пайдалылық, сиректік, мода, инфляция және т.б.
факторлар ықпал жасайды. Баға - тауар құнының ақшалай өлшемінің
модификациясы. Нарықты зерттеу және сегменттеуда тауар қозғалысы шаруашылық
процесстерін реттеудің инструменті болып табылатын бағамен іске асады. Баға
белгілеу механизмі бірқатар элементтерден тұрады: бағалар, олардың
құрылымы, деңгейі, белгілеу тәсілі, баға динамикасының факторлары.
Баға категориясы деп өзінің қызметтерінің ерекшелігімен, қолдану
сферасымен, қалыптасу тәсілімен ерекшеленетін баға түрлерін түсінеміз.
1. Баға-құнның ақшалай көрінісі. Ол құннан ауытқып тұрады, тек нарықты
тепе-теңдіктің кейбір моменттерінде құнмен сәйкес келеді.
2. Баға-тауарға төленетін ақша соммасы, яғни баға тауар өндірісіне кеткен
шығындармен байланыспайды.
Бағаның қызметтері:
- Есеп қызметі. Бұл өнім өндіргенде қоғамдық қажетті еңбек шығыны
процессінің өзгеруінде байқалады және әртүрлі өнімді өндіру қалай немен
жүзеге асқанын көрсетеді.
- Ынталандыру қызметі. Бұл кезде баға өндіріс тиімділігіне әсер етіп, өнім
ассортиментін жаңғыртуға, жаңа технологияны қолдануғағ өнім сапасын
арттыруға күш салады.
- Бөлу-реттеу қызметі. Бағаның бөлу қызметі сұраныс пен ұсынысты реттеу
және тұтынушы мәртебесінің өзгеруі кезінде байқалады.
- Нарықты, тепе-теңдік сақтағанда, тұтыну мен өндірісті теңгергенде
байқалады.
- Ақпараттық. Баға тұтынушыға сатушылар тарапынан тауар ұсынымы туралы
белгі береді және олар өз өнімі үшін қанша алғысы келетіндігін
баяндайды.Екінші жағынан сатушылар сатып алушылардың төлем қабілеттілігін
немесе өндіріс ресурстарының қорын байқайды. Мұндай ақпарат барометр сияқтя-
зерттеу және сегменттеудағы конъюктура жағдайын айқындап, кейбіреулердің
іскерлік белсенділігін арттырады.
Бағаның түрлері:
- Нарықты баға сатушы мен сатып алушы арасында пайда болады. Бұл кәміл
бәсеке нарығына тән. Нарықты баға реттелмейді, себебі ол сұраныс пен ұсыныс
әсерімен қалыптасады.
- Аукциондық баға.
- Комиссионды баға.
- Шартты баға (өзгертуге жатпайтын баға)
- Фьючерстік баға.
- Мемлекеттік баға (тарифтер мен бекітілген бағалар)
- Бөлшек баға, тауарды бөлшектеп сатқанда қолданылады.
- Көтерме баға, ірі партия тауарларын сауда және өнеркәсіп кәсіпорындарына
жеткізуде қолданылады.
- Монополды баға, монополиялар бекіткен жоғары немесе төмен өндіріс бағасы.
- Монопсоды баға, жалғыз сатып алушымен қойылатын баға.
- Халықаралық баға - халықаралық сауда бағасы. [13, 32 бет]
Қазіргі уақытта тауарды сатып алу мен қызмет көлемінің 70-80% еркін
баға үлесі қамтиды. Нарық діңгегін еркін баға құрайды. Нарықты зерттеу және
сегменттеу дамыған көп елдерде баға міндетті түрде реттелінеді, еркін
нарықты бағасыз өзін-өзі реттеу механизмі жұмыс істелмейді.
1. Үкімет оргндары тарапынан бағаны бақылау. Мемлекетті орган мен олардың
әлеуметтік партнерлары бағалы бақылаудың басты мақсаты-өмір сүру құнының
өсуін айқындау.
2. Бағаға жанама әсер ету. Мұның мәні мынада: сыртқы саудада кейбір сандық
немесе кедендік шектеуді еңгізу немесе алып тастау. Сондай-ақ есептеу
ставкасының өзгеруі, салық ықпалдығын ескеру, ақша эмиссиясының көлемін
көбейту немесе азайту.
3. Мемлекеттің баға құрылу процесіне араласуы. Бұл жерде үкімет
органдарының өндіріс шығындарын көтеруге рұқсат етілуі көзделген: өзіндік
құнға көтеріңкі жойылған амортизация қосылады және басқа қорларға
жіберілген нәрселер.
4. Бағадағы лидерлік. Бұл құбылыс өндіріс саласының тауар мен қызмет
көрсету саласында басталады. Себебі мемлекеттің үлесі сүбелі. Егер
салаларды мемлекет пен жеке кәсіорындар басқарса, мемлекет конъьюктуралық
немесе құрылымдық-саяси мақсатта өзіне жататын кәсіпорындар бағасына әсер
ету қолынан келеді. Мемлекет нарықтың көлемді бөлігін бақылап, ұсынымның
шектелуімен баға белгілеуде лидер болып, сала бойынша оның деңгейін
анықтайды. Осындай жағдай мемлекеттік ірі сатып алушы және тапсырыс беруші
салаларында да қалыптасқан.
5. Мемлекеттің бағаға тікелей әсері. Мұны мемлекеттік субсидия жүзеге
асырып, сала ішінде, салада немесе аймақта жеке тұтынушылар шығынының
төмендеуін байқатады.
6. Зерттеу және сегменттеудің мемлекеттік секторында өндірілген тауар және
жасалатын қызметке жеңілдетілген баға мен тарифтерді белгілеу. Бұған
минерал-шикізат және жағармай-энергетикалық ресурстар, темір жол мен почта-
телеграф тарифтерінің бағасын айтамыз.
7. Бағаның көрсетілген түрін немесе олардың белгіленген көтерілу шегін
үкіметтің бақылауы. Бағаны осылай реттеу әлеуметтік келеңсіздіктің белен
алғанында ғана қолданылады.
8. Тауардың кейбір түрлеріне бағаны бекіту мен бақылауды ұлттық органдар
құзырына береді. [15, 166 бет]
Нарық экономикасының төртінші орталық буыны екі құрылымнан сұраныстан
және ұсыныстан тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік болып
көрінеді. Осы тауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай
табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың
және ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен
ұсынысы материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтұнушылар арасындағы
тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін нарық механизмінің өте маңызды
әлементі.
Нарықты зерттеу және сегменттеу сұраныс пен ұсыныстың бітпейтін өзара
әрекеттестігімен сипатталады. Сұраныс дегеніміз - адамдардың тауар сатып
алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа
ықпал тигізеді. Сұраныс заңы - сұраныс көлемінің бағаға кері төуелділігі
деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым
жоғарылайды. Сұраныстың қисық сызығы - сұраныс заңының графикалық
бейнеленуі. Сұраныстың бағаға кері тәуелділігі мына себептерге байланысты:
1) баға төмендегенде сатып алушылар саны көбейеді;
2) түтынушының сатып алу қабілеті өседі;
3) арзандаған тауардың қосымша бірліктерін сатып алу тиімді болады.
Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы
бойынша (D) көрінеді. Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін өзгертеді және
сұраныс қисығын оң жаққа (өскен жағдайда) және сол жаққа (төмендегенде)
ысырады. [17, 86 бет]
Ұсыныс дегеніміз - сатушылардың рынокқа тауарларды сату үшін ұсынудағы
талабы мен қабілеттілігі. Ұсынысқа баға және бағадан тыс факторлар әсер
етеді. Ұсыныс заңы -ұсыныс шамасының баға деңгейіне тікелей тәуелділігі:
баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы ұлғаяды. Ұсыныстың қисық
сызығы - ұсыныс заңының графикалық бейнеленуі. Бағадан тыс факторлар
ұсынысты өзгертеді де, ұсыныстың қисық сызығы оң жаққа (өскен жағдайда),
сол жаққа (төмендегенде) ығыстырылады.
Сүраныс мен ұсыныстың өзара ерекеттестігі баға механизмі мен бәсеке
негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс мен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең
бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықты бага тепе-теңдік бағадан
артық болса, артық ұсыныс (артылып қалу) пайда болады, немесе ұсыныс шамасы
тауар сұранысынан асып кетеді. Егер на рықтық баға тепе-тең бағадан төмен
бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс (тапшылық) пайда болады, бұл
жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.
Тауардың бағасының өзгеруі, тұтынушылардың кірісі мен басқа тауарлардың
бағасы сұранысқа әр түрлі әсер етеді. Икемділік дегеніміз - бір айныманың
екінші айныманың өзгеруіне пайыздық өзгерістің қатынасы ретінде көріну
реакциясы.
Тауар баға икемділігіне көбірек ие болған сайын оның алмастырушылары
көбірек болады (немесе тұтынушыға қажеттігі аз болса). Ұсыныстың
икемділігіне ықпал ететін маңызды фактор - уақыт. Ұсыныс әдетте ұзақ
мерзімге икемді (өйткені өндірісті үлғайту немесе өндірісті басқа бір
түріне ауыстыруға мүмкіндік бар) - бағаның өзгеруі ұсыныс шамасына әсер
етеді.

Қисық сұраныс нәтижелері

°э Q

Сұраныстың қисық сұраныс Бағадан тыс факторлардың
әрекет нәтижесінде
бойынша қозғалу бағаның өзгеруіне сұраныс өзгереді (қисық
сызықтық ысырылуы).
орай сұраныстың ұлғаюын білдіреді Оң жаққа ығысуы - сұраныстың
ұлгаюы

[19, 201 бет]
Нарық механизмінің бесінші элементі - бәсеке. Бұл пайданың жоғары
болуын тілейді және осының негізінде өндіріс масштабын
кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарығы
субьектілерінің өзара әсерінің және пропорңияларды реттеу механизмінің
формасы болып табылады. А. Смит бәсекені нарықтың көрінбейтін қолы
деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүделеріне сәйкес
өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді . Осы әрекеттердің
жиынтығы қоғамдық пайдаға шешіледі, қоғам әкономикасын жандандырады.
Бәсекенің басты қызметі әкономиканың реттеушілерінің: бағаның, пайда
нормасының, проңенттің т.б . мөлшерін анықтау болып табылады.
Бәсеке латын сөзі бірге жүгіру деген мағына. Оны халық адамдар
арасындағы бір мақсатқа бұрынырақ жетуді көздеген өзара жарыс, сайыс деп
қарастырған. Бәсекенің бір түрі зерттеу және сегменттеу бәсеке- нарықты
шаруашылық субъектілері арасындағы қосымша табыс алу үшін жақсы өндіріс
факторларын иелену және тауарларды өткізу мүдделеріне байланысты қарама-
қарсылықты бақталастық пен бәсеке.
Кәміл бәсекеге көпшілік фирмалар бір текті өнім өндіріп сататын нарықты
құрылым тән. Салаға ену және шыру шектелмеген. Әр фирма саланың жалпы өнім
көлемінің азғантай бөлігін шығарады. Мұндай жағдайда бірде-бір фирма өнім
бағасына әсер ететіндей нарықтың бөлігіне ие емес.
Жетілдірілмеген бәсеке белгілі бір монополиялық билігімен ерекшеленеді.
Оның пайда болуына салаға ену кезінде заңны және табиғи тосқауылдар әсер
етеді. Тосқауылдардың мықтылық дәрежесіне сәйкес не таза монополия, не
монополистік бәсеке, не олигополия пайда болады.
Монополиялар мен монополистік бәсекедегі фирма өнімдеріне сұраныс
ауытқымасы нарықты сұраныстың ауытқымасы болып табылады да, теріс еңкіш
сызықты болады. Сондықтан фирмалар тауардың өндірілуін бақылай отырып
(монополистік бәсеке үшін бақылау толық емес), бағаға ықпал ете алады.
Монополия жағдайында (бағалың кемсі-тушілікке бармайтын) тауардың қосымша
бірлігін сатудан алатын шекті кіріс (MR) оның бағасынан төмен.
Фирманың табысы максималды болған жағдайда өндіру келемі MR = МС
ережесімен анықталады. Кестеде бұл шекті шығын ауытқымасы мен шекті табыс
ауытқымы-ының қиылысу орны болып табылады. Бекітілген баға максималды табыс
беретін сұраныс ауытқымасының биіктігімен анықталады. Мұндай баға шекті
шығындардан әрдайым жоғары.

[14, 233 бет]
Бәсеке түрлері:
- ішкі салалық - бір салалық кәсіпорындар арасындағы ең үлкен табыс үшін
күрес;
- салааралық - түрлі салалық кәсіпорындар арасындағы капитал салудың ең
пайдалы жағдайы үшін күрес.
Бәсекенің формалары:
1. Кәміл бәсеке - еркін бәсеке нарығы.
2. Жетілдірілмеген бәсеке. Ол өзі 3 түрге бөлінеді:
- монополия - тауардың бағасына ықпал ететін, өндірістің көп бөлігін
бақылайтын бір ғана сатушының билігі.
- олигополия - ірі фирмалар билейтін нарық.
- монополистік бәсеке - біртекті емес, бірақ ұқсас тауар ұсынатын сатушылар
саны көп нарық.
Табиғи монополия - бұл екі немесе бұдан да көп фирмалардан гөрі,
нарықты шығыны аз қандай да бір тауар, не қызметпен қамтамасыз ететін
жалғыз ғана фирмадан пайда болған монополия.
Жасанды монополия - сөз байласу немесе бәсекелесті басып тастау арқылы
құрылған монополия.
Кездейсоқ монополия - өз тұтынушылары үшін уақытша сұранысты ұсыныстан
асырып түсіру нәтижесінде пайда болады, бұл капиталдың (қаржының) тиімді
жұмсалун қамтамасыз етеді.
Монополиялардың пайда болуының негізгі себептері — өндіріс пен капиталдың
шоғырлануы.
Монополияға қарсы заңдылықтар - бұл бәсекелестікті дамытуға,
монополияны шектеуге және тыйым салуға бағытталған заңдар мен үкіметтік
актілер кешені.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңы мынадай нормативті-
құқықтық актілерге негізделген: ҚР Табиғи монополиялар туралы, Адал емес
бәсекелестік туралы, Бәсеке және монополия қызметін шектеу туралы
заңдары.
Адал емес бәсекенің келесі түрлері бар:
1. Фирмалық атауды, тауар белгісін заңсыз пайдалану.
2. Бәсекелестің бәсекеші тауарының сыртқы рәсімдеуін тікелей ұдайы
өндіріс жолымен көшіру.
3. Сатушының сатудың қосымша шарттарын зорлап еңгізу;
4. Басқа бәсекелестің қызметін әдепсіз түрде салыстыратын жарнаманы
тарату.
5. Тауардың нағыз қасиеттері мен сапасы туралы мәліметтерді жарнамада
әдейі бұрмалау немесе жасыру.
6. Бәсекелестікті болдырмауға әкелетін нарықты қатынас субъектілерінің
деңгейлес қосылуы т.б.
Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрлым жатады. Нарық тауар
биржаларының, көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет
етуін талап етеді. [4, 34 бет]

НАРЫҚТЫҢ ИНФРАҚҰРЛЫМЫ
АУКЦИОНДАР КОНСУЛЬТАЦИЯЛЫҚ-ДЕЛДАЛДЫҚ ФИРМАЛАР
БИРЖАЛАР ЖӘНЕ БРОКЕРЛІК КЕҢСЕЛЕР БИЗНЕСТІҢ КОМЕРЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАРЫ
БАНКТЕР САҚТЫҚ ЖӘНЕ АУДИТОРЛЫҚ КОМПАНИЯЛАР
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ ЖАРНАМА-АҚПАРАТТЫҚ ҚЫЗМЕТ
КОМПАНИЯЛАР
МЕМЛЕКЕТТІК РЕЗЕРВТІ ЖӘНЕ БАНКТЫҚ ҚОЙМА,ЭЛЕВАТОР,ТОҢАЗЫТҚЫШ, ТРАНСПОРТ
ҚОРЛАР ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫ, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ
ӨНІМДЕРІН САҚТАУ ОРЫНДАРЫ
МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ ИНСПЕКЦИЯСЫ САУДА ҮЙЛЕРІ
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРҒА БАҚЫЛАУ ЖАСАЙТЫНМАРКЕТИНГТІК ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҚТАРЫ
ИНСПЕКЦИЯ
ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ КӨТЕРМЕ САУДА ОРТАЛЫҚТАРЫ
ЛИЗИНГТІК КОМПАНИЯЛАР КАДРЛАРДЫ ДАЙЫНДАУ ОРТАЛЫҚТАРЫ
КЕДЕНДІК ҚЫЗМЕТ ЖӘРМЕҢКЕЛЕР
БАҒАЛАР МЕН СТАНДАРТТАРҒА БАҚЫЛАУ ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ ӘРТҮРЛІ БІРЛЕСТІКТЕРІ
ЖАСАЙТЫН МЕМЛЕКЕТТІК ИНСПЕКЦИЯ (АССОЦИЯЦИЯЛАРЫ)
ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ ҚОРҒАУ ҚОҒАМДАРЫ ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ

Нарық инфрақұрылымының тиімділігі көбінесе әкономикалық конъюнктураға
байланысты, яғни нарықтың белгілі мерзімдегі уакытша жағдайы. Конъюнктура
түралы төменде көрсетілген көрсеткіштер жүйесі мәлімдейді:
- өндіріс пен кұрылыс дииамикасы, тауар запастарының мөлшері, баға,
процент, бағалы кағаздар курсының козғалысы;
- пайда, еңбек акы және ендіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
- еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас;
Экономикалық конъюнктураға циклдық, циклдық емес. кездейсоқ
факторлар әсері бар:
- циклдык факторлар әдетте негізгі капиталдың (өндірістік құ-рал-
жабдықтардың) кезекті жаппай жаңаруына байланысты;
- циклдық емес факторлар әкономикаға тұрақты түрде әсер етеді (оған ең,
алдымен ғылыми-техникалык прогресс жатады);
- кездейсоқ (уакытша, тез өтетін) құрғақшылық, аурулар, мода.
Экономикалық конъюнктураны жақсартудың әдістері:
- Инвестициялык ахуалды қалыптастыру;
- Фирмаларға мемлекеттік заказдардың берілуі мен көлемінің езгеруі;
- Салык және пайыз ставкаларының дәрежесін қайта қарау;
- Халықтың ақшалай жинақтарының мөлшерін реттеу.
Қазір барша кәсіпорындар немесе жекелеген нарықтар конъюнктүраның
өзгеруін зерттейді, оның болашағын болжайды.
Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге
негізделеді:
- Маржиналдық (шекті) талдауға;
- Балама таңдау шығындарына;
- Экономикалық рационалдыққа.
Маржиналдық талдау приициптері негізінде нарық субъектілерінің іс-
қимылы жүріп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес, шекті
шамалар болады. Осының нәтижесінде нарықты тауарлармен толық қамту,
нарықтық бағаның өзгеруі, нарық экономикасының бір жағдайдан басқашаға
ауысуы бірте-бірте ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.