Алакөл ойпатының географиялық орналасуы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Алакөл ойпатының табиғи – рекрациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1. Алакөл ойпатының географиялық
орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 4
2. Географиялық даму тарихы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .5
3. Жер бедерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6
4. Гидроклиматогендік
компоненттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .12
5. Биогендік
компоненттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...17
2. Рекреациялық ресурстар және олардың тиімді пайдалану
жолдары ... ... ... .22
1. Алакөл мемлекеттік
қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...22
2. Көл жағалауының рекреациялық
потенциалы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..22
3. Батпақ және минералды сулармен емдеу және санаториялық
потенциалы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3. Ресурстарды пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 28
1. Алакөл көлінің гидрохимиялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .28
2. Географиялық орналасуына байланысты табиғи ресурстарды
игеру ... ... ..31
Корытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .34
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
ХХ – шы ғасырдың ортасынан бастап ғылым мен техниканың қарқынды дамып
келе жатқаны белгілі. Осы кезеңді ғылыми - техникалық революция ғасыры деп
атайды. Осындай үрдіс үдемелі дамыған кезде рекреациялық ресурстарды
зерттеу және оларға баға беру үлкен рөл атқарады. Н.С.Мироненко мен
И.Т.Твердохлебовтың анықтамалары бойынша рекреация - деп белгілі бір
территорияларда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, танымдылығын, спорттық
және мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен
қарым - қатынастар жиынтығын айтады.
Рекреациялық ресурстардың аймақтық ерекшеліктерін анықтау кең ауқымды
зерттеулерді қажет етеді. Әртүрлі дем алу және туризм түрлері қоршаған
ортаға өзінің ерекше қажеттіліктерін ұсынады, басқаша айтқанда белгілі бір
рекреациялық ресурстарды қажет етеді. Осындай рекреациялық кешендері бар
аймақтардың бірі Қазақстанның оңтүстік – шығысында орналасқан Алакөл
ойпаты. Алакөл ойпаты жан – жағынан таулармен қоршалған, ортасында көлдер
тізбегі орналасқан. Мұнда табиғи кешендердің барлық түрі кездеседі деп
айтуға болады. Сонымен қатар табиғи – рекреациялық ресурстары жақсы
дамыған: минералды сулар, бұлақтар, емдік қасиеті бар батпақтар көп
кездеседі.
Алакөл ойпатының рекреациялық ресурстарына сипаттама бере отырып, оны
тиімді пайдалану жолдарын қарастырудың маңызы зор. Рекрациялық ресурстарды
бағалау, демалыс орындары мен туризмді дамытуға мүмкіндік тұғызады.
Ғылыми - әдістемелік бағалау жоспарында рекреациялық кешендердің демалыс
орындары мен туризмнің дамуына әсері, қоғам мен табиғат арасындағы үлкен
проблеманың аз қарастырылған бөлігін құрайды. Қазіргі күні қызмет
көрсететін рекреациялық кешендердің бір немесе екінші бір туризм түрінің
дамуына әсері, табиғат пен қоғам арасындағы қарым – қатынас механизмінің
дамуына жол ашады.
Курс жұмысында Алакөл ойпатының рекреациялық кешендеріне кеңінен
сипаттама берілген және оның туризм түрлерінің дамуына қандай әсері бар
екендігі туралы мәліметтер келтірілді.
Жұмыстың мақсаты: Алакөл ойпатының табиғи жағдайын рекреациялық география
ғылымымен байланыстыра отырып сипаттау. Рекреациялық ресурстарды тиімді
пайдалану жолдарын қарастыру.
Жұмыстың әдістемелік негізіне ғылыми баспалардан жарық көрген ғылыми
еңбектер мен өнеркәсіптік практика кезінде жинаған мәліметерім алынды. Осы
аймақтың табиғи – рекреациялық ресурстарын зерттеген Шебельникова С.А.,
Мироненко Н.С., Твердохлебов И.Т., Николаенко Д.В. және т.б. ғалымдардың
ғылыми көзқарастары басты рөл атқарды.
1 АЛАКӨЛ ОЙПАТЫНЫҢ ТАБИҒИ-РЕКРАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Алакөл ойпатының географиялық орналасуы
Алакөл ойпаты Қазақстанның оңтүстік – шығыс бөлігінде (46 – 480 с.е пен
80-820 ш.б.) Тарбағатай және Жоңғар Алатауы тау жүйелері аралығында
орналасқан. Жалпы ауданы 1000 шаршы шақырым аймақты алып жатыр. Ойпат
солтүстігінде Тарбағатай тау жотасымен шектелген (биіктігі 2000-2992 метр),
тау алды жазықтарының биіктігі 400-800 метр 180 км-ге осы тау жотасының
оңтүстік етегінен Алакөл, Сасықкөл көлдерінің солтүстік жағалауларына дейін
созылған, оны Қаракөл, Егінсу, Ұржар, Қатынсу т.б. өзендердің аңғарлары
кесіп өтеді. Жазықты аймақта жеке таулар да кездеседі (Жайтөбе, Балатөбе).
Арқарлы, Ақалы, Қарақас төбешіктері ойпаттың солтүстік – шығыс бөлігінде
көтеріліп, жазықтыққа шығатын Тарбағатайдың бір бөлігі болып табылады.
Шығысында ойпатты кіші- гірім Майлы және Барлық тау жоталары шектейді.
Барлық тау жотасының төбелі – жонды лессті тау алды (теңіз деңгейінен 500-
1100 метр) мемлекеттің шекарасын бойлай Еміл өзенінен Шүршіт өзеніне дейін
50 км-ге созылып жатыр. Жоңғар Алатау тау жүйесі (теңіз деңгейінен 4000-
4442м) ойпатты биіктігі 1000-1200 метрге жететін бірнеше тізбектермен
(Сайқан, Текелі) оңтүстігінен қоршап жатыр. Осы тау жотасының шөлденген тау
алды (347-800 м) ұзындығы 180 км және ені 25 км болып тау етегінде шлейфті
жіңішке түрде Алакөл көлінің оңтүстік – батыс жағалауларына еңістеу түседі.
Ол тасты – қиыршық тасты шөл болып табылады. Жоңғар қақпасы деп аталатын
Барлық және Жоңғар Алатауы тауларының арасындағы жер Алакөл ойпатын
Қытайдағы Эбі-Нұр ойпатымен байланыстырып жатыр. Жоңғар қақпасы арқылы ерте
заманда Ұлы Жібек жолы өткен. Француз саяхатшысы Вильгельм де Рубрук
жазбаларында Алакөл көлінің жағалауында 1253 жылдары моңғол ауылдарының
басты қаласы орналасқан, ал әйгілі Жоңғар қақпасы, Қантоғай жолы деп
аталыпты. Ойпаттың батыс шекарасы Сарықұм және Қарақұм құмды шөлдерден
өтеді. Ойпаттың орталық бөлігінде Сасықкөл, Қошқаркөл, Алакөл, Жалаңашкөл
орналасқан сурет.1.
Палеозойдың аяғында қарастырылып ортыған территорияда таулы аймақ болған,
ал мезозойда белсенді эрозиялық – денудациялық үрдістер нәтижесінде
пенепленге айналған, оған дәлел ретінде Жоңғар Алатауы, Барлық және
Тарбағатай төбелерінде сақталған тегіс беттер болып табылады. Үштік кезеңде
палеозой жыныстарынан құрылған тегіс төбелі жазықтықтар көтеріле бастады,
осының нәтижесінде жиналған мору қабатымен және ыстық, құрғақ климатта
пайда болған қызыл түсті саздардың шөгінділерінің шайылуына әкелді. Үштік
кезеңнің аяғында және төрттік кезеңнің басында Жоңғар Алатауы мен
Тарбағатайдың қарқынды көтерілуімен бірге Алакөл ойпаты түбінің төмендеуі
бірге жүрді, ал эрозиялық үрдістер Жоңғар Алатауы мен Барлық тау етегінде
аллювийлі- пролювийлі шлейфтердің пайда болуына әкелді 1.
И.В.Мушкетовтың тұжырымы бойынша 2 Балқаш – Алакөл ойпаты үштік дәуірде
теңіз түбі болған, ал Арал – Каспий бассейні және Ханхай теңізі аралығында
Жоңғар қақпасы арқылы кең өту жолы түрінде болған. Бұлар Балқаш, Сасықкөл,
Алакөл және Ебінұр көлдері болып үштік дәуірден кейін бөлінген, ғалымның
түсінігі бойынша бұл көлдер ежелгі үштік теңіздің қалдықтары болып
табылады. Геолог А.Влангали 1851 жылы Балқаш, Сасықкөл және Алакөл
көлдерінің тасындыларының ұқсастығын анықтап мынадай нәтижеге келді: Бұл
жер ерте геологиялық кезеңдерде үлкен теңіз түбі болған 3. Тянь – Шань
және Жоңғар Алатауы тау жоталарының мұздану кезеңінде Алакөл тобының
көлдері және Балқаш көлі бір су алқабы болған, мұзданудың соңғы уақытында
оның ауданы 6250 шаршы км –ге жеткен 4. Балқаш – Алакөл жүйесі 1 млн жыл
бұрын Лихвин мұздануынан кейін қалыптасқан деп есептейді. Осы кезеңге таулы
Азия зоогеографиялық ауданшасына кіретін аборигенді гидрофаунасының
қалыптасуы жатады. Тарихи құжаттарды оқу барысында ХІІІ ғасырлардағы
саяхатты сипаттаулар және ХVІ – ХVІІІ ғасырлардағы сақталған топографиялық
карталар Балқаш-Алакөл теңіз бассейні бірінші Балқаш және Сасық-Алакөл су
алқаптарына бөлінген. Кейіннен Сасықкөл, Қошқаркөл және Алакөл көлдеріне
бөлігенін дәлелдейді, сонымен қатар, ХІХ ғасырдың бірінші жартысында
олардың деңгейі мен көлемі төмендеген 5.
1840 жылы көлдерді А.Шренк барлаған. Ол көлдердің деңгейін өте төмен деп
тапты: Оны біз Алакөл көлінің оңтүстігінде орналасқан қайраң арқылы
қырғыздар Алакөлдің бір жағынан екінші жағына өткенінен көре аламыз деп
жазған 6. Осы жол арқылы А.Шренк те өткен, сонымен қатар ол Алакөлдің екі
ірі аралының бірі – Аралтөбе сол кезде түбек түрінде болғанын атап кеткен.
Сонымен, қазіргі кездегі ландшафттар соңғы мұздану дәуіріндегі
ксеротермикалық кезеңде пайда болғанының айғағы. Көлдер жер бедері ежелгі
теңіздік және көлдік тұзданған шөгінділерден қалыптасқан ойпатты, террасалы
жазықтықтардан тұрады. Аталған көлдерді жан-жағынан 10-25 км жолақ түрінде
сортаңды, шалғынды-батпақты топырақ жамылғысы қоршап жатыр 7.
1.2 Геологиялық даму тарихы мен ерекшеліктері
Балқаш – Алакөл депрессиясының геологиялық құрылымында көбінесе мезозой
мен кайнозой жыныстары орын алған. Таулар мен көтеріңкі аймақтар палеозой
және кайнозойдың жыныстардан құралған.
Төменгі палеозой мен кембрий жасындағы жыныстар Тарбағатай тауларында
кездеседі. Ойпат шекарасында ұсақ шоқының аралды көтерілімдері кездеседі.
Силур жыныстары да Тарбағатай тауларында құмдақтар, конголомераттар, сазды
тақта тастар және туфтар түрінде кездеседі. Үлкен Сайқан, Текелі тауларында
девон шөгінділері маңызды орын алады. Мұнда олар алевролит, аргилиттермен
берілген, ал туф-девон шөгінділері жеке дақтар түрінде Алакөл көлінің
оңтүстігінде және Сарықұм құмдарының шығысында кездеседі. Төменгі және орта
девон шөгінділері Тарбағатай тауларында тараған. Жоңғар Алатауында төменгі
тас көмір шөгінділері алып жатыр. Алакөл көлінің Үлкен Аралтөбе және
Кішкене Аралтөбе аралдары төменгі карбон шөгінділерінен тұрады. Жалаңаш
көлінің шығысындағы Жалаулы таулары карбон жыныстарынан құрылған. Мұнда
Е.Д.Шлыгин 8 бойынша төменгі бөлігі негізінен туфогенді құмдақтардан және
тақта тастардан тұрады. Жоғарғы бөлігін тасты құмдақтар, кварциттер, туфтар
және андезиттер құрайды.
Жоғарғы палеозой шөгінділері Жоңғар Алатауының шығысында кіші –гірім
сілемдер түрінде кездеседі. Ал Шынжылы өзенінің жоғарғы ағысында тасты қара
тақта тастар түрінде берілген, оның үстіңгі қабатында қалыңдығы 100 м
болатын ашық қабатты әк тастар орналасқан Жоғарылаған сайын қара тасты,
әктасты – сазды тастарға ауысады. Осы карбон шөгінділерінң шайылған бетінде
кварцитті парфир қабаты жатыр, оны жоғарғы карбон, төменгі пермьге
жатқызады. Юра шөгінділері Қату тауларының етегінде тараған. Олар базальтты
конгломераттармен, алуан түсті құмдақтармен берілген. Юра шөгінділерімен
территориядағы көмір қабаты байланысты. Үштік шөгінділер қарастырылып
отырған аймақта шектеулі тараған. Олар көбінесе Жоңғар қақпасы маңында көп
кездеседі. Жеке дақтар түрінде Жоңғар Алатауының солтүстік тау алдында,
Шынжылы және Тентек өзендерінің алаптарында, сонымен қатар, Арқарлы тауында
тараған. Үштік саздар мен малта тастар Тасқарақұм құмдарының батыс
бөлігінде, олар эолды құмдардың жұқа қабатымен көмілген.
Төрттік шөгінділер қарастырылып отырған аймақта кең көлемді алып жатыр.
Олар лесс тәрізді саздақтар және құмдақтармен, көлді-аллювийлі және эолды
құмдар, малта тастармен берілген. Аймақтағы ең ежелгі төрттік шөгінділердің
бірі гоби конгломераты болып саналады. Солтүстік-батыс бөлігінде жонды және
тізбекті эолды құмдар кездеседі.
1.3 Жер бедерінің сипаттамасы
Ұзақ уақыттық геологиялық даму тарихы мен палеогеографиялық
ерекшеліктеріне байланысты аймақта рельеф пішінінің алуан түрі кезедеседі
деп айтуға болады. Қазіргі Алакөл ойпатының жер бедері мен оны қоршап
жатқан тау тізбектерінде А.В.Попов 10 келесідей жер бедері типтерін
жіктейді сурет.2:
1. Эрозиялық – денудациялық таулар: Батыс Тарбағатай мен Жоңғар
Алатауы;
2. Тарбағатай және Барлық тау жоталарының төбелі – жонды, лессті тау
алды жазықтары;
3. Жоңғар Алатауының, Барлық және Тарбағатай тау жоталарының аллювийлі –
пролювийлі тау алды еңкіштеу жазықтары;
4. Аллювийлі және көлді – аллювийлі тегіс жазықтар;
5. Ұсақ шоқылы таулар;
6. Құмдар.
1. Эрозиялық - данудациялық таулар екі тау жотасымен берілген: Жоңғар
Алатауы мен Батыс Тарбағатай. Олар негізінен тығыз палеозой
жыныстарынан түзілген, оның ішінде көбіне метаморфты және сазды
тақта тастар, құмдақтар, әк тастар және конгломераттар кеңінен
тараған.
Батыс Тарбағатай тау жотасы Алакөл ойпатын солтүстігінен 150 км-ге
созылып, шектеп жатыр, ол тегіс төбелі су айрық және тік, қатты тілімденген
оңтүстік беткейлерден тұрады.
Тегіс төбелі су айрық жеке аймақтарда, әртүрлі деңгейде жатыр, олардың
абсолюттік биіктігі 800-2900 м.
Тегістелген беттердің бөліктері тік беткейлі жер бедерімен қоршалған. Тау
жотасының баспалдақты құрылуы, төрттік кезеңде болған ірі блокты
қозғалыстармен түсіндіріледі. Тектоникалық блоктардың көтерілуі эрозиялық
процестердің күшейуіне әкеліп соқты, оның нәтижесінде тік беткейлі, терең
тілімденген жер бедерлері пайда болды. Мұндай жер бедері кейде шың тәрізді
су айрық және каньон тәріздес өзен аңғарларында кездеседі.
Тарбағатай тауларындағы ең ірі тау аралық жазықтық Некрасов грабені болып
табылады. Жазықтық солтүстік – батыстан оңтүстік – шығысқа қарай 40 км-ге
созылып жатыр, ені 3-6 км.
Тарбағатай тауына қосылып жатқан жазықтықтың бөліктері Қызыл Белдеу
тауына қосылып жатқан бөліктерден 200-300 метр жоғары орналасқан.
Тау аралық жазықтықтың солтүстік – батыс бөлігі тегіс төбелі болып
келеді, ал оңтүстік – шығысында біртіндеп төбелі-жонды сипатқа ауысады,
салыстырмалы биіктігі 50-70 м. Дөңес беткейлері бар төбелер мен жондар
жазықтықты көлденең қиып өтетін су ағыстарына (Қаракөл, Егінсу, Ұржар
өзендерінің саласы) бағытталған. Өзен тілімдерінің тереңдігі солтүстіктен
оңтүстікке қарай артады. Тау аралық жазықтықтың беті лесс тәрізді
саздақтардан, қызыл түсті төрттік кезеңнің саздарынан және палеозой
жыныстарынан немесе төрттік қойтасты малта тасты шөгінділерден құралған.
Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде 1100-1500 м. биіктікте лесс тәрізді
саздақтармен жабылағн тау аралық ұсақ, аз тілімденген ойпаттар кездеседі.
Жоңғар Алатауы Алакөл ойпатын оңтүстік жағынан шектеп жатыр. Алакөл
ойпаты жағында тік жоталы болып келген, олар өзен аңғарларымен тілімденген.
Жота солтүстік батыстан Жоңғар жарығы бойымен созыла орналасқан. Ол
Қытайдағы Эбі-Нұр көлінен басталып Балқаштағы Арғанат тауына дейін
созылады. Жотаның биіктігі солтүстік – батысында және оңтүстік-шығысында
төмендейді, оның максимальды биіктігі мұздықтарда 4000 метрден асады.
Жоңғар Алатауының беткі қабаты тегістелген баспалдақты түрде құрылған, олар
солтүстікке және шығысқа қарай төмендейтін әртүрлі гипсометрлік деңгейде
жатыр. Кішкене төбелі тегістелген беттер су айрық тау жоталарына және тау
аралық ойпаттарға жалғасып жатыр. Тау жоталарының биіктігіне байланысты,
эрозиялық процестердің қарқындылығының әртүрлі болуы биік таулардың тегіс
беттері кішкене бөліктер түрінде су айрық жазықтарында сақталған. Сонымен,
Тастау тау жотасында су айрықтың биіктігі 3-4 км болған кезде тегіс
беттердің ені бірнеше жүздеген метрге дейін созылады.
Орта және аласа таулардың беткейлері денудациялық процестерге, эрозиялық
тілімденуге аз ұшырағандықтан жақсы сақталған және үлкен аумақты алып
жатыр. Мысалы, Теректілі және Белқайың тау жоталарында су айрықтың биіктігі
2 км болғанда, тегістелген беттердің ені 10 км-ге дейін жетеді.
Жоңғар Алатауының шығыс бөлігі аса көп емес терең өзен аңғарларымен
тілімденген. Өзен аңғарлары көбіне тік беткейлі және пайда болуы
тектоникалық үрдістердің әсерінен қалыптасқан деп есептеледі. Су айрықтарға
қарағанда өзен аңғарларының тереңдігі әртүрлі болып келеді.
Жоңғар Алатауының Алакөл ойпатына жалғасқан шығыс жағында әртүрлі
абсолюттік биіктіктерде грабенге ұқсас төбелі-жонды тау аралық ойпаттар
кездеседі. Олардың ішіндегі ең ірісі Калпаков ойпаты. Ойпат шығыстан
батысқа қарай Алакөл ойпатынан Шынжалы өзеніне дейін 200 км-ге созылып
жатыр. Ойпат түбінің ені 5-15 км аралығында ауытқып отырады. Тұбінің жер
бедері төбелі – жонды болып келген, салыстырмалы биіктігі 50 м. Колпаков
ойпаты үш өзен аңғарларымен тілімденген. Батысында Шынжалы өзенінің оң
саласы бастау алады, ол аса терең емес, бірақ аңғары кең. Ойпаттың орта
бөлігі Тентек өзеніне кіретін су ағындарымен тілімденген, аңғар тереңдігі
кейбір жерлерінде 200 метрге дейін жетеді. Үшінші өзен Жаманты, шығысқа
Алакөл көліне қарай ойпатты жағалай 300-400 м тереңдігі бар каньон құрап
ағады. Ойпаттың абсолюттік биіктігі Жаманты және Тентек өзендерінің су
айрығынан басталады да, батысқа және шығысқа қарай төмендейді. Колпаков
ойпатында лесс тәрізді саздақтар кеңінен тараған.
Олар көбіне малта тастардың үстінде орналасқан, төменгі қабатында қызыл
түсті саздақтар кездеседі.
2. Тарбағатай және Барлық тау жоталарының төбелі-жонды лессті тау алды.
Тарбағатай тау жотасының төбелі-жонды лессті тау алды. Ол Тарбағатайдың
оңтүстік беткейі бойымен 150 км-ге, батысында Қызыл Белдеу тауынан басталып
шығысында мемлекет шекарасына дейін созылып жатыр. Ол 2620 км2 ауданды алып
жатыр, биіктігі ойпат жағына қарай төмендейді. Тау алды ені Ұржар өзенінің
алабында 40 км-ге жетеді, ал шығысқа қарай кішірейе бастайды. Мұнда
көбінесе тегіс беткейлі жондарды және созылыңқы келген төбелерді
кездестіруге болады. Жондар мен төбелердің салыстырмалы биіктігі 20-50
метр, беткейлердің тіктігі 5-100 кейдк 200-қа жетеді. Төбелер мен жондар
тау маңында кішірек және тік беткейлі болып келеді. Таудан алыстаған сайын
беткейлері тілімденіп, көлемі үлкейе бастайды.
Тау алды беті лессті және лесс тәрізді саздақтармен жабылған, тек кей
жерлерде палеозой жыныстары жер бетіне шығып жатады. Ал өзен аңғарларында
лессті шөгінділердің астында қой тасты, малта тасты материалдар жатыр.
Лессті шөгінділердің қалыңдығы әртүрлі. Мысалы, тау алды жазықтарында аса
қалың емес, осы жерден алыстаған сайын ұлғая түседі. Төбелі-жонды
Тарбағатай тау алдын бірнеше өзен қиып өтеді. Ірі өзендердің жақсы
шектелген жайылымдары және екі-үш террасалары бар. Мысалы, Ұржар өзенінің
солтүстік саласы таудан шығар жерінде терраса құрайды, олардың биіктігі
1,5, 11 және 14 метрге жетеді.
Барлық тау жотасының төбелі-жонды лессті тау алды Алакөл ойпатының
шығысында 500-1100 м биіктікте орналасқан. Ол солтүстігінде Еміл аңғарынан
бастап мемлекет шекарасы бойымен 50 км, оңтүстігінде құрғақ Шұмшыт саласына
дейін созылып жатыр. Ауданы 750 км2. негізінде палеозой жыныстарынан
құралған, оның үстіңгі қабатында қалыңдығы 50-60 м карбонатты лессті құмдар
мен құмдақтармен жабылған. Барлық тау алды Алакөл ойпатынан тегіс
көтеріңкі және көптеген аңғарлармен (көбіне құрғақ) тілімденген.
3. Аллювийлі-пролювийлі еңіс тау алды жазықтары.
Жоңғар Алатауының тау алды жазықтығы. Оның солтүстік-шығыс беткейінің
бойымен солтүстік-батысында Шынжалы өзенінен басталып, оңтүстік шығысында
Қытай мемлекетінің шекарасына дейін 180 км-ге созылып жатыр. Ауданы 2200
км2, абсолюттік биіктігі 347-800 метр. Жазықтықтың ені 25 км аралығында.
Жазықтық Шынжылы, Тентек, Жаманты, Ырғайты, Шындалы өзендерінің құрылықтық
атырауларынан пайда болған. Жер бедерінде Тентек, Жаманты, Ырғайты
өзендерінің ысырынды конустары жақсы көрінеді. Жазықтықтың көтеріңкі
оңтүстік-батысындағы бөлігі Жоңғар жарығы бойымен өтетін тік тектоникалық
кертпештермен шектелген. Жоңғар жарығын тау бойымен тараған, сумен
толтырылған ұсақ ойпаттар түрінде байқауға болады.
Ойпаттың оңтүстік-шығысында Барлық және Майлы жоралары бір жағынан Жоңғар
Алатауы екінші жағынан бір-біріне жақын болғандықтан өзендер конустары
Жоңғар қақпасының ортасында қосылып тік, жіңішке ойпат құрайды. Ал Ырғайты
және Құсақ өзендерінің конустары қосылып Жоңғар қақпасының түбінің бір
бөлігін тастаған, оның орнында аса терең емес Жалаңаш көлі пайда болған.
Барлық өзендердің ысырынды конустары негізінен қой тасты, малта тасты
шөгінділерден құралған. Ол таудан алыстаған сайын құм мен құмдаққа ауысады.
Қой тасты, малта тасты шөгінділердің қалыңдығы өте үлкен. Жоңғар Алатауының
бойында қой-малта тасты өзен ысырынды конустары делювийлі шөгінділер
жапқан.
Жалпы ысырынды конустың әлсіз толқынды жер бедері сайлармен және өзен
аңғарларымен күрделенген. Мұнда өзен аңғарлары ысырынды конустың әртүрлі
тереңдігіне еніп, кіріп жатады.
Барлық өзен аңғарларында да террасалар жеткілікті. Ірі өзендерде олардың
саны беске дейін жетеді. Олардың төртеуі қойтасты және малта тасты
материалдардан құралған. Төртінші терраса конустың бетін түгелдей алып
жатыр, ал тура тау маңында ол саздақтармен жабылған. Оның қалыңдығы
конустың төбесінде 12 метрге жетеді. Ірі өзендердің таудан шығар жерінде,
жағалау беткейлерінде бесінші терраса байқалады. Оның беті негізінен қой
тасты, малта тасты материалдармен немесе қиыршық тастар аралас лессті
саздақтармен жабылған. Өзен сағасына жақындаған сайын террасалар біртіндеп
жоғала бастайды да, төртінші терраса жайылмаға қосылып кетеді.
Барлық және Майлы тау жоталарының тау алды жазықтығы. Барлық тауының
төбелі-жонды тау алдына және батыс, оңтүстік-батыс Барлық және Майлы
беткейлеріне кіріп, Жоңғар қақпасының шығыс беткейлерін толығымен алып
жатыр. Ұзындығы 120 км, ені 20 км, бірақ Тасты өзен аңғары маңында ені 38
км-ге жетеді. Алакөлдің оңтүстігі мен Қату тауларының арасында ені 3 км-ге
дейін төмендейді. Ауданы 1370 км2. жазықтықтың абсолюттік биіктігі 360 м-
ден 900 м-ге дейін барады.
Еңіс жазықтық негізінен қиыршық құмдар араласқан қой тасты, малта тасты
шөгінділерден құралған. Бұл шөгінділердің қалыңдығы Тасты өзенінің жоғарғы
сағасында 40 м-ге, ал Алакөлдің шығысында ол 300 м-ге дейін жетеді. Кей
беттерде бұл шөгінділер саздақтармен жабылған жазықтықтың жер бедерін
Тасты, Құсақ өзен аңғарлары және сайлар бұзып жатады. Мұнда Тасты өзенінің
аңғары жақсы байқалады, онда конус төбесінде төрт терраса байқалады.
Төртінші терраса сегіз метрлі лессті саздақ қабаты жауып жатыр. Аңғар ені
үлкейген сайын және су жоғалған сайын, террасаларда біртіндеп жоғала
бастайды да, тек Алакөлге дейін жететін аса терең емес құрғақ (0,5-1,0 м)
су қазған жерлер кездеседі.
Жоңғар Алатауы Барлық, Майлы тауларының аллювийлі- пролювийлі тау алды
жазықтықтарының қалыптасуы плиоценнен кейін басталады. Төрттік кезеңнің
бірінші жартысында қарқынды тектоникалық көтерілістер болды. Сонымен қатар
қой тасты, малта тасты материалдар жиналды және ірі ысырынды конустар пайда
болды. Төрттік кезеңнің екінші жартысында тау алдындағы ысырынды конустар
көтерілді. Осыған байланысты жаңа ысырынды конустар пайда болды.
Тарбағатай тау алды жазықтығы тау жотасының оңтүстік беткейі бойымен 180
км-ге созылып, солтүстігінде төбелі-жонды тау алды жазығына еніп жатады.
Жазықтық оңтүстігінде тегіс аллювийлі жазыққа ауысады, ені 20 км, ауданы
3200 км2, абсолюттік биіктігі 400 метрден 800 метрге дейін өзгеріп отырады.
Жазықтық Тарбағатай тау жотасының өзендерінің ысырынды конустарының
қосылуынан пайда болған. Негізінен құмы бар малта тасты – қиыршықты
шөгінділерден құралған, оның үстінен құмдақтар мен саздақтар жапқан.
Жазықтық жер бедері өзен аңғардарымен тілімденген.
4. Тегіс аллювийлі және көлді-аллювийлі жазықтықтар.
Аллювийлі жазықтық Алакөл ойпатының солтүстік және батыс түбін алып
жатыр, оның абсолюттік биіктігі 360-450 метр. Оған негізінен Шілікті,
Қаракөл, Ұржар, Қатынсу, Еміл өзендерінің алаптарының төменгі бөлігі және
Сарықұм құмдары мен Сасықкөл көлінің арасындағы кеңістік енеді.
Жазықтық беті тегіс, кейде төбелі болып келеді және аса терең емес, енсіз
өзен аңғарлары кездеседі.
Көлді-аллювийлі жазықтық. Алакөл ойпатының ең төменгі бөлігін алып жатыр.
Абсолюттік биіктігі 347-360 метр. Ол солтүстік- батыстан оңтүстік-шығысқа
қарай 250 км-ге созылып жатыр. Ені 1 км-ден 50 км-ге дейін. Көлдердің
ауданын қоспағанда, жалпы ауданы 2570 км2.
Тегіс, біркелкі көлді-аллювийлі жазықтықтың бетін аса білінбейтін ойысты
жерлер мен құрғақ қазан-шұңқырлар бұзады. Жазықтықта көптеген өзендердің
төменгі бөлігі енеді, олар көлге құяр жерінде кішкене түбектер құрайды.
Жазықтықтың көп бөлігі батпақтанған.
5. Кайнозой шөгінділерінің астынан кіші-гірім таулы жота түрінде ұсақ
шоқылы таулар мен аласа таулар шығып тұрады.
Палеозой фундаментінің ірі керткеші болып Арғанат-Арқарлы шектелген тау
тобы саналады. Ол Балқаш және Сасықкөл көлдері арасындағы тегіс аллювийлі
жазықтар арасынан 100-130 метрге көтеріліп тұрады.
Арғанат және Арқарлы таулары, диаметрі 40-45 км болатын сақина құрайды.
Онда саздақты-қиыршықты шөгінділермен жабылған, тау аралық төбелі жазықтар
кездеседі. Тау аралық жазықтықтың беті тегістелген, абсолюттік биіктігі 450-
600 м. Арғанат тауының биіктігі солтүстігінде 710 метр, Арқарлы тауының
оңтүстігінде 755 м-ге дейін жетеді.
Таудың алыс аудандарының жер бедері тік беткейлі, қысқа аңғарлармен және
су айрықтармен тілімденген. Эрозиялық тілімдену әсіресе тектоникалық
жарылған жерлерде жиі кездеседі. Осы жарық бойымен саздақты-қиыршықты
материалдардан құрылған делювийлі-пролювийлі еңіс жазықтар дамыған.
Бала Сайқан, Үлкен Сайқан, Ірге Сайқан таулары Арқарлы мен Жоңғар
Алатауының арасында орналасқан. Олардың эрозиялы-денудациялық әлсіз
тілімденген тегіс төбелі беті Үлкен Сайқанда 884 м-ге, Бала Сайқанда 618 м-
ге және Ірге Сайқанда 689 м-ге жетеді. Ол батысқа қарай еңістеніп,
қасындағы жазықтардың борпылдақ төрттік шөгінділердің астына біртіндеп еніп
кетеді.
Шығысында және сотүстік – шығысында таулар тік, аз тілімденген
беткейлермен сипатталады. Сонымен, Сайқан, Үлкен Сайқан беткейлерінің
биіктігі 400 м болса, Бала Сайқан беткейлерінің биіктігі 100 м-ге дейін
төмендейді.
Балтабай – Арқарлы аласа таулары. Алакөл ойпатының солтүстік –шығысында
Қатынсу мен Еміл өзендерінің арасында орналасқан. Мұнда солтүстігін алып
жатқан Балтабай тауларымен, оңтүстігін алып жатқан Арқарлы тауларының
арасында кең, шоқылы саздақ аңғар-қаптас мекені созылып жатыр.
Балтабай – Арқарлының көп бөлігі аз тілімденген тегіс төбелі аласа
таулар. Мұнда абсолюттік биіктік (Балтабай – 723 м, Арқарлы – 8948 м)
оңтүстік-шығысында байқалады. Осы аудандарда эрозиялық тілімдену жақсы
байқалады.
Арқарлы және Балтабай тауларының солтүстік және батыс беткейлері тегіс
төбелі тау алды жазықтығымен қосылып кетеді. Ал Арқарлы тауының тік
беткейлерінің маңында аз тідімденген еңіс жазықтық орналасқан.
Бақты тауы Алакөл ойпатының солтүстік-шығыс шегінде, Тарбағатайдан
ағатын, Қаработа және Ақшоқы өзендерінің арасында орналасқан. Батыстан
шығысқа қарай 16 км-ге созылып жатыр. Оңтүстік тік беткейлері каньон
тәрізді аңғарлармен қатты тілімденген. Мұндағы салыстырмалы биіктік 500 м.
абсолюттік биіктігі 1270 м. Тау төбесінің тегістелген беті біртіндеп
солтүстік беткейлерге өтеді. Ол өз бетіне ары қарай Тарбағатайдың төбелі-
жонды тау алдымен қосылады. Ал Бақты тауының оңтүстік тік беткейлеріне 2-5
км-ге жететін аз тілімденген пролювийлі-делювийлі қиыршық тасты, саздақты
қатты еңіс жазықтық еніп жатыр.
Сиретас-Сасықкөл көлінің солтүстігінде 40 км жерде Ай және Қаракөл
өзендерінің арасында жатқан Алакөл ойпатының солтүстік-батысындағы аласа,
аз тілімденген таулар. Ол батыс, солтүстік-батыс бағытта 25 км-ге созылып
жатыр, ені 7 км–ге жетеді.
Таудың тегіс, пенепленді бетінде аса биік емес, қиыршықты күмбез тәрізді
төбелері бар үстірттер байқалады.
Ай өзен аңғарының батысында аз тілімденген ұсақ шоқылы денудациялық
жазықтық орналасақан. Мұнда 50-100 м-ге көтерілген кіші-гірім таулар да
кездеседі. Жалпы төбелі-шоқылы аймақта аңғар тәрізді кең, тегіс төмен
жерлер қатты байқалады. Ал кейбір төмен жерлер сор және сортаңдармен, тұзды
көлдермен толлтырылған.
Тарбағатай тау алды жазықтығында және Сасықкөл, Алакөл суларының үстінен
дөңес немесе тегіс төбесі бар шектелген үстірттер бөлініп көрініп тұрады.
Олар эффузивті палеозой шөгінділерінен құралған және аса қалың емес
делювиймен жабылған. Ал кейбір үстірттер, мысалы, Көргебай, Қатанқарай
лессті шөгінділермен жабылған.
Құмдар. Алакөл ойпатында оңтүстік Балқашқа қарағанда аз тараған, дегенмен
оның ауданы 4350 км2 құрайды. Құмдар тегіс аллювийлі жазықтықтың арасында
жеке сілемдер түрінде кездеседі. Арқарлы таулары мен Сасықкөл көлінің
аралығында солтүстік—батыстан оңтүстік-шығысқа қарай құмды сілемдер созылып
жатыр. Олар: солтүстігінде Қарақұм, оңтүстігінде Тасқарақұм, ортасында –
Сарықұм. Алакөл көлінің солтүстік-шығысында Ұржар және Қатынсу өзендерінің
арасында Биқұм құмдары, ал Еміл өзенінің оң жақ жағалауында Барма құмы
орналасқан.
Сілемдер негізінен орта және ұсақ түйіршікті құмдардан құралған, кейде
малта тастар да кездеседі. Құмдар қалыңдығы әр түрлі – бірнеше метрден 100
м-ге дейін барады.
Құмды сілемдер саздақ жазықтарға біртіндеп ауысады, тек батыс бөлігінде
жазықтықтың үстінен күрт көтеріледі. Орта сілемдер айналасындағы
жазықтықтан 40-50 м-ге ғана көтеріліп жатыр.
Ойпаттың барлық сілемдерінде негізінен дөңді құмдар, олардың биіктігі 2
метрден 10 м-ге дейін ауысып тұрады. Ойпаттың батыс бөлігіндегі құмдар
биіктігі 20 м-ге дейін жетеді, мұнда дөңді-тізбекті пішінді құмдар басым
болып келеді.
Құмдар өсімдіктермен жақсы бекітілген, бірақ өсімдік мүлде өспейтін
аймақтар да кездеседі, олардың үлес салмағы көп емес. Мұндай құмды кіші-
гірім массивтер қоныстық ландшафт түрлері мен мал жайылымы жақсы дамыған
аймақтарға тән.
1.4 Гидроклиматогендік компоненттер
Алакөл ойпаты Еуразия құрылығының ортасында орналасқандықтан климаты
біріншіден континентальды, екіншіден құрғақ болып келген. Бұл өңірдің
климаттық ерекшеліктері кейбір 11,12 авторлардың ғылыми еңбектерінде кең
қамтылған.
Алакөл ойпатындағы күннің түсу ұзақтығы жылына 2600-2800 сағатқа тең. Жаз
айларында күннің түсу ұзақтығы 70-85 пайыз. Таулардың әсерінен таулы және
тау алды аймақтарында жазықтарға қарағанда күннің түсу ұзақтығы біршама
аз. Мұнда бұлтты күндер аз, көбінесе ашық күндер басым. Мысалы, көп жылдық
мәліметтер бойынша тамыз және қыркүйек айларында жекелеген аудандарда 11-14
күн ашық, тек екі-төрт күн ғана бұлтты болып келеді.
Қыс айларында керісінше, бұлтты күндер басым. Бірақ, суық жыл
мезгілдерінде де ашық күндердің қайталанып отыруы аз емес. Мұнда жылына
түсетін күн радиациясының жылдық мөлшері 125-130 ккалсм2-ге дейін жетеді.
Қыс айларында, мысалы, желтоқсанда 3 ккалсм2, ал максимальды радиация
көлемі маусым айына келеді 16-17 ккалсм2.
Циркуляциялық факторлар. Атмосфера циркуляциясы қарастырылып отырған
ауданда қыста шығыстан батысқа қарай бағытталған сібір максимумы арқылы, ал
жазда орта азиялық термикалық депрессиясы және азор максимумы әсерімен
анықталады. Осыдан бұл жерде қыста да, жазда да солтүстік-шығыс желдері
соғады. Бірақ бұл режимді тау жоталары бұзады. Суық жыл мезгілінде бүкіл
Қазақстан территориясында, әсіресе оңтүстік-шығыс бөлігі антициклонды
зонада жатады. Осындай ауа райының болуы қысқы температураның төмен болуына
әкеліп соғады. Ал қысқы температураның қысқа мерзімге жылынуы Орта Азиядан
келетін жылы ауа массаларымен байланысты.
Көктем айларында сібір антициклоны кері шегінеді, циркуляция күшейе
бастайды. Күннің сәулелі энергиясының мөлшері артып, оңтүстіктен солтүстік
бағытта жылы ауа массаларының келуі күшейе түседі. Осыған байланысты поляр
фронтының иран тармақтарының циклоны Орта Азия арқылы Қазақстанның орталық
аудандарына жылжиды.
Ылғал мөлшері тек топырақ қабатында ғана емес, ауада да көп, көктем
кезінде кейде температурасы нөл градустан төмен суық ауаның келуі, аяғы
қарға ауысатын жауын-шашынның түсуіне ықпалын тигізеді. Жаз мезгілінде Орта
Азиядан келген континентальды тропиктік ауа оңтүстік Қазақстанда
қалыптасады. Жазда антициклонды ауаның қайталануы 40-50 пайыз аралығында.
Осыған байланысты Қазақстанның оңтүстік-шығысында жазда көбіне бұлтсыз,
жауын-шашынсыз ауа райы қадыптасады және температура көтеріледі.
Күзгі циркуляциялық процестер көктем айларындағыдай арктикалық ауа
массаларының келуі жиілейді және күн жылуының түсуі азаяды.
Жоңғар Алатауы, Тарбағатай және тағы да басқа Алакөл ойпатын қоршап
тұрған тау жоталар жүйесі ауа циркуляциясына біршама әсер етеді. Таулар осы
жерге тән циркуляция жағдайын туғызады (тау аңғарлы циркуляция, тау желдері
т.б.).
Ауа температурасы. Ойпаттың жазық бөлігінің климаты континентальды: ұзақ
және қары аз қыс, кейбір жылдары аяз 48-51 грдаусқа дейін төмендейді,
құрғақ, жазы ыстық температура 40-42 градусқа көтеріледі. Тау алды және
таулы аудандардың термикалық режимінің маңында орналасқан жазықтықтан
ерекшеліктері айтарлықтай ( 1 - кесте).
Тау беткейлерінің биіктігі, экспозиция көрсеткіші, жер бедерінің
тілімденуі, тау аңғарының тереңдігі мен ені және т.б. факторлардың әсері
әртүрлі климаттың қалыптасуына жағдай жасайды.
Алакөл көлі ауаның температуралық режиміне жылы жыл мезгілінде әсер
етеді, негізінен бризді циркуляцияға әсер етеді.
Алакөл ойпаты меридиан бойынша аса созылып жатпаса да, солтүстік және
оңтүстік шеттерінің термикалық жағдайы бір-бірінен ерекшеленеді. Мысалы,
ойпаттың солтүстігінің көп жылдық орташа температурасы 2-4 0С-қа тең, ал
оңтүстігінде 6,0 – 6,5 0С.
Қаңтардың орташа айлық температурасы минус 10-180С. Температураның күрт
көтерілуі наурыз, сәуір айларында байқалады. Ауа температурасы өзінің ең
көп шамасына шілде айында жетеді. Жоғарғы температура радиациялық баланстың
көтерілуімен байланысты. Қазан айы жылы жыл мезгілінің ең соңғы айы. Орташа
айлық температура 3-8 0С аралығында өзгеріп отырады. Ай ауа
температурасының күрт өзгеріп отыруымен ерекшеленеді. Мысалы, кейбір
жылдары орташа тәуліктік температура бірде күрт көтеріліп, бірде түсіп
алмасып отырады.
Қалыпты жағдайдан ауытқу мезгілінде орташа тәуліктік температура 5-100С –
қа жетеді. Бұл құбылыс Орта Азия аймағынан келетін жылы ауа массаларына
байланысты. Жазда, керісінше солтүстіктен ығысатын ауа массаларының күшті
болуына байланысты ауа температурасының күрт төмендеуі байқалады.
Вегетациялық кезең (орташа тәуліктік температура 5 0С және жоғары) сәуір
айының бірінше декадасынан басталып, қазан айының ұшінші декадасына дейін,
демек, 176-205 күнге созылады. Осы кезеңдегі жылудың жиынтық шамасы 3500-
4000 0С – қа тең.
Алакөл ойпатының көлдері, әсіресе ірілері, жағалаудың тәуліктік
температурасының өзгеруіне әсер етеді. Жылы жыл мезгіліндегі жағалаудағы
температура жан-жағындағы аймақтардың температурасына қарағанда біршама
төмен болады.
Үсіктер. Алакөл ойпатының климаты әртүрлі ауылшаруашылықтық мәдени
дақылдарды өсіруге қолайлы, бірақ жеке кездері өсімдіктерге зиян келтіретін
үсіктер қайталанып отырады. Үсіктің қайталанып қалыптасып отыруы көктем
және күз айларына сәйкес келеді. Олардың таралуына жергілікті жердің
орографиялық ерекшеліктері де елеулі әсер етеді. Үсіктің дамуы көктемде
сәуір айының екінші-үшінші декадасына, ал күзде қыркүйек айының екінші-
үшінші декадасына сәйкестенеді.
Ылғалдылығы. Ойпаттың жазық бөлігі құрғақтау болады. Ол Еуразия
құрылығының ортасында орналасқандығымен және ылғалдылықтың негізгі көзі
болып табылатын ылғалды арктикалық ауа әсерінің аз болуымен тұсіндіріледі.
Алакөл ойпатының басым бөлігінде жауын-шашын мөлшерінің ең көп шамасы
көктем айларына сәйкес келеді, жазық жерлерде сәуір, мамыр, ал таулы
аймақтарда мамыр мен маусымда түседі 2 кесте.
Тамыз айларында жауын-шашын мөлшері аз болады, тек Жоңғар қақпасында қыс
мезгілінде керісіше оңтүстік-шығыстан соғатын Ебі желіне байланысты
ылғалдылықтың төменгі мөлшері қыс мезгілдеріне тура келеді.
Жауын-шашынның түсу ырғақтылығы мен ұзақтығы территория бойынша біркелкі
емес. Жаз мезгілдерінде нөсерлі және өтпелі түрінде, ал қыс мезгілінде
керісінше баяу және ұзаққа созылады. Жазғы жауын-шашын кезінде найзағайлы
күндердің саны 12-25 күнге дейін жетеді.
Қар жамылғысы. Көп жылдық бақылаулар бойынша қардың түсуі қараша айының
бірінші-екінші декадасында байқалады. Биік таулы аудандарда жаз мезгілінде
де қар жаууы ықтимал.
Алғашқы жауған қар көбінесе екі-үш күн сақталады. Тұрақты қар жамылғысы
қарашаның аяқ кезінде пайда болады. Жазық аудандарда қар жамылғысының
қалыңдығы көп емес. Әсіресе Жоңғар қақапасында қар өте аз. Себебі қатты
соғатын оңтүстік-шығыс желдердің әсерінен тұрақты қар жамылғысының пайда
болуына жағдай жоқ.
Қар жамылғысының ең үлкен биіктігі ақпанның екінші жартысында байқалады.
Ал наурыз айында қар жамылғысының қалыңдығы тез төмендейді. Соңына қарай
қар қабаты біркелкі емес ериді. Алғашында қар таулы аймақтардың оңтүстік
беткейлерінде тілімденген жер бедері дамыған аймақтарда қар қабаты жазық
территорияларға қарағанда жайырақ ериді. Қар қабатының төменгі бөлігінде
топырақтың қату тереңдігі 25-27 см аралығында, кей жылдары 70-75 см-ге
жетеді.
Қатты боранды желдің қарқындылығы мен ұзақтығы әртүрлі себептерге
байланысты: қар жамылығысының құрылымына, желдің жылдамдылығына, термикалық
жағдайға, жергілікті жер бедеріне т.б. байланысты өзгермелі болады Көбінесе
солтүстік - батыс бағыттағы желдер басым соғады. Осы бағыттағы желдер
жоңғар қақпасы аймағында, Алакөл ойпатында басымырақ келеді.
Салыстырмалы ауа ылғалдылығы Алакөл ойпатында 52-67 пайыз аралығында.
Суық жыл мезгілінде – қарашадан наурыз айы аралығында, ылғалдылық 73-82
пайыз. Ылғалдылықтың ең аз болатын кезі маусым мен тамыз айлары арасында 33-
52 пайыз. Тіпті ыстық, құрғақ күндері салыстырмалы ылғалдылық 5-10 пайызға
дейін төмендейді.
Алакөл ойпатында, жаз айларында ауаның салыстырмалы ылғалдылық
көрсеткішінің төмен болуы, температураның жоғарылығы, жауын-шашын
мөлшерінің аз түсуі құрғақ ауа-райының пайда болуына жағдай туғызып,
өсімдіктердің құрғап кетуіне әкеліп соғады.
Ойпаттың солтүстік шөлді зонасында солтүстік-шығыс бағыттағы желдер
басым. Қыс уақытындағы бұл жедердің басымдылығы сібір максимумына
байланысты. Жаз мезгілінде жаздың бағыты өзгереді.
Ойпаттың орталық аудандарында батыс бағытындағы желдер Жоңғар
қақпасындағы ауданда оңтүстік-шығыс және оңтүстік бағытындағы желдер
соғады. Жылдың жылы мезгілінде бриз желдері соғады. Ол күндіз көлден
құрылыққа қарай, ал түнде керісінше бағытқа ауысады, құрылықтан көлге қарай
бағытта соғады.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы секундына 1,7-6,6, м. Орташа айлық жел
жылдамдығының баяу болуы қыста, әсіресе желтоқсан, қаңтар және қыркүйек
айларында байқалады. Ол секундына 1,4 –4,7 м аралығында тербелмелі өзгеріп
отырады. Ал желдің күшті орташа айлық температурасы көктемде және қыстың
екінші жартысында 2,4-11,6 мсек өзгереді. Кейбір аймақтарда осы жерге тән
жел бағытының режимі қалыптасады.
Батыс және оңтүстік-батыс желдердің қарқыны қатты. Бірақ Жоңғар және
Тақты аудандарында оңтүстік-шығыс желдерінің қарқыны күшті. Секундына 15
метр жылдамдықпен соғатын желдің саны жылына 19-75 күн аралығында.
Алакөл ойпатында өте қатты соғатын желдерге Жоңғар қақапасынан шығатын
Ебі және оған қарама-қарсы соғатын Сайқан желдері жатады. Ебі -
шығыс немесе оңтүстік-шығыс желі, қыс мезгілінде қатты борандар туғызады.
Жаз айларында жел сирек соғады, айына 1-2 рет. Ебі желінің ұзақтығы екі
күннен екі аптаға дейін созыдады. Ебі желінен кейін күн жылынады, ол
әсіресе, қыс мезгілінде айқын байқалады. Кейбір зерттеулерге жүгінсек 14
Алакөл ойпатының жел соғу ерекшелігі, бұл өңірде болашақта жел-энергетика
қондырғыларын кеңінен пайдалануға болатынын көрсетеді.
Шаңды борандар туғызатын қатты желдер, көбіне жылы жыл мезгілінде
қалыптасады. Ойпаттың жазық бөлігінде боранды күндер саны 4-22 күнге
созылады. Мұндай күндер оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыстан соғатын
желдер кезінде, ауаның температурасы жоғарылағанда байқалады.
Құрғақшылық ұзаққа созылмайды, ол ауа температурасының өте жоғары
болуымен және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуімен
сипатталады. Алакөл ойпатында жаз мезгілінде 9-12 атмосфералық құрғақшылық
белгіленген. Өте құрғақ жылдары саны 15-тен 18 күнге дейін артады. Ылғалды
салыстырмалы суық жылдары 3-5-ке дейін төмендейді. Негізінен 3-5 күнге
созылатьн құрғақшылық ауа температурасы максимумға, жауын-шашын мөлшері
минимумға жеткен, шілде айында болады.
Тұманды күндер радиациялық және адвективті үрдістердің әсерінен
қалыптасады. Ойпатта тұманды күннің сандық шамасы жылына 10-20 күнге
жетеді, көбіне олар суық жыл мезгілінде байқалады (қараша, наурыз), әсіресе
желтоқсанда. Қыс және ерте күз кездерінде көк тайғақ пайда болады. Бұл
құбылыс ауылшаруашылығына көптеген зиян келтіреді, мысалы, байланыс жолдары
арқылы қатынауды тежейді, мал жаюға кедергі жасайды. Дегенмен, Алакөл
ойпатында көк тайғақ сирек құбылыс. Суық жыл мезгілінде көк тайғақтың
орташа көп жылдық қайталануы 1 күннен 4 күнге дейін созылады. Көбіне
желтоқсанда, ал сирек қараша және наурыз айларында болады. Кей жылдары көк
тайғақ күндердің саны 3-12 күнге дейін қайталанады, әсіресе Ұржар, Үшарал
аймақтарында жиі қайталанады. Жалпы Алакөл ойпатының климаты жер бедеріне
байланысты әртүрлі.
Ойпатта өзендер торабы біршама жақсы тараған. Негізгі су көздеріне
Тентек, Ұржар, Қатынсу, Еміл және т.б. кіші-гірім өзендер жатады. Жер беті
сулары ағын сипатына байланысты тұрақты, кеуіп кететін және маусымдық деп
бөлінеді.
Гидрографиялық қатынаста шөлейт зонасы ішкі ағыс облысына жатады. Өзен
торы сирек және суының аздығымен ерекшеленеді. Бастауларында кейбір өзендер
ағысы тау өзендеріне тән арыны қатты болып келеді. Таудан шыққаннан соң
ағыны бәсеңдейді, суы азаяды және көптеген өзендердің беткі ағыстары құмды-
малта тасты шөгінділерге сіңіп кетеді. Тау етегі жазықтығында өзендер иреңі
бар арналармен тегіс, аласа кейде батпақты аймақтарымен сипатталады.
Өзендердің режимі тұрақсыз. Бастаулары тау етегі мен жеке онша да үлкен
емес үстірт тәрізді шыңдардан қар еру кезіне және наурыздың бірінші
жартысына сәйкес келеді. Биік таулардан ағатын өзендерде бірнеше жүйелі
тасқын мамыр мен маусым айларына тән. Көптеген суаттардың ерекшелігі
келесідей: тереңдігі аз, су деңгейінің көктем айларында көтерілуі,
минералдануының жоғары болуы, ұсақ көлдердің жаз айларында кеуіп кетуі.
Алакөл ойпатына кіретін Тарбағатайдың оңтүстік беткейінің көптеген
өзендері жазыққа шыққанда таусылып қалады да Алакөл көліне дейін суларын
жеткізе алмайды. Тарбағатайдың оңтүстік беткейіндегі өзен торы қалың, бірақ
Сасықкөл Алакөлге жетпейді және тек Ұржар, Қатынсу өзендері ғана Алакөлге
құяды. Батысындағы өзендер қармен қоректенеді, шығысында жауын мол
түсетіндіктен аралас қоректенеді.
Алакөл, Қошқаркөл, Сасықкөл алаптарына енетін Таңсық, Қатынсу, Қарағайлы,
Ұржар, Тентек, Еміл сияқты өзендер көлді тұрақты су көзімен қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар территорияда уақытша су ағындары көп кездеседі. Бұд
өзендердің көпшілігі негізінен аралас су көздерімен қоректенеді. Өзен
сулары суармалы егін шаруашылығында пайдаланылды.
Ойпаттың Тарбағатай бөлігінің орташа тауларының қатты тілімденуі
нәтижесінде жер асты су қоры негізінен аласа тауларда қалыптасқан және
олардың жалпы көлемі 1,8 млрд. м3. Қой тасты және малта тасты шөгінділерде
пайда болған жазықтың жер асты суларының тереңдігі 0,5-12 метр аралықта
орналасқан. Су қоры 33,9 млрд. м3., оның 25,1 млрд. м3 ысырынды конустар
тараған аймақтарда кездеседі.
1.5 Биогендік компоненттер
Алакөл ойпатының топырақ жамылғысы жайында жазылған тұжырымды ғылыми
еңбектер көптеген авторлардың монографиялары мен еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған 17, 18. Құрғақ климат және күнделікті соғып тұратын желдер
Алакөл ойпатының топырағына кері әсерін тигізеді. Қар жамылғысының аздығы
және үлкен аймақтарда оның желмен ұшырылып әкетілуіне топырақтың тереңге
қатуына әсер етті. Ал ол болса өз алдына микробиологиялық үрдістердің
қысқаруына әкелді.
Мұнда топырақ жамылғысы автоморфты топырақ тараған жерлерде сирек
кездесетін ксерофитті өсімдік түрінде кездеседі. Ол топырақты желден қорғай
алмайды. Қатып қалған өсімдік қалдықтары ылғал жетіспегендіктен
минерализация процесіне әлсіз түседі. Топырақтың қатты құрғақтанған
кезінде, ондағы микроорганизмдер анабиоз жағдайына түседі, осыдан барып
органикалық заттардың ыдырауы өшеді немесе мүлдем тоқтап қалады 19.
Сонымен көктемде топырақтың жай еруі және оның беткі қабатының
құрғақтануы топырақ қалыптастыратын процестерді тоқтатады. Топырақ
қалыптастыратын процестердің белсенділігі қоңыр және каштанды топырақтан
қара топыраққа дейін көтеріледі.
Ойпаттың жазық жерлерінде көктемде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Алакөл ойпатының табиғи – рекрациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1. Алакөл ойпатының географиялық
орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 4
2. Географиялық даму тарихы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .5
3. Жер бедерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6
4. Гидроклиматогендік
компоненттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .12
5. Биогендік
компоненттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...17
2. Рекреациялық ресурстар және олардың тиімді пайдалану
жолдары ... ... ... .22
1. Алакөл мемлекеттік
қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...22
2. Көл жағалауының рекреациялық
потенциалы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..22
3. Батпақ және минералды сулармен емдеу және санаториялық
потенциалы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3. Ресурстарды пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 28
1. Алакөл көлінің гидрохимиялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .28
2. Географиялық орналасуына байланысты табиғи ресурстарды
игеру ... ... ..31
Корытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .34
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
ХХ – шы ғасырдың ортасынан бастап ғылым мен техниканың қарқынды дамып
келе жатқаны белгілі. Осы кезеңді ғылыми - техникалық революция ғасыры деп
атайды. Осындай үрдіс үдемелі дамыған кезде рекреациялық ресурстарды
зерттеу және оларға баға беру үлкен рөл атқарады. Н.С.Мироненко мен
И.Т.Твердохлебовтың анықтамалары бойынша рекреация - деп белгілі бір
территорияларда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, танымдылығын, спорттық
және мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен
қарым - қатынастар жиынтығын айтады.
Рекреациялық ресурстардың аймақтық ерекшеліктерін анықтау кең ауқымды
зерттеулерді қажет етеді. Әртүрлі дем алу және туризм түрлері қоршаған
ортаға өзінің ерекше қажеттіліктерін ұсынады, басқаша айтқанда белгілі бір
рекреациялық ресурстарды қажет етеді. Осындай рекреациялық кешендері бар
аймақтардың бірі Қазақстанның оңтүстік – шығысында орналасқан Алакөл
ойпаты. Алакөл ойпаты жан – жағынан таулармен қоршалған, ортасында көлдер
тізбегі орналасқан. Мұнда табиғи кешендердің барлық түрі кездеседі деп
айтуға болады. Сонымен қатар табиғи – рекреациялық ресурстары жақсы
дамыған: минералды сулар, бұлақтар, емдік қасиеті бар батпақтар көп
кездеседі.
Алакөл ойпатының рекреациялық ресурстарына сипаттама бере отырып, оны
тиімді пайдалану жолдарын қарастырудың маңызы зор. Рекрациялық ресурстарды
бағалау, демалыс орындары мен туризмді дамытуға мүмкіндік тұғызады.
Ғылыми - әдістемелік бағалау жоспарында рекреациялық кешендердің демалыс
орындары мен туризмнің дамуына әсері, қоғам мен табиғат арасындағы үлкен
проблеманың аз қарастырылған бөлігін құрайды. Қазіргі күні қызмет
көрсететін рекреациялық кешендердің бір немесе екінші бір туризм түрінің
дамуына әсері, табиғат пен қоғам арасындағы қарым – қатынас механизмінің
дамуына жол ашады.
Курс жұмысында Алакөл ойпатының рекреациялық кешендеріне кеңінен
сипаттама берілген және оның туризм түрлерінің дамуына қандай әсері бар
екендігі туралы мәліметтер келтірілді.
Жұмыстың мақсаты: Алакөл ойпатының табиғи жағдайын рекреациялық география
ғылымымен байланыстыра отырып сипаттау. Рекреациялық ресурстарды тиімді
пайдалану жолдарын қарастыру.
Жұмыстың әдістемелік негізіне ғылыми баспалардан жарық көрген ғылыми
еңбектер мен өнеркәсіптік практика кезінде жинаған мәліметерім алынды. Осы
аймақтың табиғи – рекреациялық ресурстарын зерттеген Шебельникова С.А.,
Мироненко Н.С., Твердохлебов И.Т., Николаенко Д.В. және т.б. ғалымдардың
ғылыми көзқарастары басты рөл атқарды.
1 АЛАКӨЛ ОЙПАТЫНЫҢ ТАБИҒИ-РЕКРАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Алакөл ойпатының географиялық орналасуы
Алакөл ойпаты Қазақстанның оңтүстік – шығыс бөлігінде (46 – 480 с.е пен
80-820 ш.б.) Тарбағатай және Жоңғар Алатауы тау жүйелері аралығында
орналасқан. Жалпы ауданы 1000 шаршы шақырым аймақты алып жатыр. Ойпат
солтүстігінде Тарбағатай тау жотасымен шектелген (биіктігі 2000-2992 метр),
тау алды жазықтарының биіктігі 400-800 метр 180 км-ге осы тау жотасының
оңтүстік етегінен Алакөл, Сасықкөл көлдерінің солтүстік жағалауларына дейін
созылған, оны Қаракөл, Егінсу, Ұржар, Қатынсу т.б. өзендердің аңғарлары
кесіп өтеді. Жазықты аймақта жеке таулар да кездеседі (Жайтөбе, Балатөбе).
Арқарлы, Ақалы, Қарақас төбешіктері ойпаттың солтүстік – шығыс бөлігінде
көтеріліп, жазықтыққа шығатын Тарбағатайдың бір бөлігі болып табылады.
Шығысында ойпатты кіші- гірім Майлы және Барлық тау жоталары шектейді.
Барлық тау жотасының төбелі – жонды лессті тау алды (теңіз деңгейінен 500-
1100 метр) мемлекеттің шекарасын бойлай Еміл өзенінен Шүршіт өзеніне дейін
50 км-ге созылып жатыр. Жоңғар Алатау тау жүйесі (теңіз деңгейінен 4000-
4442м) ойпатты биіктігі 1000-1200 метрге жететін бірнеше тізбектермен
(Сайқан, Текелі) оңтүстігінен қоршап жатыр. Осы тау жотасының шөлденген тау
алды (347-800 м) ұзындығы 180 км және ені 25 км болып тау етегінде шлейфті
жіңішке түрде Алакөл көлінің оңтүстік – батыс жағалауларына еңістеу түседі.
Ол тасты – қиыршық тасты шөл болып табылады. Жоңғар қақпасы деп аталатын
Барлық және Жоңғар Алатауы тауларының арасындағы жер Алакөл ойпатын
Қытайдағы Эбі-Нұр ойпатымен байланыстырып жатыр. Жоңғар қақпасы арқылы ерте
заманда Ұлы Жібек жолы өткен. Француз саяхатшысы Вильгельм де Рубрук
жазбаларында Алакөл көлінің жағалауында 1253 жылдары моңғол ауылдарының
басты қаласы орналасқан, ал әйгілі Жоңғар қақпасы, Қантоғай жолы деп
аталыпты. Ойпаттың батыс шекарасы Сарықұм және Қарақұм құмды шөлдерден
өтеді. Ойпаттың орталық бөлігінде Сасықкөл, Қошқаркөл, Алакөл, Жалаңашкөл
орналасқан сурет.1.
Палеозойдың аяғында қарастырылып ортыған территорияда таулы аймақ болған,
ал мезозойда белсенді эрозиялық – денудациялық үрдістер нәтижесінде
пенепленге айналған, оған дәлел ретінде Жоңғар Алатауы, Барлық және
Тарбағатай төбелерінде сақталған тегіс беттер болып табылады. Үштік кезеңде
палеозой жыныстарынан құрылған тегіс төбелі жазықтықтар көтеріле бастады,
осының нәтижесінде жиналған мору қабатымен және ыстық, құрғақ климатта
пайда болған қызыл түсті саздардың шөгінділерінің шайылуына әкелді. Үштік
кезеңнің аяғында және төрттік кезеңнің басында Жоңғар Алатауы мен
Тарбағатайдың қарқынды көтерілуімен бірге Алакөл ойпаты түбінің төмендеуі
бірге жүрді, ал эрозиялық үрдістер Жоңғар Алатауы мен Барлық тау етегінде
аллювийлі- пролювийлі шлейфтердің пайда болуына әкелді 1.
И.В.Мушкетовтың тұжырымы бойынша 2 Балқаш – Алакөл ойпаты үштік дәуірде
теңіз түбі болған, ал Арал – Каспий бассейні және Ханхай теңізі аралығында
Жоңғар қақпасы арқылы кең өту жолы түрінде болған. Бұлар Балқаш, Сасықкөл,
Алакөл және Ебінұр көлдері болып үштік дәуірден кейін бөлінген, ғалымның
түсінігі бойынша бұл көлдер ежелгі үштік теңіздің қалдықтары болып
табылады. Геолог А.Влангали 1851 жылы Балқаш, Сасықкөл және Алакөл
көлдерінің тасындыларының ұқсастығын анықтап мынадай нәтижеге келді: Бұл
жер ерте геологиялық кезеңдерде үлкен теңіз түбі болған 3. Тянь – Шань
және Жоңғар Алатауы тау жоталарының мұздану кезеңінде Алакөл тобының
көлдері және Балқаш көлі бір су алқабы болған, мұзданудың соңғы уақытында
оның ауданы 6250 шаршы км –ге жеткен 4. Балқаш – Алакөл жүйесі 1 млн жыл
бұрын Лихвин мұздануынан кейін қалыптасқан деп есептейді. Осы кезеңге таулы
Азия зоогеографиялық ауданшасына кіретін аборигенді гидрофаунасының
қалыптасуы жатады. Тарихи құжаттарды оқу барысында ХІІІ ғасырлардағы
саяхатты сипаттаулар және ХVІ – ХVІІІ ғасырлардағы сақталған топографиялық
карталар Балқаш-Алакөл теңіз бассейні бірінші Балқаш және Сасық-Алакөл су
алқаптарына бөлінген. Кейіннен Сасықкөл, Қошқаркөл және Алакөл көлдеріне
бөлігенін дәлелдейді, сонымен қатар, ХІХ ғасырдың бірінші жартысында
олардың деңгейі мен көлемі төмендеген 5.
1840 жылы көлдерді А.Шренк барлаған. Ол көлдердің деңгейін өте төмен деп
тапты: Оны біз Алакөл көлінің оңтүстігінде орналасқан қайраң арқылы
қырғыздар Алакөлдің бір жағынан екінші жағына өткенінен көре аламыз деп
жазған 6. Осы жол арқылы А.Шренк те өткен, сонымен қатар ол Алакөлдің екі
ірі аралының бірі – Аралтөбе сол кезде түбек түрінде болғанын атап кеткен.
Сонымен, қазіргі кездегі ландшафттар соңғы мұздану дәуіріндегі
ксеротермикалық кезеңде пайда болғанының айғағы. Көлдер жер бедері ежелгі
теңіздік және көлдік тұзданған шөгінділерден қалыптасқан ойпатты, террасалы
жазықтықтардан тұрады. Аталған көлдерді жан-жағынан 10-25 км жолақ түрінде
сортаңды, шалғынды-батпақты топырақ жамылғысы қоршап жатыр 7.
1.2 Геологиялық даму тарихы мен ерекшеліктері
Балқаш – Алакөл депрессиясының геологиялық құрылымында көбінесе мезозой
мен кайнозой жыныстары орын алған. Таулар мен көтеріңкі аймақтар палеозой
және кайнозойдың жыныстардан құралған.
Төменгі палеозой мен кембрий жасындағы жыныстар Тарбағатай тауларында
кездеседі. Ойпат шекарасында ұсақ шоқының аралды көтерілімдері кездеседі.
Силур жыныстары да Тарбағатай тауларында құмдақтар, конголомераттар, сазды
тақта тастар және туфтар түрінде кездеседі. Үлкен Сайқан, Текелі тауларында
девон шөгінділері маңызды орын алады. Мұнда олар алевролит, аргилиттермен
берілген, ал туф-девон шөгінділері жеке дақтар түрінде Алакөл көлінің
оңтүстігінде және Сарықұм құмдарының шығысында кездеседі. Төменгі және орта
девон шөгінділері Тарбағатай тауларында тараған. Жоңғар Алатауында төменгі
тас көмір шөгінділері алып жатыр. Алакөл көлінің Үлкен Аралтөбе және
Кішкене Аралтөбе аралдары төменгі карбон шөгінділерінен тұрады. Жалаңаш
көлінің шығысындағы Жалаулы таулары карбон жыныстарынан құрылған. Мұнда
Е.Д.Шлыгин 8 бойынша төменгі бөлігі негізінен туфогенді құмдақтардан және
тақта тастардан тұрады. Жоғарғы бөлігін тасты құмдақтар, кварциттер, туфтар
және андезиттер құрайды.
Жоғарғы палеозой шөгінділері Жоңғар Алатауының шығысында кіші –гірім
сілемдер түрінде кездеседі. Ал Шынжылы өзенінің жоғарғы ағысында тасты қара
тақта тастар түрінде берілген, оның үстіңгі қабатында қалыңдығы 100 м
болатын ашық қабатты әк тастар орналасқан Жоғарылаған сайын қара тасты,
әктасты – сазды тастарға ауысады. Осы карбон шөгінділерінң шайылған бетінде
кварцитті парфир қабаты жатыр, оны жоғарғы карбон, төменгі пермьге
жатқызады. Юра шөгінділері Қату тауларының етегінде тараған. Олар базальтты
конгломераттармен, алуан түсті құмдақтармен берілген. Юра шөгінділерімен
территориядағы көмір қабаты байланысты. Үштік шөгінділер қарастырылып
отырған аймақта шектеулі тараған. Олар көбінесе Жоңғар қақпасы маңында көп
кездеседі. Жеке дақтар түрінде Жоңғар Алатауының солтүстік тау алдында,
Шынжылы және Тентек өзендерінің алаптарында, сонымен қатар, Арқарлы тауында
тараған. Үштік саздар мен малта тастар Тасқарақұм құмдарының батыс
бөлігінде, олар эолды құмдардың жұқа қабатымен көмілген.
Төрттік шөгінділер қарастырылып отырған аймақта кең көлемді алып жатыр.
Олар лесс тәрізді саздақтар және құмдақтармен, көлді-аллювийлі және эолды
құмдар, малта тастармен берілген. Аймақтағы ең ежелгі төрттік шөгінділердің
бірі гоби конгломераты болып саналады. Солтүстік-батыс бөлігінде жонды және
тізбекті эолды құмдар кездеседі.
1.3 Жер бедерінің сипаттамасы
Ұзақ уақыттық геологиялық даму тарихы мен палеогеографиялық
ерекшеліктеріне байланысты аймақта рельеф пішінінің алуан түрі кезедеседі
деп айтуға болады. Қазіргі Алакөл ойпатының жер бедері мен оны қоршап
жатқан тау тізбектерінде А.В.Попов 10 келесідей жер бедері типтерін
жіктейді сурет.2:
1. Эрозиялық – денудациялық таулар: Батыс Тарбағатай мен Жоңғар
Алатауы;
2. Тарбағатай және Барлық тау жоталарының төбелі – жонды, лессті тау
алды жазықтары;
3. Жоңғар Алатауының, Барлық және Тарбағатай тау жоталарының аллювийлі –
пролювийлі тау алды еңкіштеу жазықтары;
4. Аллювийлі және көлді – аллювийлі тегіс жазықтар;
5. Ұсақ шоқылы таулар;
6. Құмдар.
1. Эрозиялық - данудациялық таулар екі тау жотасымен берілген: Жоңғар
Алатауы мен Батыс Тарбағатай. Олар негізінен тығыз палеозой
жыныстарынан түзілген, оның ішінде көбіне метаморфты және сазды
тақта тастар, құмдақтар, әк тастар және конгломераттар кеңінен
тараған.
Батыс Тарбағатай тау жотасы Алакөл ойпатын солтүстігінен 150 км-ге
созылып, шектеп жатыр, ол тегіс төбелі су айрық және тік, қатты тілімденген
оңтүстік беткейлерден тұрады.
Тегіс төбелі су айрық жеке аймақтарда, әртүрлі деңгейде жатыр, олардың
абсолюттік биіктігі 800-2900 м.
Тегістелген беттердің бөліктері тік беткейлі жер бедерімен қоршалған. Тау
жотасының баспалдақты құрылуы, төрттік кезеңде болған ірі блокты
қозғалыстармен түсіндіріледі. Тектоникалық блоктардың көтерілуі эрозиялық
процестердің күшейуіне әкеліп соқты, оның нәтижесінде тік беткейлі, терең
тілімденген жер бедерлері пайда болды. Мұндай жер бедері кейде шың тәрізді
су айрық және каньон тәріздес өзен аңғарларында кездеседі.
Тарбағатай тауларындағы ең ірі тау аралық жазықтық Некрасов грабені болып
табылады. Жазықтық солтүстік – батыстан оңтүстік – шығысқа қарай 40 км-ге
созылып жатыр, ені 3-6 км.
Тарбағатай тауына қосылып жатқан жазықтықтың бөліктері Қызыл Белдеу
тауына қосылып жатқан бөліктерден 200-300 метр жоғары орналасқан.
Тау аралық жазықтықтың солтүстік – батыс бөлігі тегіс төбелі болып
келеді, ал оңтүстік – шығысында біртіндеп төбелі-жонды сипатқа ауысады,
салыстырмалы биіктігі 50-70 м. Дөңес беткейлері бар төбелер мен жондар
жазықтықты көлденең қиып өтетін су ағыстарына (Қаракөл, Егінсу, Ұржар
өзендерінің саласы) бағытталған. Өзен тілімдерінің тереңдігі солтүстіктен
оңтүстікке қарай артады. Тау аралық жазықтықтың беті лесс тәрізді
саздақтардан, қызыл түсті төрттік кезеңнің саздарынан және палеозой
жыныстарынан немесе төрттік қойтасты малта тасты шөгінділерден құралған.
Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде 1100-1500 м. биіктікте лесс тәрізді
саздақтармен жабылағн тау аралық ұсақ, аз тілімденген ойпаттар кездеседі.
Жоңғар Алатауы Алакөл ойпатын оңтүстік жағынан шектеп жатыр. Алакөл
ойпаты жағында тік жоталы болып келген, олар өзен аңғарларымен тілімденген.
Жота солтүстік батыстан Жоңғар жарығы бойымен созыла орналасқан. Ол
Қытайдағы Эбі-Нұр көлінен басталып Балқаштағы Арғанат тауына дейін
созылады. Жотаның биіктігі солтүстік – батысында және оңтүстік-шығысында
төмендейді, оның максимальды биіктігі мұздықтарда 4000 метрден асады.
Жоңғар Алатауының беткі қабаты тегістелген баспалдақты түрде құрылған, олар
солтүстікке және шығысқа қарай төмендейтін әртүрлі гипсометрлік деңгейде
жатыр. Кішкене төбелі тегістелген беттер су айрық тау жоталарына және тау
аралық ойпаттарға жалғасып жатыр. Тау жоталарының биіктігіне байланысты,
эрозиялық процестердің қарқындылығының әртүрлі болуы биік таулардың тегіс
беттері кішкене бөліктер түрінде су айрық жазықтарында сақталған. Сонымен,
Тастау тау жотасында су айрықтың биіктігі 3-4 км болған кезде тегіс
беттердің ені бірнеше жүздеген метрге дейін созылады.
Орта және аласа таулардың беткейлері денудациялық процестерге, эрозиялық
тілімденуге аз ұшырағандықтан жақсы сақталған және үлкен аумақты алып
жатыр. Мысалы, Теректілі және Белқайың тау жоталарында су айрықтың биіктігі
2 км болғанда, тегістелген беттердің ені 10 км-ге дейін жетеді.
Жоңғар Алатауының шығыс бөлігі аса көп емес терең өзен аңғарларымен
тілімденген. Өзен аңғарлары көбіне тік беткейлі және пайда болуы
тектоникалық үрдістердің әсерінен қалыптасқан деп есептеледі. Су айрықтарға
қарағанда өзен аңғарларының тереңдігі әртүрлі болып келеді.
Жоңғар Алатауының Алакөл ойпатына жалғасқан шығыс жағында әртүрлі
абсолюттік биіктіктерде грабенге ұқсас төбелі-жонды тау аралық ойпаттар
кездеседі. Олардың ішіндегі ең ірісі Калпаков ойпаты. Ойпат шығыстан
батысқа қарай Алакөл ойпатынан Шынжалы өзеніне дейін 200 км-ге созылып
жатыр. Ойпат түбінің ені 5-15 км аралығында ауытқып отырады. Тұбінің жер
бедері төбелі – жонды болып келген, салыстырмалы биіктігі 50 м. Колпаков
ойпаты үш өзен аңғарларымен тілімденген. Батысында Шынжалы өзенінің оң
саласы бастау алады, ол аса терең емес, бірақ аңғары кең. Ойпаттың орта
бөлігі Тентек өзеніне кіретін су ағындарымен тілімденген, аңғар тереңдігі
кейбір жерлерінде 200 метрге дейін жетеді. Үшінші өзен Жаманты, шығысқа
Алакөл көліне қарай ойпатты жағалай 300-400 м тереңдігі бар каньон құрап
ағады. Ойпаттың абсолюттік биіктігі Жаманты және Тентек өзендерінің су
айрығынан басталады да, батысқа және шығысқа қарай төмендейді. Колпаков
ойпатында лесс тәрізді саздақтар кеңінен тараған.
Олар көбіне малта тастардың үстінде орналасқан, төменгі қабатында қызыл
түсті саздақтар кездеседі.
2. Тарбағатай және Барлық тау жоталарының төбелі-жонды лессті тау алды.
Тарбағатай тау жотасының төбелі-жонды лессті тау алды. Ол Тарбағатайдың
оңтүстік беткейі бойымен 150 км-ге, батысында Қызыл Белдеу тауынан басталып
шығысында мемлекет шекарасына дейін созылып жатыр. Ол 2620 км2 ауданды алып
жатыр, биіктігі ойпат жағына қарай төмендейді. Тау алды ені Ұржар өзенінің
алабында 40 км-ге жетеді, ал шығысқа қарай кішірейе бастайды. Мұнда
көбінесе тегіс беткейлі жондарды және созылыңқы келген төбелерді
кездестіруге болады. Жондар мен төбелердің салыстырмалы биіктігі 20-50
метр, беткейлердің тіктігі 5-100 кейдк 200-қа жетеді. Төбелер мен жондар
тау маңында кішірек және тік беткейлі болып келеді. Таудан алыстаған сайын
беткейлері тілімденіп, көлемі үлкейе бастайды.
Тау алды беті лессті және лесс тәрізді саздақтармен жабылған, тек кей
жерлерде палеозой жыныстары жер бетіне шығып жатады. Ал өзен аңғарларында
лессті шөгінділердің астында қой тасты, малта тасты материалдар жатыр.
Лессті шөгінділердің қалыңдығы әртүрлі. Мысалы, тау алды жазықтарында аса
қалың емес, осы жерден алыстаған сайын ұлғая түседі. Төбелі-жонды
Тарбағатай тау алдын бірнеше өзен қиып өтеді. Ірі өзендердің жақсы
шектелген жайылымдары және екі-үш террасалары бар. Мысалы, Ұржар өзенінің
солтүстік саласы таудан шығар жерінде терраса құрайды, олардың биіктігі
1,5, 11 және 14 метрге жетеді.
Барлық тау жотасының төбелі-жонды лессті тау алды Алакөл ойпатының
шығысында 500-1100 м биіктікте орналасқан. Ол солтүстігінде Еміл аңғарынан
бастап мемлекет шекарасы бойымен 50 км, оңтүстігінде құрғақ Шұмшыт саласына
дейін созылып жатыр. Ауданы 750 км2. негізінде палеозой жыныстарынан
құралған, оның үстіңгі қабатында қалыңдығы 50-60 м карбонатты лессті құмдар
мен құмдақтармен жабылған. Барлық тау алды Алакөл ойпатынан тегіс
көтеріңкі және көптеген аңғарлармен (көбіне құрғақ) тілімденген.
3. Аллювийлі-пролювийлі еңіс тау алды жазықтары.
Жоңғар Алатауының тау алды жазықтығы. Оның солтүстік-шығыс беткейінің
бойымен солтүстік-батысында Шынжалы өзенінен басталып, оңтүстік шығысында
Қытай мемлекетінің шекарасына дейін 180 км-ге созылып жатыр. Ауданы 2200
км2, абсолюттік биіктігі 347-800 метр. Жазықтықтың ені 25 км аралығында.
Жазықтық Шынжылы, Тентек, Жаманты, Ырғайты, Шындалы өзендерінің құрылықтық
атырауларынан пайда болған. Жер бедерінде Тентек, Жаманты, Ырғайты
өзендерінің ысырынды конустары жақсы көрінеді. Жазықтықтың көтеріңкі
оңтүстік-батысындағы бөлігі Жоңғар жарығы бойымен өтетін тік тектоникалық
кертпештермен шектелген. Жоңғар жарығын тау бойымен тараған, сумен
толтырылған ұсақ ойпаттар түрінде байқауға болады.
Ойпаттың оңтүстік-шығысында Барлық және Майлы жоралары бір жағынан Жоңғар
Алатауы екінші жағынан бір-біріне жақын болғандықтан өзендер конустары
Жоңғар қақпасының ортасында қосылып тік, жіңішке ойпат құрайды. Ал Ырғайты
және Құсақ өзендерінің конустары қосылып Жоңғар қақпасының түбінің бір
бөлігін тастаған, оның орнында аса терең емес Жалаңаш көлі пайда болған.
Барлық өзендердің ысырынды конустары негізінен қой тасты, малта тасты
шөгінділерден құралған. Ол таудан алыстаған сайын құм мен құмдаққа ауысады.
Қой тасты, малта тасты шөгінділердің қалыңдығы өте үлкен. Жоңғар Алатауының
бойында қой-малта тасты өзен ысырынды конустары делювийлі шөгінділер
жапқан.
Жалпы ысырынды конустың әлсіз толқынды жер бедері сайлармен және өзен
аңғарларымен күрделенген. Мұнда өзен аңғарлары ысырынды конустың әртүрлі
тереңдігіне еніп, кіріп жатады.
Барлық өзен аңғарларында да террасалар жеткілікті. Ірі өзендерде олардың
саны беске дейін жетеді. Олардың төртеуі қойтасты және малта тасты
материалдардан құралған. Төртінші терраса конустың бетін түгелдей алып
жатыр, ал тура тау маңында ол саздақтармен жабылған. Оның қалыңдығы
конустың төбесінде 12 метрге жетеді. Ірі өзендердің таудан шығар жерінде,
жағалау беткейлерінде бесінші терраса байқалады. Оның беті негізінен қой
тасты, малта тасты материалдармен немесе қиыршық тастар аралас лессті
саздақтармен жабылған. Өзен сағасына жақындаған сайын террасалар біртіндеп
жоғала бастайды да, төртінші терраса жайылмаға қосылып кетеді.
Барлық және Майлы тау жоталарының тау алды жазықтығы. Барлық тауының
төбелі-жонды тау алдына және батыс, оңтүстік-батыс Барлық және Майлы
беткейлеріне кіріп, Жоңғар қақпасының шығыс беткейлерін толығымен алып
жатыр. Ұзындығы 120 км, ені 20 км, бірақ Тасты өзен аңғары маңында ені 38
км-ге жетеді. Алакөлдің оңтүстігі мен Қату тауларының арасында ені 3 км-ге
дейін төмендейді. Ауданы 1370 км2. жазықтықтың абсолюттік биіктігі 360 м-
ден 900 м-ге дейін барады.
Еңіс жазықтық негізінен қиыршық құмдар араласқан қой тасты, малта тасты
шөгінділерден құралған. Бұл шөгінділердің қалыңдығы Тасты өзенінің жоғарғы
сағасында 40 м-ге, ал Алакөлдің шығысында ол 300 м-ге дейін жетеді. Кей
беттерде бұл шөгінділер саздақтармен жабылған жазықтықтың жер бедерін
Тасты, Құсақ өзен аңғарлары және сайлар бұзып жатады. Мұнда Тасты өзенінің
аңғары жақсы байқалады, онда конус төбесінде төрт терраса байқалады.
Төртінші терраса сегіз метрлі лессті саздақ қабаты жауып жатыр. Аңғар ені
үлкейген сайын және су жоғалған сайын, террасаларда біртіндеп жоғала
бастайды да, тек Алакөлге дейін жететін аса терең емес құрғақ (0,5-1,0 м)
су қазған жерлер кездеседі.
Жоңғар Алатауы Барлық, Майлы тауларының аллювийлі- пролювийлі тау алды
жазықтықтарының қалыптасуы плиоценнен кейін басталады. Төрттік кезеңнің
бірінші жартысында қарқынды тектоникалық көтерілістер болды. Сонымен қатар
қой тасты, малта тасты материалдар жиналды және ірі ысырынды конустар пайда
болды. Төрттік кезеңнің екінші жартысында тау алдындағы ысырынды конустар
көтерілді. Осыған байланысты жаңа ысырынды конустар пайда болды.
Тарбағатай тау алды жазықтығы тау жотасының оңтүстік беткейі бойымен 180
км-ге созылып, солтүстігінде төбелі-жонды тау алды жазығына еніп жатады.
Жазықтық оңтүстігінде тегіс аллювийлі жазыққа ауысады, ені 20 км, ауданы
3200 км2, абсолюттік биіктігі 400 метрден 800 метрге дейін өзгеріп отырады.
Жазықтық Тарбағатай тау жотасының өзендерінің ысырынды конустарының
қосылуынан пайда болған. Негізінен құмы бар малта тасты – қиыршықты
шөгінділерден құралған, оның үстінен құмдақтар мен саздақтар жапқан.
Жазықтық жер бедері өзен аңғардарымен тілімденген.
4. Тегіс аллювийлі және көлді-аллювийлі жазықтықтар.
Аллювийлі жазықтық Алакөл ойпатының солтүстік және батыс түбін алып
жатыр, оның абсолюттік биіктігі 360-450 метр. Оған негізінен Шілікті,
Қаракөл, Ұржар, Қатынсу, Еміл өзендерінің алаптарының төменгі бөлігі және
Сарықұм құмдары мен Сасықкөл көлінің арасындағы кеңістік енеді.
Жазықтық беті тегіс, кейде төбелі болып келеді және аса терең емес, енсіз
өзен аңғарлары кездеседі.
Көлді-аллювийлі жазықтық. Алакөл ойпатының ең төменгі бөлігін алып жатыр.
Абсолюттік биіктігі 347-360 метр. Ол солтүстік- батыстан оңтүстік-шығысқа
қарай 250 км-ге созылып жатыр. Ені 1 км-ден 50 км-ге дейін. Көлдердің
ауданын қоспағанда, жалпы ауданы 2570 км2.
Тегіс, біркелкі көлді-аллювийлі жазықтықтың бетін аса білінбейтін ойысты
жерлер мен құрғақ қазан-шұңқырлар бұзады. Жазықтықта көптеген өзендердің
төменгі бөлігі енеді, олар көлге құяр жерінде кішкене түбектер құрайды.
Жазықтықтың көп бөлігі батпақтанған.
5. Кайнозой шөгінділерінің астынан кіші-гірім таулы жота түрінде ұсақ
шоқылы таулар мен аласа таулар шығып тұрады.
Палеозой фундаментінің ірі керткеші болып Арғанат-Арқарлы шектелген тау
тобы саналады. Ол Балқаш және Сасықкөл көлдері арасындағы тегіс аллювийлі
жазықтар арасынан 100-130 метрге көтеріліп тұрады.
Арғанат және Арқарлы таулары, диаметрі 40-45 км болатын сақина құрайды.
Онда саздақты-қиыршықты шөгінділермен жабылған, тау аралық төбелі жазықтар
кездеседі. Тау аралық жазықтықтың беті тегістелген, абсолюттік биіктігі 450-
600 м. Арғанат тауының биіктігі солтүстігінде 710 метр, Арқарлы тауының
оңтүстігінде 755 м-ге дейін жетеді.
Таудың алыс аудандарының жер бедері тік беткейлі, қысқа аңғарлармен және
су айрықтармен тілімденген. Эрозиялық тілімдену әсіресе тектоникалық
жарылған жерлерде жиі кездеседі. Осы жарық бойымен саздақты-қиыршықты
материалдардан құрылған делювийлі-пролювийлі еңіс жазықтар дамыған.
Бала Сайқан, Үлкен Сайқан, Ірге Сайқан таулары Арқарлы мен Жоңғар
Алатауының арасында орналасқан. Олардың эрозиялы-денудациялық әлсіз
тілімденген тегіс төбелі беті Үлкен Сайқанда 884 м-ге, Бала Сайқанда 618 м-
ге және Ірге Сайқанда 689 м-ге жетеді. Ол батысқа қарай еңістеніп,
қасындағы жазықтардың борпылдақ төрттік шөгінділердің астына біртіндеп еніп
кетеді.
Шығысында және сотүстік – шығысында таулар тік, аз тілімденген
беткейлермен сипатталады. Сонымен, Сайқан, Үлкен Сайқан беткейлерінің
биіктігі 400 м болса, Бала Сайқан беткейлерінің биіктігі 100 м-ге дейін
төмендейді.
Балтабай – Арқарлы аласа таулары. Алакөл ойпатының солтүстік –шығысында
Қатынсу мен Еміл өзендерінің арасында орналасқан. Мұнда солтүстігін алып
жатқан Балтабай тауларымен, оңтүстігін алып жатқан Арқарлы тауларының
арасында кең, шоқылы саздақ аңғар-қаптас мекені созылып жатыр.
Балтабай – Арқарлының көп бөлігі аз тілімденген тегіс төбелі аласа
таулар. Мұнда абсолюттік биіктік (Балтабай – 723 м, Арқарлы – 8948 м)
оңтүстік-шығысында байқалады. Осы аудандарда эрозиялық тілімдену жақсы
байқалады.
Арқарлы және Балтабай тауларының солтүстік және батыс беткейлері тегіс
төбелі тау алды жазықтығымен қосылып кетеді. Ал Арқарлы тауының тік
беткейлерінің маңында аз тідімденген еңіс жазықтық орналасқан.
Бақты тауы Алакөл ойпатының солтүстік-шығыс шегінде, Тарбағатайдан
ағатын, Қаработа және Ақшоқы өзендерінің арасында орналасқан. Батыстан
шығысқа қарай 16 км-ге созылып жатыр. Оңтүстік тік беткейлері каньон
тәрізді аңғарлармен қатты тілімденген. Мұндағы салыстырмалы биіктік 500 м.
абсолюттік биіктігі 1270 м. Тау төбесінің тегістелген беті біртіндеп
солтүстік беткейлерге өтеді. Ол өз бетіне ары қарай Тарбағатайдың төбелі-
жонды тау алдымен қосылады. Ал Бақты тауының оңтүстік тік беткейлеріне 2-5
км-ге жететін аз тілімденген пролювийлі-делювийлі қиыршық тасты, саздақты
қатты еңіс жазықтық еніп жатыр.
Сиретас-Сасықкөл көлінің солтүстігінде 40 км жерде Ай және Қаракөл
өзендерінің арасында жатқан Алакөл ойпатының солтүстік-батысындағы аласа,
аз тілімденген таулар. Ол батыс, солтүстік-батыс бағытта 25 км-ге созылып
жатыр, ені 7 км–ге жетеді.
Таудың тегіс, пенепленді бетінде аса биік емес, қиыршықты күмбез тәрізді
төбелері бар үстірттер байқалады.
Ай өзен аңғарының батысында аз тілімденген ұсақ шоқылы денудациялық
жазықтық орналасақан. Мұнда 50-100 м-ге көтерілген кіші-гірім таулар да
кездеседі. Жалпы төбелі-шоқылы аймақта аңғар тәрізді кең, тегіс төмен
жерлер қатты байқалады. Ал кейбір төмен жерлер сор және сортаңдармен, тұзды
көлдермен толлтырылған.
Тарбағатай тау алды жазықтығында және Сасықкөл, Алакөл суларының үстінен
дөңес немесе тегіс төбесі бар шектелген үстірттер бөлініп көрініп тұрады.
Олар эффузивті палеозой шөгінділерінен құралған және аса қалың емес
делювиймен жабылған. Ал кейбір үстірттер, мысалы, Көргебай, Қатанқарай
лессті шөгінділермен жабылған.
Құмдар. Алакөл ойпатында оңтүстік Балқашқа қарағанда аз тараған, дегенмен
оның ауданы 4350 км2 құрайды. Құмдар тегіс аллювийлі жазықтықтың арасында
жеке сілемдер түрінде кездеседі. Арқарлы таулары мен Сасықкөл көлінің
аралығында солтүстік—батыстан оңтүстік-шығысқа қарай құмды сілемдер созылып
жатыр. Олар: солтүстігінде Қарақұм, оңтүстігінде Тасқарақұм, ортасында –
Сарықұм. Алакөл көлінің солтүстік-шығысында Ұржар және Қатынсу өзендерінің
арасында Биқұм құмдары, ал Еміл өзенінің оң жақ жағалауында Барма құмы
орналасқан.
Сілемдер негізінен орта және ұсақ түйіршікті құмдардан құралған, кейде
малта тастар да кездеседі. Құмдар қалыңдығы әр түрлі – бірнеше метрден 100
м-ге дейін барады.
Құмды сілемдер саздақ жазықтарға біртіндеп ауысады, тек батыс бөлігінде
жазықтықтың үстінен күрт көтеріледі. Орта сілемдер айналасындағы
жазықтықтан 40-50 м-ге ғана көтеріліп жатыр.
Ойпаттың барлық сілемдерінде негізінен дөңді құмдар, олардың биіктігі 2
метрден 10 м-ге дейін ауысып тұрады. Ойпаттың батыс бөлігіндегі құмдар
биіктігі 20 м-ге дейін жетеді, мұнда дөңді-тізбекті пішінді құмдар басым
болып келеді.
Құмдар өсімдіктермен жақсы бекітілген, бірақ өсімдік мүлде өспейтін
аймақтар да кездеседі, олардың үлес салмағы көп емес. Мұндай құмды кіші-
гірім массивтер қоныстық ландшафт түрлері мен мал жайылымы жақсы дамыған
аймақтарға тән.
1.4 Гидроклиматогендік компоненттер
Алакөл ойпаты Еуразия құрылығының ортасында орналасқандықтан климаты
біріншіден континентальды, екіншіден құрғақ болып келген. Бұл өңірдің
климаттық ерекшеліктері кейбір 11,12 авторлардың ғылыми еңбектерінде кең
қамтылған.
Алакөл ойпатындағы күннің түсу ұзақтығы жылына 2600-2800 сағатқа тең. Жаз
айларында күннің түсу ұзақтығы 70-85 пайыз. Таулардың әсерінен таулы және
тау алды аймақтарында жазықтарға қарағанда күннің түсу ұзақтығы біршама
аз. Мұнда бұлтты күндер аз, көбінесе ашық күндер басым. Мысалы, көп жылдық
мәліметтер бойынша тамыз және қыркүйек айларында жекелеген аудандарда 11-14
күн ашық, тек екі-төрт күн ғана бұлтты болып келеді.
Қыс айларында керісінше, бұлтты күндер басым. Бірақ, суық жыл
мезгілдерінде де ашық күндердің қайталанып отыруы аз емес. Мұнда жылына
түсетін күн радиациясының жылдық мөлшері 125-130 ккалсм2-ге дейін жетеді.
Қыс айларында, мысалы, желтоқсанда 3 ккалсм2, ал максимальды радиация
көлемі маусым айына келеді 16-17 ккалсм2.
Циркуляциялық факторлар. Атмосфера циркуляциясы қарастырылып отырған
ауданда қыста шығыстан батысқа қарай бағытталған сібір максимумы арқылы, ал
жазда орта азиялық термикалық депрессиясы және азор максимумы әсерімен
анықталады. Осыдан бұл жерде қыста да, жазда да солтүстік-шығыс желдері
соғады. Бірақ бұл режимді тау жоталары бұзады. Суық жыл мезгілінде бүкіл
Қазақстан территориясында, әсіресе оңтүстік-шығыс бөлігі антициклонды
зонада жатады. Осындай ауа райының болуы қысқы температураның төмен болуына
әкеліп соғады. Ал қысқы температураның қысқа мерзімге жылынуы Орта Азиядан
келетін жылы ауа массаларымен байланысты.
Көктем айларында сібір антициклоны кері шегінеді, циркуляция күшейе
бастайды. Күннің сәулелі энергиясының мөлшері артып, оңтүстіктен солтүстік
бағытта жылы ауа массаларының келуі күшейе түседі. Осыған байланысты поляр
фронтының иран тармақтарының циклоны Орта Азия арқылы Қазақстанның орталық
аудандарына жылжиды.
Ылғал мөлшері тек топырақ қабатында ғана емес, ауада да көп, көктем
кезінде кейде температурасы нөл градустан төмен суық ауаның келуі, аяғы
қарға ауысатын жауын-шашынның түсуіне ықпалын тигізеді. Жаз мезгілінде Орта
Азиядан келген континентальды тропиктік ауа оңтүстік Қазақстанда
қалыптасады. Жазда антициклонды ауаның қайталануы 40-50 пайыз аралығында.
Осыған байланысты Қазақстанның оңтүстік-шығысында жазда көбіне бұлтсыз,
жауын-шашынсыз ауа райы қадыптасады және температура көтеріледі.
Күзгі циркуляциялық процестер көктем айларындағыдай арктикалық ауа
массаларының келуі жиілейді және күн жылуының түсуі азаяды.
Жоңғар Алатауы, Тарбағатай және тағы да басқа Алакөл ойпатын қоршап
тұрған тау жоталар жүйесі ауа циркуляциясына біршама әсер етеді. Таулар осы
жерге тән циркуляция жағдайын туғызады (тау аңғарлы циркуляция, тау желдері
т.б.).
Ауа температурасы. Ойпаттың жазық бөлігінің климаты континентальды: ұзақ
және қары аз қыс, кейбір жылдары аяз 48-51 грдаусқа дейін төмендейді,
құрғақ, жазы ыстық температура 40-42 градусқа көтеріледі. Тау алды және
таулы аудандардың термикалық режимінің маңында орналасқан жазықтықтан
ерекшеліктері айтарлықтай ( 1 - кесте).
Тау беткейлерінің биіктігі, экспозиция көрсеткіші, жер бедерінің
тілімденуі, тау аңғарының тереңдігі мен ені және т.б. факторлардың әсері
әртүрлі климаттың қалыптасуына жағдай жасайды.
Алакөл көлі ауаның температуралық режиміне жылы жыл мезгілінде әсер
етеді, негізінен бризді циркуляцияға әсер етеді.
Алакөл ойпаты меридиан бойынша аса созылып жатпаса да, солтүстік және
оңтүстік шеттерінің термикалық жағдайы бір-бірінен ерекшеленеді. Мысалы,
ойпаттың солтүстігінің көп жылдық орташа температурасы 2-4 0С-қа тең, ал
оңтүстігінде 6,0 – 6,5 0С.
Қаңтардың орташа айлық температурасы минус 10-180С. Температураның күрт
көтерілуі наурыз, сәуір айларында байқалады. Ауа температурасы өзінің ең
көп шамасына шілде айында жетеді. Жоғарғы температура радиациялық баланстың
көтерілуімен байланысты. Қазан айы жылы жыл мезгілінің ең соңғы айы. Орташа
айлық температура 3-8 0С аралығында өзгеріп отырады. Ай ауа
температурасының күрт өзгеріп отыруымен ерекшеленеді. Мысалы, кейбір
жылдары орташа тәуліктік температура бірде күрт көтеріліп, бірде түсіп
алмасып отырады.
Қалыпты жағдайдан ауытқу мезгілінде орташа тәуліктік температура 5-100С –
қа жетеді. Бұл құбылыс Орта Азия аймағынан келетін жылы ауа массаларына
байланысты. Жазда, керісінше солтүстіктен ығысатын ауа массаларының күшті
болуына байланысты ауа температурасының күрт төмендеуі байқалады.
Вегетациялық кезең (орташа тәуліктік температура 5 0С және жоғары) сәуір
айының бірінше декадасынан басталып, қазан айының ұшінші декадасына дейін,
демек, 176-205 күнге созылады. Осы кезеңдегі жылудың жиынтық шамасы 3500-
4000 0С – қа тең.
Алакөл ойпатының көлдері, әсіресе ірілері, жағалаудың тәуліктік
температурасының өзгеруіне әсер етеді. Жылы жыл мезгіліндегі жағалаудағы
температура жан-жағындағы аймақтардың температурасына қарағанда біршама
төмен болады.
Үсіктер. Алакөл ойпатының климаты әртүрлі ауылшаруашылықтық мәдени
дақылдарды өсіруге қолайлы, бірақ жеке кездері өсімдіктерге зиян келтіретін
үсіктер қайталанып отырады. Үсіктің қайталанып қалыптасып отыруы көктем
және күз айларына сәйкес келеді. Олардың таралуына жергілікті жердің
орографиялық ерекшеліктері де елеулі әсер етеді. Үсіктің дамуы көктемде
сәуір айының екінші-үшінші декадасына, ал күзде қыркүйек айының екінші-
үшінші декадасына сәйкестенеді.
Ылғалдылығы. Ойпаттың жазық бөлігі құрғақтау болады. Ол Еуразия
құрылығының ортасында орналасқандығымен және ылғалдылықтың негізгі көзі
болып табылатын ылғалды арктикалық ауа әсерінің аз болуымен тұсіндіріледі.
Алакөл ойпатының басым бөлігінде жауын-шашын мөлшерінің ең көп шамасы
көктем айларына сәйкес келеді, жазық жерлерде сәуір, мамыр, ал таулы
аймақтарда мамыр мен маусымда түседі 2 кесте.
Тамыз айларында жауын-шашын мөлшері аз болады, тек Жоңғар қақпасында қыс
мезгілінде керісіше оңтүстік-шығыстан соғатын Ебі желіне байланысты
ылғалдылықтың төменгі мөлшері қыс мезгілдеріне тура келеді.
Жауын-шашынның түсу ырғақтылығы мен ұзақтығы территория бойынша біркелкі
емес. Жаз мезгілдерінде нөсерлі және өтпелі түрінде, ал қыс мезгілінде
керісінше баяу және ұзаққа созылады. Жазғы жауын-шашын кезінде найзағайлы
күндердің саны 12-25 күнге дейін жетеді.
Қар жамылғысы. Көп жылдық бақылаулар бойынша қардың түсуі қараша айының
бірінші-екінші декадасында байқалады. Биік таулы аудандарда жаз мезгілінде
де қар жаууы ықтимал.
Алғашқы жауған қар көбінесе екі-үш күн сақталады. Тұрақты қар жамылғысы
қарашаның аяқ кезінде пайда болады. Жазық аудандарда қар жамылғысының
қалыңдығы көп емес. Әсіресе Жоңғар қақапасында қар өте аз. Себебі қатты
соғатын оңтүстік-шығыс желдердің әсерінен тұрақты қар жамылғысының пайда
болуына жағдай жоқ.
Қар жамылғысының ең үлкен биіктігі ақпанның екінші жартысында байқалады.
Ал наурыз айында қар жамылғысының қалыңдығы тез төмендейді. Соңына қарай
қар қабаты біркелкі емес ериді. Алғашында қар таулы аймақтардың оңтүстік
беткейлерінде тілімденген жер бедері дамыған аймақтарда қар қабаты жазық
территорияларға қарағанда жайырақ ериді. Қар қабатының төменгі бөлігінде
топырақтың қату тереңдігі 25-27 см аралығында, кей жылдары 70-75 см-ге
жетеді.
Қатты боранды желдің қарқындылығы мен ұзақтығы әртүрлі себептерге
байланысты: қар жамылығысының құрылымына, желдің жылдамдылығына, термикалық
жағдайға, жергілікті жер бедеріне т.б. байланысты өзгермелі болады Көбінесе
солтүстік - батыс бағыттағы желдер басым соғады. Осы бағыттағы желдер
жоңғар қақпасы аймағында, Алакөл ойпатында басымырақ келеді.
Салыстырмалы ауа ылғалдылығы Алакөл ойпатында 52-67 пайыз аралығында.
Суық жыл мезгілінде – қарашадан наурыз айы аралығында, ылғалдылық 73-82
пайыз. Ылғалдылықтың ең аз болатын кезі маусым мен тамыз айлары арасында 33-
52 пайыз. Тіпті ыстық, құрғақ күндері салыстырмалы ылғалдылық 5-10 пайызға
дейін төмендейді.
Алакөл ойпатында, жаз айларында ауаның салыстырмалы ылғалдылық
көрсеткішінің төмен болуы, температураның жоғарылығы, жауын-шашын
мөлшерінің аз түсуі құрғақ ауа-райының пайда болуына жағдай туғызып,
өсімдіктердің құрғап кетуіне әкеліп соғады.
Ойпаттың солтүстік шөлді зонасында солтүстік-шығыс бағыттағы желдер
басым. Қыс уақытындағы бұл жедердің басымдылығы сібір максимумына
байланысты. Жаз мезгілінде жаздың бағыты өзгереді.
Ойпаттың орталық аудандарында батыс бағытындағы желдер Жоңғар
қақпасындағы ауданда оңтүстік-шығыс және оңтүстік бағытындағы желдер
соғады. Жылдың жылы мезгілінде бриз желдері соғады. Ол күндіз көлден
құрылыққа қарай, ал түнде керісінше бағытқа ауысады, құрылықтан көлге қарай
бағытта соғады.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы секундына 1,7-6,6, м. Орташа айлық жел
жылдамдығының баяу болуы қыста, әсіресе желтоқсан, қаңтар және қыркүйек
айларында байқалады. Ол секундына 1,4 –4,7 м аралығында тербелмелі өзгеріп
отырады. Ал желдің күшті орташа айлық температурасы көктемде және қыстың
екінші жартысында 2,4-11,6 мсек өзгереді. Кейбір аймақтарда осы жерге тән
жел бағытының режимі қалыптасады.
Батыс және оңтүстік-батыс желдердің қарқыны қатты. Бірақ Жоңғар және
Тақты аудандарында оңтүстік-шығыс желдерінің қарқыны күшті. Секундына 15
метр жылдамдықпен соғатын желдің саны жылына 19-75 күн аралығында.
Алакөл ойпатында өте қатты соғатын желдерге Жоңғар қақапасынан шығатын
Ебі және оған қарама-қарсы соғатын Сайқан желдері жатады. Ебі -
шығыс немесе оңтүстік-шығыс желі, қыс мезгілінде қатты борандар туғызады.
Жаз айларында жел сирек соғады, айына 1-2 рет. Ебі желінің ұзақтығы екі
күннен екі аптаға дейін созыдады. Ебі желінен кейін күн жылынады, ол
әсіресе, қыс мезгілінде айқын байқалады. Кейбір зерттеулерге жүгінсек 14
Алакөл ойпатының жел соғу ерекшелігі, бұл өңірде болашақта жел-энергетика
қондырғыларын кеңінен пайдалануға болатынын көрсетеді.
Шаңды борандар туғызатын қатты желдер, көбіне жылы жыл мезгілінде
қалыптасады. Ойпаттың жазық бөлігінде боранды күндер саны 4-22 күнге
созылады. Мұндай күндер оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыстан соғатын
желдер кезінде, ауаның температурасы жоғарылағанда байқалады.
Құрғақшылық ұзаққа созылмайды, ол ауа температурасының өте жоғары
болуымен және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуімен
сипатталады. Алакөл ойпатында жаз мезгілінде 9-12 атмосфералық құрғақшылық
белгіленген. Өте құрғақ жылдары саны 15-тен 18 күнге дейін артады. Ылғалды
салыстырмалы суық жылдары 3-5-ке дейін төмендейді. Негізінен 3-5 күнге
созылатьн құрғақшылық ауа температурасы максимумға, жауын-шашын мөлшері
минимумға жеткен, шілде айында болады.
Тұманды күндер радиациялық және адвективті үрдістердің әсерінен
қалыптасады. Ойпатта тұманды күннің сандық шамасы жылына 10-20 күнге
жетеді, көбіне олар суық жыл мезгілінде байқалады (қараша, наурыз), әсіресе
желтоқсанда. Қыс және ерте күз кездерінде көк тайғақ пайда болады. Бұл
құбылыс ауылшаруашылығына көптеген зиян келтіреді, мысалы, байланыс жолдары
арқылы қатынауды тежейді, мал жаюға кедергі жасайды. Дегенмен, Алакөл
ойпатында көк тайғақ сирек құбылыс. Суық жыл мезгілінде көк тайғақтың
орташа көп жылдық қайталануы 1 күннен 4 күнге дейін созылады. Көбіне
желтоқсанда, ал сирек қараша және наурыз айларында болады. Кей жылдары көк
тайғақ күндердің саны 3-12 күнге дейін қайталанады, әсіресе Ұржар, Үшарал
аймақтарында жиі қайталанады. Жалпы Алакөл ойпатының климаты жер бедеріне
байланысты әртүрлі.
Ойпатта өзендер торабы біршама жақсы тараған. Негізгі су көздеріне
Тентек, Ұржар, Қатынсу, Еміл және т.б. кіші-гірім өзендер жатады. Жер беті
сулары ағын сипатына байланысты тұрақты, кеуіп кететін және маусымдық деп
бөлінеді.
Гидрографиялық қатынаста шөлейт зонасы ішкі ағыс облысына жатады. Өзен
торы сирек және суының аздығымен ерекшеленеді. Бастауларында кейбір өзендер
ағысы тау өзендеріне тән арыны қатты болып келеді. Таудан шыққаннан соң
ағыны бәсеңдейді, суы азаяды және көптеген өзендердің беткі ағыстары құмды-
малта тасты шөгінділерге сіңіп кетеді. Тау етегі жазықтығында өзендер иреңі
бар арналармен тегіс, аласа кейде батпақты аймақтарымен сипатталады.
Өзендердің режимі тұрақсыз. Бастаулары тау етегі мен жеке онша да үлкен
емес үстірт тәрізді шыңдардан қар еру кезіне және наурыздың бірінші
жартысына сәйкес келеді. Биік таулардан ағатын өзендерде бірнеше жүйелі
тасқын мамыр мен маусым айларына тән. Көптеген суаттардың ерекшелігі
келесідей: тереңдігі аз, су деңгейінің көктем айларында көтерілуі,
минералдануының жоғары болуы, ұсақ көлдердің жаз айларында кеуіп кетуі.
Алакөл ойпатына кіретін Тарбағатайдың оңтүстік беткейінің көптеген
өзендері жазыққа шыққанда таусылып қалады да Алакөл көліне дейін суларын
жеткізе алмайды. Тарбағатайдың оңтүстік беткейіндегі өзен торы қалың, бірақ
Сасықкөл Алакөлге жетпейді және тек Ұржар, Қатынсу өзендері ғана Алакөлге
құяды. Батысындағы өзендер қармен қоректенеді, шығысында жауын мол
түсетіндіктен аралас қоректенеді.
Алакөл, Қошқаркөл, Сасықкөл алаптарына енетін Таңсық, Қатынсу, Қарағайлы,
Ұржар, Тентек, Еміл сияқты өзендер көлді тұрақты су көзімен қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар территорияда уақытша су ағындары көп кездеседі. Бұд
өзендердің көпшілігі негізінен аралас су көздерімен қоректенеді. Өзен
сулары суармалы егін шаруашылығында пайдаланылды.
Ойпаттың Тарбағатай бөлігінің орташа тауларының қатты тілімденуі
нәтижесінде жер асты су қоры негізінен аласа тауларда қалыптасқан және
олардың жалпы көлемі 1,8 млрд. м3. Қой тасты және малта тасты шөгінділерде
пайда болған жазықтың жер асты суларының тереңдігі 0,5-12 метр аралықта
орналасқан. Су қоры 33,9 млрд. м3., оның 25,1 млрд. м3 ысырынды конустар
тараған аймақтарда кездеседі.
1.5 Биогендік компоненттер
Алакөл ойпатының топырақ жамылғысы жайында жазылған тұжырымды ғылыми
еңбектер көптеген авторлардың монографиялары мен еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған 17, 18. Құрғақ климат және күнделікті соғып тұратын желдер
Алакөл ойпатының топырағына кері әсерін тигізеді. Қар жамылғысының аздығы
және үлкен аймақтарда оның желмен ұшырылып әкетілуіне топырақтың тереңге
қатуына әсер етті. Ал ол болса өз алдына микробиологиялық үрдістердің
қысқаруына әкелді.
Мұнда топырақ жамылғысы автоморфты топырақ тараған жерлерде сирек
кездесетін ксерофитті өсімдік түрінде кездеседі. Ол топырақты желден қорғай
алмайды. Қатып қалған өсімдік қалдықтары ылғал жетіспегендіктен
минерализация процесіне әлсіз түседі. Топырақтың қатты құрғақтанған
кезінде, ондағы микроорганизмдер анабиоз жағдайына түседі, осыдан барып
органикалық заттардың ыдырауы өшеді немесе мүлдем тоқтап қалады 19.
Сонымен көктемде топырақтың жай еруі және оның беткі қабатының
құрғақтануы топырақ қалыптастыратын процестерді тоқтатады. Топырақ
қалыптастыратын процестердің белсенділігі қоңыр және каштанды топырақтан
қара топыраққа дейін көтеріледі.
Ойпаттың жазық жерлерінде көктемде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz