Акция - шаруашылық субъектінің бағалы қағаздары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық Университеті

Қаз ҰТУ колледжі

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының және қор
биржасының қалыптасу механизмі және оны ұйымдастыру

Орындаған: Берікболов М.

Қабылдаған: Кұрманғалиева Г.С.

Мамандығы: менеджмент

Тобы: 08-11к-0515

Алматы, 2010
Мазмұны

Кіріспе ___________________________________ _____________ 3 – 4

Негізгі бөлім

2.1. Бағалы қағаздардың түсініктемесі ____________________ 5 – 10

2.2. Бағаның қалыптасуындағы теориялар ________________ 11 – 12

2.3. Бағаның мәні мен атқаратын қызметтері ______________ 12 – 14

2.4. Бағаны тұрақтандырудың модельдері. Бағаны

мемлекеттік реттеу ___________________________________ 14 – 15

2.5. Баға, сұраныс және ұсыныс ____________________________ 16 -20

2.6. Қазақстан Республикасының баға жүйесі. Бағаны тұрақтандырудың
Қазақстандық аспектілері _______________ 20 – 21

Қорытынды ___________________________________ __________ 22 – 23

Пайдаланылған әдебиеттер ________________________________ 24

Қосымшалар ___________________________________ __________ 25 – 27

КІРІСПЕ

Қазақстан нарығындағы бағалы қағаздар қатарына ҚР Үкіметі мен
шаруашылық субъектілер акциялары мен облигациялары жатады.
Акция - шаруашылық субъектінің бағалы қағаздары. Ол негізінен аталған
субъектінің дивидент түрінде пайда табуына, акционерлердің жалпы отырысында
дауыс беруге және ликвидация кезінде субъекті мүлігінің бір бөлігіне құқық
береді.
Облигация - борыштық бағалы қағаз түрі. Ол қоғамды басқаруға қатысу
құқығын бермегенімен, купон не дисконт түрінде сыйақы алуға кепілдік
береді.
Эмитентке байланысты бағалы қағаздар мемлекеттік, муниципалдық және
ұжымдық болып бөлінеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар Қаржы Министрлігі мен
ҚР Ұлттық Банкі бастаған ҚР Үкіметімен эмиссия жасайды. Муниципалдық бағалы
қағаздар жергілікті атқарушы органдар арқылы шығарылады. Ал, ұжымдық бағалы
қағаздар түрі болса, шаруашылық субъектілерімен.
Жалпы, бағалы қағаздар ресурстарды тарту құралы болып саналады.
Акциялар акционерлік капиталды ұлғайтады. Ал, облигациялар айналым
капиталын арттырады не белігілі бір мақсатты бағдарламаларды өткізу үшін
эмиссия жасайды. Мемлекеттік облигациялар - мемлекеттік қарыз формасы. Бұл
жағдайда мемлекет бюджет дефицитін жабу, түрлі мақсаттық бағдарламаларды
өткізу және зейнетақы қарыздарын өтеу үшін қайтарымды және ақылы негізді
ресурстар тартады. Ұжымдық облигациялар дегеніміз эмитенттердің тұрғысынан
қарағанда, облигацияларды шығару мен орналастыру барысында банктік несие
бойынша орта нарықтық ставкадан төмен белгілі бір ставкамен, белгілі бір
уақыт аралығына ресурстар тартылатын банктік несиенің баламасы. Ал,
инвестициялау үшін қажетті ресурстары бар тұлғалар, яғни, инвесторлардың
пікірінше облигациялар дегеніміз, бағалы қағаздарды сатып алу жолымен артық
ресурстарды уақытша салынып, бағалы қағаздар өтелім мерзімі аяқталғанша
немесе инвесторлар үшін кез-келген тиімді уақыт ішінде сатуға қолайлы
банктік депозит баламасы.
Шығарылуына қатысты бағалы қағаздар құжаттық және құжаттық емес болып
екіге бөлінеді. Құжаттық бағалы қағаздар бланк, сертификат үлгісімен қағаз
түрінде жасалады. Ал, құжаттық емес бағалы қағаздар электронды түрде. Яғни,
кез-келген тұлғаның бағалы қағаз иесі екендігі оның шотының жазбаша үлгісі
арқылы анықталады. Құжаттық емес қағаздарды сатусатып алу кезінде сатушы
мен сатып алушының электрондық шотында қажетті жазбалар тіркеледі. Бұл әдіс
бүгінгі таңда өте кеңінен тараған.
Жалпы, бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлар жеке және заңды
тұлғалар.
Қор нарығындағы кәсіби делдалдар - брокерлік және дилерлік қызмет
көрсету лицензиясы мен биржа мүшесі болып табылатын білікті мамандардан
тұратын арнайы штаты бар кәсіби қатысушылар, яғни брокерлер мен дилерлер.
Брокерлік қызметі – бағалы қағаздарды сатып алу операцияларын жүзеге асыру,
клиенттік тапсырыс негізінде клиент мүддесі мен өз атынан бағалы қағаздарға
кепілдік ретінде қаражат қорын тартып, орналастыру, бағалы қағаздарды жасау
мен орналастыру жолымен қаржыландыруды ұйымдастыру, сонымен қатар бизнестің
бірігу мен сіңу мәселесі бойынша кеңес беру. Жалпы брокерлер мен оның
клиентінің арасындағы өзара қатынас брокерлік келісім шарт арқылы
жүргізіледі. Брокерлік келісім шарт негізінен жалпы және бір реттік болуы
мүмкін. Брокерлік келісім шартта жекелеген операциялар клиент тапсырысы
негізінде жүзеге асырылады. Яғни, брокер клиент талабын барынша орындауға
күш салады. Брокер өз клиентіне барлық сұрақтар бойынша кеңестер мен
ұсыныстар бере отырып, өзге клиенттердің жасаған мәмілелерін құпияда
сақтайды.

2.1. Бағалы қағаздардың түсініктемесі
Кәсіпорындар мынадай ақпаратты ашып көрсетуі керек:
1) табысты тану үшін қабылданған есеп саясатын, соның ішінде,
қызметтерді көрсетумен байланысты операциялардың аяқталу сатысын анықтау
үшін пайдаланылатын әдістерді;
2) кезең ішінде танылған табыстың әрбір маңызды санаты сомасын,
соның ішінде, мыналардан:
❖ тауарларды сатудан;
❖ қызмет көрсетуден;
❖ пайыздардан;
❖ лицензиялық төлемдерден;
❖ дивидендтерден келетін табыстарды; және табыстың әрбір маңызды
санатына қосылған тауарларды немесе қызметтерді айырбастаудан
келетін түсім сомасын.
Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын шығару
арқылы капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және
сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың)
алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.
Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш
түрге бөлінеді:
– мемлекеттік;
– муниципалды;
– корпоративтік.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан
Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын
қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы
қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін
шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны
болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы
ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың мынадай түрлері бар:
– Ұлттық жинақ облигациялары;
– Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
– Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
Муниципалдық бағалы қағаздар – бұл бағалы қағаздардың мұндай түрі
жергілікті бюджеттен эмиссиланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен
шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат –
құрылыс, яғни ауыруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын
үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы басқадай аймақтың әлеуметтік
мәселелерін шешу болып табылады.
Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардыдың заң
күшіне сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе
шаруашылық қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын
корпоративтік бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп
жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент болып табылады.
Бағалы қағаздарды жалпы мынадай екі топқа бөлуге болады:
а) ақшалай бағалы қағаздар;
б) капиталды бағалы қағаздар.
Ақшалай бағалы қағаздар – ақшаны қарызға алғандығын білдіреді. Бағалы
қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын
жатқызуға болады. Жалпы ақшалай бағалы қағаздардан табыс бір рет қана
алынады. Іс жүзінде ақшалай бағалы қағаздар қысқа мерзімді болып келеді,
яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.
Капиталды бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын
(капиталын) құру немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады. Акция мен
облигация осы аталған бағалы қағаздардың түріне жатқызылады.
Өздерінен алынатын табысқы байланысты бағалы қағаздар мынадай екі
топқа бөлінеді:
• қарыздық бағалы қағаздар;
• инвестициялық бағалы қағаздар.
Қарыздық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі бойынша эмитент
көрсетілген уақыт барысында белгіленген пайыз көлемінде (процентімен)
тиісті қарыздарын өтуге (төлеуге) міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға
облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы басқа бағалы қағаздар
жатқызылады.
Инвестициялық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі иемденуші
активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Бағалы қағаздардың бұл түріне
акцияны жатқызуға болады.
Бағалы қағаздар шығарылу мақсатына байланысты мынадай екі түрге
бөлінеді:
• қорлы бағалы қағаздар;
• саудалық бағалы қазаздар.
Қорлы бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар қор биржаларында
айналысқан түсіеді және көп мөлшерде эммиссияланады. Бағалы қағаздардың бұл
түріне акциялар және облигациялар жатқызылады.
Саудалық бағалы қазаздар – бағалы қағаздың бұл түрі белгілі бір
коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы қағаздар
мынадай болып екіге бөлінеді:
• нарықтық бағалы қағаздар;
• нарықтық емес бағалы қағаздар.
Нарықтық бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар айналыста еркін
сатылып немесе сатып отырылды.
Нарықтық емес бағалы қағаздар – бұл аталған бағалы қағаздар
қолдан–қолға еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түсепейді.
Атқаратын қызметіне және рөліне байланысты бағалы қағаздар мынадай үш
топқа бөлінеді:
• негізгі (акция, облигация);
• көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар;
• туынды (варранттар, опциондар, фьючерстер, бондар тағы да
басқалар)
Акция дегеніміз кәсіпорындар мен ұйымдардың қандайда бір акционерлік
қоғамды дамыту үшін қаржы салғандығын куәландыратын және иесіне
акционерлік қоғамның пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде (табыс
ретінде) алуға құқылы беретін бағалы қағаз болып табылады. Акциялар айналым
мерзімі белгіленбей-ақ шығарыла береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарды
басқаруға қатысу құқығына сәйкес акциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
• жәй акциялар;
• артықшылығы бар акциялар.
Жәй акциялар акционерлік қоғамды басқаруға құқық береді. Бір жәй акция
ұйымның акционерлер жиналысында осы кәсіпорынға қатысты мәселелерді шешу
барысында бір дауысқа ие бола алады. Жәй акциялар үшін дивидент төлеу
акционерлік қоғамның таза пайдасынан (толықтырғанан) кейін және артықшылығы
бар акциялар бойынша дивиденттер төленгеннен кейін жүргізіледі.
Артықшылығы бар акциялар – басқаруға қатысу құқығын бермей, әйтсе де
олар иесіне тұрақты белгіленген мөлшерде дивиденттер алу құқығын береді,
яғни оларға белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар
артықшылығы бар акциялар ұйымның таза табысын акционерлер арасында бөлу
кезінде немесе қоғамның жойылуы кезінде жәй акциялар мен салыстырғанда
артықшылықққа ие болады.
Облигация дегеніміз оның иесінің ақша салғандығын куәландыратын және
оған көрсетілген мерзім ішінде осы бағалы қағаздың атауы (номиналды) құнына
белгіленген пайызды (процентті) төлей отырып, өтеу міндеттемесін
мақұлдайтын бағалы қағаз болып табылады. Облигациялар сияқты кісіпорын үшін
инвестицияның маңызды көзі болып табылады.

Қаржылық салымдардыц түрлері

Қаржылык салымдар - бұл кәсіпорынның бағалы қағаздарды сатып алу,
еншілес және басқа кәсіпорындарға қаржылар салу, сондай-ақ вексель және
басқа да борыштық міндеттемелер негізінде басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға
ұзақ мерзімді қарыз беруге арналған қаржылық салымдары.
Есепте каржылық салымдар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді бо-лып
бөлінеді.
Бір жылдан кем мерзімде сақталатын (ұсталатын) акциялар, облигациялар
мен басқа бағалы қағаздарға қаржылық салымдар, сонымен қатар бір жылдан кем
мерзімге берілген қарыздар қысқа мерзімді болып са-налады.
Бір жылдан артық мерзімге табыстар алу үшін оларды сақтау (ұстау)
ниетпен бағалы қағаздарды сатып алуға кеткен шығындар, еншілес
кәспорындардың жарғылық немесе пайлық қорларына салымдар, бір жылдан артық
мерзімге қарызға берілген қаржылар ұзақ мерзімді қаржылық салымдар болып
саналады.
Қаржылық салымдар құрамында ақша кұжаттары болып саналатын бағалы
қағаздар, акциялар, облигациялар, жинақ сертификаттары, вексельдер және
т.б. елеулі орын алады.
Акциялар кәсіпорынның даму мақсаттарына оның иесіне қаржы салғандығын
куәландырады және оған дивиденд түрінде пайданың бір бөлігін алуға құқық
береді.
Акциялар жай және артықшылығы бар (пұрсатты) болады.
Облигациялар да олардың иесіне қаржы салғандығын куәландырады, бірақ
оған белгілеп қойылған сыйақы алуға құқық береді. Егер кәсіпорынның
қаржылық мүмкіндіктері акциялар бойынша дивидендтер және облигациялар
бойынша сыйакыларды бір мезгілде төлеуге мүмкіндік бере алмаса, табыс алуға
облигация иелерінің ерекше құқығы бар. Табыстың жетіспеушілік жағдайында
облигациялар бойынша сыйақылар резервтік қордың есебінен төленеді, ал
акциялар (пұрсатты) бойынша - сол мақсат үшін құрылған арнайы қорлар
есебінен төленеді.

Жинақ сертификаттары - бұл банктердің салымшыларға белгілі мерзімге
ақша каражаттары (депонирлеу) салынғаны туралы берілетін куәліктері. Бұл
мерзім біткеннен кейін ақша салушы өзінің салымын (депозитін) және ол
бойынша сыйақысын қоса алады. Әдеттегі жинақ щоттарынан мұның айырмашылығы
клиентке кітапша емес банктің қарыз қолхатьның ролін атқаратын сертификат
(куәлік) беріледі. Мұндай салымнан қаржыны белгілеп қойылған мерзімге
жетпей алуға болады, бірақ бұл жағдайда айыппұл (белгілі процент) төленеді.
Бұрын бағалы қағаздар тек қана көрнекті қағаз үлгіде болған және
арнайы қағаз бланкілерінде баспа түрінде басылған.
Соңғы уақытга бағалы қағаздардың айналымы айтарлықтай көбеюіне
байланысты олардың көбісі есеп кітабында жазу түріңде, сондай-ақ ақпараттың
әр түрлі сақтаушыларында (оның ішінде дискеталарда) жасала бастады, яғни
табиғи көрнекті емес (қағазсыз) үлгіге көшті. Сондықтан, бағалы қағаздар
нарығында бағалы қағаздармен қатар олардың орнын алмастырушылар да
шығарылады, айналымда болады, жойылады. Бағалы кағаздың иесіне мұндай
жағдайда меншік құқығын куәландыратын құжат - бағалы қағаздың сертификаты
беріледі.

2.2. Бағаның қалыптасуындағы теориялар

Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін қалаушы Адам
Смит пен Рикардоның ойынша, тауар құны оған жұмсалатын еңбектің
мөлшерімен анықталады деп есептеген. Адам еңбегі тауар құнының
субстанциясы, қайнар көзі. Сондықтан да классикалық мектептің
өкілдері еңбектің құн теориясының негізін қалады. Оны кейіннен К.
Маркс дамыта түсті.
Егер К. Маркс өзінің барлық зерттеуін тауардың еңбек құнын
талдауға арналса, Батыс елдердегі экономикалық ойдың өкілдері: мейлі
либерализм, неолиберализм, кейнстік, неокейнстік, радикализм – барлығы
дерлік бағаның шығуын зерттеді.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Батыс пен Ресей
экономикалық теория өкілдері ағылшын эеономисі Альфред Маршалл және
ресей ғалымы М.И.Туган-Барановский құндық теорияны шекті пайдалылық
теориясымен қосты.
Осыдан, құн мен баға – ұқсас ұғымдар, алайда біркелкі, пара
пар деп түсінуге болмайды. Құн тауар өндірісінің шығындарын
көрсетеді, ал жекелеген тауардың бағасы нарықта байқалады және ол
құннан ауытқуы мүмкін. Себебі оған сұраным мен ұсыным, пайдалылық,
сиректік, сән, инфлияция және т.б. факторлар ықпал жасайды. Баға
– тауар құнының ақшалай өлшемінің модификациясы.
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір
бағыты болып табылады. Соның ішінде төлем балансын іске
асырудағы маңыздылығын баса айтып өткен жөн. Ақша – несие
саясаты - нарықтық экономиканың тірегі ретінде
экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР
Ұлттық Банкімен елдің банктік пайыздыі ставкаларын,
валюта курсын, төлем қабілеттілігін анықтау жолымен іске
асады. Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне
немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ
несие беру мүмкіндігі туралы, төлем балансы сұрақтарын
шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап
өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.

2.3. Бағаның мәні мен атқаратын қызметтері

Нарықтық экономикада баға негізінен бес қызмет атқарады.
1. Есеп-қисап қызметі. Бұл өнім өндіргенде қоғамдық қажетті еңбек
шығыны процесінің өзгеруінде байқалады және әр түрлі өнімді
өндіру қалай немен жүзеге асқанын көрсетеді.
2. Ынталандыру қызметі. Бұл кезде баға өндіріс тиімділігіне әсер
етіп, өнім ассортиментін жаңғыртуға, өнім сапасын арттыруға күш
салады. Бағаның осы қызметі біріншісімен етене байланысты.
3. Бөлуші реттеуші қызмет. Нарық жағдайында бағаның бөлуші қызметі
сұраным мен ұсынымды реттеу және тұтынушы мәртебесінің өзгеруі
кезінде байқалады.
4. Бағаның бұл қызметі нарықтың, тепе-теңдік сақтағанда, тұтыным мен
өндірісті теңгергенде байқалады.
5. Ақпараттық. Баға тұтынушыға сатушылар тарапынан тауар ұсынымы
туралы белгі береді және олар өз өнімі үшін қанша алғысы
келетіндігін баяндайды. Екінші жағынан сатушылар сатып
алушылардың төлем қабілеттігін немесе өндіріс ресурстарының
қорын байқайды.
Қазақстанда ТМД елдері бойынша банктік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.