Монополиялық фирманың тауарына салық салу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МОНОПОЛИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Монополия және монополиялық 5
билік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
1.2 Мемлекет тарапынан монополияны 12
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
2 МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ ОРГАННЫҢ ЖҰМЫСЫ ҚАҒИДАТЫНЫҢ АЙҚЫНДЫҒЫ МЕН16
АНЫҚТЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.1 Қолданыстағы монополияға қарсы заңнаманы бәсекелестік 16
құқықтық халықаралық стандартына сәйкес
келтіру ... ... ... ... ... .
2.2 Субъектінің монополистік тәртібін және мемлекеттік 26
органдардың бәсекелестікке қарсы іс-әрекеттерін
болдырмау ... .
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ 30
САЯСАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...39
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН 41
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Монополияға қарсы реттеу мемлекеттің бәсеке ережелерін қалыптастырып,
оны жүзеге асыратын бірден бір экономикалық саясат. Қазақстанның
экономикалық дамуындағы негізгі бағыттарының бірі бәсекені қорғау мен
монополиялық қызметті реттеу болып табылады. Монополияға қарсы саясат ең
бірінші, бәсекенің дамуына туғызу мен тұтынушылардың құқығын қорауға
бағытталады. Мемлекет монополизмнің қауіптілігімен бәсекені шектеудің кері
әсерін қадағалап отырады. Бұл саясат екі жақты: бір жағынан ,
монополистердің көп пайда табуға ұмтылыстарын тежеуге, екінші жағынан,
нарық қатынастарында бәсекенің дамуын ынталандыруға арналады. Барлық
елдерде өзінің технологиялық артықшылықтары мен ерекшеліктеріне байланысты
бәсеке жағдайы болуы мүмкін емес немесе сол нарықтың біршама бөлігіне ие
болатын кәсіпорындар болады. Осындай кәсіпорындар монополист кәсіпорындар
деп аталады. Монополист кәсіпорындар табиғи монополия субъектілері және
белгілі бір тауар рыногында үстем жағдайға ие субъектілер болып екі түрге
бөлінеді. Монополизм үнемі және жалпы нарыққа кері әсерін тигізеді деуге
болмайды, сондықтан монополияға қарсы саясат барлық монополизмге қарсы емес
, ол тек нарық құұрылымдарын бұзып, нарық заңдарын өз мүдделері үшін
пайдаланғысы келетін монополияға қарсы саясат жүргізеді.
Тауар нарығы мен бәсекені дамытуға, монополиялық қызмет пен жосықсыз
бәсекенің алдын алу, шектеу мен тыюға бағытталған мемлекеттік саясаттың іс
шараларын жүзегее асыратын Қазақстан Республикасының монополияға қарсы
саясат жүргізетін органы болып саналады. Өазақстан Республикасының табиғи
монополияны реттеу Агенттігі Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрамына
енбейтін орталық атқару органы болып есептеледі. Монополияға қарсы саясат
жүргізу рганы басынан бастап он шақты рет реформаларға шалынды. Соңғы
реформа нәтижесінде бұл агенттік күрделі өзгеріске ұшырады.
Табиғи монополистердің қызметін реттеу мәселесімен табиғи монополияны
реттеу Агенттігі шұғылданады да л, тауар нарығында үстем жағдайда тұрған
монополистер қызметін реттеу мәселесі индустрия және сауда министірлігіне
қарайтын бәсекелестікті қорғау комитетіне жүктелді. Мемлекет әр нарыққа
тиісті экономикалық іс - шаралардың тәртібін жасап, оны жүзеге асырып
отырады.
Кейбір жағдайларда табиғи монополия саласында кәдімгі бәсеке
миханизмі жұмыс істемеуі мүмкін. Қаланың барлық объектілерін газбен
қамтамасыз ететін жалғыз өндірушінің шығындары, дәл осындай қызмет
көрсететін бірнеше компаниялар шығынынан аз болуы мүмкін. Ол компания
жалғыз өндіруші болғандықтан, үкімет олардың өз қызметіне баға белгілеуін
реттеп отырады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының табиғи монополияны реттеу
агенттігінің негізгі міндеттері табиғи монополия субъектілерінің ісін
реттеу және бақылау, мемлекеттік және табиғи монополия субъектілерінің
істерінің аясында тұтынушылардың құқығын қорғау, мемлекеттік мекемелердің
ақылы қызмет көрсету ережелерін бақылау, мемлекеттік монополияға жататын
мемлекеттік мекемелердің істерін қадағалау болып табылады. Республикадағы
монополияға қарсы саясат жүргізуші органның қызметтеріне табиғи монополияны
реттейтін мемлекеттік саясатты, мемлекеттік монополияны реттейтін
мемлекеттік саясатты қалыптастыру , нормативтік – құқықтық актілер мен
заңдарды жетілдіру, қосарлас құрылымдарды құру, тауар нарығындағы үстем
жағдайға ие заңды тұлғаларды бөлу жөнінде ұсыныстар жасау сияқты
стратегиялық шаралар жасалады. Сондай ақ монополияға қарсы орган тиісті
мемлекеттік органдарға қаралуы міндетті мынандай: 1) жеткілікті бәсеке жоқ,
сондай ақ басым дамытуды талап ететін салаларда баға саясатын жетілдіру
туралы, соның ішінде монополиялық қымбат бағаларды болғызбау мақсатында
Қазаұстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен тауарларға
тіркелген мемлекеттік базалар белгілеу туралы, 2) инвесторлар тарту және
бірлескен кәсіпорындар ашу туралы, міндетті лицензиялауды енгізу, рынл\ок
субъектілері монополияға қарсы заңдарды бұзған жағдайда , олардың экспорт
импорт операцияларына тыйым салу және кеден баждарын жетілдіру туралы
қсыныстар енгізеді .
Мемлекеттік монополияға қарсы саясатын жүзеге асыруда Қазақстан
Республикасы территориясында экономикалқ кеңістіктің бірыңғайлылығын
қалыптастыру, коммерциялық ұйымдардың бірігулері, құрылуы және топтасулары,
ірі көлемдегі акция пакетін және басқа активтерді иелену процестері ашық
түрін жүруін қамтамасыз ету,жосықсыз бәсекенің алдын алу мен тыюға
бағытталған жұмыстарды жандандыру негізгі мақсат болып табылады .
Өндіріс пен капиталдың шоғырландыруы және монополияның өсуі ірі
капиталдың экономикалық қуатын арттырады, капитал арқылы олардың саяси
ықпалы да күшейеді .Экономиканы мемлекет тарапынан басқаруда билікті дұрыс
пайдалану Қазақстан халқының тұрмыс тіршілігін одан әрі арттырады.
Парасатты саясат еліміздің экономикалық,әлеуметтік дамуына кепілдік береді
.
1.МОНОПОЛИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКЕТІСІ
1.1 Монополия және монополиялық билік
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің
бірі, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Жетілген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және сатып алушылар саны өте
көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық
бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен
сатушылар жетілген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты
пайдады ең жоғары деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім
көлемін анықтауға ынталанады.
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтынушының
тандауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де өндірушілер
тұтынушының сұранысьш арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монополия
жағдайьшда тұтінушының алдьнда бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұтынушы
қаласа да, қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағайындағын
бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистін үлкен билікке ие
болуына оның тауарының ерекшеленуімен қатар, осы тауардың алмастырушысы аз
болуы да әсерін тигізеді. Бұл 1.1-суретте бейнеленген.
Монополияның ерекшеліктері .
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық -
монополия, ал фирма – монополист деп аталады . Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейді және де
бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз
тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса,
онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қоғам
жалпы белгілі шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемін азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да дүние
жүзінің көптеген елдерінде нарықты монополиялауды шектейтін монополияға
қарсы заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл зандарға қарамастан әлемнің
барлық елдерінде өндіруші-монополистер бар. Экономикалық түрғыдан қарағанда
тиімді болады деп есептелетін кейбір нарықтарды монополиялауға да
мүмкіндіктер туғызылады. Оларды монополиялық нарыққа енудің тосқауылы деп
атайды. Және де олар кез келген жаңа өндірушінін, нарыққа кіруіне
мүмкіндік бермейді.
Бұл шектеулер төмендегідей:
1) ірі өндірістің басымдылығы;
2) легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың
жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндіру үшін
өкіметтен алынған ерекше ерекше құқықтар);
3) бәскелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің үсақ өндірушілермен саластырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Мысалы, ұсақ бәсекелестердің шикізат көзіне, несиеге,
нарықтық ортаға шығуына ірі өндірушілер тосқауыл қоя алады.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі ірі
өндірістің шығындары үсақ өндірістің шығындарынан гөрі төмен болатна
практика жүзінде дөлелденген. Мысал ретінде табиғи монополияны айтуға
болады.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар құқықтық
шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі - жеке
меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін шикізат
болса, онда бұл фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға патенттер
мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса, онда ол
өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Легальды тосқауылдың
негізгі мәнін былай түсінуге болады. патентің болса - құқығың бар, ал
патент жоқ болса - құқығың да жоқ. Бұл жағдайдың біздің мемлекетіміз үшін
маңызы зор, өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан жаңалықтардың
көбінің мемлекетаралык патенті жоқ болды, сондықтан да бұл жаңалықтарды шет
елдің адамдары тегін пайдалануда.
Легальды тосқауылдың тағы бір түрі жеке өндірушіге мемлекет тарапынан
белгілі бір тауарды өндіруге ерекше түрде (монополиялық) құқық беру. Бұндай
жағдайда елдің үлттық қауіпсіздігі көзделеді. Көп жағдайда арақ-шарап
өнімдері, қару-жарақ шығару, дөрі-дөрмек шығаруда қолданылатын есірткілік
заттар бір мемлекеттік фирмада өндіріледі.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі -демпинг -
бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік қүнынан төмен
бағамен сату. Ірі фирмалар - олар мүмкіндігі мол монополистер.
Олардың қаржы мүмкіндіктері де жоғары. Сондықтан да тауарларды
өздеріне тиімсіз бағамен ұзақ уақыт сату арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан
ығыстырады. Ұсақ фирма шыдамай нарықтан кеткен соқ, ірі фирма
бағаны көтере отырып, өз шығынын қайтарып алады. Өкімет тарапынан
бәсекені әділетсіз жүргізу қадағаланады.
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның
төмендегідей түрлері болады:
1) Жабық монополпя. Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер көмегімен
қорғалған.
2) Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өндіру,
оны екі немесе одан да көп фирмаларда өндіргеннен арзанға түсетін
өндіріс саласы.
3) Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек қана бір
фирма болып және оның бәсекелестіктен ешқандай арнайы
қорғанышы жоқ болатын жағдай.
Монополистің өнім көлемін белгілеуі
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
мақсаты - пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист
жалғыз өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз
шешімі бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің
сұраныс қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да,
монополист төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлшерін нарықта
арттыруы мүмкін. Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін
болғандықтан, тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсетеді. Демек,
монополиялық фирманың сұраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп
табылады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама
болады және өндіріс көлемінің функциясьш көрсетеді:
Р = Р(Q) (1).
Жалпы жағдағда сұраныстың икемділік коэффициенті Е0 , демек
монополиялық нарықта тауардың бағасы өңдірістің шекті шығынына қарағанда
жоғары болады, яғни РМС. Монополиялық нарықта Р = МС теңдігі Е = 0
болғанда ғана орын алады, ал басқа жағдайларда Р МС. Бұл монополистің
белгілейтін бағасы шекті шығыннаң сұраныс икемділігіне кері пропорционал
шамаға артық болатының көрсетеді. Шекті түсімнің формуласынан, монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сұраныс икемділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты талдау үшін, сұраныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипатгайтын кесте,
құрамыз.
Кесте 1 - монополистің сұраныс қисығы
Сұраныс икемділігі Шекті түсім, МR Жалпы түсім, ТR
1.Икемді сұраныс МR0 ТR өседі
2. Сұраныстың бірлікМR=0 ТR ең жоғары
икемділігі Е=-1 деңгейге жетеді
3. Икемсіз сұраныс МR0 ТR төмендейді
-1Е0
Егер монополистің сұраныс қисығы түзу формада болса, онда шекті
түсім қисығы қөлденең осьте сұраныс қисығының жартысын қиып өтеді. Бұл
ереже сұраныс қисығы түзуден өзге формада болатын жағдайда қолданылмайды.
Ешқандай өндіріс шығынсыз шекті шығындары өңдірістің кез келген көлемі үшін
МС0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға МС= МR болғанда жететін болғандықтан,
өндіріс көлемі ұтымды болу үшін, ол кез келген өнім көлеміне сәйкес болатын
шекті түсім оң сан болатын, жағдайды көздейді, яғни МR0 немесе Р(1+1Ер)
0.
Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс оң болады,яғни
- ∞Е-1.
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда, MR =
MC теңдігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нәтиже
маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші енім шығару
және оны сату келемін өзінің өніміне сұраныс икемді болғанда ғана кеңейте
түседі.
Енді, монополистін, ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама - баға мен өнім көлемі бар екенін
ескеруіміз керек. Осы себептен пайданы барынша кебейту есебінің шешуі 2
кезеңнен тұрады. Бірінші кезенде, шығарылатын өнімнің үтымды көлемі (Qm),
ал екінші кезенде тауардың монополиялық нарық бағасы (Рm) анықталады.
Берілген есептің графиктік шешімін көрсетеміз.
1.Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып, МR= МС болғанда
шығарылатын үтымды өнімнің санын анықтаймыа Суретте ол Qm көлеміне сәйкес
келеді. Екінші кезенде монополиялық нарық бағасы анықталады. Ол үшін
өндіріс кагемі мен ( Qm) сұраныс қисығының АR қиылысу нүктесін тапса
болганы. 1.2-суретте нарықтың монополиялық бағасы Рт әрпімен
көрсетілген. Бағаның Рт нүктесінен кез келген ауытқуы
монополистің пайдасын көбейтпейді. Мысалы, егер монополист бағаны
Р1 деңгейінде белгілесе, онда берілген баға мен Q2 көлемі үшін
шекті түсім шекті шығындардан жоғары болады. Демек, өнім шығаруды
көбейтсе, онда жалпы пайда да көбейеді
1.2 – сурет Монополистің пайдасын барынша көбейту .
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сұраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір-біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады.
Монополиялық биліктің көрсеткіштері
Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына өсерін
тигізе алмайды, баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Өндіруші тауардың
нарықтағы бағасына әсерін тигізге және баға шекті шығындардан жоғары
деңгейде белгіленетін болса, онда біз жеке өндірушінін, монополиялық
билігінің екендігін айтамыз. Ал монополиялық биліктің күшін бағалау үшін,
Абба Лернер көрсеткішін қолданады. Ол былай анықталады:
L=P-MCP (2) .
Берілген коэффициент нарықтағы тауардың бағасьның
шекті шығындардан ауытқу деңгейін анықтайдs және оның мәні
0-ден 1-ге дейін өзгеріп отырады.
Көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса, монополиялық билік солғүрлым
күшті болады. Монополистің тепе-тендік жағдайында:
Р {1Е+1}=МС екенін біле отырып, Лернер көрсеткішін мына
түрде де жазуға болады:
L=P-MCP=-1E
Бұдан байқайтынымыз: монополиялық биліктің күші, басқа жағдайларды
түрақты деп үйғарғанда, сұраныс икемділігіне кері пропорционалды
болады, демек, өнімге деген сүраныс икемсіз болғанда монополиялық
билік күшейе түседі.
Нарықты монополиялаудың белгілері
Нарықты монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
1) бір фирманың қолында нарьтқтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2) ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы ;
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш
көрсеткішке жүгінеді: айналым мөлшері, жұмыспен қамтылғандар
саны және капитал мөлшері. Монополияға қарсы
саясатшылдардың көзқарасымен қарағанда ең негізгі көрсеткіш болып айналым
мөлшері есептеледі. Бұл мөлшер тауар ұсынысының қай
бөлігі бір фирманың қолында шоғырланғанын көрсетеді. Ірі
фирмалардың нарықтык үлесін анықтау үшін экономистер бірнеше
индекстерді пайдаланады. Соның бірі - Херфиндаль-Хиршман индексі (Ihh)
Ihh=(х1)2+(х2)2+...+(хn)2 (3) .
мұнда, х1 - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардsң әрқайсының
үлесі. Индекстің мәні үлкен болған сайын саладағы
фирмаларды шоғырлану деңгейі жоғары болады.
Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері
Нақты өмірде фирма басқарушыларының орташа және шекті түсім қисықтары
туралы шектелуі ақпараттар алып отырады. Соған қарамастан, олар МR=
МСболғандағы өнім шығару көлемі мен бағаға қатысты шешім қабылдаулары тиіс.
Монополиялық бағаны аңықтау барысында осы шартты пайдалануды практикада
жеңілдету үшін, Бас бармақ ережесін қолданады. Бұл ереженің негізі: шекті
шыфғандарға белгілі мөлшерде үстеме баға қосу арқылы тауардың бағасын
анықтау болып табылады және төменгідей тәсілмен есептеледі:
Р=МС1+1Е (4) .
Ұзақ мерзімді кезеңдегі монополиялық тепе-тендік
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирмалар
саны уақыт ағымында өзгермесе, онда осы салада үзақ мерзімді кезңде тепе-
теңдік орнығады деп аңықталық. Бұл жағдайға жететін басты шарты осы
нарықта жұмыс істейтін фирмалардың оң экорномикалық пайдасынынң болмауы.
Ұзақ мерзімді кезенде монополиялық тепе-тендікті зерттеу, келесі
сұрақтардың мазмұнын түсінумен тығыз байланысты:
1) қпандай жағдайларда жалғыз өндіруші ұзақ уақыт кезеңінде өзінің
нарықтағы монополиялық билігін сақтай алады,
2) егер салада ұзақ мерзімді кезенде тепе-тендік орнаса, онда монополист
бірнеше зауыттар салу арқылы өндіріс ауқымын кеңейтуге қандай
объективті күштер интермелейді.
Ұзақ мерзімді монополиялық тепе-тендікке жетудің негізгі шарты жеке
өнім өңдірушінің оң экономикалық пайда табуға мүмкіндігі болуы. Тек осы
жағдайда ғана өнім өндіруші өз нарығын басқа өндірушілердің еркін ағынынан
қорғай алады. Экономикалық пайда алу мүмкіндігі өңдірістің орташа
шығындарымен монополиялық бағаның арақатынастырына байланысты. Тауардың
бағасы монополистің ұзақ мерзімдегі орташа шығындарынң жоғары болған
жағдайда ғана, өндіруші оң экономикалық пайда болады.
Бір зауытпен жұмыс істейтін монополия
Монополистің алдында үзақ мерзімді кезенде өнім шығару көлемін арттыру
мақсаты тұр делік. Бұл мақсатты ол екі жолмен шеше алады.
Біріншісі, зауыттың өндіру қуатын кеңейту, ал екінші жолы екінші, үшінші
т.б. зауыттарды салу. Бір зауытпен жұмыс істейтін монополистің іс-
әрекетімен кеңірек танысайық. Ұзақ мерзімде монополист өндіретін өнімінің
үтымды санын үзақ мерзімдегі шекті шығынның шекті түсімге тең болған
жағдайында анықтайды :
LRMC = MR (5).
Өнім шығару көлемін ұлғайтумен үзақ мерзімді орташа шығындардың азаюы
қатар жүріп отырған жағдайда монополист тек қана бір зауытта өнім
өндіреді.Өндіріс шығындары LRAC – ға қарағанда жоғары болып тұрғанда
,монополист өндіріс ауқымының тиімділігін дұрыс пайдалана алмайды,демек
оған 2-зауытты салудың керегі де жоқ.Басқаша айтқанда,LRMCLRAC болғанша
монополист бір зауытпен жұмыс жасайды .
Егер, одан өнім шығару орташа шығындардың өсуіне әкеліп соқтырса, онда
монополистке бір ғана зауытты пайдалану тиімсіз болады. Бүндай жағдайларда
монополист көбінесе екінші зауыт салу туралы шешім кабылдайды.
Нәтижесінде, өндіріс көлемі айтарлықтай өседі, бірақ өндірістің орташа
шығындары LRАСmin деңгейінде болады. Жалпы жағдайда монополист өндірісте
(МR) шекті түсім LRACmin-га тек болған жағдайға сәйкес келетін өнім көлемін
шығарады және бүл кезде бірнеше зауытта өнім өндіреді. Сонымен қатар осы
зауытгардың әрқайсысында шығарылатын өнім көлемі LRACmin -ға сәйкес келуі
керек, басқаша айтқанда Q*-ге бөлінетіндей шама болу керек.
Монополист өндірісті, зауыттардың әрқайсысында өнім шығару кезінде шекті
шығындары шекті түсіміне тең болатьгадай етіп орналыстырады:
LRACmin = LRMC = MR (6) .
Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист-өндірушілер тауардың
бағасын жоғары деңгейде белтілейтінін және өнімді бәсекелес фирмадан аз
көлемде үсынатының өткен талдауда байқадық. Осы жағдайдың нәтижесінде
тұтынушылар тауар үшін жоғары баға төлейтін болады, ал бұл басқа жағдайлар
түрақты деп үйғарғанда халықтың әл-ауқатын нашарлатады. Демек, монополиялық
өндірушілер қызметі қоғамға белгілі бір дөрежеде ауыртпашылық түсіреді, әрі
өмір сүру деңгейін төмендетеді.
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын, түтынушылар мен
өндірушілердің бәсекелес нарықтан монополиялық нарыққа көшу кезіндегі жалпы
үтымдары өзгеруін салыстыра отырып бағалаймыз. Қарастырып отырған фирманын,
монополия кезіндегі және бәсеке нарығындағы шекті шығын қисықтары біркелкі
болады деп ұйғарайық.
Онда біз графикте бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің, тепе-тендік
жағдайьн көрсете аламыз.
1.3-суретте монополиялық баға мен өнім шығару көлемі Рm және Qm, ал
бәсекелес бағамен өнім шығару көлемі Рк және Qк деп белгіленген. Енді
бәсекелес нарықтан монополияға ауысқан уақытта тұтынушылардъщ жалтты үтымы
қалай өзгіретіндігін есептейміз: тауар бағасы Рк -дан Рm -ге дейін өсті,
нәтижесінде тұтынушылар осы тауарды түтынуды Qk-дан Qm-ге дейін азайтады.
1.3-сурет .Монополияның әлеуметтік ауыртпашылығы .
Тауарды жоғары деңгейдегі бағамен сатып алғанда түтынушылардың
кей бөлігі А тікбүрышы ауданы шамасында үтымдарынан айрылады. Ал
тауарды Рm бағасымен алуға шамасы жетпейтін түтынушылар В үшбұрышы
ауданына тең болатын үтымнан айырылады.
Сонымен, тұтынушы үтымының жалпы мөлшері (А + В)-га азаяды.
Монополист тауарды жоғары бағамен сата отырып, қосымша пайда алады, ол
графикте А тікбүрышы болады. Бірақ тауар санының Qк -ден Qm-ге дейін азаюйы
монополистің пайдасын С үшбүрышsна азайтады. Нәтижесінде монополисгің
жалпьт пайдасы (А - С) -ға тен, болады. Монополистің пайдасsнан
түұтынушылардың көрген зиянының
көлемін алып тастаймыз, сондағы (В+С) – таза шығындар шамасы болады. Бұл
шаманы қоғамның монополиядан шегетін әлеуметтік зардабы деп атаймыз.
Сонымен, неғүрлым түтынушы үтымының көп бөлігн
монополист меншігіне ауысатын болса, солғүрлым қоғамі
монополиялық биліктен көп зардап шегеді.
1.2 Мемлекет тарапынан монополияны реттеу
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялі биліктерін шектеу
үшін белгілі зандар қабылданып олардың қызметтерін реттеуде әр
түрлі мехаңизмдерді пайдаланады. Мысалы, жоғары деңгейдегі
баға белгілеу, салықтар және т. б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік, үстемдік жүргізу арқылы
тауарлардың бағасын неғүрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғүрлым
төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополи-ялық
билігін тежеу үшін арнайы зандар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу
үшін түрлі реттеу меха-низмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны
шектеу, реттеу және салық салу. Енді осы айтылған төсілдер монополиялық
фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі баға қою
арқылы реттеуді көрелік. Бұл баға монополистің МR = МС тепе-тендік
бағасынан төмен болу керек. Енді бұны график түрінде көрсетейік .
1.4-сурет .Бағаны реттеу
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р1 бағасы қойылды дейік.
Соның нәтижесінде тауардың бағасы монополия бағасынан төрі төмендеп, ал
өнім көлемі Q1-дейін көбейді№ бағаны реттеудің ең төменге деңгейі бәсеке
нарығының бағасына келіп тіреледі, одан әрі баға төмендесе, өнім көлеміне
азаюына әкеліп соқтырады, яғни монополистің іс-әрекетіне теріс әсерін
тигізіп тұр, бірақ бұл әдістің шектеуі болады. Бағаны реттеудің
ең төменгі деңгейі бәсеке нарығының бағасына келіп тіреледі, одан баға
төмендесе, өнім көлеміне азаюына әкеліп соқтырады, яғни
монополистің іс-әрекетіңе теріс әсерін тигізеді. Монополияға бағаны Рт
-нан жоғары белгілесе, ондай жағдайда да баға монополиялық фирманың
жүмысына теріс әсер етеді. Сондықтан бағаны реттегенде Рг бәсеке бағасынан
жоғары, ал монополия бағасынан төмен болуы керек: Рк Рг Рт.
2.Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті шығындары
түрақты деп ұйғарайық. Мемлекет тарапынан монополиялық өндірушіге қосымша
салық салынды дейік .
1.5-сурет Монополиялық фирманың тауарына салық салу .
LRМС - шекті шығын;
Т - салық;
Р1 - монополистің салық салынғанға дейінгі жағдайы, ал Р2,Q2 ~ салық
салынғаннан кейінгі баға мен өнім көлемі.
Шекті шығьш қисығы LRМС салық көлеміне тең шамаға жоғары қарай жылжиды,
себебі салық мөлшерін өндіруші өз шығьгадарына қосады: LRМС + Т. Сондықтан
салық салынғаннан кейін тауарды бағасы да жоғарылайды, бірақ баға түтел
салық көлеміне көбеймейді ол салық шамасынан аз болады Р2 – Р1 Т.
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытта қосымша салық
салынса, баға салық мөлшеріне өсетіні белгілі. Ал монополия кезінде баға
салық мөлшерінен аз шамаға көбейіп түр, сондықтан монополистердін, іс-
әрекеттерін салық механизмі арқылы
реттеу оң нәтиже береді деп айта аламыз.
Бағалық дискриминация
Егер монополиялық билігі бар фирма, тұтынушылардың сұраныс икемділігін
ескере отырып, бір тауарды тұтынушылардың әр түрлі категориясына әр түрлі
бағамен сатса онда, ол бағалық дискриминация (құқын шектеу) саясатын
жүргізеді деп айтамыз . Монополист бағанлық дискриминация саясатын,
қайталанып сатуға жатпайтын тауарлар өндіргенде ғана іске асыра алады . Бұл
жағдай орындалмаса бағалық дискриминация саясаты алыпсатарлыққа әкеліп
соқтырады да, монополиске қосымша пайда алуға мүмкіндік бермейді .
Монополистің бұл саясатын жүргізудің негізгі тәсілі сұранысы икемді және
икемсіз тұтынушылардың табысын өзара қайта бөлу болып табылады және
көбінесе бұдан сұранысы икемсіз тұтынушылар ұтуы керек .
Егер монополист әрбір тұтынушыға жеке баға тағайындайтын болса, онда
біз жетілген бағалық дискриминация саясатын көреміз
Егер монополист : тауарды тұтынушылардан барлық тобына бірдей бағамен
сататын болса, онда РmBDP1 тікбұрыштың ауданына тең пайда алады. Ал
жетілген бағалық дискриминация саясатын жүргізген жағдайда, ол тұтынушылар
санын көбейтеді. Бағаны төмендеткен уақытта, ол шекті шығындардан төмен
болмауы керек .Монополист бағаны Р – нан жоғары белгілегенде экономикалық
пайдасын АВР үшбұрышының ауданына көбейте алады .Тауардың бір данасының
бағасын Р – нан төмен белгілеген жағдайда, монополист өз тауарын сатып
алушылардың санын көбейтеді немесе табысы төмен тұтынушыларды қамту арқылы
пайдасының шамасын BCD үшбұрышының ауданына жоғарылатады.
Сонымен,монополист жетілген бағалық дискриминация саясатын жүргізгенде
экономикалық пайдасын АСР үшбұрышының ауданы шамасына дейін ұлғайтады.
Бұдан төмендегідей қорытынды шығаруға болады .
1.6- сурет. Жетілген бағалық дискриминация
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде тұтьынушы
ұтымын түгелдей иемденіп алады. Бірде-бір тұтынушы ұтым ала алмайды, себебі
монополист сатып алушының әрқайсына төлей алатын ең жоғары деңгейдегі
бағаны белгілейді .Сондықтан тұтынушы ұтымы түгелімен монополиске пайда
ретінде келіп түседі. Мемлекеттік басқару ұжымдары бағалық дискриминация
саясатына өте қатаң қарамайды, себебі монополистер бұндай саясат жүргізе
отырып өнім шығару көлемін ұлғайтады [1,б. 302-322].
2 МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ ОРГАННЫҢ ЖҰМЫСЫ ҚАҒИДАТЫНЫҢ АЙҚЫНДЫҒЫ МЕН
АНЫҚТЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.1 Қолданыстағы монополияға қарсы заңнаманы бәсекелестік құқықтық
халықаралық стандартына сәйкес келтіру
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркім нің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалануға құқығы бары көзделген. Монополистік қызмет заңмен реттеледі
және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге тыйым салынады.
Монополияға қарсы реттеу жүйесі экономиканың дамуы мен қайта
құрылуымен қатар жетілдіріледі. Монополияға қарсы саясаттың заңнамалық
және институционалдық негіздері жақсарып, монополияға қарсы орган
қызметкерлерінің білімі мен дайындықтары көтеріледі.Осы Бағдарламаны
әзірлеу тауар нарықтарында еркін бәсекелестікті дамыту, елдің экономикасын
мемлекеттік реттеудегі, оның қызметінің тиімділігін арттырудағы монополияға
қарсы органның рөлін күшейту, оның рөлі мен өкілеттіктерін жұртшылыққа
түсіндіру, сондай-ақ заңнамалық базасын жетілдіру үшін тартымды және ашық
жағдайларды құру қажеттілігінде туындаған. Қазіргі уақытта, нарықтағы
тиімді бәсекелестік салалардың көпшілігінде өздігінен өзі дамымайды,
мақсатты мемлекеттік саясатқа орай дамиды. Бәсекелестік саясатты тиімді
жүргізу осы саладағы арнайы заңнаманы әзірлеуді, институционалдық құрылымды
және құқық қолдану тәжірибесін жетілдіруді болжайды.Бәсекелестікке
жәрдемдесу саясаты мен экономикалық үдерістерді монополияға қарсы реттеу
Қазақстанның экономикалық дамуының басым бағыттарының қатарына кірді. Егер,
қоғам оның артықшылықтары мен ондағы пайдалар туралы жеткіліксіз құлағдар
болса, бәсекелестікті қорғау мен насихаттау мүмкін емес.Соңғы жылдары
экономикалық биліктің шоғырлану және ірі көлденең біріккен құрылымдарды
қалыптастыру, сондай-ақ нарықтағы компаниялардың келісілген іс-әрекеттері,
жосықсыз бәсекелестік және монополиялық пайдаларды алу фактілері тұрақты
сипат ала бастады. Бұл бәсекелестік күрестің ұлғаюына және осы саладағы
білімдерінің нарықтық қатынастар субъектілерінде болмауына негізделген.
Нарықтың барлық қатысушылары үшін тең жағдай жасауға және нарықтық
күштерді дамыту пайдасына қоғамдық сананы қалыптастыруға жәрдемдесетін
бәсекелестікті насихаттау және білімдерді тарату - негізгі мақсаты нарықтың
барлық субъектілеріне арналған тең құқықтық мүмкіндіктерді қамтамасыз ету
болып табылатын Моноплияға қарсы саясаттың маңызды құрауыштары.Егер,
мемлекет әлемдік экономикада толыққанды әріптес болу мақсатын қоятын болса,
онда бірінші кезекте, ұлттық өнімнің бәсекелестік қабілетін дамыту қажет.
Қазіргі заманғы монополияға қарсы жүйесіз осы міндетті іс жүзінде шешу
мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің соңғы сөз
сөйлеулерінде Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру жөніндегі міндеттерді қойды. Нарықтық экономиканың негізгі
қозғалтқышы ретінде бәсекелестікті дамыту осы қызметтегі басымдықтардың
бірі ретінде белгіленді; халықаралық бәсекелестік құқықтың талаптарына
жауап беруі тиіс монополияға қарсы заңнаманы жетілдіру жөніндегі
міндеттерді қойды.Республиканың ішкі бәсекелестігін дамыту үшін монополияға
қарсы заңнаманы және оны қолданудың құралдарын күшейту ғана емес, сонымен
бірге күшті монополиялық орган қажет.
Қазіргі уақытта, республикада міндеті мыналар арқылы тауар нарықтарында
бәсекелестікті дамыту болып табылатын Қазақстан Республикасы Индустрия және
сауда министрлігінің құрылымындағы Бәсекелестікті қорғау комитеті осындай
орган болып табылады:
жосықсыз бәсекелестіктің алдын алу;
бәсекелестікке қарсы іс-қимылдарды бақылау;
тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайды теріс пайдалануға жол
бермеуді бақылау;
монополистің монополиялық жоғары немесе төмен бағаларын белгілеуіне жол
бермеуін бақылау;
экономикалық шоғырлануды бақылау.
Монополияға қарсы орган 2004 жылдың соңында Мемлекет басшысының
тапсырмасы бойынша табиғи монополиялардың бәсекелестікті қорғау жөніндегі
функцияларын тарифтік реттеу жөніндегі функциялардан бөліп алу нәтижесінде
құрылды. Республиканың монополияға қарсы органдарын алғаш құру кезіндегі
сияқты бәсекелестікті қорғау жөніндегі функциялар табиғи монополияларды
тарифтік реттеуден тағы да институционалды тәуелсіз болып шықты, бұл
халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Монополияға қарсы органдардың
тарифтік реттеуден осылайша бөлінуі мен тәуелсіздігі әлемнің дамыған
елдерінің көпшілігіне тән. Бұған қоса шет елдердің монополияға қарсы
органдарының негізгі фукцияларының бірі өзінің соңғы іс-әрекеттерімен
бәсекелестікті шектеуге және монополистерге негізделмеген тарифті
белгілеуге жол бермеу мақсатында тарифтік және салалық реттеулер қызметі
үшін бақылау болып табылады.
Мәселен, 2006 жылғы 9 айда монополияға қарсы орган тауар нарықтарының
36 талдауын жүргізді, нәтижесі бойынша экономикалық, ұйымдастырушылық және
әкімшілік шектеулер, нарықтық инфрақұрылымның дамымағандығы, экологиялық
шектеулер анықталды.Жүргізілген талдаулар нәтижесінде Тиісті тауар
нарығында үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектілерінің
мемлекеттік тізіліміне (бұдан әрі - Тізілім) тиісті өзгерістер мен
толықтырулар енгізіледі, 2006 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша оның
республикалық бөлігінде 61 нарық субъектісі бар, оның ішінде, отын-
энергетикалық кешені - 12; ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп - 3; көлік және
байланыс - 26; мемлекеттік кәсіпорындар - 13; мемлекеттік мекеме - 1 және
өзге де салалар - 6.Тізілімнің жергілікті бөлігінде 821 нарық субъектісі
бар, оның ішінде: отын-энергетикалық кешені - 235; ауыл шаруашылығы және
өнеркәсіп - 140; көлік және байланыс - 106; мемлекеттік кәсіпорындар - 171;
мемлекеттік мекеме - 1 және өзге де салалар - 169.
Компаниялар мен мемлекеттік органдар жүзеге асыратын бәсекелестікке
қарсы әрекеттер нарықтық тетіктердің жұмыс істеуін бұзуға әкелетін
экономикалық дамуға теріс әсер етеді.Кейбір мемлекеттер осыған ұқсас
әрекеттердің алдын алу және жолын кесу мақсатында монополияға қарсы саясат
шеңберінде қабылданған арнайы заңдардың базасында құқықтық реттеуді жүзеге
асырады.Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы Қазақстан
Республикасының Заңы (бұдан әрі - Заң) бәсекелестікке жол бермеуге немесе
жоюға алып келетін мемлекеттік органдардың кесімдеріне, іс-әрекеттері мен
келісімдеріне айрықша тыйым салуды енгізеді. Аталған тыйым салу Қазақстан
Республикасының бәріне дерлік мемлекеттік органдарына, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына, аталған органдардың өзге де функциялары мен құқықтары
берілген билік органдары мен өкілдік билік органдарын қоспағандағы
ұйымдарға таралады.Егер, олар шаруашылық жүргізуші субъектілердің
дербестігін шектесе немесе жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және өзінің нәтижесі бір мезгілде бәсекелестікке жол бермеу, шектеу, жою
және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделерін қорғау болатын немесе
болуы мүмкін қызметінің кемсітушілік жағдайын жасаса, аталған органдардың
іс-әрекеттері мен шешімдеріне заңмен тыйым салынады және мемлекеттік
органдардың бәсекелестікке қарсы іс-әрекеттері болып табылады. Заң сондай-
ақ мемлекеттік органдардың нәтижесінде бәсекелестікке жол бермеу, шектеу
немесе жою орын алған немесе орын алуы мүмкін өзара не олардың және
шаруашылық жүргізуші субъектінің арасындағы келісімдерге немесе
үйлестірілген іс-қимылдарға қатысуына тыйым салынады. Заңда бағаға әсер
етуі, нарықтарды бөлуге немесе нарықтарға қолжетімділікті шектеуге не одан
бәсекелестерді жоюға алып келуі мүмкін нақты ұсыным бар, бірақ тізім
жеткілікті болып табылмайды [2].
Мемлекеттік органдарға бәсекелестікті шектеуге бағытталған кесімдерді
қабылдау мен іс-әрекеттер жасауға тыйым салу іс жүзінде барлық дамыған
елдердің монополияға қарсы заңнамасына енгізілген.Салалық мемлекеттік
органдар реттелетін салаларды дамыту мақсатында өздері шығаратын
кесімдердің бәсекелестікті шектеу мүмкіндігін болжамайды, сөйтіп дамушы
салалардағы бәсекелестікті шектейтін жағдайлар орын алған.Сонымен бірге,
нарықтағы бәсекелестіктің жағдайларын бұрмалауға алып келетін импорттық
тарифтер мемлекеттік органдардың тарапынан шетелдік бәсекелестіктен ұлттық
өнеркәсіпті қорғаудың дәстүрлі және кең пайдаланылатын құралы болып
табылады. Кедендік-тарифтік шаралармен қатар тең емес бәсекелестік шартын
жасайтын мүдделі компанияларға мемлекеттік органдардың көптеген рұқсаттарын
берумен байланысты қорғаудың тарифтік емес шаралары пайдаланылады.Импорттық
квоталар - импортты сандық шектеу тарифтік қорғаудың тәсілдерінің бірі
болып табылады. Мемлекет квоталарды енгізу кезінде әкелуге рұқсат беретін
лицензиялардың шектелген санын береді және лицензияланбайтын импортқа тыйым
салады. Қазіргі уақытта, Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (бұдан әрі - ДСҰ) ережесі
ерекше келісілген жағдайларды қоспағанда, импорттық квоталарды қолдануға
тыйым салады.Мыналар импорттық квоталарды қолданудың теріс салдарлары болып
табылады: импортты шектеу, тауар тапшылығының туындауы және сәйкесінше,
нарықтағы, әсіресе, бәсекелесетін отандық сала бар сұранысты дербес
қанағаттандыра алмайтын бағаның өсуі.Соңғы жылдары демпингке қарсы және
өтемақы шаралары сияқты нарықты қорғаудың тарифтік емес шаралары кең
қолдану тапты. Шетелдік сарапшылар жүргізген экономикалық талдау
нәтижелеріне сәйкес нақты қазіргі демпинг пен субсидиялардың жағдайында
экспорттаушы елдерде ғана емес, сонымен бірге осы шараларды енгізетін елде
де экономикалық шығындарға алып келеді.
Қазақстан Республикасындағы тамыр-таныстық саясат сыртқы сауда
саясатының бөлігі болып табылады және тиісті мемлекеттік органдар іске
асырады. Монополияға қарсы органның осы саясатты жүргізуге әрекет ету
мүмкіндігі жоқ және сондықтан да ол қоғамның белгілі бір бөлігінің мүддесін
көрсетеді және ішкі және халықаралық нарықтардағы қалыпты бәсекенің
шарттарын бұзады.Бәсекелестікті бұзатын мемлекеттік органдар әрекеттерінің
басқа тобы шетелдік бәсекемен тікелей байланысты емес ішкі әрекет болып
табылады. Олар бюджеттік субсидиялар, өнеркәсіптік немесе ғылыми-техникалық
саясат шаралары, жекелеген салаларды, өңірлерді, өндірістерді қолдау,
жекелеген кәсіпорындар үшін жеңілдікті немесе қызметтің керісінше,
кемсітушілік жағдайлар жасау нысанында іске асырылуы мүмкін. Ішкі
әрекеттер, сыртқы әрекеттер сияқты жалпы және селекциялық сипатқа ие.Сыртқы
шараларға қарағанда, ДСҰ ережелерімен реттелетін ішкі шектеу шаралары
мемлекеттің дәрігейі болып қала береді.Әлемнің көптеген елдерінде үкімет
экономиканың белгілі бір саласын, бірінші кезекте ауыл шаруашылығын
қолдауға асығады. Үкіметтік қолдауды қорғаныстық кешен, ғылыми-техникалық
әзірлемелер жиі пайдаланады. Көптеген елдердің заңнамасы қоршаған ортаны
қорғауды, ғылыми-техникалық әзірлемелерді мемлекеттік қолдауға,
экономиканың жаңа салаларын дамытуға, дағдарысты салалардағы қайта
құрылымдауға негіздемелі түрде жол береді.Мемлекеттік органдардың ішкі
нарықтағы бәсекелестікті ақтаусыз шектейтін жағдай орын алады. Бұл жерде
жалпы сипаттағы шаралар үкіметтің өзі мемлекеттік қолдауға лайықты
салаларды немесе өндірістерді таңдағанда және оларға әрқалай жәрдем
көрсеткенде өнеркәсіптік немесе ғылыми-техникалық саясат шеңберінде басты
түрде алдын лала қабылданады.
Қолданыстағы монополияға қарсы заңнамаға сәйкес мыналар:
бәсекелестікке қарсы келісім (келісілген іс-әрекеттер) - тараптардың
бәсекені шектеуге немесе жоюға, кәсіпкерлік қызметте негізсіз артықшылықтар
алуға бағытталған кез келген шарттық қатынастары:
тауарларды сатып алудың немесе өткізудің келісілген бағаларын не басқа
жағдайларын белгілеу (ұстап тұру);
бағаны көтеру, төмендету немесе ұстап тұру не сауда-саттыққа қатысушылардың
арасындағы өзге де келісімдер нәтижесінде сауда-саттық қорытындыларын
бұрмалау;
тауар нарықтарын аумақтық белгісі, тауарлардың түр-түрі, оларды өткізу
немесе сатып алу көлемі бойынша, сатушылар немесе сатып алушылар тобы
бойынша не басқа белгілер бойынша бөлу;
квоталауды қоса алғанда тауарларды өндіруді не өткізуді негізсіз
шектеу;
белгілі бір сатушылармен не сатып алушылармен шарт жасасудан негізсіз
бас тарту;
тауар нарығына кіруді шектеуге немесе одан белгілі бір тауарлардың
сатушылары немесе олардың сатып алушылары ретінде нарықтың басқа
субъектілерін ығыстыру;
басқа субъектілермен тең шарттарға кемсітетін жағдайлар қолдану;
келісім-шарт жасаушы агенттердің өзінің мазмұны бойынша немесе іскерлік
айналым дәстүріне сай осы шарттардың нысанасына қатысы жоқ қосымша
міндеттемелер (қаржы қаражатын, өзге де мүлікті, мүліктік құқықтарды беруді
және басқаларын негізсіз талап ету) қабылдауы талабымен шарттар жасасу
нарықта үстем (монополиялық) жағдайға ие субъектілердің тыйым салынған іс-
әрекеттері болып табылады.
Бұдан басқа, үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектісінің
тиісті тауар нарығына кіруді шектейтін не бәсекені шектейтін, жоятын және
(немесе) тұтынушылардың заңды мүдделеріне қысым жасайтын іс-әрекеттеріне,
оның ішінде:
монополиялық жоғары (төмен) бағалар белгілеу;
субъектілермен жасалған бірдей келісімдерге объективті негізделмеген
себептермен әртүрлі бағалар не әртүрлі шарттар қолдану;
өзінен сатып алынған тауарларды қайта сатуға аумақтық белгілер, сатып
алушылар тобы, сатып алу шарттары, сондай-aқ саны, бағасы бойынша шектеулер
белгілеу;
келісім жасауға нарық субъектісіне өз мазмұны бойынша немесе іскерлік
айналым дәстүріне сай осы келісімдердің нысанасына қатысы жоқ қосымша
міндеттемелер қабылдату жолымен себеп табу не күштеп таңу;
тиісті тауарды өндіру немесе өткізу мүмкіндігі бола тұрып жекелеген
сатып алушылармен шарт жасасудан негізсіз бас тарту;
тауарлар ұсынуды бәсекелестер өндіретін не өткізетін тауарларды сатып
алу кезінде шектеулер қабылдаумен себептестіру;
тұтынушылардың сұраныстары немесе тапсырыстары бар тауарларды өндіру
немесе жеткізу мүмкіндігі бола тұрып, оларды өндіру көлемін негізсіз
қысқарту немесе өндіруді тоқтату;
нормативтік құқықтық кесімдерде белгіленген баға белгілеу тәртібін бұзу
сияқты іс-әрекеттеріне тыйым салынады және олар жарамсыз деп танылады.
Нарық субъектілерінің өзінің үстем жағдайын теріс пайдалану мүмкіндігін
немесе бәсекені шектеуді болдырмау мақсатында монополияға қарсы органның
мынадай мәмілелерді жүзеге асыруға алдын ала келісімін алу түрінде
көрінетін экономикалық шоғырлануға мемлекеттік бақылауды монополияға қарсы
орган жүзеге асырады:
1) тиісті тауар нарығындағы үлесі 35 пайыздан асатын нарық субъектісін
құру;
2) тиісті тауар нарығындағы үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық
субъектісін қайта ұйымдастыру (қосу, біріктіру, қайта құру);
3) тұлғаның (тұлғалар тобының) нар ық субъектісінің жарғылық
капиталындағы дауыс беретін акцияларды (үлестерді, пайларды) иеленуі,
сөйтіп осы субъектіде мұндай тұлғаның (тұлғалар тобының) аталған
акциялардың (үлестердің, пайлардың) 25 пайызына және одан астамына билік
етуге құқық алуы, егер осы иеленуге дейін мұндай тұлға (тұлғалар тобы)
аталған нарық субъектісінің акцияларына (үлестеріне, пайларына) билік
етпесе немесе аталған нарық субъектісінің жарғылық капиталындағы дауыс
беретін акциялардың (үлестердің, пайлардың) 25 пайыздан кеміне билік етсе;
4) егер мәміленің мәнін құрайтын мүліктің теңгерімдік құны мүлікті
иеліктен шығаратын немесе біреуге беретін нарық субъектісінің негізгі
өндірістік құрал-жабдықтары мен материалдық емес активтері теңгерімдік
құнының 10 пайызынан артық болса, нарық субъектісінің (тұлғалар тобының)
нарықтың басқа субъектісінің негізгі өндірістік құрал-жабдықтары мен
материалдық емес активтерін меншікке алуы, иеленуі және пайдалануы;
5) нарық субъектісінің бір немесе бірнеше мәмілелер нәтижесінде (оның
ішінде сенімгерлік басқару туралы шарт, бірлескен қызмет туралы шарт,
тапсырма шарты) немесе өзге де тәсілмен нарық субъектісінің кәсіпкерлік
қызметін жүргізу жағдайларын анықтауға не оның атқарушы органының
функцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін құқықтар алуы;
6) белгілі бір жеке тұлғалардың нарықтың екі және одан да көп
субъектілерінің атқарушы органдарында, директорлар кеңесінде (байқаушы
кеңестерінде) қатысуы.
Бұл ретте монополияға қарсы органның рұқсатынсыз жасалған экономикалық
шоғырлану монополияға қарсы органның талабы бойынша жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Заңға сәйкес монополияға қарсы орган тиісті нарықтарда үстем
(монополиялық) жағдайға ие нарық субъектілерін анықтау, сондай-ақ тауар
нарығының жағдайын, ондағы бәсекелестік деңгейін зерделеу және монополистік
қызметтің алдын алу, шектеу және жолын кесу жөніндегі шараларды әзірлеу
мақсатында тауар нарықтарының талдауын жүргізуге міндетті. Сонымен қатар,
ол жыл сайын 1 маусымнан бастап Қазақстан Республикасының Үкіметіне
жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің және монополистік қызметті
шектеу жөнінде қабылданған шаралар туралы есеп беруге міндетті.Заңның жаңа
редакциясына сәйкес үлесі тауар нарығында отыз бес және одан астам
пайыздарды құрайтын нарық субъектісінің жағдайы үстем (монополиялық)
ретінде танылады, егер:
1) тиісті тауар нарығында анағұрлым көп үлеске ие үш нарық
субъектісінің үлесінен аспайтын жиынтық үлесі елу және одан астам
пайыздарды құраса;
2) тиісті тауар нарығында анағұрлым көп үлеске ие төрт нарық
субъектісінің үлесінен аспайтын жиынтық үлесі жетпіс және одан астам
пайыздарды құраса;
Бірақ, үлесі тиісті тауар нарығында он бес пайыздан аспайтын нарық
субъектісінің жағдайы үстем (монополиялық) ретінде танылмады.Субъектілер
қызметін талдаудың деректерін жиынтықтау қарапайым пайдаланушылардың
пакеттерінің көмегімен қолмен енгізіледі. Деректердің жинақталуы мен
сақталуы кейіннен оларды мұрағатқа тапсыра отырып, қағаз тасығыштарда
жүргізіледі. Тарифтердің өзгеруінің серпінін ретроспективті талдау үшін
ақпаратты екінші қайтара сұрауға тура келеді. Қағаз жұмысының үлкен көлемі
уәкілетті органның ұсынылған материалдарды жан-жақты қарау мүмкіндігін және
ең бастысы қабылданған шешімдердің субъектінің өзіне және оның
тұтынушыларының жағдайына әсер ету мүмкіндігін бағалауды шектейді.Нарық
субъектілері қолданыстағы монополияға қарсы заңнамаға сәйкес монополияға
қарсы органға ай сайын қаржы-шаруашылық қызмет туралы есепті, ай сайын -
кәсіпорынның акциялары (үлестері, пайлары) мен өнімдердің монополиялық
түрлері: өндірістің көлемдері, босатылым бағасы және өндірістің табыстылығы
бойынша ақпараттарды сату мен беру туралы мәліметтерді ұсынуға
міндетті.Қазіргі кезде монополиялық саясатта институционалдық та және
жүйелік те проблемалардың бар болуына байланысты бәсекелестік қабілетті
дамыту саласында бірқатар шешілмеген мәселелер әлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 МОНОПОЛИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Монополия және монополиялық 5
билік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
1.2 Мемлекет тарапынан монополияны 12
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
2 МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ ОРГАННЫҢ ЖҰМЫСЫ ҚАҒИДАТЫНЫҢ АЙҚЫНДЫҒЫ МЕН16
АНЫҚТЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.1 Қолданыстағы монополияға қарсы заңнаманы бәсекелестік 16
құқықтық халықаралық стандартына сәйкес
келтіру ... ... ... ... ... .
2.2 Субъектінің монополистік тәртібін және мемлекеттік 26
органдардың бәсекелестікке қарсы іс-әрекеттерін
болдырмау ... .
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ 30
САЯСАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...39
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН 41
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Монополияға қарсы реттеу мемлекеттің бәсеке ережелерін қалыптастырып,
оны жүзеге асыратын бірден бір экономикалық саясат. Қазақстанның
экономикалық дамуындағы негізгі бағыттарының бірі бәсекені қорғау мен
монополиялық қызметті реттеу болып табылады. Монополияға қарсы саясат ең
бірінші, бәсекенің дамуына туғызу мен тұтынушылардың құқығын қорауға
бағытталады. Мемлекет монополизмнің қауіптілігімен бәсекені шектеудің кері
әсерін қадағалап отырады. Бұл саясат екі жақты: бір жағынан ,
монополистердің көп пайда табуға ұмтылыстарын тежеуге, екінші жағынан,
нарық қатынастарында бәсекенің дамуын ынталандыруға арналады. Барлық
елдерде өзінің технологиялық артықшылықтары мен ерекшеліктеріне байланысты
бәсеке жағдайы болуы мүмкін емес немесе сол нарықтың біршама бөлігіне ие
болатын кәсіпорындар болады. Осындай кәсіпорындар монополист кәсіпорындар
деп аталады. Монополист кәсіпорындар табиғи монополия субъектілері және
белгілі бір тауар рыногында үстем жағдайға ие субъектілер болып екі түрге
бөлінеді. Монополизм үнемі және жалпы нарыққа кері әсерін тигізеді деуге
болмайды, сондықтан монополияға қарсы саясат барлық монополизмге қарсы емес
, ол тек нарық құұрылымдарын бұзып, нарық заңдарын өз мүдделері үшін
пайдаланғысы келетін монополияға қарсы саясат жүргізеді.
Тауар нарығы мен бәсекені дамытуға, монополиялық қызмет пен жосықсыз
бәсекенің алдын алу, шектеу мен тыюға бағытталған мемлекеттік саясаттың іс
шараларын жүзегее асыратын Қазақстан Республикасының монополияға қарсы
саясат жүргізетін органы болып саналады. Өазақстан Республикасының табиғи
монополияны реттеу Агенттігі Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрамына
енбейтін орталық атқару органы болып есептеледі. Монополияға қарсы саясат
жүргізу рганы басынан бастап он шақты рет реформаларға шалынды. Соңғы
реформа нәтижесінде бұл агенттік күрделі өзгеріске ұшырады.
Табиғи монополистердің қызметін реттеу мәселесімен табиғи монополияны
реттеу Агенттігі шұғылданады да л, тауар нарығында үстем жағдайда тұрған
монополистер қызметін реттеу мәселесі индустрия және сауда министірлігіне
қарайтын бәсекелестікті қорғау комитетіне жүктелді. Мемлекет әр нарыққа
тиісті экономикалық іс - шаралардың тәртібін жасап, оны жүзеге асырып
отырады.
Кейбір жағдайларда табиғи монополия саласында кәдімгі бәсеке
миханизмі жұмыс істемеуі мүмкін. Қаланың барлық объектілерін газбен
қамтамасыз ететін жалғыз өндірушінің шығындары, дәл осындай қызмет
көрсететін бірнеше компаниялар шығынынан аз болуы мүмкін. Ол компания
жалғыз өндіруші болғандықтан, үкімет олардың өз қызметіне баға белгілеуін
реттеп отырады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының табиғи монополияны реттеу
агенттігінің негізгі міндеттері табиғи монополия субъектілерінің ісін
реттеу және бақылау, мемлекеттік және табиғи монополия субъектілерінің
істерінің аясында тұтынушылардың құқығын қорғау, мемлекеттік мекемелердің
ақылы қызмет көрсету ережелерін бақылау, мемлекеттік монополияға жататын
мемлекеттік мекемелердің істерін қадағалау болып табылады. Республикадағы
монополияға қарсы саясат жүргізуші органның қызметтеріне табиғи монополияны
реттейтін мемлекеттік саясатты, мемлекеттік монополияны реттейтін
мемлекеттік саясатты қалыптастыру , нормативтік – құқықтық актілер мен
заңдарды жетілдіру, қосарлас құрылымдарды құру, тауар нарығындағы үстем
жағдайға ие заңды тұлғаларды бөлу жөнінде ұсыныстар жасау сияқты
стратегиялық шаралар жасалады. Сондай ақ монополияға қарсы орган тиісті
мемлекеттік органдарға қаралуы міндетті мынандай: 1) жеткілікті бәсеке жоқ,
сондай ақ басым дамытуды талап ететін салаларда баға саясатын жетілдіру
туралы, соның ішінде монополиялық қымбат бағаларды болғызбау мақсатында
Қазаұстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен тауарларға
тіркелген мемлекеттік базалар белгілеу туралы, 2) инвесторлар тарту және
бірлескен кәсіпорындар ашу туралы, міндетті лицензиялауды енгізу, рынл\ок
субъектілері монополияға қарсы заңдарды бұзған жағдайда , олардың экспорт
импорт операцияларына тыйым салу және кеден баждарын жетілдіру туралы
қсыныстар енгізеді .
Мемлекеттік монополияға қарсы саясатын жүзеге асыруда Қазақстан
Республикасы территориясында экономикалқ кеңістіктің бірыңғайлылығын
қалыптастыру, коммерциялық ұйымдардың бірігулері, құрылуы және топтасулары,
ірі көлемдегі акция пакетін және басқа активтерді иелену процестері ашық
түрін жүруін қамтамасыз ету,жосықсыз бәсекенің алдын алу мен тыюға
бағытталған жұмыстарды жандандыру негізгі мақсат болып табылады .
Өндіріс пен капиталдың шоғырландыруы және монополияның өсуі ірі
капиталдың экономикалық қуатын арттырады, капитал арқылы олардың саяси
ықпалы да күшейеді .Экономиканы мемлекет тарапынан басқаруда билікті дұрыс
пайдалану Қазақстан халқының тұрмыс тіршілігін одан әрі арттырады.
Парасатты саясат еліміздің экономикалық,әлеуметтік дамуына кепілдік береді
.
1.МОНОПОЛИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКЕТІСІ
1.1 Монополия және монополиялық билік
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің
бірі, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Жетілген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және сатып алушылар саны өте
көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық
бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен
сатушылар жетілген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты
пайдады ең жоғары деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім
көлемін анықтауға ынталанады.
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтынушының
тандауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де өндірушілер
тұтынушының сұранысьш арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монополия
жағдайьшда тұтінушының алдьнда бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұтынушы
қаласа да, қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағайындағын
бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистін үлкен билікке ие
болуына оның тауарының ерекшеленуімен қатар, осы тауардың алмастырушысы аз
болуы да әсерін тигізеді. Бұл 1.1-суретте бейнеленген.
Монополияның ерекшеліктері .
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық -
монополия, ал фирма – монополист деп аталады . Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейді және де
бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз
тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса,
онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қоғам
жалпы белгілі шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемін азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да дүние
жүзінің көптеген елдерінде нарықты монополиялауды шектейтін монополияға
қарсы заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл зандарға қарамастан әлемнің
барлық елдерінде өндіруші-монополистер бар. Экономикалық түрғыдан қарағанда
тиімді болады деп есептелетін кейбір нарықтарды монополиялауға да
мүмкіндіктер туғызылады. Оларды монополиялық нарыққа енудің тосқауылы деп
атайды. Және де олар кез келген жаңа өндірушінін, нарыққа кіруіне
мүмкіндік бермейді.
Бұл шектеулер төмендегідей:
1) ірі өндірістің басымдылығы;
2) легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың
жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндіру үшін
өкіметтен алынған ерекше ерекше құқықтар);
3) бәскелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің үсақ өндірушілермен саластырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Мысалы, ұсақ бәсекелестердің шикізат көзіне, несиеге,
нарықтық ортаға шығуына ірі өндірушілер тосқауыл қоя алады.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі ірі
өндірістің шығындары үсақ өндірістің шығындарынан гөрі төмен болатна
практика жүзінде дөлелденген. Мысал ретінде табиғи монополияны айтуға
болады.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар құқықтық
шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі - жеке
меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін шикізат
болса, онда бұл фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға патенттер
мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса, онда ол
өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Легальды тосқауылдың
негізгі мәнін былай түсінуге болады. патентің болса - құқығың бар, ал
патент жоқ болса - құқығың да жоқ. Бұл жағдайдың біздің мемлекетіміз үшін
маңызы зор, өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан жаңалықтардың
көбінің мемлекетаралык патенті жоқ болды, сондықтан да бұл жаңалықтарды шет
елдің адамдары тегін пайдалануда.
Легальды тосқауылдың тағы бір түрі жеке өндірушіге мемлекет тарапынан
белгілі бір тауарды өндіруге ерекше түрде (монополиялық) құқық беру. Бұндай
жағдайда елдің үлттық қауіпсіздігі көзделеді. Көп жағдайда арақ-шарап
өнімдері, қару-жарақ шығару, дөрі-дөрмек шығаруда қолданылатын есірткілік
заттар бір мемлекеттік фирмада өндіріледі.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі -демпинг -
бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік қүнынан төмен
бағамен сату. Ірі фирмалар - олар мүмкіндігі мол монополистер.
Олардың қаржы мүмкіндіктері де жоғары. Сондықтан да тауарларды
өздеріне тиімсіз бағамен ұзақ уақыт сату арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан
ығыстырады. Ұсақ фирма шыдамай нарықтан кеткен соқ, ірі фирма
бағаны көтере отырып, өз шығынын қайтарып алады. Өкімет тарапынан
бәсекені әділетсіз жүргізу қадағаланады.
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның
төмендегідей түрлері болады:
1) Жабық монополпя. Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер көмегімен
қорғалған.
2) Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өндіру,
оны екі немесе одан да көп фирмаларда өндіргеннен арзанға түсетін
өндіріс саласы.
3) Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек қана бір
фирма болып және оның бәсекелестіктен ешқандай арнайы
қорғанышы жоқ болатын жағдай.
Монополистің өнім көлемін белгілеуі
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
мақсаты - пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист
жалғыз өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз
шешімі бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің
сұраныс қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да,
монополист төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлшерін нарықта
арттыруы мүмкін. Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін
болғандықтан, тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсетеді. Демек,
монополиялық фирманың сұраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп
табылады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама
болады және өндіріс көлемінің функциясьш көрсетеді:
Р = Р(Q) (1).
Жалпы жағдағда сұраныстың икемділік коэффициенті Е0 , демек
монополиялық нарықта тауардың бағасы өңдірістің шекті шығынына қарағанда
жоғары болады, яғни РМС. Монополиялық нарықта Р = МС теңдігі Е = 0
болғанда ғана орын алады, ал басқа жағдайларда Р МС. Бұл монополистің
белгілейтін бағасы шекті шығыннаң сұраныс икемділігіне кері пропорционал
шамаға артық болатының көрсетеді. Шекті түсімнің формуласынан, монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сұраныс икемділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты талдау үшін, сұраныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипатгайтын кесте,
құрамыз.
Кесте 1 - монополистің сұраныс қисығы
Сұраныс икемділігі Шекті түсім, МR Жалпы түсім, ТR
1.Икемді сұраныс МR0 ТR өседі
2. Сұраныстың бірлікМR=0 ТR ең жоғары
икемділігі Е=-1 деңгейге жетеді
3. Икемсіз сұраныс МR0 ТR төмендейді
-1Е0
Егер монополистің сұраныс қисығы түзу формада болса, онда шекті
түсім қисығы қөлденең осьте сұраныс қисығының жартысын қиып өтеді. Бұл
ереже сұраныс қисығы түзуден өзге формада болатын жағдайда қолданылмайды.
Ешқандай өндіріс шығынсыз шекті шығындары өңдірістің кез келген көлемі үшін
МС0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға МС= МR болғанда жететін болғандықтан,
өндіріс көлемі ұтымды болу үшін, ол кез келген өнім көлеміне сәйкес болатын
шекті түсім оң сан болатын, жағдайды көздейді, яғни МR0 немесе Р(1+1Ер)
0.
Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс оң болады,яғни
- ∞Е-1.
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда, MR =
MC теңдігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нәтиже
маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші енім шығару
және оны сату келемін өзінің өніміне сұраныс икемді болғанда ғана кеңейте
түседі.
Енді, монополистін, ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама - баға мен өнім көлемі бар екенін
ескеруіміз керек. Осы себептен пайданы барынша кебейту есебінің шешуі 2
кезеңнен тұрады. Бірінші кезенде, шығарылатын өнімнің үтымды көлемі (Qm),
ал екінші кезенде тауардың монополиялық нарық бағасы (Рm) анықталады.
Берілген есептің графиктік шешімін көрсетеміз.
1.Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып, МR= МС болғанда
шығарылатын үтымды өнімнің санын анықтаймыа Суретте ол Qm көлеміне сәйкес
келеді. Екінші кезенде монополиялық нарық бағасы анықталады. Ол үшін
өндіріс кагемі мен ( Qm) сұраныс қисығының АR қиылысу нүктесін тапса
болганы. 1.2-суретте нарықтың монополиялық бағасы Рт әрпімен
көрсетілген. Бағаның Рт нүктесінен кез келген ауытқуы
монополистің пайдасын көбейтпейді. Мысалы, егер монополист бағаны
Р1 деңгейінде белгілесе, онда берілген баға мен Q2 көлемі үшін
шекті түсім шекті шығындардан жоғары болады. Демек, өнім шығаруды
көбейтсе, онда жалпы пайда да көбейеді
1.2 – сурет Монополистің пайдасын барынша көбейту .
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сұраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір-біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады.
Монополиялық биліктің көрсеткіштері
Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына өсерін
тигізе алмайды, баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Өндіруші тауардың
нарықтағы бағасына әсерін тигізге және баға шекті шығындардан жоғары
деңгейде белгіленетін болса, онда біз жеке өндірушінін, монополиялық
билігінің екендігін айтамыз. Ал монополиялық биліктің күшін бағалау үшін,
Абба Лернер көрсеткішін қолданады. Ол былай анықталады:
L=P-MCP (2) .
Берілген коэффициент нарықтағы тауардың бағасьның
шекті шығындардан ауытқу деңгейін анықтайдs және оның мәні
0-ден 1-ге дейін өзгеріп отырады.
Көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса, монополиялық билік солғүрлым
күшті болады. Монополистің тепе-тендік жағдайында:
Р {1Е+1}=МС екенін біле отырып, Лернер көрсеткішін мына
түрде де жазуға болады:
L=P-MCP=-1E
Бұдан байқайтынымыз: монополиялық биліктің күші, басқа жағдайларды
түрақты деп үйғарғанда, сұраныс икемділігіне кері пропорционалды
болады, демек, өнімге деген сүраныс икемсіз болғанда монополиялық
билік күшейе түседі.
Нарықты монополиялаудың белгілері
Нарықты монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
1) бір фирманың қолында нарьтқтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2) ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы ;
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш
көрсеткішке жүгінеді: айналым мөлшері, жұмыспен қамтылғандар
саны және капитал мөлшері. Монополияға қарсы
саясатшылдардың көзқарасымен қарағанда ең негізгі көрсеткіш болып айналым
мөлшері есептеледі. Бұл мөлшер тауар ұсынысының қай
бөлігі бір фирманың қолында шоғырланғанын көрсетеді. Ірі
фирмалардың нарықтык үлесін анықтау үшін экономистер бірнеше
индекстерді пайдаланады. Соның бірі - Херфиндаль-Хиршман индексі (Ihh)
Ihh=(х1)2+(х2)2+...+(хn)2 (3) .
мұнда, х1 - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардsң әрқайсының
үлесі. Индекстің мәні үлкен болған сайын саладағы
фирмаларды шоғырлану деңгейі жоғары болады.
Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері
Нақты өмірде фирма басқарушыларының орташа және шекті түсім қисықтары
туралы шектелуі ақпараттар алып отырады. Соған қарамастан, олар МR=
МСболғандағы өнім шығару көлемі мен бағаға қатысты шешім қабылдаулары тиіс.
Монополиялық бағаны аңықтау барысында осы шартты пайдалануды практикада
жеңілдету үшін, Бас бармақ ережесін қолданады. Бұл ереженің негізі: шекті
шыфғандарға белгілі мөлшерде үстеме баға қосу арқылы тауардың бағасын
анықтау болып табылады және төменгідей тәсілмен есептеледі:
Р=МС1+1Е (4) .
Ұзақ мерзімді кезеңдегі монополиялық тепе-тендік
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирмалар
саны уақыт ағымында өзгермесе, онда осы салада үзақ мерзімді кезңде тепе-
теңдік орнығады деп аңықталық. Бұл жағдайға жететін басты шарты осы
нарықта жұмыс істейтін фирмалардың оң экорномикалық пайдасынынң болмауы.
Ұзақ мерзімді кезенде монополиялық тепе-тендікті зерттеу, келесі
сұрақтардың мазмұнын түсінумен тығыз байланысты:
1) қпандай жағдайларда жалғыз өндіруші ұзақ уақыт кезеңінде өзінің
нарықтағы монополиялық билігін сақтай алады,
2) егер салада ұзақ мерзімді кезенде тепе-тендік орнаса, онда монополист
бірнеше зауыттар салу арқылы өндіріс ауқымын кеңейтуге қандай
объективті күштер интермелейді.
Ұзақ мерзімді монополиялық тепе-тендікке жетудің негізгі шарты жеке
өнім өңдірушінің оң экономикалық пайда табуға мүмкіндігі болуы. Тек осы
жағдайда ғана өнім өндіруші өз нарығын басқа өндірушілердің еркін ағынынан
қорғай алады. Экономикалық пайда алу мүмкіндігі өңдірістің орташа
шығындарымен монополиялық бағаның арақатынастырына байланысты. Тауардың
бағасы монополистің ұзақ мерзімдегі орташа шығындарынң жоғары болған
жағдайда ғана, өндіруші оң экономикалық пайда болады.
Бір зауытпен жұмыс істейтін монополия
Монополистің алдында үзақ мерзімді кезенде өнім шығару көлемін арттыру
мақсаты тұр делік. Бұл мақсатты ол екі жолмен шеше алады.
Біріншісі, зауыттың өндіру қуатын кеңейту, ал екінші жолы екінші, үшінші
т.б. зауыттарды салу. Бір зауытпен жұмыс істейтін монополистің іс-
әрекетімен кеңірек танысайық. Ұзақ мерзімде монополист өндіретін өнімінің
үтымды санын үзақ мерзімдегі шекті шығынның шекті түсімге тең болған
жағдайында анықтайды :
LRMC = MR (5).
Өнім шығару көлемін ұлғайтумен үзақ мерзімді орташа шығындардың азаюы
қатар жүріп отырған жағдайда монополист тек қана бір зауытта өнім
өндіреді.Өндіріс шығындары LRAC – ға қарағанда жоғары болып тұрғанда
,монополист өндіріс ауқымының тиімділігін дұрыс пайдалана алмайды,демек
оған 2-зауытты салудың керегі де жоқ.Басқаша айтқанда,LRMCLRAC болғанша
монополист бір зауытпен жұмыс жасайды .
Егер, одан өнім шығару орташа шығындардың өсуіне әкеліп соқтырса, онда
монополистке бір ғана зауытты пайдалану тиімсіз болады. Бүндай жағдайларда
монополист көбінесе екінші зауыт салу туралы шешім кабылдайды.
Нәтижесінде, өндіріс көлемі айтарлықтай өседі, бірақ өндірістің орташа
шығындары LRАСmin деңгейінде болады. Жалпы жағдайда монополист өндірісте
(МR) шекті түсім LRACmin-га тек болған жағдайға сәйкес келетін өнім көлемін
шығарады және бүл кезде бірнеше зауытта өнім өндіреді. Сонымен қатар осы
зауытгардың әрқайсысында шығарылатын өнім көлемі LRACmin -ға сәйкес келуі
керек, басқаша айтқанда Q*-ге бөлінетіндей шама болу керек.
Монополист өндірісті, зауыттардың әрқайсысында өнім шығару кезінде шекті
шығындары шекті түсіміне тең болатьгадай етіп орналыстырады:
LRACmin = LRMC = MR (6) .
Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист-өндірушілер тауардың
бағасын жоғары деңгейде белтілейтінін және өнімді бәсекелес фирмадан аз
көлемде үсынатының өткен талдауда байқадық. Осы жағдайдың нәтижесінде
тұтынушылар тауар үшін жоғары баға төлейтін болады, ал бұл басқа жағдайлар
түрақты деп үйғарғанда халықтың әл-ауқатын нашарлатады. Демек, монополиялық
өндірушілер қызметі қоғамға белгілі бір дөрежеде ауыртпашылық түсіреді, әрі
өмір сүру деңгейін төмендетеді.
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын, түтынушылар мен
өндірушілердің бәсекелес нарықтан монополиялық нарыққа көшу кезіндегі жалпы
үтымдары өзгеруін салыстыра отырып бағалаймыз. Қарастырып отырған фирманын,
монополия кезіндегі және бәсеке нарығындағы шекті шығын қисықтары біркелкі
болады деп ұйғарайық.
Онда біз графикте бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің, тепе-тендік
жағдайьн көрсете аламыз.
1.3-суретте монополиялық баға мен өнім шығару көлемі Рm және Qm, ал
бәсекелес бағамен өнім шығару көлемі Рк және Qк деп белгіленген. Енді
бәсекелес нарықтан монополияға ауысқан уақытта тұтынушылардъщ жалтты үтымы
қалай өзгіретіндігін есептейміз: тауар бағасы Рк -дан Рm -ге дейін өсті,
нәтижесінде тұтынушылар осы тауарды түтынуды Qk-дан Qm-ге дейін азайтады.
1.3-сурет .Монополияның әлеуметтік ауыртпашылығы .
Тауарды жоғары деңгейдегі бағамен сатып алғанда түтынушылардың
кей бөлігі А тікбүрышы ауданы шамасында үтымдарынан айрылады. Ал
тауарды Рm бағасымен алуға шамасы жетпейтін түтынушылар В үшбұрышы
ауданына тең болатын үтымнан айырылады.
Сонымен, тұтынушы үтымының жалпы мөлшері (А + В)-га азаяды.
Монополист тауарды жоғары бағамен сата отырып, қосымша пайда алады, ол
графикте А тікбүрышы болады. Бірақ тауар санының Qк -ден Qm-ге дейін азаюйы
монополистің пайдасын С үшбүрышsна азайтады. Нәтижесінде монополисгің
жалпьт пайдасы (А - С) -ға тен, болады. Монополистің пайдасsнан
түұтынушылардың көрген зиянының
көлемін алып тастаймыз, сондағы (В+С) – таза шығындар шамасы болады. Бұл
шаманы қоғамның монополиядан шегетін әлеуметтік зардабы деп атаймыз.
Сонымен, неғүрлым түтынушы үтымының көп бөлігн
монополист меншігіне ауысатын болса, солғүрлым қоғамі
монополиялық биліктен көп зардап шегеді.
1.2 Мемлекет тарапынан монополияны реттеу
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялі биліктерін шектеу
үшін белгілі зандар қабылданып олардың қызметтерін реттеуде әр
түрлі мехаңизмдерді пайдаланады. Мысалы, жоғары деңгейдегі
баға белгілеу, салықтар және т. б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік, үстемдік жүргізу арқылы
тауарлардың бағасын неғүрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғүрлым
төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополи-ялық
билігін тежеу үшін арнайы зандар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу
үшін түрлі реттеу меха-низмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны
шектеу, реттеу және салық салу. Енді осы айтылған төсілдер монополиялық
фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі баға қою
арқылы реттеуді көрелік. Бұл баға монополистің МR = МС тепе-тендік
бағасынан төмен болу керек. Енді бұны график түрінде көрсетейік .
1.4-сурет .Бағаны реттеу
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р1 бағасы қойылды дейік.
Соның нәтижесінде тауардың бағасы монополия бағасынан төрі төмендеп, ал
өнім көлемі Q1-дейін көбейді№ бағаны реттеудің ең төменге деңгейі бәсеке
нарығының бағасына келіп тіреледі, одан әрі баға төмендесе, өнім көлеміне
азаюына әкеліп соқтырады, яғни монополистің іс-әрекетіне теріс әсерін
тигізіп тұр, бірақ бұл әдістің шектеуі болады. Бағаны реттеудің
ең төменгі деңгейі бәсеке нарығының бағасына келіп тіреледі, одан баға
төмендесе, өнім көлеміне азаюына әкеліп соқтырады, яғни
монополистің іс-әрекетіңе теріс әсерін тигізеді. Монополияға бағаны Рт
-нан жоғары белгілесе, ондай жағдайда да баға монополиялық фирманың
жүмысына теріс әсер етеді. Сондықтан бағаны реттегенде Рг бәсеке бағасынан
жоғары, ал монополия бағасынан төмен болуы керек: Рк Рг Рт.
2.Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті шығындары
түрақты деп ұйғарайық. Мемлекет тарапынан монополиялық өндірушіге қосымша
салық салынды дейік .
1.5-сурет Монополиялық фирманың тауарына салық салу .
LRМС - шекті шығын;
Т - салық;
Р1 - монополистің салық салынғанға дейінгі жағдайы, ал Р2,Q2 ~ салық
салынғаннан кейінгі баға мен өнім көлемі.
Шекті шығьш қисығы LRМС салық көлеміне тең шамаға жоғары қарай жылжиды,
себебі салық мөлшерін өндіруші өз шығьгадарына қосады: LRМС + Т. Сондықтан
салық салынғаннан кейін тауарды бағасы да жоғарылайды, бірақ баға түтел
салық көлеміне көбеймейді ол салық шамасынан аз болады Р2 – Р1 Т.
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытта қосымша салық
салынса, баға салық мөлшеріне өсетіні белгілі. Ал монополия кезінде баға
салық мөлшерінен аз шамаға көбейіп түр, сондықтан монополистердін, іс-
әрекеттерін салық механизмі арқылы
реттеу оң нәтиже береді деп айта аламыз.
Бағалық дискриминация
Егер монополиялық билігі бар фирма, тұтынушылардың сұраныс икемділігін
ескере отырып, бір тауарды тұтынушылардың әр түрлі категориясына әр түрлі
бағамен сатса онда, ол бағалық дискриминация (құқын шектеу) саясатын
жүргізеді деп айтамыз . Монополист бағанлық дискриминация саясатын,
қайталанып сатуға жатпайтын тауарлар өндіргенде ғана іске асыра алады . Бұл
жағдай орындалмаса бағалық дискриминация саясаты алыпсатарлыққа әкеліп
соқтырады да, монополиске қосымша пайда алуға мүмкіндік бермейді .
Монополистің бұл саясатын жүргізудің негізгі тәсілі сұранысы икемді және
икемсіз тұтынушылардың табысын өзара қайта бөлу болып табылады және
көбінесе бұдан сұранысы икемсіз тұтынушылар ұтуы керек .
Егер монополист әрбір тұтынушыға жеке баға тағайындайтын болса, онда
біз жетілген бағалық дискриминация саясатын көреміз
Егер монополист : тауарды тұтынушылардан барлық тобына бірдей бағамен
сататын болса, онда РmBDP1 тікбұрыштың ауданына тең пайда алады. Ал
жетілген бағалық дискриминация саясатын жүргізген жағдайда, ол тұтынушылар
санын көбейтеді. Бағаны төмендеткен уақытта, ол шекті шығындардан төмен
болмауы керек .Монополист бағаны Р – нан жоғары белгілегенде экономикалық
пайдасын АВР үшбұрышының ауданына көбейте алады .Тауардың бір данасының
бағасын Р – нан төмен белгілеген жағдайда, монополист өз тауарын сатып
алушылардың санын көбейтеді немесе табысы төмен тұтынушыларды қамту арқылы
пайдасының шамасын BCD үшбұрышының ауданына жоғарылатады.
Сонымен,монополист жетілген бағалық дискриминация саясатын жүргізгенде
экономикалық пайдасын АСР үшбұрышының ауданы шамасына дейін ұлғайтады.
Бұдан төмендегідей қорытынды шығаруға болады .
1.6- сурет. Жетілген бағалық дискриминация
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде тұтьынушы
ұтымын түгелдей иемденіп алады. Бірде-бір тұтынушы ұтым ала алмайды, себебі
монополист сатып алушының әрқайсына төлей алатын ең жоғары деңгейдегі
бағаны белгілейді .Сондықтан тұтынушы ұтымы түгелімен монополиске пайда
ретінде келіп түседі. Мемлекеттік басқару ұжымдары бағалық дискриминация
саясатына өте қатаң қарамайды, себебі монополистер бұндай саясат жүргізе
отырып өнім шығару көлемін ұлғайтады [1,б. 302-322].
2 МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ ОРГАННЫҢ ЖҰМЫСЫ ҚАҒИДАТЫНЫҢ АЙҚЫНДЫҒЫ МЕН
АНЫҚТЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.1 Қолданыстағы монополияға қарсы заңнаманы бәсекелестік құқықтық
халықаралық стандартына сәйкес келтіру
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркім нің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалануға құқығы бары көзделген. Монополистік қызмет заңмен реттеледі
және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге тыйым салынады.
Монополияға қарсы реттеу жүйесі экономиканың дамуы мен қайта
құрылуымен қатар жетілдіріледі. Монополияға қарсы саясаттың заңнамалық
және институционалдық негіздері жақсарып, монополияға қарсы орган
қызметкерлерінің білімі мен дайындықтары көтеріледі.Осы Бағдарламаны
әзірлеу тауар нарықтарында еркін бәсекелестікті дамыту, елдің экономикасын
мемлекеттік реттеудегі, оның қызметінің тиімділігін арттырудағы монополияға
қарсы органның рөлін күшейту, оның рөлі мен өкілеттіктерін жұртшылыққа
түсіндіру, сондай-ақ заңнамалық базасын жетілдіру үшін тартымды және ашық
жағдайларды құру қажеттілігінде туындаған. Қазіргі уақытта, нарықтағы
тиімді бәсекелестік салалардың көпшілігінде өздігінен өзі дамымайды,
мақсатты мемлекеттік саясатқа орай дамиды. Бәсекелестік саясатты тиімді
жүргізу осы саладағы арнайы заңнаманы әзірлеуді, институционалдық құрылымды
және құқық қолдану тәжірибесін жетілдіруді болжайды.Бәсекелестікке
жәрдемдесу саясаты мен экономикалық үдерістерді монополияға қарсы реттеу
Қазақстанның экономикалық дамуының басым бағыттарының қатарына кірді. Егер,
қоғам оның артықшылықтары мен ондағы пайдалар туралы жеткіліксіз құлағдар
болса, бәсекелестікті қорғау мен насихаттау мүмкін емес.Соңғы жылдары
экономикалық биліктің шоғырлану және ірі көлденең біріккен құрылымдарды
қалыптастыру, сондай-ақ нарықтағы компаниялардың келісілген іс-әрекеттері,
жосықсыз бәсекелестік және монополиялық пайдаларды алу фактілері тұрақты
сипат ала бастады. Бұл бәсекелестік күрестің ұлғаюына және осы саладағы
білімдерінің нарықтық қатынастар субъектілерінде болмауына негізделген.
Нарықтың барлық қатысушылары үшін тең жағдай жасауға және нарықтық
күштерді дамыту пайдасына қоғамдық сананы қалыптастыруға жәрдемдесетін
бәсекелестікті насихаттау және білімдерді тарату - негізгі мақсаты нарықтың
барлық субъектілеріне арналған тең құқықтық мүмкіндіктерді қамтамасыз ету
болып табылатын Моноплияға қарсы саясаттың маңызды құрауыштары.Егер,
мемлекет әлемдік экономикада толыққанды әріптес болу мақсатын қоятын болса,
онда бірінші кезекте, ұлттық өнімнің бәсекелестік қабілетін дамыту қажет.
Қазіргі заманғы монополияға қарсы жүйесіз осы міндетті іс жүзінде шешу
мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің соңғы сөз
сөйлеулерінде Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру жөніндегі міндеттерді қойды. Нарықтық экономиканың негізгі
қозғалтқышы ретінде бәсекелестікті дамыту осы қызметтегі басымдықтардың
бірі ретінде белгіленді; халықаралық бәсекелестік құқықтың талаптарына
жауап беруі тиіс монополияға қарсы заңнаманы жетілдіру жөніндегі
міндеттерді қойды.Республиканың ішкі бәсекелестігін дамыту үшін монополияға
қарсы заңнаманы және оны қолданудың құралдарын күшейту ғана емес, сонымен
бірге күшті монополиялық орган қажет.
Қазіргі уақытта, республикада міндеті мыналар арқылы тауар нарықтарында
бәсекелестікті дамыту болып табылатын Қазақстан Республикасы Индустрия және
сауда министрлігінің құрылымындағы Бәсекелестікті қорғау комитеті осындай
орган болып табылады:
жосықсыз бәсекелестіктің алдын алу;
бәсекелестікке қарсы іс-қимылдарды бақылау;
тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайды теріс пайдалануға жол
бермеуді бақылау;
монополистің монополиялық жоғары немесе төмен бағаларын белгілеуіне жол
бермеуін бақылау;
экономикалық шоғырлануды бақылау.
Монополияға қарсы орган 2004 жылдың соңында Мемлекет басшысының
тапсырмасы бойынша табиғи монополиялардың бәсекелестікті қорғау жөніндегі
функцияларын тарифтік реттеу жөніндегі функциялардан бөліп алу нәтижесінде
құрылды. Республиканың монополияға қарсы органдарын алғаш құру кезіндегі
сияқты бәсекелестікті қорғау жөніндегі функциялар табиғи монополияларды
тарифтік реттеуден тағы да институционалды тәуелсіз болып шықты, бұл
халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Монополияға қарсы органдардың
тарифтік реттеуден осылайша бөлінуі мен тәуелсіздігі әлемнің дамыған
елдерінің көпшілігіне тән. Бұған қоса шет елдердің монополияға қарсы
органдарының негізгі фукцияларының бірі өзінің соңғы іс-әрекеттерімен
бәсекелестікті шектеуге және монополистерге негізделмеген тарифті
белгілеуге жол бермеу мақсатында тарифтік және салалық реттеулер қызметі
үшін бақылау болып табылады.
Мәселен, 2006 жылғы 9 айда монополияға қарсы орган тауар нарықтарының
36 талдауын жүргізді, нәтижесі бойынша экономикалық, ұйымдастырушылық және
әкімшілік шектеулер, нарықтық инфрақұрылымның дамымағандығы, экологиялық
шектеулер анықталды.Жүргізілген талдаулар нәтижесінде Тиісті тауар
нарығында үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектілерінің
мемлекеттік тізіліміне (бұдан әрі - Тізілім) тиісті өзгерістер мен
толықтырулар енгізіледі, 2006 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша оның
республикалық бөлігінде 61 нарық субъектісі бар, оның ішінде, отын-
энергетикалық кешені - 12; ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп - 3; көлік және
байланыс - 26; мемлекеттік кәсіпорындар - 13; мемлекеттік мекеме - 1 және
өзге де салалар - 6.Тізілімнің жергілікті бөлігінде 821 нарық субъектісі
бар, оның ішінде: отын-энергетикалық кешені - 235; ауыл шаруашылығы және
өнеркәсіп - 140; көлік және байланыс - 106; мемлекеттік кәсіпорындар - 171;
мемлекеттік мекеме - 1 және өзге де салалар - 169.
Компаниялар мен мемлекеттік органдар жүзеге асыратын бәсекелестікке
қарсы әрекеттер нарықтық тетіктердің жұмыс істеуін бұзуға әкелетін
экономикалық дамуға теріс әсер етеді.Кейбір мемлекеттер осыған ұқсас
әрекеттердің алдын алу және жолын кесу мақсатында монополияға қарсы саясат
шеңберінде қабылданған арнайы заңдардың базасында құқықтық реттеуді жүзеге
асырады.Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы Қазақстан
Республикасының Заңы (бұдан әрі - Заң) бәсекелестікке жол бермеуге немесе
жоюға алып келетін мемлекеттік органдардың кесімдеріне, іс-әрекеттері мен
келісімдеріне айрықша тыйым салуды енгізеді. Аталған тыйым салу Қазақстан
Республикасының бәріне дерлік мемлекеттік органдарына, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына, аталған органдардың өзге де функциялары мен құқықтары
берілген билік органдары мен өкілдік билік органдарын қоспағандағы
ұйымдарға таралады.Егер, олар шаруашылық жүргізуші субъектілердің
дербестігін шектесе немесе жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және өзінің нәтижесі бір мезгілде бәсекелестікке жол бермеу, шектеу, жою
және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделерін қорғау болатын немесе
болуы мүмкін қызметінің кемсітушілік жағдайын жасаса, аталған органдардың
іс-әрекеттері мен шешімдеріне заңмен тыйым салынады және мемлекеттік
органдардың бәсекелестікке қарсы іс-әрекеттері болып табылады. Заң сондай-
ақ мемлекеттік органдардың нәтижесінде бәсекелестікке жол бермеу, шектеу
немесе жою орын алған немесе орын алуы мүмкін өзара не олардың және
шаруашылық жүргізуші субъектінің арасындағы келісімдерге немесе
үйлестірілген іс-қимылдарға қатысуына тыйым салынады. Заңда бағаға әсер
етуі, нарықтарды бөлуге немесе нарықтарға қолжетімділікті шектеуге не одан
бәсекелестерді жоюға алып келуі мүмкін нақты ұсыным бар, бірақ тізім
жеткілікті болып табылмайды [2].
Мемлекеттік органдарға бәсекелестікті шектеуге бағытталған кесімдерді
қабылдау мен іс-әрекеттер жасауға тыйым салу іс жүзінде барлық дамыған
елдердің монополияға қарсы заңнамасына енгізілген.Салалық мемлекеттік
органдар реттелетін салаларды дамыту мақсатында өздері шығаратын
кесімдердің бәсекелестікті шектеу мүмкіндігін болжамайды, сөйтіп дамушы
салалардағы бәсекелестікті шектейтін жағдайлар орын алған.Сонымен бірге,
нарықтағы бәсекелестіктің жағдайларын бұрмалауға алып келетін импорттық
тарифтер мемлекеттік органдардың тарапынан шетелдік бәсекелестіктен ұлттық
өнеркәсіпті қорғаудың дәстүрлі және кең пайдаланылатын құралы болып
табылады. Кедендік-тарифтік шаралармен қатар тең емес бәсекелестік шартын
жасайтын мүдделі компанияларға мемлекеттік органдардың көптеген рұқсаттарын
берумен байланысты қорғаудың тарифтік емес шаралары пайдаланылады.Импорттық
квоталар - импортты сандық шектеу тарифтік қорғаудың тәсілдерінің бірі
болып табылады. Мемлекет квоталарды енгізу кезінде әкелуге рұқсат беретін
лицензиялардың шектелген санын береді және лицензияланбайтын импортқа тыйым
салады. Қазіргі уақытта, Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (бұдан әрі - ДСҰ) ережесі
ерекше келісілген жағдайларды қоспағанда, импорттық квоталарды қолдануға
тыйым салады.Мыналар импорттық квоталарды қолданудың теріс салдарлары болып
табылады: импортты шектеу, тауар тапшылығының туындауы және сәйкесінше,
нарықтағы, әсіресе, бәсекелесетін отандық сала бар сұранысты дербес
қанағаттандыра алмайтын бағаның өсуі.Соңғы жылдары демпингке қарсы және
өтемақы шаралары сияқты нарықты қорғаудың тарифтік емес шаралары кең
қолдану тапты. Шетелдік сарапшылар жүргізген экономикалық талдау
нәтижелеріне сәйкес нақты қазіргі демпинг пен субсидиялардың жағдайында
экспорттаушы елдерде ғана емес, сонымен бірге осы шараларды енгізетін елде
де экономикалық шығындарға алып келеді.
Қазақстан Республикасындағы тамыр-таныстық саясат сыртқы сауда
саясатының бөлігі болып табылады және тиісті мемлекеттік органдар іске
асырады. Монополияға қарсы органның осы саясатты жүргізуге әрекет ету
мүмкіндігі жоқ және сондықтан да ол қоғамның белгілі бір бөлігінің мүддесін
көрсетеді және ішкі және халықаралық нарықтардағы қалыпты бәсекенің
шарттарын бұзады.Бәсекелестікті бұзатын мемлекеттік органдар әрекеттерінің
басқа тобы шетелдік бәсекемен тікелей байланысты емес ішкі әрекет болып
табылады. Олар бюджеттік субсидиялар, өнеркәсіптік немесе ғылыми-техникалық
саясат шаралары, жекелеген салаларды, өңірлерді, өндірістерді қолдау,
жекелеген кәсіпорындар үшін жеңілдікті немесе қызметтің керісінше,
кемсітушілік жағдайлар жасау нысанында іске асырылуы мүмкін. Ішкі
әрекеттер, сыртқы әрекеттер сияқты жалпы және селекциялық сипатқа ие.Сыртқы
шараларға қарағанда, ДСҰ ережелерімен реттелетін ішкі шектеу шаралары
мемлекеттің дәрігейі болып қала береді.Әлемнің көптеген елдерінде үкімет
экономиканың белгілі бір саласын, бірінші кезекте ауыл шаруашылығын
қолдауға асығады. Үкіметтік қолдауды қорғаныстық кешен, ғылыми-техникалық
әзірлемелер жиі пайдаланады. Көптеген елдердің заңнамасы қоршаған ортаны
қорғауды, ғылыми-техникалық әзірлемелерді мемлекеттік қолдауға,
экономиканың жаңа салаларын дамытуға, дағдарысты салалардағы қайта
құрылымдауға негіздемелі түрде жол береді.Мемлекеттік органдардың ішкі
нарықтағы бәсекелестікті ақтаусыз шектейтін жағдай орын алады. Бұл жерде
жалпы сипаттағы шаралар үкіметтің өзі мемлекеттік қолдауға лайықты
салаларды немесе өндірістерді таңдағанда және оларға әрқалай жәрдем
көрсеткенде өнеркәсіптік немесе ғылыми-техникалық саясат шеңберінде басты
түрде алдын лала қабылданады.
Қолданыстағы монополияға қарсы заңнамаға сәйкес мыналар:
бәсекелестікке қарсы келісім (келісілген іс-әрекеттер) - тараптардың
бәсекені шектеуге немесе жоюға, кәсіпкерлік қызметте негізсіз артықшылықтар
алуға бағытталған кез келген шарттық қатынастары:
тауарларды сатып алудың немесе өткізудің келісілген бағаларын не басқа
жағдайларын белгілеу (ұстап тұру);
бағаны көтеру, төмендету немесе ұстап тұру не сауда-саттыққа қатысушылардың
арасындағы өзге де келісімдер нәтижесінде сауда-саттық қорытындыларын
бұрмалау;
тауар нарықтарын аумақтық белгісі, тауарлардың түр-түрі, оларды өткізу
немесе сатып алу көлемі бойынша, сатушылар немесе сатып алушылар тобы
бойынша не басқа белгілер бойынша бөлу;
квоталауды қоса алғанда тауарларды өндіруді не өткізуді негізсіз
шектеу;
белгілі бір сатушылармен не сатып алушылармен шарт жасасудан негізсіз
бас тарту;
тауар нарығына кіруді шектеуге немесе одан белгілі бір тауарлардың
сатушылары немесе олардың сатып алушылары ретінде нарықтың басқа
субъектілерін ығыстыру;
басқа субъектілермен тең шарттарға кемсітетін жағдайлар қолдану;
келісім-шарт жасаушы агенттердің өзінің мазмұны бойынша немесе іскерлік
айналым дәстүріне сай осы шарттардың нысанасына қатысы жоқ қосымша
міндеттемелер (қаржы қаражатын, өзге де мүлікті, мүліктік құқықтарды беруді
және басқаларын негізсіз талап ету) қабылдауы талабымен шарттар жасасу
нарықта үстем (монополиялық) жағдайға ие субъектілердің тыйым салынған іс-
әрекеттері болып табылады.
Бұдан басқа, үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектісінің
тиісті тауар нарығына кіруді шектейтін не бәсекені шектейтін, жоятын және
(немесе) тұтынушылардың заңды мүдделеріне қысым жасайтын іс-әрекеттеріне,
оның ішінде:
монополиялық жоғары (төмен) бағалар белгілеу;
субъектілермен жасалған бірдей келісімдерге объективті негізделмеген
себептермен әртүрлі бағалар не әртүрлі шарттар қолдану;
өзінен сатып алынған тауарларды қайта сатуға аумақтық белгілер, сатып
алушылар тобы, сатып алу шарттары, сондай-aқ саны, бағасы бойынша шектеулер
белгілеу;
келісім жасауға нарық субъектісіне өз мазмұны бойынша немесе іскерлік
айналым дәстүріне сай осы келісімдердің нысанасына қатысы жоқ қосымша
міндеттемелер қабылдату жолымен себеп табу не күштеп таңу;
тиісті тауарды өндіру немесе өткізу мүмкіндігі бола тұрып жекелеген
сатып алушылармен шарт жасасудан негізсіз бас тарту;
тауарлар ұсынуды бәсекелестер өндіретін не өткізетін тауарларды сатып
алу кезінде шектеулер қабылдаумен себептестіру;
тұтынушылардың сұраныстары немесе тапсырыстары бар тауарларды өндіру
немесе жеткізу мүмкіндігі бола тұрып, оларды өндіру көлемін негізсіз
қысқарту немесе өндіруді тоқтату;
нормативтік құқықтық кесімдерде белгіленген баға белгілеу тәртібін бұзу
сияқты іс-әрекеттеріне тыйым салынады және олар жарамсыз деп танылады.
Нарық субъектілерінің өзінің үстем жағдайын теріс пайдалану мүмкіндігін
немесе бәсекені шектеуді болдырмау мақсатында монополияға қарсы органның
мынадай мәмілелерді жүзеге асыруға алдын ала келісімін алу түрінде
көрінетін экономикалық шоғырлануға мемлекеттік бақылауды монополияға қарсы
орган жүзеге асырады:
1) тиісті тауар нарығындағы үлесі 35 пайыздан асатын нарық субъектісін
құру;
2) тиісті тауар нарығындағы үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық
субъектісін қайта ұйымдастыру (қосу, біріктіру, қайта құру);
3) тұлғаның (тұлғалар тобының) нар ық субъектісінің жарғылық
капиталындағы дауыс беретін акцияларды (үлестерді, пайларды) иеленуі,
сөйтіп осы субъектіде мұндай тұлғаның (тұлғалар тобының) аталған
акциялардың (үлестердің, пайлардың) 25 пайызына және одан астамына билік
етуге құқық алуы, егер осы иеленуге дейін мұндай тұлға (тұлғалар тобы)
аталған нарық субъектісінің акцияларына (үлестеріне, пайларына) билік
етпесе немесе аталған нарық субъектісінің жарғылық капиталындағы дауыс
беретін акциялардың (үлестердің, пайлардың) 25 пайыздан кеміне билік етсе;
4) егер мәміленің мәнін құрайтын мүліктің теңгерімдік құны мүлікті
иеліктен шығаратын немесе біреуге беретін нарық субъектісінің негізгі
өндірістік құрал-жабдықтары мен материалдық емес активтері теңгерімдік
құнының 10 пайызынан артық болса, нарық субъектісінің (тұлғалар тобының)
нарықтың басқа субъектісінің негізгі өндірістік құрал-жабдықтары мен
материалдық емес активтерін меншікке алуы, иеленуі және пайдалануы;
5) нарық субъектісінің бір немесе бірнеше мәмілелер нәтижесінде (оның
ішінде сенімгерлік басқару туралы шарт, бірлескен қызмет туралы шарт,
тапсырма шарты) немесе өзге де тәсілмен нарық субъектісінің кәсіпкерлік
қызметін жүргізу жағдайларын анықтауға не оның атқарушы органының
функцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін құқықтар алуы;
6) белгілі бір жеке тұлғалардың нарықтың екі және одан да көп
субъектілерінің атқарушы органдарында, директорлар кеңесінде (байқаушы
кеңестерінде) қатысуы.
Бұл ретте монополияға қарсы органның рұқсатынсыз жасалған экономикалық
шоғырлану монополияға қарсы органның талабы бойынша жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Заңға сәйкес монополияға қарсы орган тиісті нарықтарда үстем
(монополиялық) жағдайға ие нарық субъектілерін анықтау, сондай-ақ тауар
нарығының жағдайын, ондағы бәсекелестік деңгейін зерделеу және монополистік
қызметтің алдын алу, шектеу және жолын кесу жөніндегі шараларды әзірлеу
мақсатында тауар нарықтарының талдауын жүргізуге міндетті. Сонымен қатар,
ол жыл сайын 1 маусымнан бастап Қазақстан Республикасының Үкіметіне
жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің және монополистік қызметті
шектеу жөнінде қабылданған шаралар туралы есеп беруге міндетті.Заңның жаңа
редакциясына сәйкес үлесі тауар нарығында отыз бес және одан астам
пайыздарды құрайтын нарық субъектісінің жағдайы үстем (монополиялық)
ретінде танылады, егер:
1) тиісті тауар нарығында анағұрлым көп үлеске ие үш нарық
субъектісінің үлесінен аспайтын жиынтық үлесі елу және одан астам
пайыздарды құраса;
2) тиісті тауар нарығында анағұрлым көп үлеске ие төрт нарық
субъектісінің үлесінен аспайтын жиынтық үлесі жетпіс және одан астам
пайыздарды құраса;
Бірақ, үлесі тиісті тауар нарығында он бес пайыздан аспайтын нарық
субъектісінің жағдайы үстем (монополиялық) ретінде танылмады.Субъектілер
қызметін талдаудың деректерін жиынтықтау қарапайым пайдаланушылардың
пакеттерінің көмегімен қолмен енгізіледі. Деректердің жинақталуы мен
сақталуы кейіннен оларды мұрағатқа тапсыра отырып, қағаз тасығыштарда
жүргізіледі. Тарифтердің өзгеруінің серпінін ретроспективті талдау үшін
ақпаратты екінші қайтара сұрауға тура келеді. Қағаз жұмысының үлкен көлемі
уәкілетті органның ұсынылған материалдарды жан-жақты қарау мүмкіндігін және
ең бастысы қабылданған шешімдердің субъектінің өзіне және оның
тұтынушыларының жағдайына әсер ету мүмкіндігін бағалауды шектейді.Нарық
субъектілері қолданыстағы монополияға қарсы заңнамаға сәйкес монополияға
қарсы органға ай сайын қаржы-шаруашылық қызмет туралы есепті, ай сайын -
кәсіпорынның акциялары (үлестері, пайлары) мен өнімдердің монополиялық
түрлері: өндірістің көлемдері, босатылым бағасы және өндірістің табыстылығы
бойынша ақпараттарды сату мен беру туралы мәліметтерді ұсынуға
міндетті.Қазіргі кезде монополиялық саясатта институционалдық та және
жүйелік те проблемалардың бар болуына байланысты бәсекелестік қабілетті
дамыту саласында бірқатар шешілмеген мәселелер әлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz