Кооператив мүшелерінің құқықтары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
І ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВ 5
1.1 Өндірістік кооператив және оның жарғысы 5
1.2 Кооператив мүшелерінің құқықтары 15
1.3 Кооператив мүшелері құрамының өзгеруі 17
ІІ ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ 31
2.1 Өндірістік кооперативтердің меншік құқығының объектілері 31
2.2 Кооперативтердің меншік құқығының мазмұны 33
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37

КІРІСПЕ
Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде,
олардың өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің
мүліктік жарналарын біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік
кооператив деп танылады (АК-тің 96-бабы).
Өндірістік кооперативтің құқықтық жағдайы, оның мүшелерінің құқықтары
мен міндеттері Азаматтық кодекспен және Қазақстан Республикасының 1996
жылғы 15-қазанда қабылдаған Өндірістік кооператив туралы заңымен
айқындалады. Кооператив мүшелері екі адамнан кем болмауы тиіс. Азаматтық
кодекс оның мүшелерінің кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік
кооператив туралы заңда көзделген мөлшер мен тәртіп бойынша қосымша (жәрдем
беру) жауапты болады. Аталған заң өндірістік кооперативтің құрылуы мен
қызмет етуі қажетті жарғылық қордың ең төменгі мөлшерін белгілемейді.
Кооперативтің меншік құқығына жататын мүлік, егер кооператив
жарғысында өзгеше қаралмаса, оның мүшелерінің жарналарының мөлшеріне сәйкес
бөлінеді.
Азаматтық кодекстің 99-бабының 4-тармағына сәйкес кооператив мүшесі
жалпы жиналыс шешім қабылдарда бір дауысқа ие болады. Мұндай норма
императивті (бұйрықты), сондықтан да құрылтай құжаттарында басқалай ереже
болуы мүмкін емес.
Азаматтық кодекстің 100-бабы кооперативтегі мүшеліктің негізі мен
тоқтатылу салдарын қарастырады. Кооператив мүшесі өзінің қалауы бойынша кез
келген уақытта кооперативтен шыға алады, бірақ бұл орайда оған төленетін
жарна мен басқа да төлемдер кооперативтің қаржы жылы аяқталып,
кооперативтің бухгалтерлік балансы бекітілгеннен кейін беріледі.
Кооперативке мүшелік сондай-ақ кооперативтен шығаруға байланысты да
тоқтатылады, сонымен қатар соған ұқсас, кооперативке мүше болу кооператив
мүшесінің қайтыс болуына байланысты тоқтатылады. Аталған баптың 4-тармағына
сйкес өндірістік кооперативтің мүшесі қайтыс болған жағдайда, егер
кооператив жарғысында өзгеше көзделмесе, оның мұрагерлері коператив
мүшелігіне қабылдануы мүмкін. Олар одан бас тартқан жағдайда кооператив
мұрагерлерге кооперативтің қайтыс болған мүшесінің мүліктегі үлесін
жарнасына қарай төлейді, сондай-ақ қайтыс болған адамның үлесіне тиесілі
кооперативтің таза пайдасының бір бөлігін және кооператив қызметіне қосқан
еңбек қатысы үшін сыйақы төлейді.
Курстық жұмыстың мақсаты - өндірістік кооперативтің құқықтық жағдайын
толығымен қарастыру.
Міндеті - өндірістік кооперативтің түсінігін, жарғысын, құқықтарын,
өндірістік кооператвитедің меншік құқығын, мазмұны мен ообъектілерін
толығымен ашып, қарастыру.
І ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВ
1.1 Өндірістік кооператив және оның жарғысы
Өндірістік кооператив дегеніміз – бұрынғы кезде де, қазіргі
уақытта да кеңінен қолданылатын, адамдардың ұжымдық еңбегін ұйымдық еңбегін
ұйымдастырудың екі түрлерінің бірі.
Өкінішке қарай, қазіргі кезде өндірістік кооперативтер Қазақстан
экономикасынан өзіне лайықты орын алмай отыр. Оның көптеген себептері бар,
олардың біреуі — кооперативтердің құрылуы мен қызмет етуінің тиісті
құқықтық негізінің болмауы. Қазіргі уақытга, Азаматтық кодекстің
қабылдануына (оған арнайы бөлім арналған) жөне өндірістік кооператив туралы
заңның шығуына байланысты жағдай өзгеріп, кооперативтердің сандық және
сапалық жағынан өсуі байқалды.
Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде,
олардың өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің
мүліктік жарналарын біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік
кооператив деп танылады (АК-ның 96-бабының 1 -тармағы). Өндірістік
кооператив занды тұлға болып табылады және коммерциялық ұйымдардың қатарына
жатады.
Өзінің еңбекке қатысуы (жай айтқанда, кооператив мүшесі онда жұмыс
істеуге тиіс) факторы өндірістік кооперативтің акционерлік қоғамнан және
шаруашылық серіктестіктен айырмашылығы болады, ал кейінгілердің қатысуы
ақша енгізумен аяқталатын, қатысушының оларда жұмыс істеуі міндетті емес
болатын. Басқаша айтқанда, өндірістік кооператив дегеніміз - бұл ең
алдымен, еңбек бірлестігі, ал шауашылық серіктестік — бұл ең алдымен
капиталдар бірлестігі. Өндірістік кооперативтердің демократиялық және
халықтық сипаты, міне, осы жағымен айқындалады, оларды қомақты ақша
қаражаттары болмағанымен, жұмыс істей алатын жұмыс істегісі келетін
азаматтар құра алады.
Заң шығарушылардың өндірістік кооперативтер қызметінің негізгі
принциптерін көрсету керек деп есептеуі кездейсоқ жағдай емес, олар осы
арқылы кооперативтер қызметінің коомерциялық ұйымдар ретіңдегі ерекшелігін
ерекше атайды. Мәселен, Өндірістік кооператив туралы заңның 1—1-бабына
сәйкес өндірістік кооперативтерді құрудың және олардың қызмет етуінің
негізгі принциптері мыналар болып табылады:
* кіру және шығу еркіндігі;
* мүліктік жарна енгізу міндеттілігі;
- басқарудың демократиялылығы;
- өзара жәрдем көрсету және оның мүшелері үшін экономикалық пайда
табуды қамтамасыз ету;
- өндірістік кооперативтің қызметі туралы ақпараттарды алу мүмкіндігі.
Өндірістік кооператив жеке кәсіпкерлік үшін заң актілерімен тыйым
салынбаған кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқылы
(Өндірістік кооператив туралы заңның 2-бабы). Бұл Заңның бұрынғы қолданыста
болған заңдардан принципті айырмашылығы осында, оларда кооперативтер үшін
тыйым салынған қызмет түрлерінің арнайы тізбесі болатын (ал одан
бұрынырақта кооперативтер қатаң белгіленген өндіріс салаларыңда ғана
құрылуы тиіс деген тәртіп болған — ауылшаруашылық артельдері, балық
аулайтын кеңшарлар, кәсіпшілік кооперациясы, алтын іздеушілер артельдері
және т.с.с.). Сонымен бірге, кейде кәсіпкерлік қызметгің кейбір түрлерін
арнайы реттеп отыратын заң актілеріңде осы қызметпен айналыса алатын заңды
тұлғалар түрлерінің тізбесі ішінде кооперативтер аталмайды. Әлбетте, бұл
Өндірістік кооператив туралы заңға қайшы келеді және ашық түрде
кооперативтерді кемсітушілік болып табьшады. Алайда, мұнда заңның өзінің
мынаны көздеген нормасын басшылыққа алуға тура келеді: кәсіпкерлік
қызметгің кейбір түрлерін арнайы реттейтіи заң актілерінің ережелері
Өндірісіік кооператив туралы осы заңның нормаларына қайшы келетін жағдайда
арнайы заң актілерінің ережелері қолданылады.
Осыған қарамастан, арнайы зандарда кездесетін өндірістік
кооперативтердің қызметін шектеу құқықтық тұрғн да, іс жүзінде де негізсіз
және ескірген көзқарастардың көрінісі болып табылады.
Егер құрылған кооперативтің қызметі лицензияланатын қызмет түріне
жататын болса, кооператив оны лицензиясы болғанда ғана жүзеге асыруға
құқылы.
Өндірістік кооператив жеке тұлғалардың — құрылтайшылардың жалпы
жиналысының шешімі бойынша құрылады. Бұрьш қолданылып келген зандардың
өндірістік кооперативке жеке тұлғалардың ғана емес, сондай-ақ мүліктік
салым салғанымен, әлбетте, оның қызметіне еңбекпен қатысуға тартылмайтын
тұлғалардың да қатысу мүмкіндігіне жол бергенін есте ұстау керек. "Қаржылай
қатысушы" деп аталатың мұндай тұлға кооперативтің материалдық жағдайын
нығайтуға өзінің жарналарымен жәрдемдесуге тиіс болды. Алайда тәжірибе
мынаны көрсетті: "қаржылай қатысушы" көп ретте көсіпорындардын материалдық
құндылықтары мен ақшалай қаражатын жалған құрылған кооперативтерге аудару
үшін пайдаланылды, оларда мұндай құндылықтар мен қаражаттар ешқандай
қиындықсыз жалған тұлғалар немесе "қаржылай қатысушы" басшыларының туыстары
болған кооператив мүшелерінің өзіндік меншігіне өтті. Сонымен қатар,
кооператив мүшелері ретінде заңды тұлғалардың болуы осы ұйымдық-құқықтық
нысан мен шаруашылық серіктестік арасындағы айырмашылықты жояды. Сондықтан
ҚР Азаматтық кодексі және тұлғаларға ғана өндірістік кооперативтің
құрылтайшылары (қатысушылары) болу мүмкіндігін берді.
Кооператив - бұл қашан да бірнеше адамның еңбегін біріктіретіндіктен,
оны бір адам құра алмайды. АК-ның 96-бабының 2-тармағы кооператив
мүшелерінің саны екеуден кем болмауға тиіс деп белгілейді, бұл оның санының
ең төменгі мөлшері болып табылады. Мұндай шаманы белгілеудің себебі — заң
шығарушылардың кооператив құру мүмкіндігін барынша жеңілдету — ол үшін екі
адамның қалауы жеткілікті болады.
16 жасқа жеткен, кооператив мүшесі болуға тілек білдірген және оның
қызметіне жеке өз еңбегімен қатысуға қабілетті кез келген жеке тұлға
өндірістік кооперативтің мүшесі бола алады.
Заң кооператив мүшелерінің оның қызметіне жеке өз еңбегімен қатысуының
түрлері мен әдістерін ашып көрсетпейді. Демек, бұл мәселелерді тікелей
кооперативтің өзі шешеді. Мұнда еңбек шарты (келісім-шарт) бойынша жұмысшы
немесе қызметші ретінде кооперативте толық жұмыс күні жағдайларында жұмыс
істеу мүлде міндетті емес - кооператив қызметіне жеке өз еңбегімен қатысу
қоса қызмет атқарудан тұруы мүмкін және ол негізгі жұмысынан (оқуынан) бос
кезінде жүргізілуі (айтпақшы, кооперативке кіру үшін негізгі жұмыс орны
немесе оқу әкімшілігінің келісімі талап етілмейді), үйге алып істейтін
жұмыс сипатында, азаматтық-құқықтық шарттар бойынша бір жолы және ауық-ауық
орындалатын, кооперативке белгілі бір қызметтер керсету түрінде болуы
мүмкін. Бір сөзбен айтқанда, егер ол кооперативтің мүдделеріне сай келетін
болса, жеке өз еңбегімен қатысудың алуан түрі болуы мүмкін. Алайда қандай
жағдайларда болса да, мүндай қатысу, біріншіден, кооперативке мүшеліктің
міндетгі шарты болады, екіншіден, ол нақты сипатта болуға тиіс. Зейнетақы
жасына жеткен адамдардың кооперативке мүшелігін сақтау мүмкіндігі бұл
ережедегі бірден-бір ерекшелік болып саналады.
Кәмелетке толмаған азаматтардың кооперативке кіруі үшін олардың ата-
аналарының, асырап алушыларының немесе қамқоршыларының келісімін алу талап
етіледі. Бұл мынаған байланысты: кооператив қыз-метіне жеке өз еңбегімен
қатысу оның мүшесінің еңбек қабілеттілігіне жетуін ғана емес, сондай-ақ
кооперативке кіру үшін мүліктік жарна төлеуді де қажет етеді, ал бұл
азаматтық-құқықтық әрекет қабілеттілігін талап етеді.
Өндірістік кооператив туралы Заң құрылтай шарты коммерциялық құпияны
құрайтын құжаттардың құрамына кіреді жөне кооператив басқармасының
шешімімен ғана, не заң актілерінде белгіленген жағдайларда мемлекеттгік
және өзге де ресми органдарға, сондай-ақ үшінші тұлғаларға көрсетуге жатады
деп көздейді. Демек, құрьштай құжаты кооперативтің ішкі қажеттеріне қызмет
ететін және кооперативтің мүшелеріне ғана арналған өзінің қызметтік құжаты
ретінде қарастырылады. Сондықтан әлде кімнің және белгілі бір мақсаттар
үшін (мысалы, кооперативті мемлекеттік тіркеу процесінде) кооперативтен
оның құрылтай шартын талап етуі, әрине, заңда көзделген реттерден басқа
жағдайларда (мысалы, тиісті істерді қарау немесе тергеу барысында соттың
немесе тергеу органдарының талап етуі бойынша) заңсыз болып табылады.
Кооператив басқармасының келісімінсіз немесе рұқсатынсыз құрылтай
шартының талаптарын жария еткен кооператив мүшесі немесе оның лауазымды
адамы кооперативтің коммерциялық құпиясын бұзғаны үшін жауапқа тартылуы
мүмкін.
Өндірістік кооперативтің жарғысында мыналар туралы мәліметтер болуға
тиіс:
1) кооперативтің фирмалық атауы;
2) кооператавтің тұрғылықты орны;
3) өндірістік кооперативке мүшелер қабылдау, оларды шығару тәртібі,
олардың құқықтары мен міндеттері;
4) кооперативтің басқару және бақылау органдарының құрамы және құзіреті
туралы, оның ішінде шешімдер бірауыздан немесе білікті көпшілік дауыспен
қабылданатын мәселелер бойышла ережелерді жасау тәртібі;
5) өндірістік кооперативтің әрбір мүшесінің жарнасының мөлшері, өндірістік
кооператив мүшелерінің құрамы және мүліктік жарнаны енгізу тәртібі және
олардың жарна салу жөніндегі міндеттемелерін бұзғаны үшін жауаптылығы;
6) кооператив мүшелерінің оның қызметіне жеке өз еңбегімен қатысуының
сипаты және тәртібі және жеке өз еңбегімен қатысу жөніндегі міндеттемелерді
бұзғаны үшін жауаптылығы;
7) кооператав пен оның мүшелері, кооперативтің атқарушы органы мен
қызметкерлердің еңбек ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастар;
4) кооперативтің таза табысы мен шығындарын бөлу тәртібі;
9) кооперативті қайта ұйымдастыру және тарату тәртібі. Өндірістік
кооперативтің жарғысында ол турлы заңға қайшы келмейтін басқа да ережелер
болуы мүмкін.
Кооперативтің фирмалық атауында оның аты, сондай-ақ, "өндірісгік
кооператив" деген сөздер болуға тиіс.
Жарғыны құрылтайшылардың жалпы жиналысы бекітеді. Өндірістік
кооператив туралы заңда көзделген тәртіппен, кооператив мүшелерінің жалпы
жиналысының шешімімен жарғыға өзгерістер енгізіледі.
Жарғыға кооператив басқармасының төрағасы қол қояды. Өндірістік
кооперативтің жарғысы мемлекеттік және өзге де ресми органдарға, сондай-ақ
кооперативпен шарттық қатынастары бар немесе осындай қатынастар орнатуды
қалайтын үшінші тұлғалардың талап етуі бойынша көрсетіледі. Осылайша,
құрылтай шартынан өзгеше, кооператив жарғысы ашық құжат болып табылады.
Мына жағдайға назар аударған жөн: кооперативтің құрылтай шарты мен
жарғысының мазмұны туралы сөз еткенде, Өндірістік кооператав туралы заң екі
құжаттан да оларда кооперативтің нысанасы мен қызмет мақсаттарының
көрсетілуін талап етпейді. Бұл кездейсоқ нәрсе емес: заң шығарушылар
кооперативке өзі айналысатын кәсіпкерлік қызмет түрін таңдаудың толық
еркіндігін бере отырып, сондай-ақ қалыптасқан нарық жағдайларына қарай
(өндіріс конверсиясы) кез клеген сәтте бұл қызметті ауыстыру мүмкіндігін
беру арқылы кооперативтің арнайы құқык қабілеттілігін жарғы арқылы бекітуді
талап етпейді. Сонымен бірге, егер кооператив әлде бір себептерге
байланысты өзі қызметінің мамандануын немесе бағытын (нысанасын, мақсатын)
жарғыда көрсеткісі келсе, оның мұны істеу құқығы бар.
Кооператив жарғысы бірауыздан бекітілуі тиіс (Өндірістік кооператив
туралы заңның 6-бабының 3-тармағы). Мұндай ереженің қабылдануы мынаған
байланысты: өндірістік кооператив азаматтардың ерікті бірлестігі болып
табылады жөне өзінің барлық мүшелерінің бірлескен еңбек әрекетіне
негізделеді. Сондықтан кооперативтің ұйымдастырылу және қызмет ету
жағдайлары оның әрбір мүшесі үшін тиімді болуы тиіс, мұны оның жарғысына
бірауыздан қол қою дәлелдейді. Жарғыны бекіте отырып, кооперативтің әрбір
мүшесі өзіне белгілі бір міндеттер алады (ең алдымен, кооперативке қосатын
мүліктік жарнасы және онда өзінің жұмыс істеуі арқылы). Егер құрылтайшьшар
кооператавтің қандай болуы, мүліктік жарналардың мөлшері, оның қызметіне
жеке өз еңбегімен қатысуы немесе басқа да шарттар жөнінде ортақ пікірге
келе алмаса, бұл кооперативті дәрменсіз деп санау керек. Осы секілді
Құрылтайшылардың көпшілігінің пікірімен келіспейтін тұлға мұндай
кооперативтің мүшесі бола алмайды.
* Өндірістік кооператив мүлкін қалыптастырудың мынадай көздер кооператив
мүшелерінің мүліктік жарналары. Бұл кіру жарналары арқылы кооператив мүлкі
қалыптасатын оны ұйымдастыру сәтіне тән, сондай-ақ кейін, белгілі бір
төтенше жағдайлардың салдарынан кооператив өз қатысушыларының қосымша
жарналары түріндегі қаражатты тартуға мәжбүр болатын кезеңге тән;
кооперативтің қызметінен алынған табыстар. Қалыпты жұмыс істеп тұрған
кооператив үшін бұл оның мүлкін еселей түсудің негізгі әдісі;
* заң актілерімен тыйым салынбаған өзге де көздер.
Заң кооперативті құру шарты ретінде оның қалыптасқан жарғылық қорының
болуын талап етпейді, бұл кооперативтердің, мысалы, акционерлік қоғамдардан
және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерден айырмашылығы болып табылады,
оларда бұл қор едәуір шаманы құрайтындықтан, оларды құрылтайшыларының
айтарлықтай залал шегуіне әкеп соқтырады. Жарғылық қордың болуын талап
етпеу, сөз жоқ, өндірістік кооперативтер құру рәсімін оңайлатады, өйткені
оларды бірден-бір байлығы өздерінің еңбекқор қолдары немесе ақыл-ойлары
болып табылатын табысы аз азаматтар ұйымдастыруы мүмкін. Сондықтан
шетелдерде өндірістік кооперативті кейде ептеген мысқылмен (әлде
кекесінмен) "кедейлер компаниясы" деп атайтыны кездейсоқ болмаса керек,
алайда бұл, олардьщ ойдағыдай дамуына тосқауыл бола алмайды. Оның үстіне,
кооперативтер ұдайы мемлекеттің қолдауына ие болып келеді, өйткені олардың
құрылуы (оған едәуір дәрежеде құрудың қарапайымдығы себепші болуда)
азаматтарды кәсіпкерлік қызметке тартудың, жұмыссыздық деңгейін
төмендетудің, оларға еңбек ету жөне өз табыстары арқылы өмір сүру
мүмкіндігін берудің құралы болып отыр. Басқаша айтқанда, кооперативтер
экономикалық фактор рөлін ғана атқарып қоймастан, сонымен бірге, белгілі
бір әлеуметтік міндетгерді де шешеді.
Бұл заңның талабы болмаса да, кооперативтің құрылтай құжаттарында оның
жарғылық қорын құру да көзделуі мүмкін, ол несие берушілердің мүдделеріне
кепілдік жасайтын кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін айқындайды. Бұл
жағдайда жарғылық қордың мөлшерін және оны қалыптастыру тәртібін кооператив
жарғысы белгілейді.
Сонымен қатар, егер кооператив осындай қызметгі жүзеге асыратын ұйымда
заң актілерімен белгілі бір мөлшердегі жарғылық қордың болуы көзделген
ұйымдарға қатысты қызметті жүзеге асыратын болса, кооператив оны құрып,
көрсетілген заң актілерінде көзделген төртіппен пайдалануға міндетгі. Заңда
ол үшін мұндай міндет көрсетілмегенімен, кооператив резервтік қор да құра
алады. Резервтік қор кооперативтің таза табысынан жыл сайын бөлінетін
аударым қаражаты есебінен құрылады жене оның несие берушілер алдындағы
міндеттемелерін орындауды және көлденең шығындарды жабуды қамтамасыз етуге
арналған. Резерв қордың мөлшері мен оны қалыптастыру тәртібін кооператив
жарғысы айқындайды.
Өндірістік кооперативтің таза табысы жылдың қорытындысы бойынша
анықталады. Салықтарды және басқа міндетгі төлемдерді төлегеннен кейін
қалған таза табыс кооперативтің толық билігіне өтіп, жалпы жиналыстың
шешімімен кооперативтің құрылтай құжаттарыңда көзделген мақсаттарға
бөлінеді.
Жалпы жиналыс анықтаған көлемдегі таза табыс олардың қосқан еңбек
үлестеріне қарай кооператив мүшелері арасында бөлінеді, ал бұл
кооперативтің негізгі принципіне ("еңбегіне қарай - табысы") сай келеді.
Алайда кооператив жарғысы таза табысты бөлудің өзгеше тәртібін көздеуі де
мүмкін (мысалы, кооператив мүшелері жарналарының мөлшеріне қарай, ал мұнда,
көбіне акционерлік қоғамдарға тән басқа принцип қолданылады — "қосқан
капиталына қарай - табысы").
Кооперативтің таза табысын белуге және шеккен зиянын жабуға қатысудан
кооперативтің қайсыбір мүшелерін шеттететін кооператив мүшелерінің
келісімдері немесе оның құрылтай құжаттарының ережелері жарамсыз болып
табылады.
Сонымен, өндірістік кооперативте оның мүшелерінің мынадай екі арналы
табыс алу жүйесі болады: еңбекке ақы төлеу түрінде (жалақы, сыйақы т.с.с.);
кооператив алған таза табыс түрінде.
Кооператив құрылатын сәтте оның құрылтайшыларының мүліктік жарналары
кооперативтің өндірістік-қаржы негізі қызметін атқарады. Мүліктік жарналар
кооперативтің бастапқы капиталын құрайды, олар кооперативті құру және оның
қызметін ұйымдастыру жөніндегі шығындарды жабуға арналған. Мүліктік
жарналардың құрамы мен мөлшерін, сондай-ақ оларды енгізу тәртібін, әдістері
мен мерзімін құрылтай шарты немесе жарғы айқындайды.
Мүліктік жарна бастапқы, қосымша және кіріспе жарналарға бөлінуі
мүмкін. Бастапқы жарнаны кооперативтің құрылтайшысы ол құрылған сәтте
енгізеді, қосымша жарнаны кооперативтің жалпы жиналысыньщ шешімі бойынша ол
қызмет етіп тұрған кезеңде енгізеді (мысалы, жұмыста қиындықтардың тууына,
берешектерді төлеу қажеттігіне, міндеттемелерді өтеу және банкроттықтың
алдын алу керектігіне, қызмет ету саласын ұлғайту немесе оның бағыттылығын
өзгерту әрекетіне және т.с.с. қарай), ал кіріспе жарнаны әлдеқашан құрылған
кооперативке оның жаңа мүшесі ретінде қабылданатын азамат төлейді. Кіріспе
жарнаның түрі мен мөлшері, сондай-ақ оны төлеу тәртібі жаңадан қабылданатын
мүше мен кооперативтің келісімі арқылы анықталады және кооператив
мүшелерінің жалпы жиналысының хаттамасына жазылады.
Кооперативтің әрбір мүшсіне оның кіріспе жарнасының мөлшері мен түрі
көрсетілген құжат беріледі.
Кооперативке төленетін жарна ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік
құқықтар, оның ішінде жерді пайдалану құқығы, интеллектуалдық меншіктің
нәтижелеріне құқық және өзге де мүлік болуы мүмкін.
Кооператив мүшесінің мүліктік жарнасын ақшалай бағалауды кооператив
құрылтайшылары арасыңдагы (ал егер жарна кіріспе жарна болса — кооператив
пен оған кіретін мүше арасындағы) келісіммен ғана жүргізуге болмайды жөне
оған тәуелсіз аудиторлық тексеру жүргізілуі тиіс. Кооператив мүшелерінің
мүліктік жарналары ақшалай қаражаттан ғана тұратын жағдайларда тәуелсіз
аудиторлық тексеру жүргізілмейді.
Өндірістік кооперативті қайта тіркеуде оның мүшесінің мүліктік
жарнасын ақшалай бағалау кооперативтің бухгалтерлік құжаттарымен немесе
аудиторлық қорытындымен расталуы мүмкін.
Әдетте, жарна болып табылатын зат кооперативтің меншігіне өтеді.
Алайда, мүлік жарна ретінде кооперативтің пайдалануына берілетін нұсқаны
қарап көрейік. Бұл жағдайда жарнаның мөлшері осы мүлікті пайдаланғаны үшін
жалдау төлеміне қарай анықталады, ал ол кооператив мүшелерінің келісімімен
белгіленген кезең үшін есептеп шығарылады.
"Мүліктік жарна" ұғымы "пай" және "мүліктегі үлес" секілді ұғымдармен
байланысты.
Жалпы алғанда, пай дегеніміз — бұл жалпы іске қосылатын үлес.
Кооперативтің меншігіңдегі мүлік оның жарғысына сәйкес кооператив
мүшелерінің пайларына бөлінеді. Пай кооператив мүшесінің кооператив
мүлкіндегі үлесі болып саналады. Бұл үлес пайызбен есептеледі.
Мынаны есте ұстау керек: кооператив мүлкінің құны — бұл құбылмалы
шама: ол кооператив жұмысының саласына қарай артып отыруы немесе кемуі
мүмкін. Мәселен, өндірісті ұлғайтуға тырысатын, жақсы жұмыс істейтін
кооперативте жаңа станоктар мен жабдықтар сатып алу, өндірістік үй-жайлар
салу, тауарлар өндіруді арттыру, банктегі есеп-шоттарында ақша қаражаттарын
жинақтау және т.с.с. есебінен мүліктің құны артатын болады.
Мүлік құнының өзгеруіне сәйкес пайдың ақшалай шамасы да артуы немесе
кемуі мүмкін. Айталық, жақсы жұмыс істеудің нәтижесінде кооперативте біраз
уақытган соң мүліктің құны 500 мың теңгеге дейін өсті. Осының нәтижесінде
бастапқы 5 мың теңгеге тең пайдың ақшалай мөлшері енді 25 мың теңге болады.
Алайда кооператив мүшелерінің оның мүлкіндегі үлес мөлшері өзгермейді.
Кооператив мүлкі оның мүшелерінің пайларына қарай үлестерге
бөлінегінін айтқанда, бұл мүлік кооператив мүшелерінің жалпы үлестік
меншігі болып табылады деп ойламау керек. Кооператив мүлкі заңды тұлға
ретіндегі кооперативтің өзінің мүлкі болып саналады. Оны үлестерге бөлудің
шартты сипаты бар, сондықтан бұл үлестер белгілі бір мән-жайларда ғана
(мысалы, кооперативтің мүшесі оның құрамынан шығарда) заңдық факті маңызына
ие болады.
Кооперативті таратуда немесе кооператив мүшесі одан шығарда кооператив
мүшелерінің санымен анықталатын пайлардың мөлшері, пайдың ақшалай шамасы,
оның мүлкіңцегі кооператив мүшесі үлесінің мөлшері үлкен рөл атқарады,
өйткені мұндай жағдайларда кооператив мүшесінің кооператив мүлкіндегі
өзінің пайына сай үлесін бөліп беруді талап ету құқығы бар.
Өндірістік кооператив туралы заң оның мүшелерінің айтарлықтай
құқықтары болуын көздейді, мұның өзі азаматтардың осы бірлестігінің
демократиялық сипатын көрсетеді.

1.2 Кооператив мүшелерінің құқықтары
Мәселен, кооператив мүшесінің мынадай құқықтары бар:
- осы Заңда және кооперативтің құрылтай құжаттарында белгіленген
төртігінен кооператив істерін басқаруға қатысуға;
* кооперативтің басқару органдарың сайлауға және оларға сайлануға
кооператив қызметін жақсарту, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының
жұмысындағы кемшіліктерді жою туралы ұсыныстар енгізуге;
* кооперативтің қызметі туралы толық ақпарат алуға, оның ішінде
кооперативтің бухгалтерлік және басқа құжаттамаларымен танысуға;
* кооператав алған пайданы бөлуге қатысуға;
* егер құрылтай құжаттарында өзгеше тәртіп көзделмесе, кооператив қызметіне
өз еңбегімен қатысуына сәйкес оның мүшелері арасында бөлінуге тиісті
пайдадан үлесін алуға;
* кооперативтегі өз еңбегі үшін жалақы түрінде немесе кооператив белгілеген
өзге де түрде ақы алуға;
* копператив өзінің мүшелері үшін көздейин жеңілдіктер мен артықшылықтарды,
оның ішінде өздері өндірген тауарларды бірінші укезекте алуға қатысты
бөлігінде пайдалануға, копператив мүлкін тұтынуға, копперативтен әлеуметтік
көмек алуға;
* демалыс күндерін беру арқылы қамтамасыз етілетін тынығуға, сондай – ақ
ұзақтығы жұмысшылар мен қызметкерлердің тиісті санаттары үшін заңмен
белгіленгенен кем емес жыл сайынғы ақылы демалыс алуға;
* әлеуметтік сақтандыруға және әлеуметтік қамсыздандыруға;
* белгіленген тәртіппен копперативтен шығару;
* копператив мүшесінің осы Заңда, өзге заң актілері мен копперативтің
құрылтай құжаттарында көзделген басқа да құқықтары болуы мүмкін.
Өндірістік копператив мүшесі үшін осы Заң мен басқа да заң
актілерінде көзделген құжаттардан бас тартудың немесе оларды шектеудің,
оның ішінде копператив мүшелерінің келісімі бойынша шектеудің күші жоқ.
Копперативке мүшелік мынадай үш негіздер бойынша тоқтатылуы мүмкін: а)
копператив мүшесінің өз қалауы бойынша; б) азаматты копператив мүшелігінен
шығару тәртібімен копперативтің бастамасымен; в) өзге де негіздер бойынша.
Кооперативке мүшелік ерікті болатындықтан, кооперативтің кез келген
мүшесі одан өз қалауымен шығуға құқылы (АК-ның 100-бабының 1-тармағы).
Алайда бұлайша шығудың белгілі бір талаптары көрсетілген. Мәселен,
кооперативтен шығатын азамат ол туралы шығуынан кемінде екі апта бұрын
кооператив басқармасының төрағасына ескертуге міндетті. Құрылтай
құжаттарында мұндай ескертудің едәуір ұзақ мерзімі белгіленуі мүмкін,
алайда ол екі айдан аспауға тиіс.
Кооператив мүшелігінен шығару жалпы жиналыстың шешімі бойынша мынадай
жағдайларда жүргізіледі:
1) кооператив мүшесінің кооператив жарғысымен өзіне жүктелген міндетгерді
ұдайы орындамауы немесе тиісінше орындамауы;
2) осыған ұқсас кооперативке мүше болуына байланысты (бір экономикалық
салада қызмет ететін бірдей екі кооперативке мүшелік сөзсіз мүдделер
жанжалын туғызады);
3) құрылтай құжаттарында көзделген басқа да жағдайлар.
Сонымен қатар, мынадай жағдайларда кооперативке мүшелік тоқтатылады:
* кооператив мүшесінің қайтыс болуы, оны өлді, хабар-ошарсыз кетті деп
жариялау;
* кооператив мүшесінің өз пайын басқа адамға беруі;
* несие берушінің (берушілердін) кооператив мүшесінің пайынан оның жеке
борышың өндіріп алуы.
Мұның ең соңғысына қатысты мынаны түсіндіру керек, пай кооператив
мүшесінің меншігі емес, ол кооператив мүлкін үлестерге шарпы түрде бөлуді
білдіреді, ал мүліктің өзі залалды тұлғаның меншігі рөлін атқарады. Бірақ,
сонымен қатар несие берушінің кооператив мүшесінің пайынан оның жеке
борышын өндіріп алуын осы мүшенің кооператив мүлкі есебінен өз борыштарын
өтеп алуы деп есептеуге болмайды. Құқықтық ұүрғыдан қарағанда, мұның
құрылысы мынадай болып көрінеді. Пай құқығы белгілі бір мән-жайларда
кооператив мүлкінің бір бөлігін пай иесінің пайдасына бөліп беру
мүмкіндігін білдіреді, ал бұл пайға қатысты меншікті кооперативтік
меншіктен азаматтың өзіндік меншігіне өзгеруге өкеп тірейді. Сондықтан
кооператив мүшесінің пайынан борышты өндіріп алу, шын мәнінде, борышқор-
мүшеге бөлініп беріліп, оның меншігіне айналатын кооператив мүлкіндегі
үлестен өндіріп алу болып шығады.

1.3 Кооператив мүшелері құрамының өзгеруі
Заң кооператив мүшелері құрамының өзгеруі, оның ішінде пайдың
ауысуы (берілуі) арқылы өзгеруі мүмкіндігіне жол береді. Алайда, мұнда
мынадай мән-жайлар ескерілуге тиіс. Біріншіден, пайды беру кооперативке
мүшелікті тоқтатады — оның мүлкіндегі пайды иеленбестен, кооперативтің
мүшесі болу мүмкін емес. Екіншіден, пайды қабылдау кооператив мүшелігіне
өту қажеттігін туғызады — пайды иелене отырып, кооперативтің мүшесі болмау
да мүмкін емес. Үшіншіден, кооперативке мүше болу азаматгы осы
кооперативтің қызметіне жеке өз еңбегімен қатысуға міндеттейді —
кооперативте жұмыс істеместен, оның мүшесі (және тиісінше — пай иесі) болу
мүмкін емес. Сонымен қатар, кооперативтің басқа мүшелері үшін оның жаңа
мүшесінің кім болатыны бәрі бір емес — кооперативтің өзіндік ерекшелігі —
оның мүшелері бірлесе, қоян-қолтық жұмыс істейді. Сондықтан кооперативтің
қалытпы қызмет етуі үшін оның мүшелері арасында өзара қарым-қатынастың
жақсаруы аса маңызды, ал мүшелері аса көп болмайтын кооперативтер көбіне
достық байланыстар мен жеке сенім принциптерінде құрылады.
Осындай мән-жайлардың барлығын ескере келе, Өндірістік кооператив туралы
заң кооперативке мүшелікті кенеттен, яғни кооператавтің басқа мүшелерінің
келісімінсіз өзгерту мүмкіңдігін барынша шектеуге тырысады. Мәселен,
өндірістік кооперативтің мүшесі кайтыс болған жағдайда оның мұрагерлері,
егер кооперативтің жарғысында өзгеше көзделмесе, кооператив мүшесі етіл
қабылдануы мүмкін. Егер кооператив жарғысында қайтыс болған мүшенің
мұрагерін кооперативке мүше етіп қабылдауға тыйым салынған болса, мүндай
жағдайда кооператив бұл мұрагерге қайтыс болған адамның пайына қарай
мүліктегі үлесін төлейді. Оған қоса, егер мұрагерлер пайды қабылдамақ
болса, олар кооперативке мүшелікке өтуге және оның қызметіне жеке өз
еңбегімен қатысуға міндетті.
Кооператив мүшесі, егер кооперативтің құрылтай құжаттарында өзгеше
көзделмесе, өзінің пайын немесе оның бір бөлігін кооперативтін басқа
мүшесіне (мүшелеріне) сатуға немесе өзгеше жолмен беруге құқылы. Бұл
жағдайда кооперативтің жаңа мүшелері пайда болмайды, ал бұл пайды беру
(сату) рөсімін оңайлатады.
Өндірістік кооперативтің мүшесі болып табылмайтын азаматқа жарнаны
(оның бір бөлігін) беруге кооперативтің келісуімен ғана рүқсат етіледі. Бұл
ретте кооперативтің басқа мүшелері мұндай жарнаны (окын бір бөлігін) сатып
алуда басым құқықты пайдаланады (АК-нын 100- бабынын 3-тармағы). Мұнда
жарнаны беру кооператив мүшелерін өзгертуге ұласатындықтан, бұл тек олардың
келісуімен жүргізіледі. Егер кооператив жарнаны басқа адамқа өткізуге
келісімін бермесе, ол кооператив мүшесі одан қалай да шығуды ниет ететін
болса, кооператив мұндай мүшесіне оның жарнасьшың құнын төлеуге міндетті.
Өзіне белгіленген тертілпен жарна (оның бір бөлігі) берілген және
кооперативке кіруге тілек білдірген, кооперативтің мүшесі болып табылмайтын
адам оған мүше етіп қабыддауға жатады. Осы арқылы жарнаның иесі
кооперативтің мүшесі болуға тиіс деген принцип баяңды етіледі.
Қандай негіздерге сүйенсе де, кооператив мүшесінің кооперативтен шығуы
айтарлықтай мүліктік зардаптар туғызады, олар негізінен алғаңда
кооперативтен шығатьш мүшенің пайдасына төлемнің үш түрін беруден тұрады:
а) оған тиісті жарнаның құнын; б) кооператив тапқан пайданың оған тиесілі
бөлігін; в) қосқан жеке еңбек үлесі үшін сыйақы (жалақы). Бұл азаматтың —
кооперативтің бұрынғы мүшесінің, сондай-ақ кооперативтің өзінің мүдделерін
қозғайтындықтан (жасалатын төлемдер кооперативтің қызмет жағдайларын
нашарлатпауы, мұның үстіне, оның ыдырауьша әкеп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.