Капитал салымдарының түрлері
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Капиталдық салымдар нәтижелігі
өсуінің қаржылық мәселелері. Осы тақырыпты зерттегенде алдыма қойып
қарастырған сұрақтарым капиталдың теориялық аспектілерін анықтау,
акционерлік қоғам мысалында капитал құрылымы мен дивиденттік саясаттың
талдауы, нарықтағы капитал құрылымы жетілдіру жолдарын іздестіру, қоғамның
капиталының пайда болу көздерін анықтау,олардың мөлшерінің өзгеру
факторларын анықтау.
Қазақстан Республикасы экономикалық және саясаттық жетілдіру жолында
болғандықтан, мемлекеттің капитал және дивиденттік саясат туралы түсінігі
өзгеруде.
Капитал дегеніміз – кәсіпорынның шаруашылық қызметін іске асыру үшін
қажет материалдық құныдылықтар мен ақша қаражаттарының жиынтығы.
Әр кәсіпорын, банк, акционерлік қоғам ашылмас бұрын ең бірінші
қойылатын талап бұл жарғылық капиталды иемдену және дивидендтік саясатты
дұрыс, тиімді пайдалана білу. Капитал – бүкіл әлеуметтік – экономикалық
дамудың іргетасы деп атауға болады. Өркендеп өсу үшін ең бірінші капиталды,
дивиденттік саясатты дұрыс пайдаланып, инвестициялық процесс арқылы бүкіл
ел, қоғам, мемлекеттің экономикалық потенциалын қалыптастыру қажет.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әлеуметтік бағыттағы
рыноктык экономиканың ұйымдық құрылымында капитал мен дивиденттік саясаттың
болуының мәні зор. Тиянақты жүргізілген дивиденттік саясаттың және дұрыс
қалыптастырылған капитал құрылымы өндірістің құлдырауына жол бермейді және
қаржы жүйесінің сауықтандырылуына маңызды мағына береді. Капитал құрылымы
мен дивиденттік саясаттың әрі қарай дамуы Ұлттық экономиканы одан әрі
дамытуда қолданылатын өте қуатты да икемді құрал.
Қазақстан Республикасының болашағы, әлеуметтік – экономикалық дамуы,
өзінің қолындағы табиғи ресурстары мен байлығын, қалыптасқан капиталын
дұрыс та ұтымды пайдаланып, іске асыруына байланысты болып табылады.
Өндірілген капитал оның құнын ауыстыру тәсілі және сол қозғалыстың
әрекеті бойынша негізгі және айналымды болып бөлінеді.
Негізгі капиталға (негізгі шаруашылық құралдарына): ғимарат, салынып
жатқан құрылыс, жұмысшы машиналар мен жабдықтар, инвентарь, көлік құралдары
және т.б. жатады. Негізгі құралдар шаруашылық құралдарының бір ғана емес,
бірнеше айналыстарына қатысады. Аталған көрнекті активтерден тыс:
патенттер, лицензиялар, авторлық құқық, ноу-хау және т.б. сол секілді
сезілмейтін активтер де есепте көрініс табады.
Күшіндегі есепке алу тәртібіне сәйкес негізгі капиталға жатпайтын
және айналым құралдарының құрамында есепке алынбайтындар: бір данасының
қанша тұратындығына қарамастан бір жылдан кем тұтынылған заттар,
құндылықтары олардың қызмет мерзіміне қарамастан, тиісті органдармен
белгіленген белгілі бір лимиттен төмен заттар, бағаларына қарамастан
арнаулы құралдар мен аспаптар; бағаларына және қызмет мерзімдеріне
қарамастан арнайы киімдер мен аяқ киімдер, төсек-орын бұйымдары, құрылысқа,
жөндеу мақсаттарына және жабдықтауға арналған айналымдық қорларды жекелеген
құрылыс конструкциялары мен тетіктері, машиналардың, құралдардың және
жылжымалы техникалардың бөлшектері мен агрегаттары, кәсіпорын-
дайындаушылардың, жабдықтау және тарату ұйымдарының қоймаларындағы дайын
бұйымдар секілді саналатын жабдықтар мен машиналар, сондай-ақ монтаждауды
талап ететін және күрделі құрылым балансында саналатын жабдықтар; құнына
және қызмет мерзіміне қарамастан балық аулау құралдары (ау, тор, жабдық
және басқалар); бензомоторлы ара, бұтақкескіш және сал ағызатын трос,
сондай-ақ иелікке алынатын немесе магистрал өнімінің (жұмысының) өзіндік
құны есебінен салынған ағаш таситын жол тармақтары, маусымдық жолдар,
ормандардағы уақытша ғимараттар.
Айналым капиталы дегеніміз - өндірістің айналым қорлары мен айналу
қорларына салынған ақшалай қаржы. Айналым капиталы шамалы тұрақты қор
жасауға, дайын өнімдер қалдықтарына, аяқталған өндірістің қажеттен тыс
жиналып қалған шикізаттарына, алғы кезеңдегі болатын шығындарға бөлінеді.
Оның сомасы кәсіпорынның (фирмалар, ұйымдар) жарғылық қорында бекітіледі;
оны олар өз қалауларынша қалай жұмсаса да – сатуға, айырбастауға, қарызға
беруге, егер олар ескірсе немесе жарамсызданса, баланстан шығарып тастауға
да билік ете алады. Теңестірілгендерге, ең алдымен, тұрақты түрде
шаруашылық айналымда пайдаланылатын қаржы жатады. Ол: жұмысшылар мен
қызметкерлердің жалақылары бойынша ең аз қарызды, кәсіпорын жұмыскерлерінің
демалыс айларына төлеу үшін жинақталған әлеуметтік қажеттіліктер мен
алдағы төлем резервтеріне ақша аудару жөні бойынша жиналған қарызды, еңбек
сіңірген жылдарына сыйақы төлеу, фактураланбаған өнімдер жеткізушілерге
қарызды және басқаларды қамтиды. Қарыздық қаражат – маусымдық қорларды
жасаудың және басқадай уақытша қажеттіліктерді қанағаттандырудың бастау
көзі. Негізінен банк несиесі формасында қосымша ресурстарға деген
қажеттіліктерді жабу үшін (мысалы, жол үстінде есеп айырысу құжаттарына
қарыз беру және сол сияқты) беріледі. Тартылған айналым капиталына өнім
жеткізушілермен, бюджетпен және басқа қарызгерлермен есеп айырысуға дейінгі
кәсіпорын айналымындағы уақытша еркін қаржылар жатады.
Меншіктік формасы жөнінен капитал: жекеменшік (дара, отбасылық),
ұжымдық (кооперативтер, серіктестіктер, корпорациялар); мемлекеттік;
аралас, шетелдік болып келеді.
Қалыптасу бастаукөздері бойынша: өзінікі және қарызға алған
капиталдардан тұрады.
Өз капиталы дегеніміз – кәсіпорынның меншік иесі (немесе меншік
иелері) сөзсіз және айырықша меншік иесі болып табылатын капитал. Өз
капиталына жарғылық қорды (акционерлік капитал) яғни меншік иелерінің,
акционерлердің алғашқы және онан кейінгі қаржыларын салуларын және пайда
есебінен капиталды қосымша өсірулерін жатқызуға болады.
Қарыздық капитал дегеніміз – кәсіпорын белгілі уақытқа дейін
иемденіп, келісімді уақыт біткеннен кейін уақытша иемденгені үшін
төлемімен қайтарылатын капитал.
Қарыздық капиталдың құрамына банктен алынған капиталдан басқа құнды
қағаз шығару арқылы (акциядан басқа) тартылған, кәсіпорын жалға алған
машиналар, жабдықтар, ғимараттар секілді капиталдар да кіреді.
Капиталдың орталықтануы дегеніміз бірнеше капиталдың бірігуі жолымен
ірілену процесін айтамыз. Осы процесте бар капиталдың өзі жойылады немесе
басқаларға қосылады.
Капитал орталықтануының бірден-бір түрі болған акционерлік қоғамның
құрылуы болып табылады. Капиталдың шоғырлану мен орталықтануы өндірістің
шоғырлануына жағдай жасайды. Өндірістің шоғырлануы дегеніміз ірі
кәсіпорында барынша өндіріс құрал-жабдығын, жұмыс күшін және өнімді
шығаруды бір қолға жұмылдыруды атаймыз.
Тәжірибеде қорлану күрделі қаржыны (инвестиция) тартумен жүзеге асады.
Күрделі қаржы (инвестиция) – бұл жаңа құрылысқа, жабдықтауға, жұмыс жасап
тұрған кәсіпорында ұлғайту мен техникалық қайта жабдықтауға, тұрғын-үй,
мәдени тұрмыстық құрылысқа кеткен шығындар.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден және
қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде классиктердің экономикалық теория ілімдеріндегі
капиатл теориясы туралы жазылған. Экономикалық теория классикалық
мектебінің негізін салушылар А.Смит (1723-1790) пен Д.Рикардо (1772-1825)
және қазіргі белгілі американ экономистері А.Самуэльсон, У.Нордхауздың
ойынша,капитал – бұл өндіріс құрал – жабдығы.
Екінші бөлімде ТЕКСТИЛЬ Акционерлік қоғамының мінездемесі, қаржылық
талдауы, капиталды жинау көздері, құрылымы, түрлері туралы айтылған.
Үшінші бөлімде нарықтағы капитал салымдарының қаржылық жағдайы туралы
айтылған.
1 Капиталдың теориялық аспектілері
1. 1 Капиталдың мағынасы, мәні. Капитал құрылымы
Капитал ағылшын сөзі capital- дан шыққан. Қазіргі экономикалық
теория капиталды өндіріс факторы құралдарын ұсынады. Капиталдың әр түрлі
классфикациясы бар. Критерияларға байланысты былайша ерекшеленеді:
қаржыландыру көздеріне байланысты – меншікті капитал және қарызды; құнын
аудару тәсілі бойынша – негізгі және айналымды; айналым формаларына қарай -
өндірістік капитал, ақшалай капитал, тауарлы капитал; Капиталды иемденіп
алу үшін тартылған ақшалар – инвестициялар болуы мүмкін. Капитал
кәсіпорынның шаруашылық қызметін іске асыру үшін қажет материалдық
құндылықтар мен ақша қаражаттарының жиынтығы.
Капитал терминді алғашқы рет ауыл шаруашылығы өндірісіндегі заттық
факторларды белгілеу үшін физиократтар мектебінің өкілдері пайдаланған.
Қоғамдық өндірістегі капитал мен оның рөлі туралы одан арғы түсініктің
даму процесі мынандай кезеңдерден өтті:
Ф.Кенэ (физикократтар мектебі). Капиталға ауыл шаруашылығында
қолданылатын өндіріс құралдары жатады. Барша капитал бастапқы және әр жылғы
аванс болып бөлінеді. Бастапқы аванс деп әр жыл сайын өтеуді талап етпейтін
өндіріс құралдарын алуға кеткен шығындар, ал әр жылғы аванс деп - әр жыл
сайын өтелуге тиісті шығындарды айтады.
А.Смит (классикалық мектеп). Капитал жеке тұлғаның қолындағы қорды
тұтыну қарекеттерінен шығады. Капитал мәртебесін алу үшін олар мынандай
тәсілдермен пайдаланулары керек: пайдалы сату немесе бір иегерден
екіншісіне өтпей-ақ табыс әкелетін өндіріс құралдарын сатып алу үшін
тауарлар өндіру, өңдеу және сатып алу мақсатында жұмсау. Капиталдың басты
қасиеті - өз иесіне табыс әкелу.
К.Маркс (экономикалық теорияның марксистік бағыты). Капитал әлеуметтік-
экономикалық санат ретінде қаралады. К.Маркс бірнеше анықтама келтіреді:
1) капитал – жұмысшылардың жалданбалы еңбектеріне негізделген таптық
қатынасты және қоғамның белгілі бір сипатын көрсететін өздігінен өсіп
отыратын құн. Капиталдың өсу көзі жұмысшыларға төленбеген еңбек болып
саналады.
2) капитал дегеніміз тып-тыныш жататын зат емес, ол дегеніңіз қозғалыс.
3) капитал – еткен еңбекті қанағанда ғана барып жанданатын қанаушы секілді
еңбек.
Э. Бем-Баверк (субъективтік-психологиялық мектеп). Капитал өндірістің
екінші факторына жатады, ондайда бастапқы факторлар жер мен еңбек болады
және олардың алғы кезеңдегі шығындарымен капитал мөлшері анықталады.
Капитал табысы өндірістік циклдың уақытына немесе тосу кезеңіне
байланысты. Сөйтіп капитал мөлшерін анықтауға уақыт факторы ендірілген.
А.Маршалл (неоклассикалық мектеп). Микро және макроэкономика
деңгейінде капиталды тану тәсілі әртүрлі. Микроэкономика деңгейіндегі
капитал – тәсілдері мен аясына қарамастан табыс (жалпы пайыз) алу үшін
пайдалануға болатын жеке тұлғалар байлығының бір бөлігі. Маршалл
макроэкономика деңгейіндегі капиталға, еңбек және жермен қатар, материалдық
игіліктер өндіру үшін пайдалануға болатын өндірістік құралдардың барлық
жиынтығын жатқызады.
Дж. М.Кейнс (кейнсиандық бағыт). Капитал – баламалы пайдаланудан гөрі
үлкен кіріс әкеле алатын байлық, оны банк пайызын алу үшін ақшадай сақтаған
дұрыс. Байлықты капиталға айналдыратын жағдай – оның пайыздан асып түсетін
табыстылығы болып табылады.
И.Шумпетер Капитал – ақша мен төлемдік міндеттемеден тұратын сатып
алу күшінің қоры, - деп санайды Шумпетер. Ол қорға қоғамның прогрессивті
дамуын қамтамасыз ететін өндіріс құралдары алынады. Егер басқаша жағдайда,
экономикалық прогресс болмаса, капитал жоқ болса, яғни онда ол өз
функциясын орындамайды, өзін бейтарап ұстайды.
Қазіргі экономикалық теория капиталды өндірістік тұтынуға арналған,
адам еңбегімен жасалынған өндіріс құралы деп біледі. Ол жер, еңбек және
кәсіпкерлік қабілеттерімен қатар өндіріс процесі үшін қажетті фактор болып
саналады.
Капитал құрылымы мен дивидендтер өзара тығыз байланысты. Өйткені
дивидендтер акционерлік қоғамның немесе кәсіпорынның пайдасын көбейтеді,
ал пайда көбейсе капиталдың мөлшері де көбейіп отырады. Дивидендтерді
көбейту үшін дұрыс, тиімді дивидендтік саясат жүргізу қажет. Дивидендтік
саясат басқарудағы капитал құрылымы сияқты кәсіпорынның акция бағасына әсер
етеді. Дивидендтер акционерлердің ақшалай табысын белгілейді және сонымен
қоса кәсіпорынның қаншалықты табысты жұмыс атқарып жатқанын білдіреді.
Дивидендтік саясатты теориялық жағынан таңдағанда ол негізгі сұрақты
шешеді: дивидендтердің көлемін акционерлер табысына әсерін анықтау.Ал жалпы
дивидендтік саясаттың негізі – бұл дивидендтер. Егерде дивидендтер болмаған
жағдайда дивидендтік саясатта болмаған еді. Дивидендтік саясат,
дивидендтер, капитал құрылымы өзара сыбайлас. Жалпы дивидендтер не деген
сұрақ бізде пайда болуы мүмкін. Дивидендтер – таза пайданың бөлігі, ол
акционерлерге тепетең түрде бөлінеді. Дивидендтік төлемдермен негізгі үш
күндер байланысты:
- дивидендтерді жариялаған күні
- акция ұстаушылардың тіркелген күні
- дивидендтерді төлеу күні
Бірінші күн – Директорлар жиналысында Заңнамалы түрде дивидендтердің
төлемдерін жүргізу туралы шешім қабылданады. Екінші күн – тіркеу күні, яғни
дивидендтер тек қана тіркеуден өткен акционерлерге ғана беріледі.
Дивидендтерге дивидендтік төлемдердің күнін жарияламас бұрын 30 күнге дейін
алған акционерлер құқылы болып саналады. Осы күннен кейін алынған акциялар
дивиденд құқығын жоғалтады. Яғни акционер тіркеу күннен кейін басқа адамға
акцияна сататын болса, онда дивидендтік төлемдерді алуға сатып алушының
құқығы болмайды. Үшінші күн – нақты акционерлерге дивидендтік төлемдерді
төлеген күн.
Капитал орталықтануының бірден-бір түрі болған акционерлік қоғамның
құрылуы болып табылады.
Акционерлерге дивидендтер акционерлік қоғамның пайдасынан төленеді.
Бірақ та салықтарды, әр түрлі мінедетті төлемдерді төлемес бұрын
дивидендтік төлемдер төленбейді. Ең бірінші дивидендтер артықшылығы бар
акциялар бойынша төленеді, содан кейін жай акциялар бойынша төленеді.
Дивидендтер көлемі бір акцияны есептеген кезде анықталады.
Дивидендтер мынандай акциялар бойынша төленбейді:
- орналастырылмаған;
- қоғаммен сатып алынған;
- айналымға шығарылмаған.
Пайда жетіспеген жағдайда артықшылығы бар акциялар бойынша төлемдер
резервтік капитал көлемі арқылы жүзеге асырылады.Жылдық қорытынды бойынша
қоғамда жетіспеушіліктер, шығындар көп болса, онда басқарушылар дивидендтік
төлемдерді төлеуге және жария етуге құқылы емес.
Әр мемлекетте дивидендтік саясаттың факторларын анықтайтын нормативтік
құжаттар бар. Ол құжаттар акционерлік қоғамның шаруашылық қызметін реттеуге
қатысады. Дивидендтік саясатқа формальды, формальды емес және субъективтік,
объективтік жағдайлар әсер етеді.
Акционерлік қоғам капиталы ірі үш элементтен тұрады: акционерлік
капитал, эмиссиялық пайда, бөлінбеген пайдадан. Көп елдерде Заң бойынша
дивидендтік төлемдер пайдадан төленеді немесе эмиссиялық пайдадан төленеді.
Қазақстан Республикасында пайдадан төленеді. Ұлттық Заңнамада дивидендтік
төлемдер төлемдер туралы шектеуліктер бар. Бұл егерде акционерлік қоғам
салық төлей алмайтын болса немесе банкрот болып жарияланса, онда
дивидендтік төлемдерді ақша түрінде төлеу заң бойынша тиым
салынған.Дивидендтер қоғамның бір элементі пайдадан төленгендіктен жалпы
капитал туралы түсінік беруді жөн көрдім. Өйткені дивиденд қайдан және
қалай пайда болатынын түсіну үшін ең алдымен капитал және капитал құрылымы
не екенін айқындау қажет.
Капитал – бұл өте күрделі экономикалық түсінік.Бұл құрал арқылы
шарууашылық жүргізуші субъект өзінің қызметін жүзеге асырады және капитал
арқылы пайда алады. Ешқандай да экономикалық категория капитал сияқты терең
және анық талдаңбаған еді. Капитал тек қана экономикалық түсінік емес ол
заңнамалық қатынастарда да, саясаттанулық қатнастарда да жиі кездесіп
отырады. Өйткені осы қатнастардың барлығыда әлеуметтік – экономикалық
ортада жүзеге асады. Капитал пайда болып бір түрінен екінші түріне ауысуы
үшін бүтіндей жүйе керек.Жүйе болуы үшін нақты бір стратегия қажет.
Стратегиямен біз кәсіпорынның не қоғамның барлық саясатын түсінеміз. Яғни
дұрыс саясат дегеніміз - әр қашанда бақылаулы, өз заманына сай
бағдарламаны ұстанатын, ұсталатын іс әрекет жиынтығы. Сонда ғана капитал
ауысып, дамып отырады. Оның өзінің бірнеше түрлері бар. Олар өзара тығыз
байланыста.
Капиталдың жұмысын, пайда болуын мемлекеттік органдар реттейді. Сол
арқылы заңдар пайда болады, заңдар арқылы алға қойған мақсаттарға жетудің
жолдары, тиімді тәсілдері анықталады.
Есепте капитал активті және пассивті болып бөлінеді. Активті және
пассивті капиталды есепті әр түрлі тәртіпте жүргізуіне қарамастан, олар
жалпы бір капиталды құрайды.
Кәсіпорын қызметінде әрқашан капитал айналымы өтеді: ақшалай түрі
материалдық түріақшалай түрі.
Капитал
Активті капитал
Пассивті капитал
Негізгі капитал Айналым капитал Меншік капитал
Қарыз капитал
негізгі қаражат материалдық жарғылық толықтырым
айналым қаражаттар
МЕА резервті
ағымдағы есеп
айырысудағы бөлінбеген
пайда
қаражаттар
қысқа мерзімді
қарыздар
қаржылық
мақсатты қорлар субсидиялар
инвестициялар қаржылық салымдар
ссудалар
аяқталмаған ұзақ ақша қаражаттары
ұзақ мерзімді қарыздар
мерзімді ссудалар
инвестициялар
Сурет 1 - Капитал құрылымы
1.2 Капитал салымдарының түрлері
Кәсiпорынның жарғылық капиталы қызметтi бастауды қамтамасыз ету үшiн
жаңадан құрылған кәсiпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, шаруашылық жүргізуші
ұйымдардың алуан түрлері құрылады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттiң қаражаттарының, материалдық емес активтердiң және басқа да
мүлiктердiң немесе мүлiктiк құқықтарының есебiнен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметiн бастау үшiн
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердiң, қатысушылардың) қатысу үлесiн және кепiлдiк сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлiк те, мүлiктiк құқық та және басқа да
мүлiктер (интеллектуалдық қызметтiң нәтижесiнде берiлген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкiн.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келiсiмi бойынша немесе
барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешiмi бойынша мүлiктiк құқығы
ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың
айлық есептiк көрсеткiштен асып түсуi керек, бiрақ сол бағалауды тәуелсiз
эксперт қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер қайта тiркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлiк құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп
берулерiмен қуатталып бағалануы мүмкiн.
Осындай бағалау кезеңiнен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң құрылтайшылыры өздерi қосқан сомаларының шегiнен артық
бағаланған салымдарына субъектi кредиторларының алдында бiрлесiп жауап
бередi.
Егер де салым ретiнде субъектiге мүлiктi пайдалану құқы берiлсе, онда
бұл салым үшiн төленетiн төлемнiң мөлшерi, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетiлген барлық мерзiмi үшiн есептелген сомадан анықталады.
Мүлiктiк құқы жоқ және басқа да материалдық емес игiлiктердi жеке
салым ретiнде жасауға рұқсат етiлмейдi, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке
бір-бірінің қарызын өзара есаптесуге жатқызуына болмайды.
Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық
капиталы үш негізгі функцияны атқарады:
- ол бастапқы капитал болып саналады, яғни қоғам қызметі үшін мүліктік
негіз;
- ол барлық құрылтайшылардың (акционлерлер, қатысушылар) салымдарының
үлесін анықтауға мүмкіндік береді, себебі жиналыста қатысушының дауыс
беру саны мен оның табысының мөлшері осыған сәйкес;
- жарғылық капиталдың көлемі қоғамның үшінші тұлғалар алдындағы
міндеттемелерін орындауға кепіл береді, сондықтан оның минималды
көлемі заңмен бекітіледі.
Акционерлік қоғам мен шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық
капиталының қалыптасуында ерекшеліктер бар.
Толық серіктестіктің жарғылық капиталы оның құрылтайшысын анықтайды,
алайда заң актісімен белгіленген ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы
керек, яғни жиырма бес еселенген айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы
керек.
Коммандиттік (сенімге негізделген) серіктестік - жарғылық капиталдың
мөлшері заң актілерімен белгіленген елу еселенген айлық есептік
көрсеткіштерден кем болмауы керек. Салымшылардың үлестерінің жалпы мөлшері
жарғылық капиталдың 50 пайыз құрауы мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік- жарғылық капиталдың мөлшерін жүз
айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы керек. Жарғылық капиталға
құрылтайшылардың үлестері натуралдық және мүліктік құқық түрінде ақшалай
нысанда барлық құрылтайшылардың қатысуымен немесе серіктестіктің
қатысушыларының жалпы жиналысының шешімімен бағаланады. Егер мұндай
салымның құны жиырма мың айлық есептік көрсеткішке тең сомадан асса, оны
бағалауды тәуелсіз эксперт куәландыруы керек.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушылары серіктестіктің
тіркелуіне дейін жарғылық капиталдың жалпы сомасының 25 пайызын салулары
керек, бірақ жарғылық капиталдың ең аз мөлшерінен кем емес. Жалпы
жиналыстың шешімінің бекітілген уақытында барлық қатысушылар
серіктестіктің жарғылық капиталына салымдарын толық салулары керек. Бұл
мерзім серіктестіктің тіркелген уақытынан кейін бір жылдан аспауы керек.
Жарғылық капитал мен оның меншіктік капиталдағы қатынасы тіркелгенде
немесе қайта тіркелгенде жауапкершілігі шектеулі серіктестікпен
тексерілмейді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы мына
жағдайларда тексеріледі:
- кез келген қатысушының талабы бойынша тәуелсіз экспертпен. Экспертиза
қызығушылық танытқан қатысушымен төленеді;
- сот шешімі бойынша;
- әр қаржылық жылдың соңында-қаржылық есеп беру бойынша.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушысы серіктестіктің
жарғылық капиталындағы өзінің үлесін немесе оның бөлігін өз еркі бойынша
осы серіктестіктің бірнеше қатысушыларына сатуға құқысы бар.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшерінің
өзгеруі серіктестікке жаңа қатысушының келуі мен шығуына байланысты болса
да жарғылық капиталға қайта есептеу жүргізіледі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталының өсуі оның
толық төленгеннен кейін жүзеге асырылады және ол мына жолдармен жүргізілуі
мүмкін:
- серіктестіктің барлық қатысушыларымен жүргізілген қосымша,
пропорциондалдық салымдар;
- жарғылық капиталдың мөлшері серіктестіктің меншіктік капиталының
есебінен, сонымен қатар оның резервтік капиталының есебінен өсуі;
- серіктестіктің таза активтерін (меншікті капиталдың) қайта бағалау,
нақты құны баланстық құннан асатын. Қайта бағалау тәуелсіз экспертпен
ғана жүргізілуі керек.
- бір немесе бірнеше қатысушылардың қосымша салымдарымен, егер барлық
басқа қатысушылар рұқсат етсе.
- серіктестіктің құрамына жаңа қатысушылар алған кезде.
Серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшерінің кемуі серіктестіктің
барлық қатысушыларының салымдарының мөлшерін пропорционалды кеміту арқылы
жүргізіледі.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – жарғылық капиталдың мөлшері
жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндей анықталады, алайда бұл
серіктестіктің қатысушылары жарғылық капиталдағы өз салым ақшаларымен оның
міндеттемелері бойынша жауап береді, ал бұл соманың жетіспеушілігіне өз
мүліктерінің еселенген мөлшерінде өздерінің салым ақшаларына қосады.
Акционерлік қоғам - жарғылық капитал барлық жарияланған акциялар
шығарылымының жиынтық атаулы (номинальдық) құнына тең.
Акцияның номиналдық құны- акционерлік қоғамның құрылтай құжаттарында
анықталған құрылтайшылармен төленген жарғылық капиталдың қалыптасуына
қатысатын акция құнының ақшалай көрінісі.
Орналастыру бағасы - алғашқы бағалы қағаздар нарығына акцияны
орналастыруда анықталатын акция бағасы.
Акциялар қарапайым және артықшылығы бар болып бөлінеді.
Қарапайым акция акционерге акционерлердің жалпы жиналысына қатысуы
кезінде барлық сұрақтарды шешуге, ұйым таза табыс алған кезде дивиденд
алуға, сонымен қатар қоғам жабылған кезде заңмен бекітілген негізде
қоғамның мүлігінің бір бөлігін алуға құқық береді.
Артықшылығы бар акция акционерлерге қарапайым акцияны иеленетін
акционерлерден бұрын қоғамның жарғысында көрсетілген алдын-ала анықталған
міндетті түрде алатын дивидендтерді алуға құқық береді.
Акционерлік қоғамның артықшылығы бар акцияларының саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санынан 25 пайыздан аспауы керек.
Артықшылығы бар акция акционерге қоғамды басқаруға құқық бермейді,
келесі дербес жағдайлардан басқа, егер:
- акционерлік қоғамның жалпы жиналысы артықшылығы бар акцияны иеленуші
акционерлердің құқығын шектеуі мүмкін шешімдер бойынша сұрақтарды
қарастырады.
- қоғамның акционерлерінің жалпы жиналысы қоғамның жабылуы немесе қайта
құрылуы бойынша сұрақтарды шешуге қатысады;
- артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтер толық көлемде оның
төленуі тиіс мерзімнен үш ай асып кеткенде.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналастырылып біткен соң ғана ұлғайтуға рұқсат беріледі. Жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Заңды тұлға өндірістік кооператив формасында ұйымдастырылуы мүмкін.
Олардың жеке еңбекпен катысуы және оның мүшелерінің мүліктік жарналарын
(пайларын) біріктіруіне негізделген бірлескен кәсіпкерлік үшін мүшелік
негізінде азаматтардың ерікті түрде бірігуі өндірістік кооператив болып
танылады.
Өндірістік кооператив жарғысы заңды тұлға жарғысының жалпы
ережелерінен өзге, кооператив мүшелерінің пайдалары туралы кооператив
мүшелерінің кұрамы мен пайлар салу тәртібі туралы және пайлар салу бойынша
міндеттемелерді бұзғаны үшін олардың жауапкершілігі туралы; кооператив
қызметіне оның мүшелерінің еңбекпен қатысу тәртібі туралы; кооператив
пайдаларын болу мен шығындарын (залалдарын) өтеу тәртібі туралы;
кооперативті басқару органдарының құрамы мен құзырлары туралы жағдайлардан
тұруы тиіс.
Салынған пай кооператив мүшесінің үлесі болып саналады.
Кооператив пайдасы, егер кооператив жарғысында басқалай қаралмаған
болса, олардың еңбектеріне сәйкес, кооператив мүшелері арасында бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпорын- шаруашылық меншік құқығына немесе оперативтік
басқаруға негізделеді.
Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкі мемлекетке жатады, бөлінбейтін болып
саналады және салымдар (үлес, пай) бойынша, оның ішінде кәсіпорын
жұмыскерлері арасында бөлінбейді.
Мемлекеттік кәсіпорындар өкілетті мемлекеттік органның шешімі бойынша
құрылады. Мемлекет мемлекеттік кәсіпорынның құрылтайшысы болып қатысады.
Жарғылық капитал мемлекет бөлген мүлік есебінен қалыптасады.
Мемлекеттік қазынашылық кәсіпорындар, оның міндеттемелері бойынша
құрылтайшылардың субсидияларлы жауапкершілік көтеретіндігімен сипатталады.
Коммерциялық емес ұйымдар - басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе
коммерциялық емес сипаттағы меншіктенушілермен құрылатын және
қаржыландырылатын ұйым.
Кесте1 - Жарғылық капиталдың таза актив құнына сәйкестігі.Таза активтер
есебін құрастыру
Атауы Жыл басындағы Жыл аяғындағы
І Активтер
1 Айналымнан тыс активтер 590000 680000
2 Айналымдағы активтер 97000 175000
3 Қатысушылардың қарызы 21000 17000
4 Қорытынды 708000 872000
ІІ Пассивтер
5 Мақсатты қаржыландыру 23000 67000
6 Ұзақ мерзімді пассивтер 12000 77000
7 Қысқа мерзімді пассивтер 81000 23800
8.Болашақ кезең табысы 17800 13400
9 Қорытынды 133800 111900
10 Таза актив құны 574200 760100
Капитал меншік (ішкі) және қарыздық (сыртқы) көздер арқылы
қалыптасады. Ішкі көздері кәсіпорынның таза пайдасы, амортизациялық
аударымдар, қайта бағалу қоры т.б арқылы пайда болады. Сыртқы көздеріне
акция шығарымы, қайтарымсыз қаржылық көмек, басқа да сыртқы көздер. Меншік
капиталдың қалыптасуына ең бірінші негіз болатын бөлшегі бұл қосымша
эмиссия - акция шығару болып табылады.
Меншікті капиталдың есебін ұйымдастырғанда бухгалтерия жұмысының
қарқынын кеңейту мен кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық қызметіне бақылауды
жақсарту және де кәсіпорынды басқаруды дұрыс қолға алуда маңызды болып
табылады.
Сурет 2 - Кәсіпорынның капиталының пайда болу көздері
Жарғылық капитал әр түрлі экономикалық субъектінің жұмысының бастапқы
нүктесі. Ұйымдастырылу қызметі әр түрлі формалы түрде пайда болған
кәсіпорындар үшін жарғылық капитал өздігінше түсініледі.Жарғылық капитал
сонымен:
- Акционерлік қоғам үшін – бұл түгелі шығарылған акциялардың
бастапқы (номиналды құны);
- Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – үлескерлердің
қосқан барлық сомалар үлесі;
- Мемлекеттік кәсіпорындар үшін – мүліктің бағасы;
- Кооперативтер үшін – мүліктің құны, қатысушылардың шаруашылық
қызметін жүргізуге арналған.
Қазақстан Республикасының Акционерлік Қоғам туралы Заңында 3 –
тарауда Қоғамның жарғылық капиталы туралы баптар қарастырылған.
10 бап Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында
белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде болады.
Осы баптың І – ші бөлімінде қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі
мөлшері бойынша белгіленген талаптар өз қызметін инвестициялық
жекешелендіру қоры ретінде жүзеге асыратын қоғамға қолданылмайды.
11 бап Қоғамның жарғылық капиталы
– Қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың акцияларды олардың нақтылы
құны бойынша төлеуі және акцияларды инвесторларға осы Заңның талаптарына
сәйкес белгіленген орналастыру бағасы бойынша сату арқылы
қалыптастырылады.
– Құрылтайшылар төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері қоғамның жарғылық
капиталының ең төменгі мөлшерінен кем болмауға және құрылтайшылар оны
қоғам заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап 30 күн
ішінде толық төлеуге тиіс.
– Қоғамның жарғылық капиталын ұлғайтуға осы Заңнын 32 – бабына сәйкес
акционерлердің жалпы жиналысының немесе соттың шешімімен акцияларды
шығару және орналастыру арқылы жол беріледі.
Жарғылық капитал – анықтамалы құрылтай құжаттар көлеміндегі қызметтің
қамтамасыз ету үшін кәсіпорын құрылған кездегі кәсіпорын мүлкіне құрылтай
құжаттарының салынған сомалары.Оны акциялар сатудан, жеке салымдардан,
мемлекеттік есебінен құрайды.
Оған салымдар ретінде ақшалар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар
болуы мүмкін.Жарғылық капиталда құрылтайшылардың салымдары табиғи нысанында
немесе мүліктік құқықтар нысанында барлық құрылтайшылар келісімімен ақшалай
түрде бағаланады.
Кәсіпорынның қайта тіркеуінде қатысушылар салымдарының ақшалай бағасы
бухгалтерлік құжаттармен расталынуы қажет.Салымның бағасы көбейтілген сома
шегінде кәсіпорынның құралдары 5 жыл бойы осы бағалану уақытынан бастап
субъект кредиторлардың алдында жалпы жауапты.
Салым сапасына берген мүлікпен пайдалану құқығы кезінде құрылтай
құжаттарында көрсетілген бүкіл мерзім ішіндегі есептелген осы салымның
мөлшері мүлікпен пайдалану төлем ақысымен анықталынады.Мүліктік емес
құқықтар және басқа да материалдық емес игіліктер түрінде салымдардың жеке
енгізілуі жіберілмейді.
Жарғылық капитал көлеміне әсерін тигізетін факторлар
Нарықтық экономика қағидаларында жұмыс істейтін коммерциялық ұйымдарды
ұжымдық және корпарациялық меншігі болады. Жеке меншік заңды және жеке
тұлға акционерлер корпарациясы бола алады.Акционерлік болып құрылған
жарғылық капитал аспектілерін толық көрсетеді. Акционерлік қоғамның
акционерлермен алынған қоғамның акцияларының номиналды құнынан құрылады.
Жарғылық капитал өлшемі бір акция құны акционерлер жиналысымен
анықталып, жарғыда көрсетіледі және мемлекеттік органдарда тіркеледі.Оның
барлық өзгерістері жиналыста шешіліп, акционерлік қоғам жарғысы тіркелген
мемлекеттік органдарда тіркелуі қажет. Жарғылық капитал жарғыда көрсетілген
уақыт ішінде құрылады.Ол алынған акциялардың номиналды құны бойынша
бағаланады.
Мемлекеттік кәсіпорындар акционерлік қоғамның жарғылық капиталы актив
баланстың әрбір бөлімі бойынша саналған оның мүлкінің құнынан анықталады.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капитал қатысушылардың
салымдарынан құрылып, бірге алынған мүлікпен топтастырылады.әрбір
қатысушысының салымынаң бөлігі ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді салымдар
құрамында оның балансында көрсетіледі, ол шаруашылық серіктестік қызметіне
салым ретінде болады.Шаруашылық серіктестік қатысушылары жарғылық капитал
бойынша толық жауапты болады. Егер қатысушылар салымдарды уақытында беру
міндетін орындамаса, онда шаруашылық серіктестік меншік капиталынан төлеу
және жарғылық капиталды кішірейту керек.
Акционерлік қоғам жариялаған жарғылық капитал өлшемі барлық шығаруға
жариялаған акциялардың құнына тең және ол біркелкі валютада болуы тиіс.
Қоғам шығаруға жариялаған акциялардың барлығын немесе тек қана бөлігін
шығаруы және орналастыруы мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам жарғылық капитал сомасы 25 % құрайды
(акциялардың номиналды құнынан).
Акцияларды шығару күні, саны және шарттары құрылтайшылардың шешімімен
қабылданады. Шығарылған жарғылық капитал өлшемі шығарылған акциялардың
номиналды құнына тең. Шығарылған жарғылық капитал жаңа акциялар шығарыумен
немесе шығарған акцияларды сатып алысымен өзгеруі мүмкін. Бірақ шығарған
акциялардың номиналды құны минималды өлшемдерден кем болмауы қажет.
Жарғылық капитал өзгеруінің тәртібі
Акционерлік қоғам жарияланған жарғылық капитал өлшемі барлық шығаруға
жарияланған акциялардың құнына тең.
Жарияланған жарғылық капитал тек қана барлық кредиторларға
хабарлағаннан кейін, яғни жазбаша хабардан кейін 30 күннен ерте емес
кішірейтугі болады. Кредитор бұл кезде уақыттан ерте тоқтатуды немес сәйкес
міндеттерді орындау және шығаруды қайтаруды талап ету құқылы.
Акцияларды шағару шарты жарғыда көрсетіледі. Акцияларды шығару проекті
міндетті түрде Ұлттық Банкте тіркеледі, онда теркеу номері беріледі.
Сонымен, капиталдың осы түрі, яғни жарғылық капитал бұл кәсіпорынның
немесе қоғамның қызметінің ең бастапқы сатысы болып саналады. Жарғылық
капитал арқылы қоғам, кәсіпорын өз қызметін жүзеге асырады, бірақта осы
капиталмен ғана даму, пайданы көбейту мүмкін емес, сондықтан жарғылық
капитал басқа капиталдардың пайда болуына әсерін тигізеді.
Қаржыландырудың негізгі көзі болып меншік капитал саналады.Оның
құрамына жарғылық капитал, жиналынған капитал(резервтік және қосымша
капитал, әлеуметтік қор ортасы, бөлінбеген пайда) және басқа да мақсатты
қаржыландыру қорлары, қайырымдылық қорлары т.б. жатады.
Сурет 3 - Кәсіпорынның меншік капиталының құрамы
Қаржылық есепте меншік капитал бірнеше түрлерге бөлінеді. Ол келесі
көрініс табады. Айтып өткен жөн меншік капитал түгелі бөлімдері ашық
акционерлік қоғамда көрінеді. Жарғылық капиталдың көлемі, акция саны,
акцияның номиналды бастапқы бағасы туралы барлық сұрақтар қоғамның
жарғысында айқындалады.
Сурет 4 - Капитал құрылымы
Меншікті капитал – акционерлік қоғамның негізін құрайды. Ол қоғам
пайда болған кезде қалыптасады және жарғылық капиталына жарна түрде
құрылтайшылардың берген бастапқы құн сомасынан құрылады. Меншік капиталына
сонымен бірге акционерлік қоғам қызмет процесі кезінде акционерлерге
қайтарылмаған дивиденд, қоғам алатын жинақтаулар жатады. Меншік капиталы
қоғам жабылған жағдайда акционерлерге берілетін ақша қаражаты болады.
Меншік капитал қоғамның экономикалық дербестігін және жұмыс істеу
тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осы капитал түрі қоғам практикасында ресурс
резерві болып таылады, ол активтерді жоғалтқан жағдайда төлем қабелттілігін
қолдайды.
Меншік капиталдың функциялары:
– қорғау функциясы – басшылық мәселелерді шешкенше, ағымды зияндарды
жұмсыарту жағдайын істейді. Меншік капиталдың арқасында акционерлік қоғам
тәуекелдерге бара алады;
– оперативтік функциясы – меншік капиталы материалдық базасын дамыту,
меншік материалдардың жұмсалу көзі болып табылады;
– реттеуші функциясы – акционерлік қоғам қызметін реттеуші болып
табылады.Мемлекет органдары оның қаражаты арқылы қоғамныңтәуекелдерден
сақтау нормаларын құрайды.
Меншік капиталдың пайда болу көздері:
- жарғылық капитал – құрылтай құжаттар көлеміндегі қызметті
қамтамасыз ету үшін кәсіпорын құрылған кездегі кәсіпорын мүлкіне құрылтай
қаражаттарының салынған сомасы;
- толықтауыш капитал – мүліктің қайта бағалау құнының өсімі,
эмиссиялық табыс – эмиссиядағы акциялардың бағасымен сату құнының
айырмашылығы, қоғам меншік капиталына кәсіпорыннан немесе жеке тұлғадан
алған қайтарымсыз құнын өзіне қосады;
- қорлар – пайдадан құрылады;
- резервтік қор – А.Қ. қызмет ету процесінде пайда болатын залалдар
мен шығындарды жою үшін пайдаланылады. Минималды мөлшері қоғамның жарғылық
капиталымен анықталады, жарғылық капиталдан 15% кем болмауы керек;
- арнаулы қорлар – пайдадан құрылады және жұмысшыларды материалдық,
әлеуметтік қамтамасыз ету көзі болып келеді;
- жинақтау қоры – акционерлік қоғамның қаржылық қамтамасыз ету
ретінде тіркелген бөлінбеген пайда, ол әлеуметтік және өндіріс кезінде,
жаңа мүлікті жасау шараларын жүзеге асыру үшін пайдаланылады;
Акционерлік қоғам акционерлерінің жиналысында қоғамның жарғылық
капиталын азайтуға құқылы( бірақ қарастырылған Заңнан тыс шықпауы қажет).
Жарғылық капиталды олар акция сатып ала отырып азайтуға құқылы.
Толықтырым капитал – бұл акциялардың шығарылу бағасынан яғни номиналды
құнынан көбейтуден пайда болған капитал.
Қоғам бастапқыда құрылған кезде шығарған акциялар бағасы, акциялардың
номиналды құнымен сәйкес келеді. Егерде қоғамда қызметтері, істеген
жұмыстары жақсы дамып жатса, онда ағымдағы акциялар бағасы өседі, бірақта
номиналды бағасы ағымдағы акция құнына сәйкес қалады.
Толықтырым капитал акционерлік қоғамның акцияларды номиналды бағасынан
қымбат етіп сатқан кезде пайда болады. Оларды шығарғаннан кейін толықтырым
капитал өзгермейді. Осы капиталды дивидендтерді төлеу үшін қолдануға
болмайды. Толықтырым капитал акциялардың номиналды құнынан қымбат сатып
шығарған кезде көбейеді.
Бөлінбеген табыс – меншікті капиталдың құрамдас бөлігі. Есеп беру жылы
бойынша бөлінбеген табыс Бөлінбеген табыс шотында жүргізіледі.
Резервтік капитал – бұл акционерлік қоғам , шаруашылық
серіктестіктердің меншік құралдарының бөлігі. Бөлінбеген табыстан
жасалынған аударымдардан резервтік капитал пайда болады.
Егерде ағымдағы таза пайдадан дивидендтік төлемдерді жабатын қаражат
жетпесе, операциялар барысында пайда болған шығындарды резервтік капитал
арқылы жабады.
Жыл барысында шығындар болса, онда дивидендтік төлемдерді өткен жылдың
бөлінбеген пайдасынан төлеуге болады.
Мысалы, егерде қоғам 1 жылда көлемі 1 млн.тг болса, ол өткен жылда
бөлінбеген пайда 2,5 млн.тг. сомасын иемденсе, олар 1,5 млн.тг сомада
дивидендтік төлемдердің қарызын жаба алады.
Резервтік капиталды пайдалану, қолдану, тәртібі әрекет етіп тұрған
Заңға, құжаттарға сәйкес рәсімделеді.Резервтік капиталға байланысты Заңда
мыналар белгіленген: шығындарды жабуға резервтік капитал қолданылатын болса
және резервтік капиталдың жалпы көлемі жарғылық капиталдың көлемінен 15
пайызға азайса, онда қоғам резервтік капиталға арналған аударымды көбейту
керек. Мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін резервтік капитал 2 жыл
мерзімінде қалыптастырылуы қажет (17 бап Қазақстан Республикасының
Акционерлік Қоғамдар туралы Заңда) белгіленген. Шаруашылық серіктестіктерге
резервтік капиталдың болуы және резервтік капитал көлемі туралы Заң
реттеулері жүргізілмейді.
Ссудалық капитал – бұл ақшаның дамуына бейімделген және депозиттік
шоттарда қолданылып пайда пайызызмен қалыптасуын атаймыз.
Ссудалық капиталдың ерекшеліктері:
– сатушы қарыз алушыға капиталды толығымен сатпайды.Ол тек
уақытша капиталға құқылы болады;
– ссудалық капитал әрқашан ақшалы түрде жүреді;
– тұтыну құны қарыз алушыға пайда әкеледі.
Капитал қозғалысы белгілі уақыт бойында жүзеге асады. Соған қарай ол
айналым капиталы және негізгі капитал болып бөлінеді.
Айналым капиталы – бұл шаруашылық процесіне қызмет көрсететін және
өндіріс пен өнімді сату процестеріне қатысатын құралдар. Айналым капитал
әрбір ауыспалы, айналымда толық айналым жасайды, сондықтан оның айналымының
ұзақтығы басқа жағдайлармен тең болып келгенде өндіріс ұзақтығымен
айқындалады. Айналым капиталының элементтері - өндіріс сферасынан айналым
сферасына үздіксіз өтіп, өндіріске қайта оралады. Айналым капиталының
негізгі ерекшелігі – ол шығындалмайды, тұтнылмайды, әр түрлі ағымдағы
шығындар түрлеріне алдын ала төленеді. Айналым капитал – айналым өндірісітк
қорлар мен айналым қорларын жасауға арналған алдын – ала төленетін ақша
қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының айналымы
А – Т Т - Ө - Т Т – А
1 кезең 2 кезең 3 кезең
1 – ші кезеңде айналым капиталы ақша қаражаттарының формасынан
өндірістік запас формасына айналады.
2 – ші кезеңде - өндірісітк процесінде іске асырылады.
3 – ші кезең – дайын өнімнің сатылуымен ақша қаражаттарының алуынан
тұрады. Айналым үзіліссіз жасалады және айналым капиталын құрайды.
Негізгі капитал өндірістің техникалық деңгейін және материалдық
базасын мінездейді. Негізгі капитал қаржылық есеп беруде негізгі құрал
жабдықтар ретінде көрсетіледі.
Бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретінде
негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің
құндылығын өндірістің өнімге жартылай апарады.
Тұрақты, өзгермелі капитал
Капиталдың органикалық құрамын экономикалық теория негізінде ең басты
көрсеткіш ретінде қарастыруға болады. Жалпы алғанда әлеуметтік –
экономикалық дамудағы өрлеу, оның ең басты негізгі өндіріс пен экономиканың
даму негізі - негізгі қорды, өндірістік және өндірісітк емес қорды
қалыптастыру. Инвестициялық процесте тұрақты капитал және өзгермелі
капитал, яғни негізгі өндірісітк қор мен айнымалы қорды өндіріс
шаруашылықтарында оның негізінде өнім шығару болып табылады.
Тұрақты капиталдың экономикадағы теориялық және практикалық негізгі
инвестициялық, процесінде қолданылуы. Яғни күрделі қаржыны пайдалануы.
Капиталдың негізі ол - өндіріс құрал – жабдықтар түрінде келетін
бөлігі. Тұрақты өзгермелі капитал, оның жұмыс – қызметі негізінде өнім –
тауар өндіруінің арқасында абсолютті қосымша құн өндіру, оның негізі болып
келеді.
Бұл қоғамының неселері, несиелік берешектері, лизинг, коммерциялық
қағазадар қарыз капиталды құрайды. Ол қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
болып бөлінеді. Қарыз алу мақсаттарына қарай қарыз құралдары келесіге
бөлінеді:
– негізгі құралдарды өндіру үшін материалдық емес активтер
тартылатын қаражаттар;
– Айналымдағы активтерді толтыру үшін тартылатын қаражаттар;
Тартылу түріне байланысты қарыз қаражаттар тауарлы және ақшалай түрде,
құрал жабдық түрінде (лизинг) болуы мүмкін.Тарту көзіне байланысты олар
сыртық және ішік болып екіге бөлінеді. Қамтамасыз ету формасына байланысты
кепілге салынған немесе кепіл затпен қамтамасыз етілген, кепілзатпен
қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді.
Сурет 5 - Қарыз капиталдың топтастырылуы
Менің курстық жұмысымен өте тығыз байланысты капиталдың бір ерекше
түрі бұл – жалған капитал. Жалған капитал мен дивидендтер өте тығыз
байланысты, өйткені жалған капитал тек қана бағалы қағаздар арқасында пайда
болатын капитал түрі.
Жалған капитал дегеніміз – қосымша құнның (яғни табыстың) бір бөлігін
дивиденд немесе пайыз түрінде имеденуге құқық беретін бағалы қағаздар
иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар және
вексельдер т.б. түрлерде көрініс табатын капитал. Бағалы қағаздар неліктен
жалған капитал деп атаған? Оған себеп болған 1 – ден табыс көзі – тауар
өндірісі. Ал бағалы қағаздар пайда болуы өндірісітк (яғни қызмет атқаратын
нақты) капиталымен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп,
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген
мына 2 формуладан аңғару қиын емес. Тауар айналымы (Т – А – Т )
формуласындағы бірінші акт (Т – А) тауарды сату басқа керекті тауарды сатып
алу мақсатында жүргізіледі., яғни қажеттілікті керек тауарды сатып алу
арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А – Т – А*) формуласындағы мақсат –
тауарды сатып алып қайта сату, яғни процесс пайда табу мақсатында
жүргізіледі. Бұнда А* = А + а, а – қосымша капитал, өнім немесе капитал.
Ал капитал өздігінен өсеті құн немесе қосымша құн беретін құн.
2 – ден бағалы қағаздардың капитал болып саналатын, есептелетін себебі
оларды сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары
иррационалдық сипатта болады. Жалған капиталдың бағасы капиталға сұраныс
мен ұсыныстың арқасында және бағалы қағаздардың сатуынан түскен табыстың
мөлшеріне байланысты анықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса және одан түскен
табыстың мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура
пропорционалды өседі. Керісінше егер капиталды ұсыну сұраныстан жоғары
болса, онда жалған капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді.
Мысалы, бағалы қағаздардан түсетін жылдық табыс 50 $ делік, ал қарыз
пайызының деңгейі 5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$
болады.
(50*100%)5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
нарықтық құн.
Жалған капитал нақты және несие капиталдарымен байланысты болғанымен,
олардан оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың бағалы қағаздар көрінісі
ретінде айнылсыта жүреді.
Оның нақты капиталдан мынандай ерекшеліктері бар:
- жарғылық капиталдың өзіндік құны (өте аз) жоқ.Бірақ бағалы
қағаздардың кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді;
- бағалы қағаздардың айналысы қор биржаларынан немесе несие жүйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;
- жарғылық капиталдың мөлшері бағалы қағаздардың сатылатын жиынтық
бағасы, яғни бағалы қағаздар курсы, бағалы қағаздарды сатудан түскен
табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан
түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты болады.
Жарғылық капиталдың пайда болуын К.Маркс капитализация деп атады. Ал
капитализация – мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы
деген ұғым.
- жарғылық капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің
өзгеруіне дәл келмейді. Жалпы алғанда жалған капитал нақты капиталға
қарағанда шапшаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Капиталдық салымдар нәтижелігі
өсуінің қаржылық мәселелері. Осы тақырыпты зерттегенде алдыма қойып
қарастырған сұрақтарым капиталдың теориялық аспектілерін анықтау,
акционерлік қоғам мысалында капитал құрылымы мен дивиденттік саясаттың
талдауы, нарықтағы капитал құрылымы жетілдіру жолдарын іздестіру, қоғамның
капиталының пайда болу көздерін анықтау,олардың мөлшерінің өзгеру
факторларын анықтау.
Қазақстан Республикасы экономикалық және саясаттық жетілдіру жолында
болғандықтан, мемлекеттің капитал және дивиденттік саясат туралы түсінігі
өзгеруде.
Капитал дегеніміз – кәсіпорынның шаруашылық қызметін іске асыру үшін
қажет материалдық құныдылықтар мен ақша қаражаттарының жиынтығы.
Әр кәсіпорын, банк, акционерлік қоғам ашылмас бұрын ең бірінші
қойылатын талап бұл жарғылық капиталды иемдену және дивидендтік саясатты
дұрыс, тиімді пайдалана білу. Капитал – бүкіл әлеуметтік – экономикалық
дамудың іргетасы деп атауға болады. Өркендеп өсу үшін ең бірінші капиталды,
дивиденттік саясатты дұрыс пайдаланып, инвестициялық процесс арқылы бүкіл
ел, қоғам, мемлекеттің экономикалық потенциалын қалыптастыру қажет.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әлеуметтік бағыттағы
рыноктык экономиканың ұйымдық құрылымында капитал мен дивиденттік саясаттың
болуының мәні зор. Тиянақты жүргізілген дивиденттік саясаттың және дұрыс
қалыптастырылған капитал құрылымы өндірістің құлдырауына жол бермейді және
қаржы жүйесінің сауықтандырылуына маңызды мағына береді. Капитал құрылымы
мен дивиденттік саясаттың әрі қарай дамуы Ұлттық экономиканы одан әрі
дамытуда қолданылатын өте қуатты да икемді құрал.
Қазақстан Республикасының болашағы, әлеуметтік – экономикалық дамуы,
өзінің қолындағы табиғи ресурстары мен байлығын, қалыптасқан капиталын
дұрыс та ұтымды пайдаланып, іске асыруына байланысты болып табылады.
Өндірілген капитал оның құнын ауыстыру тәсілі және сол қозғалыстың
әрекеті бойынша негізгі және айналымды болып бөлінеді.
Негізгі капиталға (негізгі шаруашылық құралдарына): ғимарат, салынып
жатқан құрылыс, жұмысшы машиналар мен жабдықтар, инвентарь, көлік құралдары
және т.б. жатады. Негізгі құралдар шаруашылық құралдарының бір ғана емес,
бірнеше айналыстарына қатысады. Аталған көрнекті активтерден тыс:
патенттер, лицензиялар, авторлық құқық, ноу-хау және т.б. сол секілді
сезілмейтін активтер де есепте көрініс табады.
Күшіндегі есепке алу тәртібіне сәйкес негізгі капиталға жатпайтын
және айналым құралдарының құрамында есепке алынбайтындар: бір данасының
қанша тұратындығына қарамастан бір жылдан кем тұтынылған заттар,
құндылықтары олардың қызмет мерзіміне қарамастан, тиісті органдармен
белгіленген белгілі бір лимиттен төмен заттар, бағаларына қарамастан
арнаулы құралдар мен аспаптар; бағаларына және қызмет мерзімдеріне
қарамастан арнайы киімдер мен аяқ киімдер, төсек-орын бұйымдары, құрылысқа,
жөндеу мақсаттарына және жабдықтауға арналған айналымдық қорларды жекелеген
құрылыс конструкциялары мен тетіктері, машиналардың, құралдардың және
жылжымалы техникалардың бөлшектері мен агрегаттары, кәсіпорын-
дайындаушылардың, жабдықтау және тарату ұйымдарының қоймаларындағы дайын
бұйымдар секілді саналатын жабдықтар мен машиналар, сондай-ақ монтаждауды
талап ететін және күрделі құрылым балансында саналатын жабдықтар; құнына
және қызмет мерзіміне қарамастан балық аулау құралдары (ау, тор, жабдық
және басқалар); бензомоторлы ара, бұтақкескіш және сал ағызатын трос,
сондай-ақ иелікке алынатын немесе магистрал өнімінің (жұмысының) өзіндік
құны есебінен салынған ағаш таситын жол тармақтары, маусымдық жолдар,
ормандардағы уақытша ғимараттар.
Айналым капиталы дегеніміз - өндірістің айналым қорлары мен айналу
қорларына салынған ақшалай қаржы. Айналым капиталы шамалы тұрақты қор
жасауға, дайын өнімдер қалдықтарына, аяқталған өндірістің қажеттен тыс
жиналып қалған шикізаттарына, алғы кезеңдегі болатын шығындарға бөлінеді.
Оның сомасы кәсіпорынның (фирмалар, ұйымдар) жарғылық қорында бекітіледі;
оны олар өз қалауларынша қалай жұмсаса да – сатуға, айырбастауға, қарызға
беруге, егер олар ескірсе немесе жарамсызданса, баланстан шығарып тастауға
да билік ете алады. Теңестірілгендерге, ең алдымен, тұрақты түрде
шаруашылық айналымда пайдаланылатын қаржы жатады. Ол: жұмысшылар мен
қызметкерлердің жалақылары бойынша ең аз қарызды, кәсіпорын жұмыскерлерінің
демалыс айларына төлеу үшін жинақталған әлеуметтік қажеттіліктер мен
алдағы төлем резервтеріне ақша аудару жөні бойынша жиналған қарызды, еңбек
сіңірген жылдарына сыйақы төлеу, фактураланбаған өнімдер жеткізушілерге
қарызды және басқаларды қамтиды. Қарыздық қаражат – маусымдық қорларды
жасаудың және басқадай уақытша қажеттіліктерді қанағаттандырудың бастау
көзі. Негізінен банк несиесі формасында қосымша ресурстарға деген
қажеттіліктерді жабу үшін (мысалы, жол үстінде есеп айырысу құжаттарына
қарыз беру және сол сияқты) беріледі. Тартылған айналым капиталына өнім
жеткізушілермен, бюджетпен және басқа қарызгерлермен есеп айырысуға дейінгі
кәсіпорын айналымындағы уақытша еркін қаржылар жатады.
Меншіктік формасы жөнінен капитал: жекеменшік (дара, отбасылық),
ұжымдық (кооперативтер, серіктестіктер, корпорациялар); мемлекеттік;
аралас, шетелдік болып келеді.
Қалыптасу бастаукөздері бойынша: өзінікі және қарызға алған
капиталдардан тұрады.
Өз капиталы дегеніміз – кәсіпорынның меншік иесі (немесе меншік
иелері) сөзсіз және айырықша меншік иесі болып табылатын капитал. Өз
капиталына жарғылық қорды (акционерлік капитал) яғни меншік иелерінің,
акционерлердің алғашқы және онан кейінгі қаржыларын салуларын және пайда
есебінен капиталды қосымша өсірулерін жатқызуға болады.
Қарыздық капитал дегеніміз – кәсіпорын белгілі уақытқа дейін
иемденіп, келісімді уақыт біткеннен кейін уақытша иемденгені үшін
төлемімен қайтарылатын капитал.
Қарыздық капиталдың құрамына банктен алынған капиталдан басқа құнды
қағаз шығару арқылы (акциядан басқа) тартылған, кәсіпорын жалға алған
машиналар, жабдықтар, ғимараттар секілді капиталдар да кіреді.
Капиталдың орталықтануы дегеніміз бірнеше капиталдың бірігуі жолымен
ірілену процесін айтамыз. Осы процесте бар капиталдың өзі жойылады немесе
басқаларға қосылады.
Капитал орталықтануының бірден-бір түрі болған акционерлік қоғамның
құрылуы болып табылады. Капиталдың шоғырлану мен орталықтануы өндірістің
шоғырлануына жағдай жасайды. Өндірістің шоғырлануы дегеніміз ірі
кәсіпорында барынша өндіріс құрал-жабдығын, жұмыс күшін және өнімді
шығаруды бір қолға жұмылдыруды атаймыз.
Тәжірибеде қорлану күрделі қаржыны (инвестиция) тартумен жүзеге асады.
Күрделі қаржы (инвестиция) – бұл жаңа құрылысқа, жабдықтауға, жұмыс жасап
тұрған кәсіпорында ұлғайту мен техникалық қайта жабдықтауға, тұрғын-үй,
мәдени тұрмыстық құрылысқа кеткен шығындар.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден және
қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде классиктердің экономикалық теория ілімдеріндегі
капиатл теориясы туралы жазылған. Экономикалық теория классикалық
мектебінің негізін салушылар А.Смит (1723-1790) пен Д.Рикардо (1772-1825)
және қазіргі белгілі американ экономистері А.Самуэльсон, У.Нордхауздың
ойынша,капитал – бұл өндіріс құрал – жабдығы.
Екінші бөлімде ТЕКСТИЛЬ Акционерлік қоғамының мінездемесі, қаржылық
талдауы, капиталды жинау көздері, құрылымы, түрлері туралы айтылған.
Үшінші бөлімде нарықтағы капитал салымдарының қаржылық жағдайы туралы
айтылған.
1 Капиталдың теориялық аспектілері
1. 1 Капиталдың мағынасы, мәні. Капитал құрылымы
Капитал ағылшын сөзі capital- дан шыққан. Қазіргі экономикалық
теория капиталды өндіріс факторы құралдарын ұсынады. Капиталдың әр түрлі
классфикациясы бар. Критерияларға байланысты былайша ерекшеленеді:
қаржыландыру көздеріне байланысты – меншікті капитал және қарызды; құнын
аудару тәсілі бойынша – негізгі және айналымды; айналым формаларына қарай -
өндірістік капитал, ақшалай капитал, тауарлы капитал; Капиталды иемденіп
алу үшін тартылған ақшалар – инвестициялар болуы мүмкін. Капитал
кәсіпорынның шаруашылық қызметін іске асыру үшін қажет материалдық
құндылықтар мен ақша қаражаттарының жиынтығы.
Капитал терминді алғашқы рет ауыл шаруашылығы өндірісіндегі заттық
факторларды белгілеу үшін физиократтар мектебінің өкілдері пайдаланған.
Қоғамдық өндірістегі капитал мен оның рөлі туралы одан арғы түсініктің
даму процесі мынандай кезеңдерден өтті:
Ф.Кенэ (физикократтар мектебі). Капиталға ауыл шаруашылығында
қолданылатын өндіріс құралдары жатады. Барша капитал бастапқы және әр жылғы
аванс болып бөлінеді. Бастапқы аванс деп әр жыл сайын өтеуді талап етпейтін
өндіріс құралдарын алуға кеткен шығындар, ал әр жылғы аванс деп - әр жыл
сайын өтелуге тиісті шығындарды айтады.
А.Смит (классикалық мектеп). Капитал жеке тұлғаның қолындағы қорды
тұтыну қарекеттерінен шығады. Капитал мәртебесін алу үшін олар мынандай
тәсілдермен пайдаланулары керек: пайдалы сату немесе бір иегерден
екіншісіне өтпей-ақ табыс әкелетін өндіріс құралдарын сатып алу үшін
тауарлар өндіру, өңдеу және сатып алу мақсатында жұмсау. Капиталдың басты
қасиеті - өз иесіне табыс әкелу.
К.Маркс (экономикалық теорияның марксистік бағыты). Капитал әлеуметтік-
экономикалық санат ретінде қаралады. К.Маркс бірнеше анықтама келтіреді:
1) капитал – жұмысшылардың жалданбалы еңбектеріне негізделген таптық
қатынасты және қоғамның белгілі бір сипатын көрсететін өздігінен өсіп
отыратын құн. Капиталдың өсу көзі жұмысшыларға төленбеген еңбек болып
саналады.
2) капитал дегеніміз тып-тыныш жататын зат емес, ол дегеніңіз қозғалыс.
3) капитал – еткен еңбекті қанағанда ғана барып жанданатын қанаушы секілді
еңбек.
Э. Бем-Баверк (субъективтік-психологиялық мектеп). Капитал өндірістің
екінші факторына жатады, ондайда бастапқы факторлар жер мен еңбек болады
және олардың алғы кезеңдегі шығындарымен капитал мөлшері анықталады.
Капитал табысы өндірістік циклдың уақытына немесе тосу кезеңіне
байланысты. Сөйтіп капитал мөлшерін анықтауға уақыт факторы ендірілген.
А.Маршалл (неоклассикалық мектеп). Микро және макроэкономика
деңгейінде капиталды тану тәсілі әртүрлі. Микроэкономика деңгейіндегі
капитал – тәсілдері мен аясына қарамастан табыс (жалпы пайыз) алу үшін
пайдалануға болатын жеке тұлғалар байлығының бір бөлігі. Маршалл
макроэкономика деңгейіндегі капиталға, еңбек және жермен қатар, материалдық
игіліктер өндіру үшін пайдалануға болатын өндірістік құралдардың барлық
жиынтығын жатқызады.
Дж. М.Кейнс (кейнсиандық бағыт). Капитал – баламалы пайдаланудан гөрі
үлкен кіріс әкеле алатын байлық, оны банк пайызын алу үшін ақшадай сақтаған
дұрыс. Байлықты капиталға айналдыратын жағдай – оның пайыздан асып түсетін
табыстылығы болып табылады.
И.Шумпетер Капитал – ақша мен төлемдік міндеттемеден тұратын сатып
алу күшінің қоры, - деп санайды Шумпетер. Ол қорға қоғамның прогрессивті
дамуын қамтамасыз ететін өндіріс құралдары алынады. Егер басқаша жағдайда,
экономикалық прогресс болмаса, капитал жоқ болса, яғни онда ол өз
функциясын орындамайды, өзін бейтарап ұстайды.
Қазіргі экономикалық теория капиталды өндірістік тұтынуға арналған,
адам еңбегімен жасалынған өндіріс құралы деп біледі. Ол жер, еңбек және
кәсіпкерлік қабілеттерімен қатар өндіріс процесі үшін қажетті фактор болып
саналады.
Капитал құрылымы мен дивидендтер өзара тығыз байланысты. Өйткені
дивидендтер акционерлік қоғамның немесе кәсіпорынның пайдасын көбейтеді,
ал пайда көбейсе капиталдың мөлшері де көбейіп отырады. Дивидендтерді
көбейту үшін дұрыс, тиімді дивидендтік саясат жүргізу қажет. Дивидендтік
саясат басқарудағы капитал құрылымы сияқты кәсіпорынның акция бағасына әсер
етеді. Дивидендтер акционерлердің ақшалай табысын белгілейді және сонымен
қоса кәсіпорынның қаншалықты табысты жұмыс атқарып жатқанын білдіреді.
Дивидендтік саясатты теориялық жағынан таңдағанда ол негізгі сұрақты
шешеді: дивидендтердің көлемін акционерлер табысына әсерін анықтау.Ал жалпы
дивидендтік саясаттың негізі – бұл дивидендтер. Егерде дивидендтер болмаған
жағдайда дивидендтік саясатта болмаған еді. Дивидендтік саясат,
дивидендтер, капитал құрылымы өзара сыбайлас. Жалпы дивидендтер не деген
сұрақ бізде пайда болуы мүмкін. Дивидендтер – таза пайданың бөлігі, ол
акционерлерге тепетең түрде бөлінеді. Дивидендтік төлемдермен негізгі үш
күндер байланысты:
- дивидендтерді жариялаған күні
- акция ұстаушылардың тіркелген күні
- дивидендтерді төлеу күні
Бірінші күн – Директорлар жиналысында Заңнамалы түрде дивидендтердің
төлемдерін жүргізу туралы шешім қабылданады. Екінші күн – тіркеу күні, яғни
дивидендтер тек қана тіркеуден өткен акционерлерге ғана беріледі.
Дивидендтерге дивидендтік төлемдердің күнін жарияламас бұрын 30 күнге дейін
алған акционерлер құқылы болып саналады. Осы күннен кейін алынған акциялар
дивиденд құқығын жоғалтады. Яғни акционер тіркеу күннен кейін басқа адамға
акцияна сататын болса, онда дивидендтік төлемдерді алуға сатып алушының
құқығы болмайды. Үшінші күн – нақты акционерлерге дивидендтік төлемдерді
төлеген күн.
Капитал орталықтануының бірден-бір түрі болған акционерлік қоғамның
құрылуы болып табылады.
Акционерлерге дивидендтер акционерлік қоғамның пайдасынан төленеді.
Бірақ та салықтарды, әр түрлі мінедетті төлемдерді төлемес бұрын
дивидендтік төлемдер төленбейді. Ең бірінші дивидендтер артықшылығы бар
акциялар бойынша төленеді, содан кейін жай акциялар бойынша төленеді.
Дивидендтер көлемі бір акцияны есептеген кезде анықталады.
Дивидендтер мынандай акциялар бойынша төленбейді:
- орналастырылмаған;
- қоғаммен сатып алынған;
- айналымға шығарылмаған.
Пайда жетіспеген жағдайда артықшылығы бар акциялар бойынша төлемдер
резервтік капитал көлемі арқылы жүзеге асырылады.Жылдық қорытынды бойынша
қоғамда жетіспеушіліктер, шығындар көп болса, онда басқарушылар дивидендтік
төлемдерді төлеуге және жария етуге құқылы емес.
Әр мемлекетте дивидендтік саясаттың факторларын анықтайтын нормативтік
құжаттар бар. Ол құжаттар акционерлік қоғамның шаруашылық қызметін реттеуге
қатысады. Дивидендтік саясатқа формальды, формальды емес және субъективтік,
объективтік жағдайлар әсер етеді.
Акционерлік қоғам капиталы ірі үш элементтен тұрады: акционерлік
капитал, эмиссиялық пайда, бөлінбеген пайдадан. Көп елдерде Заң бойынша
дивидендтік төлемдер пайдадан төленеді немесе эмиссиялық пайдадан төленеді.
Қазақстан Республикасында пайдадан төленеді. Ұлттық Заңнамада дивидендтік
төлемдер төлемдер туралы шектеуліктер бар. Бұл егерде акционерлік қоғам
салық төлей алмайтын болса немесе банкрот болып жарияланса, онда
дивидендтік төлемдерді ақша түрінде төлеу заң бойынша тиым
салынған.Дивидендтер қоғамның бір элементі пайдадан төленгендіктен жалпы
капитал туралы түсінік беруді жөн көрдім. Өйткені дивиденд қайдан және
қалай пайда болатынын түсіну үшін ең алдымен капитал және капитал құрылымы
не екенін айқындау қажет.
Капитал – бұл өте күрделі экономикалық түсінік.Бұл құрал арқылы
шарууашылық жүргізуші субъект өзінің қызметін жүзеге асырады және капитал
арқылы пайда алады. Ешқандай да экономикалық категория капитал сияқты терең
және анық талдаңбаған еді. Капитал тек қана экономикалық түсінік емес ол
заңнамалық қатынастарда да, саясаттанулық қатнастарда да жиі кездесіп
отырады. Өйткені осы қатнастардың барлығыда әлеуметтік – экономикалық
ортада жүзеге асады. Капитал пайда болып бір түрінен екінші түріне ауысуы
үшін бүтіндей жүйе керек.Жүйе болуы үшін нақты бір стратегия қажет.
Стратегиямен біз кәсіпорынның не қоғамның барлық саясатын түсінеміз. Яғни
дұрыс саясат дегеніміз - әр қашанда бақылаулы, өз заманына сай
бағдарламаны ұстанатын, ұсталатын іс әрекет жиынтығы. Сонда ғана капитал
ауысып, дамып отырады. Оның өзінің бірнеше түрлері бар. Олар өзара тығыз
байланыста.
Капиталдың жұмысын, пайда болуын мемлекеттік органдар реттейді. Сол
арқылы заңдар пайда болады, заңдар арқылы алға қойған мақсаттарға жетудің
жолдары, тиімді тәсілдері анықталады.
Есепте капитал активті және пассивті болып бөлінеді. Активті және
пассивті капиталды есепті әр түрлі тәртіпте жүргізуіне қарамастан, олар
жалпы бір капиталды құрайды.
Кәсіпорын қызметінде әрқашан капитал айналымы өтеді: ақшалай түрі
материалдық түріақшалай түрі.
Капитал
Активті капитал
Пассивті капитал
Негізгі капитал Айналым капитал Меншік капитал
Қарыз капитал
негізгі қаражат материалдық жарғылық толықтырым
айналым қаражаттар
МЕА резервті
ағымдағы есеп
айырысудағы бөлінбеген
пайда
қаражаттар
қысқа мерзімді
қарыздар
қаржылық
мақсатты қорлар субсидиялар
инвестициялар қаржылық салымдар
ссудалар
аяқталмаған ұзақ ақша қаражаттары
ұзақ мерзімді қарыздар
мерзімді ссудалар
инвестициялар
Сурет 1 - Капитал құрылымы
1.2 Капитал салымдарының түрлері
Кәсiпорынның жарғылық капиталы қызметтi бастауды қамтамасыз ету үшiн
жаңадан құрылған кәсiпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, шаруашылық жүргізуші
ұйымдардың алуан түрлері құрылады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттiң қаражаттарының, материалдық емес активтердiң және басқа да
мүлiктердiң немесе мүлiктiк құқықтарының есебiнен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметiн бастау үшiн
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердiң, қатысушылардың) қатысу үлесiн және кепiлдiк сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлiк те, мүлiктiк құқық та және басқа да
мүлiктер (интеллектуалдық қызметтiң нәтижесiнде берiлген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкiн.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келiсiмi бойынша немесе
барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешiмi бойынша мүлiктiк құқығы
ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың
айлық есептiк көрсеткiштен асып түсуi керек, бiрақ сол бағалауды тәуелсiз
эксперт қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер қайта тiркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлiк құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп
берулерiмен қуатталып бағалануы мүмкiн.
Осындай бағалау кезеңiнен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң құрылтайшылыры өздерi қосқан сомаларының шегiнен артық
бағаланған салымдарына субъектi кредиторларының алдында бiрлесiп жауап
бередi.
Егер де салым ретiнде субъектiге мүлiктi пайдалану құқы берiлсе, онда
бұл салым үшiн төленетiн төлемнiң мөлшерi, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетiлген барлық мерзiмi үшiн есептелген сомадан анықталады.
Мүлiктiк құқы жоқ және басқа да материалдық емес игiлiктердi жеке
салым ретiнде жасауға рұқсат етiлмейдi, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке
бір-бірінің қарызын өзара есаптесуге жатқызуына болмайды.
Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық
капиталы үш негізгі функцияны атқарады:
- ол бастапқы капитал болып саналады, яғни қоғам қызметі үшін мүліктік
негіз;
- ол барлық құрылтайшылардың (акционлерлер, қатысушылар) салымдарының
үлесін анықтауға мүмкіндік береді, себебі жиналыста қатысушының дауыс
беру саны мен оның табысының мөлшері осыған сәйкес;
- жарғылық капиталдың көлемі қоғамның үшінші тұлғалар алдындағы
міндеттемелерін орындауға кепіл береді, сондықтан оның минималды
көлемі заңмен бекітіледі.
Акционерлік қоғам мен шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық
капиталының қалыптасуында ерекшеліктер бар.
Толық серіктестіктің жарғылық капиталы оның құрылтайшысын анықтайды,
алайда заң актісімен белгіленген ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы
керек, яғни жиырма бес еселенген айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы
керек.
Коммандиттік (сенімге негізделген) серіктестік - жарғылық капиталдың
мөлшері заң актілерімен белгіленген елу еселенген айлық есептік
көрсеткіштерден кем болмауы керек. Салымшылардың үлестерінің жалпы мөлшері
жарғылық капиталдың 50 пайыз құрауы мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік- жарғылық капиталдың мөлшерін жүз
айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы керек. Жарғылық капиталға
құрылтайшылардың үлестері натуралдық және мүліктік құқық түрінде ақшалай
нысанда барлық құрылтайшылардың қатысуымен немесе серіктестіктің
қатысушыларының жалпы жиналысының шешімімен бағаланады. Егер мұндай
салымның құны жиырма мың айлық есептік көрсеткішке тең сомадан асса, оны
бағалауды тәуелсіз эксперт куәландыруы керек.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушылары серіктестіктің
тіркелуіне дейін жарғылық капиталдың жалпы сомасының 25 пайызын салулары
керек, бірақ жарғылық капиталдың ең аз мөлшерінен кем емес. Жалпы
жиналыстың шешімінің бекітілген уақытында барлық қатысушылар
серіктестіктің жарғылық капиталына салымдарын толық салулары керек. Бұл
мерзім серіктестіктің тіркелген уақытынан кейін бір жылдан аспауы керек.
Жарғылық капитал мен оның меншіктік капиталдағы қатынасы тіркелгенде
немесе қайта тіркелгенде жауапкершілігі шектеулі серіктестікпен
тексерілмейді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы мына
жағдайларда тексеріледі:
- кез келген қатысушының талабы бойынша тәуелсіз экспертпен. Экспертиза
қызығушылық танытқан қатысушымен төленеді;
- сот шешімі бойынша;
- әр қаржылық жылдың соңында-қаржылық есеп беру бойынша.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушысы серіктестіктің
жарғылық капиталындағы өзінің үлесін немесе оның бөлігін өз еркі бойынша
осы серіктестіктің бірнеше қатысушыларына сатуға құқысы бар.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшерінің
өзгеруі серіктестікке жаңа қатысушының келуі мен шығуына байланысты болса
да жарғылық капиталға қайта есептеу жүргізіледі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталының өсуі оның
толық төленгеннен кейін жүзеге асырылады және ол мына жолдармен жүргізілуі
мүмкін:
- серіктестіктің барлық қатысушыларымен жүргізілген қосымша,
пропорциондалдық салымдар;
- жарғылық капиталдың мөлшері серіктестіктің меншіктік капиталының
есебінен, сонымен қатар оның резервтік капиталының есебінен өсуі;
- серіктестіктің таза активтерін (меншікті капиталдың) қайта бағалау,
нақты құны баланстық құннан асатын. Қайта бағалау тәуелсіз экспертпен
ғана жүргізілуі керек.
- бір немесе бірнеше қатысушылардың қосымша салымдарымен, егер барлық
басқа қатысушылар рұқсат етсе.
- серіктестіктің құрамына жаңа қатысушылар алған кезде.
Серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшерінің кемуі серіктестіктің
барлық қатысушыларының салымдарының мөлшерін пропорционалды кеміту арқылы
жүргізіледі.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – жарғылық капиталдың мөлшері
жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндей анықталады, алайда бұл
серіктестіктің қатысушылары жарғылық капиталдағы өз салым ақшаларымен оның
міндеттемелері бойынша жауап береді, ал бұл соманың жетіспеушілігіне өз
мүліктерінің еселенген мөлшерінде өздерінің салым ақшаларына қосады.
Акционерлік қоғам - жарғылық капитал барлық жарияланған акциялар
шығарылымының жиынтық атаулы (номинальдық) құнына тең.
Акцияның номиналдық құны- акционерлік қоғамның құрылтай құжаттарында
анықталған құрылтайшылармен төленген жарғылық капиталдың қалыптасуына
қатысатын акция құнының ақшалай көрінісі.
Орналастыру бағасы - алғашқы бағалы қағаздар нарығына акцияны
орналастыруда анықталатын акция бағасы.
Акциялар қарапайым және артықшылығы бар болып бөлінеді.
Қарапайым акция акционерге акционерлердің жалпы жиналысына қатысуы
кезінде барлық сұрақтарды шешуге, ұйым таза табыс алған кезде дивиденд
алуға, сонымен қатар қоғам жабылған кезде заңмен бекітілген негізде
қоғамның мүлігінің бір бөлігін алуға құқық береді.
Артықшылығы бар акция акционерлерге қарапайым акцияны иеленетін
акционерлерден бұрын қоғамның жарғысында көрсетілген алдын-ала анықталған
міндетті түрде алатын дивидендтерді алуға құқық береді.
Акционерлік қоғамның артықшылығы бар акцияларының саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санынан 25 пайыздан аспауы керек.
Артықшылығы бар акция акционерге қоғамды басқаруға құқық бермейді,
келесі дербес жағдайлардан басқа, егер:
- акционерлік қоғамның жалпы жиналысы артықшылығы бар акцияны иеленуші
акционерлердің құқығын шектеуі мүмкін шешімдер бойынша сұрақтарды
қарастырады.
- қоғамның акционерлерінің жалпы жиналысы қоғамның жабылуы немесе қайта
құрылуы бойынша сұрақтарды шешуге қатысады;
- артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтер толық көлемде оның
төленуі тиіс мерзімнен үш ай асып кеткенде.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналастырылып біткен соң ғана ұлғайтуға рұқсат беріледі. Жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Заңды тұлға өндірістік кооператив формасында ұйымдастырылуы мүмкін.
Олардың жеке еңбекпен катысуы және оның мүшелерінің мүліктік жарналарын
(пайларын) біріктіруіне негізделген бірлескен кәсіпкерлік үшін мүшелік
негізінде азаматтардың ерікті түрде бірігуі өндірістік кооператив болып
танылады.
Өндірістік кооператив жарғысы заңды тұлға жарғысының жалпы
ережелерінен өзге, кооператив мүшелерінің пайдалары туралы кооператив
мүшелерінің кұрамы мен пайлар салу тәртібі туралы және пайлар салу бойынша
міндеттемелерді бұзғаны үшін олардың жауапкершілігі туралы; кооператив
қызметіне оның мүшелерінің еңбекпен қатысу тәртібі туралы; кооператив
пайдаларын болу мен шығындарын (залалдарын) өтеу тәртібі туралы;
кооперативті басқару органдарының құрамы мен құзырлары туралы жағдайлардан
тұруы тиіс.
Салынған пай кооператив мүшесінің үлесі болып саналады.
Кооператив пайдасы, егер кооператив жарғысында басқалай қаралмаған
болса, олардың еңбектеріне сәйкес, кооператив мүшелері арасында бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпорын- шаруашылық меншік құқығына немесе оперативтік
басқаруға негізделеді.
Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкі мемлекетке жатады, бөлінбейтін болып
саналады және салымдар (үлес, пай) бойынша, оның ішінде кәсіпорын
жұмыскерлері арасында бөлінбейді.
Мемлекеттік кәсіпорындар өкілетті мемлекеттік органның шешімі бойынша
құрылады. Мемлекет мемлекеттік кәсіпорынның құрылтайшысы болып қатысады.
Жарғылық капитал мемлекет бөлген мүлік есебінен қалыптасады.
Мемлекеттік қазынашылық кәсіпорындар, оның міндеттемелері бойынша
құрылтайшылардың субсидияларлы жауапкершілік көтеретіндігімен сипатталады.
Коммерциялық емес ұйымдар - басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе
коммерциялық емес сипаттағы меншіктенушілермен құрылатын және
қаржыландырылатын ұйым.
Кесте1 - Жарғылық капиталдың таза актив құнына сәйкестігі.Таза активтер
есебін құрастыру
Атауы Жыл басындағы Жыл аяғындағы
І Активтер
1 Айналымнан тыс активтер 590000 680000
2 Айналымдағы активтер 97000 175000
3 Қатысушылардың қарызы 21000 17000
4 Қорытынды 708000 872000
ІІ Пассивтер
5 Мақсатты қаржыландыру 23000 67000
6 Ұзақ мерзімді пассивтер 12000 77000
7 Қысқа мерзімді пассивтер 81000 23800
8.Болашақ кезең табысы 17800 13400
9 Қорытынды 133800 111900
10 Таза актив құны 574200 760100
Капитал меншік (ішкі) және қарыздық (сыртқы) көздер арқылы
қалыптасады. Ішкі көздері кәсіпорынның таза пайдасы, амортизациялық
аударымдар, қайта бағалу қоры т.б арқылы пайда болады. Сыртқы көздеріне
акция шығарымы, қайтарымсыз қаржылық көмек, басқа да сыртқы көздер. Меншік
капиталдың қалыптасуына ең бірінші негіз болатын бөлшегі бұл қосымша
эмиссия - акция шығару болып табылады.
Меншікті капиталдың есебін ұйымдастырғанда бухгалтерия жұмысының
қарқынын кеңейту мен кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық қызметіне бақылауды
жақсарту және де кәсіпорынды басқаруды дұрыс қолға алуда маңызды болып
табылады.
Сурет 2 - Кәсіпорынның капиталының пайда болу көздері
Жарғылық капитал әр түрлі экономикалық субъектінің жұмысының бастапқы
нүктесі. Ұйымдастырылу қызметі әр түрлі формалы түрде пайда болған
кәсіпорындар үшін жарғылық капитал өздігінше түсініледі.Жарғылық капитал
сонымен:
- Акционерлік қоғам үшін – бұл түгелі шығарылған акциялардың
бастапқы (номиналды құны);
- Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – үлескерлердің
қосқан барлық сомалар үлесі;
- Мемлекеттік кәсіпорындар үшін – мүліктің бағасы;
- Кооперативтер үшін – мүліктің құны, қатысушылардың шаруашылық
қызметін жүргізуге арналған.
Қазақстан Республикасының Акционерлік Қоғам туралы Заңында 3 –
тарауда Қоғамның жарғылық капиталы туралы баптар қарастырылған.
10 бап Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында
белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде болады.
Осы баптың І – ші бөлімінде қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі
мөлшері бойынша белгіленген талаптар өз қызметін инвестициялық
жекешелендіру қоры ретінде жүзеге асыратын қоғамға қолданылмайды.
11 бап Қоғамның жарғылық капиталы
– Қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың акцияларды олардың нақтылы
құны бойынша төлеуі және акцияларды инвесторларға осы Заңның талаптарына
сәйкес белгіленген орналастыру бағасы бойынша сату арқылы
қалыптастырылады.
– Құрылтайшылар төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері қоғамның жарғылық
капиталының ең төменгі мөлшерінен кем болмауға және құрылтайшылар оны
қоғам заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап 30 күн
ішінде толық төлеуге тиіс.
– Қоғамның жарғылық капиталын ұлғайтуға осы Заңнын 32 – бабына сәйкес
акционерлердің жалпы жиналысының немесе соттың шешімімен акцияларды
шығару және орналастыру арқылы жол беріледі.
Жарғылық капитал – анықтамалы құрылтай құжаттар көлеміндегі қызметтің
қамтамасыз ету үшін кәсіпорын құрылған кездегі кәсіпорын мүлкіне құрылтай
құжаттарының салынған сомалары.Оны акциялар сатудан, жеке салымдардан,
мемлекеттік есебінен құрайды.
Оған салымдар ретінде ақшалар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар
болуы мүмкін.Жарғылық капиталда құрылтайшылардың салымдары табиғи нысанында
немесе мүліктік құқықтар нысанында барлық құрылтайшылар келісімімен ақшалай
түрде бағаланады.
Кәсіпорынның қайта тіркеуінде қатысушылар салымдарының ақшалай бағасы
бухгалтерлік құжаттармен расталынуы қажет.Салымның бағасы көбейтілген сома
шегінде кәсіпорынның құралдары 5 жыл бойы осы бағалану уақытынан бастап
субъект кредиторлардың алдында жалпы жауапты.
Салым сапасына берген мүлікпен пайдалану құқығы кезінде құрылтай
құжаттарында көрсетілген бүкіл мерзім ішіндегі есептелген осы салымның
мөлшері мүлікпен пайдалану төлем ақысымен анықталынады.Мүліктік емес
құқықтар және басқа да материалдық емес игіліктер түрінде салымдардың жеке
енгізілуі жіберілмейді.
Жарғылық капитал көлеміне әсерін тигізетін факторлар
Нарықтық экономика қағидаларында жұмыс істейтін коммерциялық ұйымдарды
ұжымдық және корпарациялық меншігі болады. Жеке меншік заңды және жеке
тұлға акционерлер корпарациясы бола алады.Акционерлік болып құрылған
жарғылық капитал аспектілерін толық көрсетеді. Акционерлік қоғамның
акционерлермен алынған қоғамның акцияларының номиналды құнынан құрылады.
Жарғылық капитал өлшемі бір акция құны акционерлер жиналысымен
анықталып, жарғыда көрсетіледі және мемлекеттік органдарда тіркеледі.Оның
барлық өзгерістері жиналыста шешіліп, акционерлік қоғам жарғысы тіркелген
мемлекеттік органдарда тіркелуі қажет. Жарғылық капитал жарғыда көрсетілген
уақыт ішінде құрылады.Ол алынған акциялардың номиналды құны бойынша
бағаланады.
Мемлекеттік кәсіпорындар акционерлік қоғамның жарғылық капиталы актив
баланстың әрбір бөлімі бойынша саналған оның мүлкінің құнынан анықталады.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капитал қатысушылардың
салымдарынан құрылып, бірге алынған мүлікпен топтастырылады.әрбір
қатысушысының салымынаң бөлігі ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді салымдар
құрамында оның балансында көрсетіледі, ол шаруашылық серіктестік қызметіне
салым ретінде болады.Шаруашылық серіктестік қатысушылары жарғылық капитал
бойынша толық жауапты болады. Егер қатысушылар салымдарды уақытында беру
міндетін орындамаса, онда шаруашылық серіктестік меншік капиталынан төлеу
және жарғылық капиталды кішірейту керек.
Акционерлік қоғам жариялаған жарғылық капитал өлшемі барлық шығаруға
жариялаған акциялардың құнына тең және ол біркелкі валютада болуы тиіс.
Қоғам шығаруға жариялаған акциялардың барлығын немесе тек қана бөлігін
шығаруы және орналастыруы мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам жарғылық капитал сомасы 25 % құрайды
(акциялардың номиналды құнынан).
Акцияларды шығару күні, саны және шарттары құрылтайшылардың шешімімен
қабылданады. Шығарылған жарғылық капитал өлшемі шығарылған акциялардың
номиналды құнына тең. Шығарылған жарғылық капитал жаңа акциялар шығарыумен
немесе шығарған акцияларды сатып алысымен өзгеруі мүмкін. Бірақ шығарған
акциялардың номиналды құны минималды өлшемдерден кем болмауы қажет.
Жарғылық капитал өзгеруінің тәртібі
Акционерлік қоғам жарияланған жарғылық капитал өлшемі барлық шығаруға
жарияланған акциялардың құнына тең.
Жарияланған жарғылық капитал тек қана барлық кредиторларға
хабарлағаннан кейін, яғни жазбаша хабардан кейін 30 күннен ерте емес
кішірейтугі болады. Кредитор бұл кезде уақыттан ерте тоқтатуды немес сәйкес
міндеттерді орындау және шығаруды қайтаруды талап ету құқылы.
Акцияларды шағару шарты жарғыда көрсетіледі. Акцияларды шығару проекті
міндетті түрде Ұлттық Банкте тіркеледі, онда теркеу номері беріледі.
Сонымен, капиталдың осы түрі, яғни жарғылық капитал бұл кәсіпорынның
немесе қоғамның қызметінің ең бастапқы сатысы болып саналады. Жарғылық
капитал арқылы қоғам, кәсіпорын өз қызметін жүзеге асырады, бірақта осы
капиталмен ғана даму, пайданы көбейту мүмкін емес, сондықтан жарғылық
капитал басқа капиталдардың пайда болуына әсерін тигізеді.
Қаржыландырудың негізгі көзі болып меншік капитал саналады.Оның
құрамына жарғылық капитал, жиналынған капитал(резервтік және қосымша
капитал, әлеуметтік қор ортасы, бөлінбеген пайда) және басқа да мақсатты
қаржыландыру қорлары, қайырымдылық қорлары т.б. жатады.
Сурет 3 - Кәсіпорынның меншік капиталының құрамы
Қаржылық есепте меншік капитал бірнеше түрлерге бөлінеді. Ол келесі
көрініс табады. Айтып өткен жөн меншік капитал түгелі бөлімдері ашық
акционерлік қоғамда көрінеді. Жарғылық капиталдың көлемі, акция саны,
акцияның номиналды бастапқы бағасы туралы барлық сұрақтар қоғамның
жарғысында айқындалады.
Сурет 4 - Капитал құрылымы
Меншікті капитал – акционерлік қоғамның негізін құрайды. Ол қоғам
пайда болған кезде қалыптасады және жарғылық капиталына жарна түрде
құрылтайшылардың берген бастапқы құн сомасынан құрылады. Меншік капиталына
сонымен бірге акционерлік қоғам қызмет процесі кезінде акционерлерге
қайтарылмаған дивиденд, қоғам алатын жинақтаулар жатады. Меншік капиталы
қоғам жабылған жағдайда акционерлерге берілетін ақша қаражаты болады.
Меншік капитал қоғамның экономикалық дербестігін және жұмыс істеу
тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осы капитал түрі қоғам практикасында ресурс
резерві болып таылады, ол активтерді жоғалтқан жағдайда төлем қабелттілігін
қолдайды.
Меншік капиталдың функциялары:
– қорғау функциясы – басшылық мәселелерді шешкенше, ағымды зияндарды
жұмсыарту жағдайын істейді. Меншік капиталдың арқасында акционерлік қоғам
тәуекелдерге бара алады;
– оперативтік функциясы – меншік капиталы материалдық базасын дамыту,
меншік материалдардың жұмсалу көзі болып табылады;
– реттеуші функциясы – акционерлік қоғам қызметін реттеуші болып
табылады.Мемлекет органдары оның қаражаты арқылы қоғамныңтәуекелдерден
сақтау нормаларын құрайды.
Меншік капиталдың пайда болу көздері:
- жарғылық капитал – құрылтай құжаттар көлеміндегі қызметті
қамтамасыз ету үшін кәсіпорын құрылған кездегі кәсіпорын мүлкіне құрылтай
қаражаттарының салынған сомасы;
- толықтауыш капитал – мүліктің қайта бағалау құнының өсімі,
эмиссиялық табыс – эмиссиядағы акциялардың бағасымен сату құнының
айырмашылығы, қоғам меншік капиталына кәсіпорыннан немесе жеке тұлғадан
алған қайтарымсыз құнын өзіне қосады;
- қорлар – пайдадан құрылады;
- резервтік қор – А.Қ. қызмет ету процесінде пайда болатын залалдар
мен шығындарды жою үшін пайдаланылады. Минималды мөлшері қоғамның жарғылық
капиталымен анықталады, жарғылық капиталдан 15% кем болмауы керек;
- арнаулы қорлар – пайдадан құрылады және жұмысшыларды материалдық,
әлеуметтік қамтамасыз ету көзі болып келеді;
- жинақтау қоры – акционерлік қоғамның қаржылық қамтамасыз ету
ретінде тіркелген бөлінбеген пайда, ол әлеуметтік және өндіріс кезінде,
жаңа мүлікті жасау шараларын жүзеге асыру үшін пайдаланылады;
Акционерлік қоғам акционерлерінің жиналысында қоғамның жарғылық
капиталын азайтуға құқылы( бірақ қарастырылған Заңнан тыс шықпауы қажет).
Жарғылық капиталды олар акция сатып ала отырып азайтуға құқылы.
Толықтырым капитал – бұл акциялардың шығарылу бағасынан яғни номиналды
құнынан көбейтуден пайда болған капитал.
Қоғам бастапқыда құрылған кезде шығарған акциялар бағасы, акциялардың
номиналды құнымен сәйкес келеді. Егерде қоғамда қызметтері, істеген
жұмыстары жақсы дамып жатса, онда ағымдағы акциялар бағасы өседі, бірақта
номиналды бағасы ағымдағы акция құнына сәйкес қалады.
Толықтырым капитал акционерлік қоғамның акцияларды номиналды бағасынан
қымбат етіп сатқан кезде пайда болады. Оларды шығарғаннан кейін толықтырым
капитал өзгермейді. Осы капиталды дивидендтерді төлеу үшін қолдануға
болмайды. Толықтырым капитал акциялардың номиналды құнынан қымбат сатып
шығарған кезде көбейеді.
Бөлінбеген табыс – меншікті капиталдың құрамдас бөлігі. Есеп беру жылы
бойынша бөлінбеген табыс Бөлінбеген табыс шотында жүргізіледі.
Резервтік капитал – бұл акционерлік қоғам , шаруашылық
серіктестіктердің меншік құралдарының бөлігі. Бөлінбеген табыстан
жасалынған аударымдардан резервтік капитал пайда болады.
Егерде ағымдағы таза пайдадан дивидендтік төлемдерді жабатын қаражат
жетпесе, операциялар барысында пайда болған шығындарды резервтік капитал
арқылы жабады.
Жыл барысында шығындар болса, онда дивидендтік төлемдерді өткен жылдың
бөлінбеген пайдасынан төлеуге болады.
Мысалы, егерде қоғам 1 жылда көлемі 1 млн.тг болса, ол өткен жылда
бөлінбеген пайда 2,5 млн.тг. сомасын иемденсе, олар 1,5 млн.тг сомада
дивидендтік төлемдердің қарызын жаба алады.
Резервтік капиталды пайдалану, қолдану, тәртібі әрекет етіп тұрған
Заңға, құжаттарға сәйкес рәсімделеді.Резервтік капиталға байланысты Заңда
мыналар белгіленген: шығындарды жабуға резервтік капитал қолданылатын болса
және резервтік капиталдың жалпы көлемі жарғылық капиталдың көлемінен 15
пайызға азайса, онда қоғам резервтік капиталға арналған аударымды көбейту
керек. Мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін резервтік капитал 2 жыл
мерзімінде қалыптастырылуы қажет (17 бап Қазақстан Республикасының
Акционерлік Қоғамдар туралы Заңда) белгіленген. Шаруашылық серіктестіктерге
резервтік капиталдың болуы және резервтік капитал көлемі туралы Заң
реттеулері жүргізілмейді.
Ссудалық капитал – бұл ақшаның дамуына бейімделген және депозиттік
шоттарда қолданылып пайда пайызызмен қалыптасуын атаймыз.
Ссудалық капиталдың ерекшеліктері:
– сатушы қарыз алушыға капиталды толығымен сатпайды.Ол тек
уақытша капиталға құқылы болады;
– ссудалық капитал әрқашан ақшалы түрде жүреді;
– тұтыну құны қарыз алушыға пайда әкеледі.
Капитал қозғалысы белгілі уақыт бойында жүзеге асады. Соған қарай ол
айналым капиталы және негізгі капитал болып бөлінеді.
Айналым капиталы – бұл шаруашылық процесіне қызмет көрсететін және
өндіріс пен өнімді сату процестеріне қатысатын құралдар. Айналым капитал
әрбір ауыспалы, айналымда толық айналым жасайды, сондықтан оның айналымының
ұзақтығы басқа жағдайлармен тең болып келгенде өндіріс ұзақтығымен
айқындалады. Айналым капиталының элементтері - өндіріс сферасынан айналым
сферасына үздіксіз өтіп, өндіріске қайта оралады. Айналым капиталының
негізгі ерекшелігі – ол шығындалмайды, тұтнылмайды, әр түрлі ағымдағы
шығындар түрлеріне алдын ала төленеді. Айналым капитал – айналым өндірісітк
қорлар мен айналым қорларын жасауға арналған алдын – ала төленетін ақша
қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының айналымы
А – Т Т - Ө - Т Т – А
1 кезең 2 кезең 3 кезең
1 – ші кезеңде айналым капиталы ақша қаражаттарының формасынан
өндірістік запас формасына айналады.
2 – ші кезеңде - өндірісітк процесінде іске асырылады.
3 – ші кезең – дайын өнімнің сатылуымен ақша қаражаттарының алуынан
тұрады. Айналым үзіліссіз жасалады және айналым капиталын құрайды.
Негізгі капитал өндірістің техникалық деңгейін және материалдық
базасын мінездейді. Негізгі капитал қаржылық есеп беруде негізгі құрал
жабдықтар ретінде көрсетіледі.
Бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретінде
негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің
құндылығын өндірістің өнімге жартылай апарады.
Тұрақты, өзгермелі капитал
Капиталдың органикалық құрамын экономикалық теория негізінде ең басты
көрсеткіш ретінде қарастыруға болады. Жалпы алғанда әлеуметтік –
экономикалық дамудағы өрлеу, оның ең басты негізгі өндіріс пен экономиканың
даму негізі - негізгі қорды, өндірістік және өндірісітк емес қорды
қалыптастыру. Инвестициялық процесте тұрақты капитал және өзгермелі
капитал, яғни негізгі өндірісітк қор мен айнымалы қорды өндіріс
шаруашылықтарында оның негізінде өнім шығару болып табылады.
Тұрақты капиталдың экономикадағы теориялық және практикалық негізгі
инвестициялық, процесінде қолданылуы. Яғни күрделі қаржыны пайдалануы.
Капиталдың негізі ол - өндіріс құрал – жабдықтар түрінде келетін
бөлігі. Тұрақты өзгермелі капитал, оның жұмыс – қызметі негізінде өнім –
тауар өндіруінің арқасында абсолютті қосымша құн өндіру, оның негізі болып
келеді.
Бұл қоғамының неселері, несиелік берешектері, лизинг, коммерциялық
қағазадар қарыз капиталды құрайды. Ол қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
болып бөлінеді. Қарыз алу мақсаттарына қарай қарыз құралдары келесіге
бөлінеді:
– негізгі құралдарды өндіру үшін материалдық емес активтер
тартылатын қаражаттар;
– Айналымдағы активтерді толтыру үшін тартылатын қаражаттар;
Тартылу түріне байланысты қарыз қаражаттар тауарлы және ақшалай түрде,
құрал жабдық түрінде (лизинг) болуы мүмкін.Тарту көзіне байланысты олар
сыртық және ішік болып екіге бөлінеді. Қамтамасыз ету формасына байланысты
кепілге салынған немесе кепіл затпен қамтамасыз етілген, кепілзатпен
қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді.
Сурет 5 - Қарыз капиталдың топтастырылуы
Менің курстық жұмысымен өте тығыз байланысты капиталдың бір ерекше
түрі бұл – жалған капитал. Жалған капитал мен дивидендтер өте тығыз
байланысты, өйткені жалған капитал тек қана бағалы қағаздар арқасында пайда
болатын капитал түрі.
Жалған капитал дегеніміз – қосымша құнның (яғни табыстың) бір бөлігін
дивиденд немесе пайыз түрінде имеденуге құқық беретін бағалы қағаздар
иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар және
вексельдер т.б. түрлерде көрініс табатын капитал. Бағалы қағаздар неліктен
жалған капитал деп атаған? Оған себеп болған 1 – ден табыс көзі – тауар
өндірісі. Ал бағалы қағаздар пайда болуы өндірісітк (яғни қызмет атқаратын
нақты) капиталымен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп,
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген
мына 2 формуладан аңғару қиын емес. Тауар айналымы (Т – А – Т )
формуласындағы бірінші акт (Т – А) тауарды сату басқа керекті тауарды сатып
алу мақсатында жүргізіледі., яғни қажеттілікті керек тауарды сатып алу
арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А – Т – А*) формуласындағы мақсат –
тауарды сатып алып қайта сату, яғни процесс пайда табу мақсатында
жүргізіледі. Бұнда А* = А + а, а – қосымша капитал, өнім немесе капитал.
Ал капитал өздігінен өсеті құн немесе қосымша құн беретін құн.
2 – ден бағалы қағаздардың капитал болып саналатын, есептелетін себебі
оларды сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары
иррационалдық сипатта болады. Жалған капиталдың бағасы капиталға сұраныс
мен ұсыныстың арқасында және бағалы қағаздардың сатуынан түскен табыстың
мөлшеріне байланысты анықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса және одан түскен
табыстың мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура
пропорционалды өседі. Керісінше егер капиталды ұсыну сұраныстан жоғары
болса, онда жалған капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді.
Мысалы, бағалы қағаздардан түсетін жылдық табыс 50 $ делік, ал қарыз
пайызының деңгейі 5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$
болады.
(50*100%)5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
нарықтық құн.
Жалған капитал нақты және несие капиталдарымен байланысты болғанымен,
олардан оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың бағалы қағаздар көрінісі
ретінде айнылсыта жүреді.
Оның нақты капиталдан мынандай ерекшеліктері бар:
- жарғылық капиталдың өзіндік құны (өте аз) жоқ.Бірақ бағалы
қағаздардың кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді;
- бағалы қағаздардың айналысы қор биржаларынан немесе несие жүйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;
- жарғылық капиталдың мөлшері бағалы қағаздардың сатылатын жиынтық
бағасы, яғни бағалы қағаздар курсы, бағалы қағаздарды сатудан түскен
табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан
түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты болады.
Жарғылық капиталдың пайда болуын К.Маркс капитализация деп атады. Ал
капитализация – мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы
деген ұғым.
- жарғылық капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің
өзгеруіне дәл келмейді. Жалпы алғанда жалған капитал нақты капиталға
қарағанда шапшаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz