Бюджет мемлекеттің қаржылық жоспары ретінде
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні рөлі
1.1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бюджет мемлекеттің қаржылық жоспары
ретінде ... ... ... ... ..
ІІ тарау. ҚР-ның мемлекеттік бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
2.1. ҚР-ның мемлекеттік бюджет
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы
мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтің алдымызға
міндет етіп қойып отырған бәсекеге қабілетті және дүниежүзінің аса дамыған
50 мемлекетінің қатарына қосылу мақсатында жаһанданған, әрі иновациялық
экономикамызды дамыту мәселесі тұр.Экономика, соның ішінде мемлекеттік
бюджет қоғамның басты қазығы. Себебі, қоғамның басқа салалары ( білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет, ғылыми техникалық прогресс, т.б.) соның
негізінде дамиды. Сондықтан мемлекеттік бюджет мәселесі, оның тепе-теңдігін
сақтау мәселесі , бюджет тапшылығының себеп-салдарларын анықтау жан-жақты
зерттеулерді қажет етеді.Мемлекеттік бюджетті қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизімінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнелетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады.Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бқлігінің қозғалысын анықтайды.Бюджетті негізгі
қаржы жоспары деп моойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды
орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ
қоғамдық ұдайы өндірістегі айырықша рөлін айқындайды.Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады.Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы бақарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизім арқылы ықпал етеді.Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады. Ақырында, мемлекеттік
бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының бірі болып табылады (мысалы,
келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң). Сөйтіп,
бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай әсер
етеді.Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары
бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
ұжымдармен етене байланысқан.
Курстық жұмыстың мақсаты –– еліміздегі мемлекеттік бюджеттің
маңызын, оның экономиканы басқарудағы механизімін саралау. Бюджет
тапшылығының себеп – салдарын анықтап, мемлекеттік бюджетті тиімді
пайдалану әдістерін талдау. Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы
жүйесінің жағдайына байланысты.Мемлекеттің дамуындағы қаржы-лық,
несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың ролі,орны және мәні өте маңыз-ды
екені белгілі, себебі, жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық
пен инфляцияның деңгейі,валюталық курс және басқа да макроэкономикалық
көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың
ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру
үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақ-талған
жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының
даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Сонымен
қатар,Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның
негізгі тармағы – бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті.
Сол реформалаудың логикалық жалғасы – ол жаңа бюджеттік заңнама жасау
және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24 жұлдызында
Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі
қабылданып,
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызына қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағда-йын
көрсетеді.Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс-
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып
дәлелденген.Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функция-
ларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен,мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптасты-
румен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл
жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын
құрайды.Демек,мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын
жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағат-тандыру
мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және
қайта бөлу пройесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары
арасында пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді.
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыста ҚР-ның мемлекеттік бюджеті мен оның құрылымы
қарастырылады. Мемлекеттік бюджет --- бұл мемлекеттік өкімер
органдарының қызметін қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты
қалыптастыру және жұмсаудың негізгі қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет
республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіреді.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы --- қаржылық жоспар,
материалдық негізі --- орталықтандырылған қор, экономикалық негізі ---
жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі --- заң.
Курстық жұмыс бет компьютерлік тексте берілген,
кесте мен 2 схема және 25 түрлі әдебиет қолданылған.
І тарау. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні рөлі.
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
Бюджет --- ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше
тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана
абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде
болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде
бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға
болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аума-
ғында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық
қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жал-пы
белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу
процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды
атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптас-тыру
мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас
мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы --- қаржылық жоспар,
материалдық негізі --- орталықтандырылған қор, экономикалық негізі ---
жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі --- заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясат-
тық функцияларын орындауға объективті ақшалай түрде қажетті. Бюджет
қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалып-
тасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар
олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса
да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық
категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа
да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес
материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржы-ның
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі.
Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік,
қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады,
мысалы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша
қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса,
әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама беріл-ген:
бюджет --- ол қаржылық жоспар; бюджет – ол басқарушылық жоспар; бюджет
- ол заңнамалық құжат; бюджет – ол коммуникация құралы; бюджет – ол
бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік
басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің
көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей түсінік-
темелерден қалыптасады деп айтуға болады:
• Ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
• Ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
• Ол экономиканы реттеуге арналған құрал ( бюджеттік механизм
арқылы);
• Ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
• Ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективті
түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік
пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына
керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функ-
цияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты.Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте
зор, себебі олар мемлекеттің жоспарланған шараларын іске асырудың негізгі
құралы, біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет
болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюжетке мынадай түсінік
берілген --- ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы
қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат
ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын
жалпы бюджет. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині – мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор
мағынасында да пайдаланады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр
түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптас-тыратын
күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен
аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен
кіріс жөніндегі ымыраға (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен
трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдде-
лерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде
қоғамның саясаттық және әлеметтік дамуын көрсетеді.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық
міндет атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға
қызмет етеді.Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуы-ның
шығыстары, ғылыми-техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және
аумақтық құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады ұжымдық шығындар
(білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да
шығындар қамтамасыз етіледі.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
1. Бөлулік қарым-қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни
мемлекет тарапында жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны
қоғамдық мүддені қамтамасыз етуге пайдалануға арналған;
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс-
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
3. Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қарым-қатынас тауарлық-ақша қарым-қатынаспен тығыз байланысты
болса, бұл арада құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім қозға-
лысымен тікелей байланысты емес және одан белгілі мөлшерде бөлек
атқарылады.
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының сұраныстары мен
міндеттемелері бойынша анықталады;
5. Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен
өзара тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу
бастапқы жағдайда, себебі ол экономиканың құндылық құрылымы мен
экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын ақша
қаражаттарынмен қамтамасыз етуге әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономика-
лық категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды
түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры --- бюджеттік қорда болады.
Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі
арқылы көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) --- ол мемлекет
тарапына,оның жалпымемелкеттік функцияларын орындауға арналған, құн-дылық
бөлу сатыларын өткен,объективтік экономикалық формадағы қоғам-дық өнім
мен ұлттық табыс қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік
қорды қалыптастыру мен пайдалану --- құндылықты бөлу мен қайта
бөлуге байланысты сол құндылықтың қозғалыс процесін көрсетеді.
Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және
ерекше экономкалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде
жүргізіледі. Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді
құндылық бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін
бюджеттің кіріс және шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар
өз алды арнайы қолданылады, яғни кіріс --- мемлекетті бюджеттік ресурстар-
мен (қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамассыз етуге арналған,ал шығыс---
жалпымемлекеттік функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік
ресурстарды бөлуге арналған. Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық
формалары ретінде кірістің түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін
анықтайтын әдістер, бюджет тапшылығы мен оның шығыстарының көлемін
есептейтін тәсілдер пайдаланады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механиз-
мдерінің бірі.Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын
жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға
ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің ролі осында көрінеді.Экономиканы
реттеу орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны
жасау мен бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу
процесінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады. Сөйтіп, бюджет осы жоғарыдағы
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Схема- 1
Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
ҚОН-
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ ДЫРМА
БӨЛІГІ
(СУБЪЕК-ТИВ
ТІ ЖАҒЫ)
МЕМЛЕКЕТ ЗАҢЫ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУДЫ БАСҚАРУ МЕХАНИЗИІ
БАЗИС МЕМЛЕКЕТТІҢ
БӨЛІГІ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН РЕСУРСТАР
АҚША ҚОРЫ
(ОБЪЕК-
ТИВТІ ЖАҒЫ)
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ҚАТЫНАСТАР
М Е М Л Е К Е Т Т І К Б Ю Д Ж Е Т
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешен-ді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға,ғылыми-техника-лық
әлуетті арттыруға,әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін (зейнеткерлерді,мүгедектерді,аз қамтылған отбасыларын) қолдау,
сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін
әлеу-меттік қорғауға бағытталуы тиіс. Шығындар мен салықтар арқылы
бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс
тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.
1.2 Бюджет мемлекеттің қаржылық жоспары ретінде
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономи-калық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік
формадағы шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл,
кезекті ретте,бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада
әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталық-
тандырылған қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байла-
ныстың тұрақты сипаты негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы
қаржы құжатында --- бюджетте, яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында
анықталады. Бұл құжатта бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын барлық
бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану
бағыттары мен оның қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы
жоспар мемлекеттің жоспарлық әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі
мұнда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды
орын-дайтын мемлекеттің күш-жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы
Парламенті жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет жөніндегі
Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері ешқандай
шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа
да салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан,
көбінесе соларды анықтайды. Ол мелекеттік бюджеттің жалпы экономикаға
белсенді түрде ықпал етуіне шартасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық
ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің
дамуын ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор.
Бюджет қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық
(барлық ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз
етуге де пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік - салық саясатында қаржылық жоспар ---
бюджет арқылы і ске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты ---
ол халықтың ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамта-масыз
етуге арналған іс-әрекеті. Бұл саясат --- еліміздегі жұмыссыздықты
қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету мен басқа да осындай
мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқару-
дың механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі
құралдар ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиет-
терімен сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы
қаржы мен оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан,
мемлекеттік бюджет, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функ-
цияларын атқарады. Сонымен қатар , қаржы категориясына қарағанда
бюджет ерекше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тән:
• Ұлттық табысты қайта бөлу;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• экономиканы реттеу мен ынталандыру;
• ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретін-
де мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын
тікелей әлпеттейді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қара-
жаттарын орталықтандыру мен оны жалпымемлекеттік мұқтаждықты қана-
ғаттандыруға пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет
тарапына уақытында және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырыл-ған
қаражаттар бөлінудегі пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді
және тиімді пайдалану жөнінде мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір бірінен
бөлек емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі
бұларда бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады. Бюджеттен басқа бір де бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқа-
рудың әр деңгейінде іске асыру алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар
бюджетке енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік
қаражаттар арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құрал-
дар,операциялық және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді.
Аумақаралық қайта бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар
мен кірістер бекіту және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары
арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте
оның дамуын еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму жоспарына сәйкес
қамтамасыз ететін бюджеттік қор қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының
бір бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес
сала мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптас-тыруда
рөлі өте зор,себебі,мемлекеттік бюджет экономика секторлары ара-сында
ұлттық табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине,
қазіргі уақытта тақша қаражаттарының басым жағы орталықтанды-рылған
қорға мемлекеттік сектордан түседі,бірақ жалпымемлекеттік қажетті-лікті
қамтамасыз етуге жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес
саласының басқа да субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалану-ының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың
белгілі бір бөлігін бірнеше қайта бөлуге әкеледі. Ақша
қаражаттарының ағыны бюджетпен кәсіпорындардың өзара қатынастарының
өзгерістері арқылы ең алдымен өзара байланыстарды өзгертеді,сонымен қатар
бюджет-тің экономикаға тигізетін әсерінің дәрежесін тек сандық
үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика процестерінің дамуы мен
еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.Сондықтан, бюджеттің
бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын реттеуде, салалық және
аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгей-дегі интеграциялық процестерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсе-тін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық
салаларымен анықталады.Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосым-ша
өнім (таза табыс) табылады,бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір
бөлігі қайта бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің
салықтық төлемдері және оларды пайдалануы.Бюджеттің бөлу функциясы-ның
ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық өндіріске көпжақты әсері мен
нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі іскерлігі жатады.
Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық және
әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік
береді де экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін
жоғарлатуына ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен
шығындар көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысы қалайды.
Мысалы бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсім-дер
экономиканың кейбір салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісі
жатады.Егер бюджет тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде
пайдаланбаса,онда экономика салалары мен іс--әрекет салаларда экономика-
лық конъюктура қажетті деңгейде еместігі.Сондықтан,бюджеттік көрсеткіш-тер
экономикадағы осындай кемшіліктерде көрсете отырып, сол кемшілік-терді
жою мен бұзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге
бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте
кең әрекетті шекарамен ерекше.Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына жайылған. Дегенмен, бюджетке
елдің барлық қаржы ресурстары жиналмаса да,ол бақылау функ-цияға
экономиканың жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі
болмайды.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның
функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенцияалдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек
міндетті түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың
белгілі сала-сында көрініс табады.Сондықтан,бюджетке тәнті қасиеттер
көрінісі, олардың бөлу мен бақылау құралдары ретінде қасиеттер
пайдалануы тек адамша іс-әрекет процесінде мүмкін, ал ол мүмкіндік
мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм,бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып,бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективті
же субъективті жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну қажет,
себебі бюджеттің және оның функцияларының объективті сипаты қатынас
жүйесіндегі бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді
екенін анықтайды. Сонымен, бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік
салық саясаттың функциялары қорытынды түрде келесілерді құрайды:
а) нарықтан тыс қызмет көрсету (қоғамдық сипаттағы қызметтер: білім беру,
денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б.);
ә) кірістерді қайта бөлу (салықтар, трансфертер, субсидиялар және
т.б.);
б) мемлекеттік ретеу (монополияға қарсы реттеу, еңбекпен
қамтамасыз
ету және т.б.);
в) мемлекеттік бақылауды іске асыру (сыртқы бақылау, ішкі бақылау).
Мемлекеттік бюджетті,жалпы басқа да экономикалық категориялар се-
кілді мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономика-лық
міндетерін нақты шешуде пайдаланады.Мемлекет бюджетті өзінің ұйым-
дастырушылық функциясын іске асырудың әсершіл құралына айналдырады.
Бюджетті экономикалық басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынандай
маңызды қасиеттерімен дәлелденеді:ол заң күшіне ие;мұнда қоғамдық өнді-
рістің дамуына бағытталған,оның тиімділігін жоғарлатуға,қоғам мүшелері-нің
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көр-
сетілген. Бюджеттік қатынастарды пайдалану құқықтық формада болған-дығы
оған өте үлкен ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық про-
порциялар екі формада көрініс табады,яғни натуралды-заттық және құндық
(ақшалай).Натуралды-заттық форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлім-дері
арасында материалды-техникалық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен
қамтуды,ал құндық форма ақшалай қаражаттарды бөлудің пропор-цияларын
анықтауды қарастырады.Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама
дербестік болуының салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құры-лымын
реттейтін мүмкіншілік болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге
жеткізеді. Құндылық құралдарды (қаржы, бюджет, несие және т.б.)
пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің құрылымын жетілдіру мен
экономикалық процестердің тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет экономиканың салалық
және аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың
дамуын реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде
пайдаланады. Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды пайдалануын
ынталандыру, экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске
асыру мен басқа да әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкін-шілік
береді.Экономиканы басқарудың белсенді құралы ретінде мемлекеттік
бюджетті айтуға болады, себебі бюджет негізгі --- бюджеттік қатынастар
қоғадық өндіріс дамуы мен оның тиімділігін жоғарлату мүдделерінің
алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік бюджетті - экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, құралдың рөлі объективті алдын-ала анықталғаның айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану,екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде пайда-
лану.Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі ерекшелі-
гімен дәлелденеді,яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең пайдаланытын
құндық құралы болып табылады. Экономиканың дамуына байланысты оны басқару
құралы ретінде бюджеттік бақылаудың мәні ұлғаяды.Қоғамдық өнді-рістің
ауқымы неғұрлым ірі болса,соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары,
сондықтан ақша қаражаттарын уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану
процестерін бақылау өте маңызды. Бюджеттің рөлі экономиканы
ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік механизм арқылы іске
асырылады. Осы механизмнің арқасында объективті түрде бар қатнастарды
экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі болады.
Бюджеттік механизм --- ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекеттің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары
же елдің аумақтар арасында қайта бөлуді қамтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективті негізі Мемлекеттік бюджеттің экономи-калық
мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.Эко-номикалық
категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік механизмнің
ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді.Сондықтан,бюд-жеттік
механизм құрылымында кірістер,шығыстар,бюджет-аралық байланыс-тар сияқты
бюджеттік қатынастар топтары же соларға сәйкес ақша қаражат-тарын қайта
бөлудің әр түрлы формалары мен әдістерін енгізеді.Сол себепті бюджеттік
механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тә-уелді келесі
құрылымдық тізбектерді бөлуге болады,олар:ақша қаражаттарын мемлекет
тарапына жұмылдыратын әдістер;әр түрлі іс-әрекет салаларына бюджеттік
қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен форма-лар,ішкі
бюджеттік бөлу мен қайта бөлу же олармен маневр жасайтын әдіс-тер.
Бюджеттік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады.Мысалы,ақша қара-жаттарды жұмылдыратын
бюджеттік механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін
әдістермен сипатталады және өздерінің әлпет-терін нақты кіріс түрлерімен
(қосымша құнға салық,акциздер,мүлік салығы же т.б.) іске асырылады.Меке-
мелер,кәсіпорындар мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр
түрлі принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формалары
арқылы іске асырылады.. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен
қайта бөлу механизмі бюджет жүйесіің сәйкестік буынадары тарапына
бюджет қаражаттарының белгілі бекіту мен бюджеттік реттеудің әр
түрлі әдістерімен сипатталады.
ІІ тарау. ҚР-ның мемлекеттік бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
2.1 ҚР-ның мемлекеттік бюджет жүйесі
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс.Осы мақ-
сатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын,әлеуметтік сферасын, әрбір әкім-
шілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды,заң шығарушы билікті,бас- қару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтары-ның желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шы-ғындарын
қалыптастыру,оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп оты-ратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы эле-менттердің
барлығы - бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидат-тары, оның
буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары,бюджет
құқықтарының жиынтығы-бюджет құрылысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына,аумақтық-әкімшілік бөлінісіне,экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айырықша белгілеріне байланысты өзгешеліктерімен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады,ол эконо- микалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің,сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді.Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы,бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді,өйткені олардың
аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
- мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
- федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та штаттардың, ГФР-да жерлердің
(ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде-федерация
субъектілерінің бюджеттері);
- жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолда-
нылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті
бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің
түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық
процестерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, бас-
қарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық
мемлекет.
Схема - 2
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан
Республикасының
бюджет жүйесі
Мемлекеттік
(төтенше мемлекеттік) Ұлттық қор
бюджет
Республикалық Жергілікті
бюджет бюджет
Республикалық
маңызы
бар қала бюджеті
Облыстық Астана
бюджет бюджеті
Ауылдық
округтер мен
кенттердің
бюджеті
Астана
ауданының
бюджеті
Республикалық
маңызы бар қала
ауданының
бюджеті
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін,атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұмыс
істейді :
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеті;
-ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бектілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзге-
рістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттер сияқты, КСРО-ның мем-
лекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде
ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық
бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюд-жетке
1970-1990 ж.ж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымы-ның 52-50%
тиді,оның 35% республикалардың республикалық бюджет-терінің және 15%
жергілікті бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет кодексіне сәйкес,мемлекеттік бюджет-араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалды) бюджет-тер
кез-келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет-мемлекеттің қажетті атрибуты және оның
егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалды құрылымдарының ақша қорлары құрылды, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді,мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты
бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомостволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың
жалпыреспубликалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтанды-рылған
ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері)-
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстың маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемле-кеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық
бірліктемемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша
қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқада түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының,оларға ведомстволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қаитаиасыз
етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладығы) мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық
маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешім-дерімен
бекітіледі. Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және Қазақстан
Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрды.
Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай
енгізілген ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір
мезгілде төтенше жағдай енгізуге төтенше жағдайдың зардабы ұлттық
мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіру мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге негіз
бола адады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әртүрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен,сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі. Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық
бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі,
жариялығы және т.б. қғидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталақтандырудың дәрежесін білдіреді.Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді.Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстаррын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама
әлсіреді.Бюджет жүйесінің бірлігі біріңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Респуд\бликасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді.Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-
қимылына,төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық
қолдауға,сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет
қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай бюджет заңнамасын
қолданумен,соның ішінде ғана Үкімет бекітткен біріңғай бюджеттік
сыныптамасын,бюджет процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен
қамтамасыз етіледі.Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса біріңғай
әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырнылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасын-дағы
түсімдері тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыт-тарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады.Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген.Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді,жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,тиісті
өтемсіз жергілікті бюджеттерге қлсымша шығыстарды жүктеуге жол
бермейді.Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті
органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып,өзара талаптарды есепке алу сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияла-рының,
оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын шығыстары-ның, Қазақстан
Республикасының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық
түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
ұлттық қорында міндетті және толық көрсеті-луімен қамтамасыз
етіледі.Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару орган-дарының барлық
кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмыл-дырудың обьективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді.Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетіге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың-зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру және т.б. қорларждың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты-параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-күйі-
нің көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың параметр-
леріне және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына сәйкестігі.
Бюджеттің реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізілді.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптарымен негізделуі
тиіс,бюджеттердің атқарылуына,ведомствалардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтежесі,болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет.Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысының
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді,сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуде
пайдаланады.Реалистік қағидатының ең алдымен жеке қаржы жоспарын,сметаларды
және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалаудың болдырмау
және бұзылудың жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы
операцияларының шынайы көрсетілуін,бекітілген сомалардың бюджеттік
арналымдардың атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады.Нақтылық
дамудың болжамдары мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және
бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылылған кірістердің барлық көздері
мен шығыстары бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспаренттілік қағидаты-бюджет заңнамасы саласындағы норматив-
тік құқықтың актілерді,бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептемелерді,мемлекеттің фискалдық сясатына қатысты басқа ақпа-ратты
міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы , мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының
бюд-жет қатынастары сферасында бұрын қабылданған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелік қағидаты –бұл бюджеттік бағдарламалардың
паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет қаражаттарының
оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге жетудің қажет-
тігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты - бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру.
Жауапкершілік қағидаты - бюджеттік процеске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялығы қағидаты - бекітілген бюджеттер мен алдағы
қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың
атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар,алымдар арқылы)
бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші субьек-тілердің
және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар
бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың
тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабар-дар болуы
тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысу-шылары үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні рөлі
1.1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бюджет мемлекеттің қаржылық жоспары
ретінде ... ... ... ... ..
ІІ тарау. ҚР-ның мемлекеттік бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
2.1. ҚР-ның мемлекеттік бюджет
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы
мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтің алдымызға
міндет етіп қойып отырған бәсекеге қабілетті және дүниежүзінің аса дамыған
50 мемлекетінің қатарына қосылу мақсатында жаһанданған, әрі иновациялық
экономикамызды дамыту мәселесі тұр.Экономика, соның ішінде мемлекеттік
бюджет қоғамның басты қазығы. Себебі, қоғамның басқа салалары ( білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет, ғылыми техникалық прогресс, т.б.) соның
негізінде дамиды. Сондықтан мемлекеттік бюджет мәселесі, оның тепе-теңдігін
сақтау мәселесі , бюджет тапшылығының себеп-салдарларын анықтау жан-жақты
зерттеулерді қажет етеді.Мемлекеттік бюджетті қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизімінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнелетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады.Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бқлігінің қозғалысын анықтайды.Бюджетті негізгі
қаржы жоспары деп моойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды
орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ
қоғамдық ұдайы өндірістегі айырықша рөлін айқындайды.Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады.Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы бақарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизім арқылы ықпал етеді.Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады. Ақырында, мемлекеттік
бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының бірі болып табылады (мысалы,
келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң). Сөйтіп,
бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай әсер
етеді.Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары
бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
ұжымдармен етене байланысқан.
Курстық жұмыстың мақсаты –– еліміздегі мемлекеттік бюджеттің
маңызын, оның экономиканы басқарудағы механизімін саралау. Бюджет
тапшылығының себеп – салдарын анықтап, мемлекеттік бюджетті тиімді
пайдалану әдістерін талдау. Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы
жүйесінің жағдайына байланысты.Мемлекеттің дамуындағы қаржы-лық,
несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың ролі,орны және мәні өте маңыз-ды
екені белгілі, себебі, жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық
пен инфляцияның деңгейі,валюталық курс және басқа да макроэкономикалық
көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың
ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру
үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақ-талған
жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының
даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Сонымен
қатар,Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның
негізгі тармағы – бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті.
Сол реформалаудың логикалық жалғасы – ол жаңа бюджеттік заңнама жасау
және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24 жұлдызында
Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі
қабылданып,
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызына қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағда-йын
көрсетеді.Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс-
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып
дәлелденген.Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функция-
ларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен,мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптасты-
румен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл
жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын
құрайды.Демек,мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын
жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағат-тандыру
мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және
қайта бөлу пройесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары
арасында пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді.
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыста ҚР-ның мемлекеттік бюджеті мен оның құрылымы
қарастырылады. Мемлекеттік бюджет --- бұл мемлекеттік өкімер
органдарының қызметін қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты
қалыптастыру және жұмсаудың негізгі қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет
республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіреді.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы --- қаржылық жоспар,
материалдық негізі --- орталықтандырылған қор, экономикалық негізі ---
жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі --- заң.
Курстық жұмыс бет компьютерлік тексте берілген,
кесте мен 2 схема және 25 түрлі әдебиет қолданылған.
І тарау. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні рөлі.
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
Бюджет --- ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше
тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана
абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде
болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде
бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға
болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аума-
ғында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық
қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жал-пы
белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу
процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды
атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптас-тыру
мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас
мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы --- қаржылық жоспар,
материалдық негізі --- орталықтандырылған қор, экономикалық негізі ---
жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі --- заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясат-
тық функцияларын орындауға объективті ақшалай түрде қажетті. Бюджет
қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалып-
тасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар
олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса
да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық
категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа
да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес
материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржы-ның
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі.
Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік,
қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады,
мысалы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша
қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса,
әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама беріл-ген:
бюджет --- ол қаржылық жоспар; бюджет – ол басқарушылық жоспар; бюджет
- ол заңнамалық құжат; бюджет – ол коммуникация құралы; бюджет – ол
бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік
басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің
көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей түсінік-
темелерден қалыптасады деп айтуға болады:
• Ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
• Ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
• Ол экономиканы реттеуге арналған құрал ( бюджеттік механизм
арқылы);
• Ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
• Ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективті
түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік
пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына
керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функ-
цияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты.Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте
зор, себебі олар мемлекеттің жоспарланған шараларын іске асырудың негізгі
құралы, біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет
болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюжетке мынадай түсінік
берілген --- ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы
қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат
ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын
жалпы бюджет. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині – мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор
мағынасында да пайдаланады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр
түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптас-тыратын
күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен
аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен
кіріс жөніндегі ымыраға (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен
трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдде-
лерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде
қоғамның саясаттық және әлеметтік дамуын көрсетеді.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық
міндет атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға
қызмет етеді.Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуы-ның
шығыстары, ғылыми-техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және
аумақтық құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады ұжымдық шығындар
(білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да
шығындар қамтамасыз етіледі.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
1. Бөлулік қарым-қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни
мемлекет тарапында жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны
қоғамдық мүддені қамтамасыз етуге пайдалануға арналған;
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс-
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
3. Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қарым-қатынас тауарлық-ақша қарым-қатынаспен тығыз байланысты
болса, бұл арада құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім қозға-
лысымен тікелей байланысты емес және одан белгілі мөлшерде бөлек
атқарылады.
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының сұраныстары мен
міндеттемелері бойынша анықталады;
5. Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен
өзара тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу
бастапқы жағдайда, себебі ол экономиканың құндылық құрылымы мен
экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын ақша
қаражаттарынмен қамтамасыз етуге әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономика-
лық категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды
түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры --- бюджеттік қорда болады.
Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі
арқылы көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) --- ол мемлекет
тарапына,оның жалпымемелкеттік функцияларын орындауға арналған, құн-дылық
бөлу сатыларын өткен,объективтік экономикалық формадағы қоғам-дық өнім
мен ұлттық табыс қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік
қорды қалыптастыру мен пайдалану --- құндылықты бөлу мен қайта
бөлуге байланысты сол құндылықтың қозғалыс процесін көрсетеді.
Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және
ерекше экономкалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде
жүргізіледі. Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді
құндылық бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін
бюджеттің кіріс және шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар
өз алды арнайы қолданылады, яғни кіріс --- мемлекетті бюджеттік ресурстар-
мен (қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамассыз етуге арналған,ал шығыс---
жалпымемлекеттік функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік
ресурстарды бөлуге арналған. Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық
формалары ретінде кірістің түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін
анықтайтын әдістер, бюджет тапшылығы мен оның шығыстарының көлемін
есептейтін тәсілдер пайдаланады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механиз-
мдерінің бірі.Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын
жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға
ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің ролі осында көрінеді.Экономиканы
реттеу орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны
жасау мен бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу
процесінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады. Сөйтіп, бюджет осы жоғарыдағы
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Схема- 1
Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
ҚОН-
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ ДЫРМА
БӨЛІГІ
(СУБЪЕК-ТИВ
ТІ ЖАҒЫ)
МЕМЛЕКЕТ ЗАҢЫ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУДЫ БАСҚАРУ МЕХАНИЗИІ
БАЗИС МЕМЛЕКЕТТІҢ
БӨЛІГІ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН РЕСУРСТАР
АҚША ҚОРЫ
(ОБЪЕК-
ТИВТІ ЖАҒЫ)
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ҚАТЫНАСТАР
М Е М Л Е К Е Т Т І К Б Ю Д Ж Е Т
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешен-ді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға,ғылыми-техника-лық
әлуетті арттыруға,әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін (зейнеткерлерді,мүгедектерді,аз қамтылған отбасыларын) қолдау,
сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін
әлеу-меттік қорғауға бағытталуы тиіс. Шығындар мен салықтар арқылы
бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс
тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.
1.2 Бюджет мемлекеттің қаржылық жоспары ретінде
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономи-калық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік
формадағы шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл,
кезекті ретте,бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада
әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталық-
тандырылған қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байла-
ныстың тұрақты сипаты негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы
қаржы құжатында --- бюджетте, яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында
анықталады. Бұл құжатта бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын барлық
бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану
бағыттары мен оның қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы
жоспар мемлекеттің жоспарлық әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі
мұнда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды
орын-дайтын мемлекеттің күш-жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы
Парламенті жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет жөніндегі
Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері ешқандай
шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа
да салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан,
көбінесе соларды анықтайды. Ол мелекеттік бюджеттің жалпы экономикаға
белсенді түрде ықпал етуіне шартасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық
ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің
дамуын ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор.
Бюджет қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық
(барлық ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз
етуге де пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік - салық саясатында қаржылық жоспар ---
бюджет арқылы і ске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты ---
ол халықтың ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамта-масыз
етуге арналған іс-әрекеті. Бұл саясат --- еліміздегі жұмыссыздықты
қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету мен басқа да осындай
мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқару-
дың механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі
құралдар ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиет-
терімен сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы
қаржы мен оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан,
мемлекеттік бюджет, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функ-
цияларын атқарады. Сонымен қатар , қаржы категориясына қарағанда
бюджет ерекше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тән:
• Ұлттық табысты қайта бөлу;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• экономиканы реттеу мен ынталандыру;
• ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретін-
де мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын
тікелей әлпеттейді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қара-
жаттарын орталықтандыру мен оны жалпымемлекеттік мұқтаждықты қана-
ғаттандыруға пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет
тарапына уақытында және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырыл-ған
қаражаттар бөлінудегі пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді
және тиімді пайдалану жөнінде мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір бірінен
бөлек емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі
бұларда бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады. Бюджеттен басқа бір де бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқа-
рудың әр деңгейінде іске асыру алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар
бюджетке енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік
қаражаттар арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құрал-
дар,операциялық және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді.
Аумақаралық қайта бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар
мен кірістер бекіту және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары
арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте
оның дамуын еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму жоспарына сәйкес
қамтамасыз ететін бюджеттік қор қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының
бір бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес
сала мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптас-тыруда
рөлі өте зор,себебі,мемлекеттік бюджет экономика секторлары ара-сында
ұлттық табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине,
қазіргі уақытта тақша қаражаттарының басым жағы орталықтанды-рылған
қорға мемлекеттік сектордан түседі,бірақ жалпымемлекеттік қажетті-лікті
қамтамасыз етуге жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес
саласының басқа да субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалану-ының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың
белгілі бір бөлігін бірнеше қайта бөлуге әкеледі. Ақша
қаражаттарының ағыны бюджетпен кәсіпорындардың өзара қатынастарының
өзгерістері арқылы ең алдымен өзара байланыстарды өзгертеді,сонымен қатар
бюджет-тің экономикаға тигізетін әсерінің дәрежесін тек сандық
үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика процестерінің дамуы мен
еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.Сондықтан, бюджеттің
бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын реттеуде, салалық және
аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгей-дегі интеграциялық процестерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсе-тін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық
салаларымен анықталады.Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосым-ша
өнім (таза табыс) табылады,бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір
бөлігі қайта бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің
салықтық төлемдері және оларды пайдалануы.Бюджеттің бөлу функциясы-ның
ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық өндіріске көпжақты әсері мен
нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі іскерлігі жатады.
Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық және
әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік
береді де экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін
жоғарлатуына ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен
шығындар көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысы қалайды.
Мысалы бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсім-дер
экономиканың кейбір салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісі
жатады.Егер бюджет тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде
пайдаланбаса,онда экономика салалары мен іс--әрекет салаларда экономика-
лық конъюктура қажетті деңгейде еместігі.Сондықтан,бюджеттік көрсеткіш-тер
экономикадағы осындай кемшіліктерде көрсете отырып, сол кемшілік-терді
жою мен бұзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге
бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте
кең әрекетті шекарамен ерекше.Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына жайылған. Дегенмен, бюджетке
елдің барлық қаржы ресурстары жиналмаса да,ол бақылау функ-цияға
экономиканың жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі
болмайды.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның
функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенцияалдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек
міндетті түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың
белгілі сала-сында көрініс табады.Сондықтан,бюджетке тәнті қасиеттер
көрінісі, олардың бөлу мен бақылау құралдары ретінде қасиеттер
пайдалануы тек адамша іс-әрекет процесінде мүмкін, ал ол мүмкіндік
мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм,бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып,бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективті
же субъективті жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну қажет,
себебі бюджеттің және оның функцияларының объективті сипаты қатынас
жүйесіндегі бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді
екенін анықтайды. Сонымен, бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік
салық саясаттың функциялары қорытынды түрде келесілерді құрайды:
а) нарықтан тыс қызмет көрсету (қоғамдық сипаттағы қызметтер: білім беру,
денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б.);
ә) кірістерді қайта бөлу (салықтар, трансфертер, субсидиялар және
т.б.);
б) мемлекеттік ретеу (монополияға қарсы реттеу, еңбекпен
қамтамасыз
ету және т.б.);
в) мемлекеттік бақылауды іске асыру (сыртқы бақылау, ішкі бақылау).
Мемлекеттік бюджетті,жалпы басқа да экономикалық категориялар се-
кілді мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономика-лық
міндетерін нақты шешуде пайдаланады.Мемлекет бюджетті өзінің ұйым-
дастырушылық функциясын іске асырудың әсершіл құралына айналдырады.
Бюджетті экономикалық басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынандай
маңызды қасиеттерімен дәлелденеді:ол заң күшіне ие;мұнда қоғамдық өнді-
рістің дамуына бағытталған,оның тиімділігін жоғарлатуға,қоғам мүшелері-нің
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көр-
сетілген. Бюджеттік қатынастарды пайдалану құқықтық формада болған-дығы
оған өте үлкен ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық про-
порциялар екі формада көрініс табады,яғни натуралды-заттық және құндық
(ақшалай).Натуралды-заттық форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлім-дері
арасында материалды-техникалық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен
қамтуды,ал құндық форма ақшалай қаражаттарды бөлудің пропор-цияларын
анықтауды қарастырады.Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама
дербестік болуының салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құры-лымын
реттейтін мүмкіншілік болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге
жеткізеді. Құндылық құралдарды (қаржы, бюджет, несие және т.б.)
пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің құрылымын жетілдіру мен
экономикалық процестердің тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет экономиканың салалық
және аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың
дамуын реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде
пайдаланады. Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды пайдалануын
ынталандыру, экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске
асыру мен басқа да әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкін-шілік
береді.Экономиканы басқарудың белсенді құралы ретінде мемлекеттік
бюджетті айтуға болады, себебі бюджет негізгі --- бюджеттік қатынастар
қоғадық өндіріс дамуы мен оның тиімділігін жоғарлату мүдделерінің
алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік бюджетті - экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, құралдың рөлі объективті алдын-ала анықталғаның айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану,екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде пайда-
лану.Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі ерекшелі-
гімен дәлелденеді,яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең пайдаланытын
құндық құралы болып табылады. Экономиканың дамуына байланысты оны басқару
құралы ретінде бюджеттік бақылаудың мәні ұлғаяды.Қоғамдық өнді-рістің
ауқымы неғұрлым ірі болса,соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары,
сондықтан ақша қаражаттарын уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану
процестерін бақылау өте маңызды. Бюджеттің рөлі экономиканы
ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік механизм арқылы іске
асырылады. Осы механизмнің арқасында объективті түрде бар қатнастарды
экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі болады.
Бюджеттік механизм --- ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекеттің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары
же елдің аумақтар арасында қайта бөлуді қамтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективті негізі Мемлекеттік бюджеттің экономи-калық
мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.Эко-номикалық
категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік механизмнің
ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді.Сондықтан,бюд-жеттік
механизм құрылымында кірістер,шығыстар,бюджет-аралық байланыс-тар сияқты
бюджеттік қатынастар топтары же соларға сәйкес ақша қаражат-тарын қайта
бөлудің әр түрлы формалары мен әдістерін енгізеді.Сол себепті бюджеттік
механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тә-уелді келесі
құрылымдық тізбектерді бөлуге болады,олар:ақша қаражаттарын мемлекет
тарапына жұмылдыратын әдістер;әр түрлі іс-әрекет салаларына бюджеттік
қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен форма-лар,ішкі
бюджеттік бөлу мен қайта бөлу же олармен маневр жасайтын әдіс-тер.
Бюджеттік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады.Мысалы,ақша қара-жаттарды жұмылдыратын
бюджеттік механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін
әдістермен сипатталады және өздерінің әлпет-терін нақты кіріс түрлерімен
(қосымша құнға салық,акциздер,мүлік салығы же т.б.) іске асырылады.Меке-
мелер,кәсіпорындар мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр
түрлі принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формалары
арқылы іске асырылады.. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен
қайта бөлу механизмі бюджет жүйесіің сәйкестік буынадары тарапына
бюджет қаражаттарының белгілі бекіту мен бюджеттік реттеудің әр
түрлі әдістерімен сипатталады.
ІІ тарау. ҚР-ның мемлекеттік бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
2.1 ҚР-ның мемлекеттік бюджет жүйесі
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс.Осы мақ-
сатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын,әлеуметтік сферасын, әрбір әкім-
шілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды,заң шығарушы билікті,бас- қару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтары-ның желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шы-ғындарын
қалыптастыру,оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп оты-ратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы эле-менттердің
барлығы - бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидат-тары, оның
буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары,бюджет
құқықтарының жиынтығы-бюджет құрылысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына,аумақтық-әкімшілік бөлінісіне,экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айырықша белгілеріне байланысты өзгешеліктерімен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады,ол эконо- микалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің,сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді.Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы,бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді,өйткені олардың
аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
- мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
- федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та штаттардың, ГФР-да жерлердің
(ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде-федерация
субъектілерінің бюджеттері);
- жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолда-
нылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті
бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің
түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық
процестерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, бас-
қарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық
мемлекет.
Схема - 2
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан
Республикасының
бюджет жүйесі
Мемлекеттік
(төтенше мемлекеттік) Ұлттық қор
бюджет
Республикалық Жергілікті
бюджет бюджет
Республикалық
маңызы
бар қала бюджеті
Облыстық Астана
бюджет бюджеті
Ауылдық
округтер мен
кенттердің
бюджеті
Астана
ауданының
бюджеті
Республикалық
маңызы бар қала
ауданының
бюджеті
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін,атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұмыс
істейді :
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеті;
-ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бектілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзге-
рістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттер сияқты, КСРО-ның мем-
лекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде
ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық
бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюд-жетке
1970-1990 ж.ж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымы-ның 52-50%
тиді,оның 35% республикалардың республикалық бюджет-терінің және 15%
жергілікті бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет кодексіне сәйкес,мемлекеттік бюджет-араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалды) бюджет-тер
кез-келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет-мемлекеттің қажетті атрибуты және оның
егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалды құрылымдарының ақша қорлары құрылды, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді,мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты
бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомостволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың
жалпыреспубликалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтанды-рылған
ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері)-
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстың маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемле-кеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық
бірліктемемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша
қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқада түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының,оларға ведомстволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қаитаиасыз
етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладығы) мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық
маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешім-дерімен
бекітіледі. Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және Қазақстан
Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрды.
Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай
енгізілген ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір
мезгілде төтенше жағдай енгізуге төтенше жағдайдың зардабы ұлттық
мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіру мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге негіз
бола адады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әртүрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен,сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі. Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық
бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі,
жариялығы және т.б. қғидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталақтандырудың дәрежесін білдіреді.Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді.Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстаррын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама
әлсіреді.Бюджет жүйесінің бірлігі біріңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Респуд\бликасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді.Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-
қимылына,төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық
қолдауға,сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет
қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай бюджет заңнамасын
қолданумен,соның ішінде ғана Үкімет бекітткен біріңғай бюджеттік
сыныптамасын,бюджет процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен
қамтамасыз етіледі.Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса біріңғай
әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырнылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасын-дағы
түсімдері тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыт-тарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады.Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген.Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді,жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,тиісті
өтемсіз жергілікті бюджеттерге қлсымша шығыстарды жүктеуге жол
бермейді.Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті
органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып,өзара талаптарды есепке алу сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияла-рының,
оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын шығыстары-ның, Қазақстан
Республикасының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық
түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
ұлттық қорында міндетті және толық көрсеті-луімен қамтамасыз
етіледі.Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару орган-дарының барлық
кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмыл-дырудың обьективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді.Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетіге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың-зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру және т.б. қорларждың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты-параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-күйі-
нің көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың параметр-
леріне және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына сәйкестігі.
Бюджеттің реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізілді.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптарымен негізделуі
тиіс,бюджеттердің атқарылуына,ведомствалардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтежесі,болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет.Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысының
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді,сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуде
пайдаланады.Реалистік қағидатының ең алдымен жеке қаржы жоспарын,сметаларды
және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалаудың болдырмау
және бұзылудың жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы
операцияларының шынайы көрсетілуін,бекітілген сомалардың бюджеттік
арналымдардың атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады.Нақтылық
дамудың болжамдары мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және
бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылылған кірістердің барлық көздері
мен шығыстары бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспаренттілік қағидаты-бюджет заңнамасы саласындағы норматив-
тік құқықтың актілерді,бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептемелерді,мемлекеттің фискалдық сясатына қатысты басқа ақпа-ратты
міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы , мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының
бюд-жет қатынастары сферасында бұрын қабылданған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелік қағидаты –бұл бюджеттік бағдарламалардың
паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет қаражаттарының
оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге жетудің қажет-
тігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты - бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру.
Жауапкершілік қағидаты - бюджеттік процеске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялығы қағидаты - бекітілген бюджеттер мен алдағы
қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың
атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар,алымдар арқылы)
бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші субьек-тілердің
және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар
бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың
тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабар-дар болуы
тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысу-шылары үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz