Маңғыстау облысының халқы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 бет
1. Маңғыстау облысының экономикалық – географиялық жағдайы
1.1 Географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет
1.2 Әкімшілік-территориялық бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-15 бет
1.3 Табиғат жағдайлары мен табиғат ресурстарына экономикалық
–географиялық тұрғыдан баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-18 бет
2. Маңғыстау облысының халқы
2.1 Нарықтық экономика жағдайында халқының орналасу ерекшеліктері мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-21 бет
3. Облыстың шаруашылығының мамандануы және даму ерекшеліктері
3.1 Шаруашылығының мамандануының халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .22-33 бет
4. Облыстың экологиялық жағдайы
4.1 Экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34-
36 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37 бет
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38 бет

Кіріспе

Маңғыстау облысы Қазақстан республикасының оңтүстік батыс бөлігінде
орналасқан. 1973 жылы Маңғышлақ облысы болып құрылған, 1990 жылдан бастап
Маңғыстау облысы болып аталады. Облыс көлемі 165,6 мың шаршы километрге
тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына облыс халқы 361,7 мың адамды құрады. Облыс
бойынша халықтың тығыздығы орташа (1ш.км. көлемге) 2 адам құрайды. Облыстың
солтүстік бөлігінде Желтау, (221 м), Мыңсуалмас (148 м) таулары және құмды
массивтері ( Қарақұм, Сам және басқалары), сортаң жерлері (Өліқолтық,
Қайдақ, Қара дүлей және басқалары) және Бозащы түбегі бар Каспий маңы
жазығы орналасқан. Орталық бөлігінде Маңғыстау түбегі және ТМД-дағы ең
үлкен ойпат – Қарақия (132м.) орналасқан. Оңтүстік-батысында Кендірлі-
Қаясан жазығы, оңтүстігінде – Қарынжарық ойпаты, шығысында – Үстірт жазығы
орналасқан.
Маңғыстау облысының аумағы биолклиматтық жағдайларының сипаты бойынша
сұр-бозғылт топырақты шөлейтке жатады. Барлық аумақта кең таралған сорлар,
сортаңдар кездеседі. Кең ауқымды аумақты құм алып жатыр.
Облыста 4 аудан және 2 қала (Ақтаудан басқа), 6 кент, 30 селолық және
ауылдық округ бар, қала халқының саны 274,6 мың адам құрайды (76%),
ауылдықтар - 87,1 мың адам (24%). Облыста 117 күндізгі жалпы білім беретін
мектеп (олардағы қатысушылар саны 88,1 мың), 13 колледж (10,3 мың
қатысушы), 4 жоғары оқу орны (17,8 мың студент) жұмыс жасайды. Облыста
барлық мамандық бойынша 1,2 мың дәрігер қызмет ететін және 3,1 мың орта
медицина қызметкерлері бар 36 аурухана мекемелері бар.
Мұнай мен газдың айтарлықтай қоры Өзен кенорнында, алынатын қоры 500
млн. тонна, Жетібай кенорны – мұнай-газ конденсаты қоры 150 млн. тонна
барланып, табылды. 70 жылдардың ортасында Бозащы түбегінде алынатын
жалпыұлттық қоры 350 млн. тонна Қаражанбас, Солтүстік Бозащы , Қаламқас ірі
мұнай-газ кенорындары ашылды. Қазіргі таңда Маңғыстау облысы аумағында
мұнай мен газдың 59 кенорны белгілі. Облыс бойынша мұнай қоры 3156,2 млн.
тоннаны, алынатын шикізат – 1440,3 млн. тонна, жиналған олжа -382,7 млн.
тоннаны құрайды.
Маңғыстаудың жер қойнауы тұз шөгінділеріне де бай. Үш ірі ас тұзы
кенорындары бар: Бұлақ 1, Қошқар Ата, Қарақия. Бұлақ1 кенорны Форт-Шевченко
қаласы ауданында орналасқан. Ауданы 0,5 шаршы метр экваторияны алып жатыр.
Құрамы Nа СІ 95,2%, қоры шамамен 300 мың тонна. Қошқар Ата кенорны Каспий
теңізі жағалауына өте жақын орналасқан. 25,17 шаршы метр ауданды алып
жатыр. Құрамы Nа СІ 97%, қоры есептелмеген, алайда ол Маңғыстаудағы ең ірі
кенорын болып табылады. Атмосфераның экологиялық мәселелері және оны
қорғау.
Облыстың ауа бассейні екі түрлі жолмен ластанады. Күшті шаңды борандар мен
Маңғыстау жеріндегі тұздардың болуы ауада шаң және тұз түйіршіктері мен
тозаңдарының болуын тұрақты етеді. Антропогендік ластану өнеркәсіп пен
көлік тасымалына байланысты.
1.Маңғыстау облысының экономикалық – географиялық жағдайы

1. Географиялық орны

Маңғыстау облысы Қазақстан республикасының оңтүстік батыс бөлігінде
орналасқан. 1973 жылы Маңғышлақ облысы болып құрылған, 1990 жылдан бастап
Маңғыстау облысы болып аталады. Облыс көлемі 165,6 мың шаршы километрге
тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына облыс халқы 361,7 мың адамды құрады. Облыс
бойынша халықтың тығыздығы орташа (1ш.км. көлемге) 2 адам құрайды. Облыстың
солтүстік бөлігінде Желтау, (221 м), Мыңсуалмас (148 м) таулары және құмды
массивтері ( Қарақұм, Сам және басқалары), сортаң жерлері (Өліқолтық,
Қайдақ, Қара дүлей және басқалары) және Бозащы түбегі бар Каспий маңы
жазығы орналасқан. Орталық бөлігінде Маңғыстау түбегі және ТМД-дағы ең
үлкен ойпат – Қарақия (132м.) орналасқан. Оңтүстік-батысында Кендірлі-
Қаясан жазығы, оңтүстігінде – Қарынжарық ойпаты, шығысында – Үстірт жазығы
орналасқан[1].
Маңғыстау облысының аумағы биолклиматтық жағдайларының сипаты бойынша
сұр-бозғылт топырақты шөлейтке жатады. Барлық аумақта кең таралған сорлар,
сортаңдар кездеседі. Кең ауқымды аумақты құм алып жатыр.

Сурет 1. Маңғыстау облысының әкімшілік-аумақтық бөлінуі

1.2 Әкімшілік-аумақтық бөлінуі
Облыста 4 аудан және 2 қала (Ақтаудан басқа), 6 кент, 30 селолық және
ауылдық округ бар, қала халқының саны 274,6 мың адам құрайды (76%),
ауылдықтар - 87,1 мың адам (24%). Облыста 117 күндізгі жалпы білім беретін
мектеп (олардағы қатысушылар саны 88,1 мың), 13 колледж (10,3 мың
қатысушы), 4 жоғары оқу орны (17,8 мың студент) жұмыс жасайды. Облыста
барлық мамандық бойынша 1,2 мың дәрігер қызмет ететін және 3,1 мың орта
медицина қызметкерлері бар 36 аурухана мекемелері бар[3].
Ақтау қаласы. Облыс орталығы 1963 жылы құрылған және Каспий теңізінің
айғағы болып табылады. Аумағы – 165 мың шаршы шақырым (Қазақстан аумағы ның
жалпы ауданының 6,1 % алып жатыр). 2005 жылдың 1 қаңтарына қалада 159,2 мың
адам тұрған, немесе барлық облыс халқының 44%. Ақтаудан Астанаға дейінгі
ара қашықтық - 2413 км. Ақтау қалалық әкімшілігіне мынадай поселкелер
кіреді: Маңғыстау (тұрғында-рының саны 19,4 мың адам) және Өмірзақ (1,4 мың
адам). 2004 жылы қала мұнайшылары 9,5 млн. тонна шикі мұнай немесе облыс
бойынша барлық өндірілгеннің 61% өндірді. 2,3 млрд. кВт. сағат электр
энергиясы, 268 тонна өңделген сүт, 1478 тонна басқа сүт өнімдері, 21,5 мың
жұп аяқ киім шығарылды. Климаты – шұғыл континенталды, аса құрғақ.
Қаңтардың орташа температурасы – минус -9 0 С, маусымның орташа
температурасы – плюс 25-29 0С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 -150 мм.
Аумақтың көп бөлігін сұр топырақтағы бұтақты өсімдіктері бар жусанды-
сортаңды шөл алып жатыр; беті сорлы, тақырлы сор, өсімдігі сирек құмды
жерлер болып келеді. Аумақтың көп бөлігін сұр топырақтағы бұтақты
өсімдіктері бар жусанды-сортаңды шөл алып жатыр; беті сорлы, тақырлы сор,
өсімдігі сирек құмды жерлер болып келеді[1].
Ақтауда 80 астам ұлттан тұратын Маңғыстау халқының саны 10.01.2006 ж.
жағдай бойынша 373,4 мың адамды құрайды немесе Қазақстан халқының 2,4 %
құрайды.
Жаңаөзен каласы. Облыс қарауындағы қала Жаңаөзен 1968 жылы құрылған.
2005 жылдың 1 қаңтарына қалада 60,7 мың адам немесе облыстың барлық
халқының 17% тұрған. Ақтаудан Жаңаөзенге дейінгі ара қашықтық - 150 км.
Жаңаөзен қалалық әкімшілігіне кіретін ауыл-дар: Теңге (тұрғындарының саны
12,7 мың адам) және Қызылсай (4,0 мың адам) ауыл-дары кіреді. 2004 жылы
қала мұнайшылары 6,2 млн. тонна шикі мұнай немесе облыс бойынша шығарылған
көлемінің 39%, 0,9 млрд. текше метр табиғи газ шығарған. 818 тонна сүт өнім-
дері, 5,1 мың дана жұмыс киімі шығарылды.
Бейнеу ауданы. Бейнеу ауданы 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы -
Бейнеу селосы. Ақтаудан Бей-неуге дейінгі арақашықтық - 470 км., аудан
көлемі 40,5 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 34,6 мың адам
тұрған. Аудан құрамында 10 ауыл кіретін 12 ауыл әкімшілігі бар. Аудан
экономикасы ауыл шаруашылығымен айналысады.

Сурет 2. Қарақия ауданы
Қарақия ауданы. Қарақия ауданы 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы -
Құрық селосы. Ақтаудан Құрыққа дейінгі ара қашықтық - 72 км., аудан көлемі
63,3 мың ш.км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 25,0 мың адам тұрған.
Аудан құрамында 8 ауыл кіретін 4 ауыл әкімшілігі бар. Аудан экономикасы
ауыл шаруашылығы-мен айналысады[2].
Маңғыстау ауданы. Маңғыстау ауданы 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы -
Шетпе селосы. Ақтаудан Шетпеге дейінгі ара қашықтық–159 км., аудан көлемі
47,9 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 28,7 мың адам тұрған.
Аудан құрамында 22 ауыл кіретін 11 ауыл әкімшілігі бар. Аудан экономикасы
ауыл шаруашылығымен айналысады.
Түпқараған ауданы. Түпқараған ауданы 1992 жылы құры-лған. Аудан
орталығы аудан қарамағындағы Форт-Шевченко қаласында орналасқан. Ақтаудан
Форт-Шевченкоға дейінгі ара қашықтық - 132 км., аудан көлемі 12,6 мың ш.км.
тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 15,4 мың адам тұрған. Аудан құрамында
5 ауыл кіретін 3 ауыл әкімшілігі бар. Аудан экономикасы ауыл шаруашылығымен
айналысады.

Негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер
2002 2003 2004
Тұрақты халық саны 338,6 349.7 361,7
(жыл соңында), мың
адам
мың адам 4823 5485 6740
1000 халыққа 14,5 15.7 19,3
шаққанда
Жұмыс істейтін 133,2 141.4 164,4
халық, мың адам
Жұмыссыз халық, мың 14,4 15.2 17,9
адам
оның ішінде:
жұмыссыздар ретінде 5,3 3.3 3,0
тіркелген азаматтар
саны (жыл соңында)
Халықтың атаулы 20724 24372 29417
ақшалай табыстарын
бағалау (бір айда
жан басына
шаққанда), теңге
Халықтың нақты 100,6 110,0 112,4
ақшалай табыста-рын
бағалау (алдыңғы
жылға пайызбен)
Бір жұмысшының 38847 44369 53832
орташа айлық атаулы
жалақысы, теңге
Өнеркәсіп өнімі, 292364 363918 50344
млн. теңге
Өсімдік шаруашылығы1132* 1349 1628
мен мал шаруашылығы
саласындағы
қызметтерді қоса
есептегенде ауыл
шаруашылығының
жалпы өнімі млн.
теңге
оның ішінде:
Өсімдік шаруашылығы17 68 143
саласы қызметтерді
қоса есептегенде
өсімдік
шаруашылығының
өнімі
Негізгі капиталға 59933 75384 100518
инвестициялар, млн.
теңге
Негізгі қорларды 24837 28128 36795
іске қосу, млн.
теңге
Тұрғын үйлердің 122,7 122.5 167,8
жалпы көлемін іске
қосу, мың ш. метр
Жалпы пайдаланатын 375 436 363
көлік-тің жүк
айналымы, млн. ткм
Көпшілік 651 667 726
пайдаланатын
көліктің жолаушы
айналымы, млн.жкм
Бөлшек сауда 10627 15219 17701
айналымы (қоғамдық
тамақтану
қызметінсіз), млн.
теңге
Орындалған жұмыс, 15278 13316 13500
қызмет көлемі, млн.
теңге
Экономикадағы 77224 89886 145081
пайда, млн. теңге
(шағын санды
кәсіпорындарсыз,
бан-ктік және
сақтандыру
йымдарынсыз)
Экономиканың жеке
секторларын-дағы
бағалар индекстерІ
(желтоқсан алдыңғы
жылдың
желтоқсанына),
пайызбен:
Тұтыну бағаларының 109,1 106,9 107,0
индексі
азық-түлік 108,4 104,9 106,2
тауарлары
азық-түлік емес 107,3 108,1 107,9
тауарлар
халыққа ақылы 112,0 109,7 107,7
қызмет көрсету
Өнеркәсіп өнімдерін105,3 111,4 120,0
өндірушілер
бағаларының индексі
Жүк тасымалы 102,2 95,0 98,9
тарифтерінің
индексі
Ауылшаруашылық 102,8 103,0 114,1
өнімдерін сату
бағаларының
индексі:
егін шаруашылығының- - -
өнімі
мал шаруашылығының 102,8 118,8 114,1
өнімі
Күрделі құрылысқа 108,4 103,0 105,1
инвестицияларға
бағалар индексі
Құрылыс-монтаждау 110,5 103,8 106,2
жұмыстары
бағаларының индексі

Маңғыстау облысының Энергетика және коммуналдық шаруашылық Басқармасы :
1. Маңғыстау облысының инженерлік инфрақұрылымының орнықты дамуы мен
қызметін қамтамасыз ету;
2. Қолдағы бар бар қуатты қайта құрылымдау, жаңғырту және жаңа қуат
көздерінің құрылысы;
3. Маңғыстау облысының қалалары мен аудандарындағы селолық елді мекендерді
ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету;
4.Облыстың тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, әлеуметтік сала энергетика
объектілеріндегі жылу беру маусымының орнықты өтуі.
Миссия: Жоғары деңгейдегі бәсекелестікке қабілеттілікті және ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында экономиканың отын-энергетикалық
және коммуналдық саласын дамыту, энергетиканы дамыту саласы, жылу
энергетикасы, газбен жабдықтау, сумен жабдықтау және коммуналдық шаруашылық
саласында экономиканың артып келе жатқан қажеттіліктерін қамтамасыз етуге
және облыс елді мекендерінің энергетика және коммуналдық шаруашылық
саласын, газбен жабдықтау сумен жабдықтауға , сонымен қатар тиімді
пайдалануға бағытталған шараларды іске асыру[5].
2005 жылдың 1 қаңтарына шағын бизнес кәсіпорындарының саны
бірлік қорытындыбарлығы Оның ішінде үзіліссіз
ға %-бен
бірлік қорытындығБірлік қорытындыға
а %-бен % бен
Облыс 3936 100,0 3282 100,0 1181 100,0
бойынша
барлығы
Ақтау 3365 85,5 2814 85,7 1038 87,9
қаласы
Жаңаөзе356 9,0 277 8,4 72 6,1
н
қаласы
Бейнеу 62 1,6 56 1,7 25 2,1
ауданы
Қарақия51 1,3 45 1,4 12 1,0
ауданы
Маңғыст48 1,2 43 1,3 20 1,7
ау
ауданы
Түпқара54 1,4 47 1,4 14 1,2
ған
ауданы

2008 жылдың есебі

Сумен жабдықтау жүйесін дамыту жөнінде. Облыста 2003-2009 жылдарға
арналған Ауыз су өңірлік бағдарламасы бойынша іс-шаралар Жоспарын іске
асыру жөніндегі жұмыстар жүргізіліп жатыр. Облыстық мәслихаттың 2009 жылғы
27 тамыздағы шешімімен 2003-2011 жылдарға арналған Ауыз су РБ өзгерістер
мен қосымшалар енгізілді.
2008 жылы облысымыздың 8 елді мекеніндегі ауыз сумен жабдықтау
объектілерінің құрылысы мен қайта құрылымдалуына республикалық бюджет
есебінен – 438,9 млн теңге бөлінді (оның ішінен – 438,9 млн теңге игерілді,
бұл жылдық жоспардың 100% құрайды), ауыз сумен жабдықтау объектілеріне,
оның ішінде облыс қалалары мен поселкелерін қоса алғанда, жергілікті
бюджеттен – 1 468,4 млн теңге бөлінді, қаражатты игеру 100% құрайды.
2008 жылдың басында тасымалданатын сумен 19 елді мекен қамтамасыз
етілді, оның ішінде:
- Бейнеу ауданындағы Сам (Қызыл әскер), Ноғайты, Тұрыш, Тәжен селолары;

- Қарақия ауданында – Бостан, Бостанқұм, Қызылсу, Құланды, Сенек,
Аққұдық және Төлеп елді мекендері;
- Маңғыстау ауданында – Жарма, Сазды, 15 бекет, Бекі, Басқұдық, Боздақ,
Тасмұрын және Тиген елді мекендері.
Алынған шаралардың арқасында 2009 ж. 01.01. жағдай бойынша 4 елді мекен,
атап айтқанда Бейнеу ауданындағы Сам, Тұрыш, Ноғайты және Бостан селоларына
су құбыры тартылып, су жинайтын ыдыстар орнатылып, ауыз сумен қамтамасыз
етілді.
9 елді мекенде сумен жабдықтау жүйесі жақсартылды, Сарға, Бейнеу, Бейнеу
ауданындағы Боранкқұл селоларында, Қарақия ауданының Құрық селосында
әртүрлі сыйымдылығы бар су жинайтын резервуарлар орнату жөннідегі жұмыстар
жүргізілді, қарақия ауданының Мұнайшы және Жетібай поселкелерінің, Өзен
қаасының Теңге селосындағы жаңадан салынған тұрғын үй массивтерінде поселке
ішілік су құбыры тартылды, Мұнайлы ауданының Маңғыстау селосында су
құбырына күрделі жөндеу жүргізілді, сонымен қатар Бейнеу ауданының Ақжігіт-
Майлы су тартқыш құбырының топтық стансасының бас сорабына қайта құрылымдау
жүргізілді.
2009 ж. 01.01. жағдай бойынша 4 елді мекенде сумен жабдықтау жүйесі
жақсартылды, сапалы ауыз суға 2895 адам қол жеткізді, облысты ауыз сумен
қамтамасыз ету 98% құрады[4].
Электрмен жабдықтауды дамыту бойынша. Дер кезінде алынған шаралардың
арқасында Маңғыстау облысының барлық елді мекендері 100% электрлендіріліп,
электрмен жабдықтаудың орталық жүйесіне қосылды.
Жопарды құру кезінде Маңғыстау облысының инфрақұрылымын дамытудың барлық
негізгі бағыттары есепке алынды. Пайдаланып отырған қосалқы стансалар мен
электр тораптарын қайта құрылымдау цемент зауытының құрылысын салу,
коммуналдық-тұрмыстық секторды дамыту, өңірдегі, оның ішінде Маңғыстау
облысының селолық елді мекендеріндегі кіші және орта бизнес кәсіпорындарын
дамытуға байланысты қажет болды.
Маңғыстау облысы бойынша тұтастай алғанда селоларды электрлендіруге
бағытталған шығындардың өсімі байқалып отыр. Осылайша, 2008 жылы
республикалық бюджет қаражаты есебінен 212,2 млн теңге бағытталды, оның
ішінде электрлендіру құрылысын аяқтауға:
Қарақия ауданында:
- ұзындың 2,9 км Жетібай стансасының ауа желісінің құрылысына 7,4 млн
теңге;
- Жетібай поселкесіндегі Мұнайшы-2 ықшам ауданындағы ұзындығы 3,7 км
электрлендіру құрылысына – 10,6 млн теңге;
- Мұнайшы поселкесіндегі ұзындығы 5,9 км электрлендіру құрылысына – 27,9
млн. теңге;
Маңғыстау ауданының Жармыш, Ащыбұлақ, Жыңғылды селоларындағы жеке тұрғын
үйлер 103,9 млн теңгеге толықтай электрлендірілді.
Түпқараған ауданының Қызылөзен, Ақшұқыр селоларындағы сомасы 62,4 млн
теңгені құрайтын ұзындығы 9,5 км электрлендіру құрылысы аяқталды.
Жергілікті бюджет есебінен Қарақия ауданындағы Құрық селосының 13 ыа
және Жолшы массивін электрлендіру құрылысына - 37,6 млн теңге бөлінді. Бұл
қаражат толықтай игерілді.
Мұнайлы ауданын электрлендіру, оның ішінде электр тораптары жүйесінің
құрылысын аяқтау үшін жергілікті бюджет қаражаты есебінен 941,7 млн теңге
қаражат бөлінді:
- Жергілікті бюджет қаражаты есебінен Маңғыстау- тұрғын үй массивіндегі
ұзындығы 16569 м ВЛ-04 электр желісінің құрылысына 69, млн теңге, бұл
қаражат толықтай игерілді; Маңғыстау-4 тұрғын үй массивіндегі ұзындығы
28768 м 0,4кВ электр желісінің құрылысына 197,3 млн теңге бөлінді, қаражат
толықтай игерілді;
-Маңғыстау-5 тұрғын үй массивіндегі ұзындығы 37921м 0,4 кВ электр
желісінің құрылысына 197, 2 млн қаражат бөлінді, бұл сома толықтай
игерілді;
- Жаңа Дәулет тұрғын үй массивінің электр желісінің құрылысына 133,0 млн
бөлінді, қаражат толықтай игерілді;
- Қызылтөбе-2 0,4 кВ электр желісінің құрылысына 344,4 млн теңге
бөлінді, нақты шығын -316,9 млн теңгені құрады;
Бейнеу ауданы бойынша жергілікті бюджеттен 192,4 млн теңге келесі
құрылыстарды аяқтауға бөлінді:
- Атамекен сыртқы жүйелерінің құрылысы (электрмен жабдықтау,
газдандыру) – 141,0 млн теңге;
- Сарға қаласындағы оралмандар қалашығының электрмен жабдықтау жүйесінің
құрылысы – 32,5 млн теңге;
- Тәжен селосындағы төменгі кернеулі электр желісінің құрылысы – 8,8 млн
теңге;
-Тәжен селосындағы ұзындығы 3,7 км ВЛ-10кВ электр желісінің құрылысы –
10,0 млн теңге;
Жаңаөзен қаласы бойынша Теңге селосын 11,8 млн теңгеге электрлендірудің
құрылыс жұмыстары аяқталды[10].

Газбен жабдықтау жүйесін дамыту бойынша. Облысты газбен жабдықтаудың
ағымдағы жағдайын анықтау қажеттілігі, облыс тұрғындарын табиғи газбен
қамтамасыз етуге бағытталған іс-шараларды іске асыру басымдылықтарын
анықтау өзінің негізгі мақсаты ретінде облыстың газдандырылмаған елді
мекендерін табиғи газбен 100 % қамтамасыз етуді, қажетті көлемдегі газды
тасымалдау және жеткізу үшін газ тасымалдау жүйесінің өткізгіштік қабілетін
арттыруды алдына қояды. Бұл міндетті орындау үшін Маңғыстау облысының
елді мекендерін 2008-2010 жылдардағы газдандыру өңірлік Бағдарламасы
бекітілді. Осы Бағдарламаға сәйкес 2008 жылдың қыркүйек айында жергілікті
бюджет қаражаты есебінен Шөлтөбе-Үштаған газ құбырының құрылысы аяқталды,
Үштаған селосындағы – 1700 адамды газбен толықтай қамтамасыз етуге, сонымен
қатар Маңғыстау ауданының тұрғындар саны 270 адамдың құрайтын Сазды,
Сауысқан селоларын толықтай газдандыруға мүмкіндік берді. Объект 2008 жылғы
21 қарашада пайдалануға берілді, газ құбырының ұзындығы – 42 км.
2008 жылы ұзындығы – 180 км Маңғыстау ауданының Сайөтес-Ақшымырау-Қызан-
Шебір-Тұщықұдық газ құбырының құрылысы басталды, жергілікті бюджеттен
-221,7 млн теңге бөлінді, ол сома толықтай игерілді. Бұл 2009 өтетін өтпелі
объект, жергілікті бюджет қаражаты есебінен – 3506 млн теңге қарастырылып
отыр[9].
2009 ж. 01.04. жағдай бойынша 1 849 077 мың теңге игерілді. Осы газ
құбырының құрылысы болашақта Боздақ, 15-бекет трассасының маңындағы жақын
жерде орналасқан кіші елді мекендерді газдандыруға мүмкіндік береді.
Түпқараған ауданында Таушық селосындағы поселке ішілік 679,4 млн
теңгелік облыстық бюджет қаражаты есебінен ұзындығы 69,6 км құрайтын газ
құбырының құрылысы аяқталды.
Ақтау-Форт-Шевченко магистралдық газ құбырының құрылысы аяқталды,
құрылыс аджипККО компаниясының қаражаты есебінен қаржыландырылды. Осыдан
кейін табиғи газ кезең-кезеңмен Аташ, Баутино және Форт-Шевченко қаласының
аудандық орталығына беріледі. Бейнеу ауданының Боранқұл селосында
Интергаз-Центральная Азия АҚ қаражаты есебінен құрылысы 2006 жылы
басталған ТКЦ-4 КС құрылысының жобасы іске асырылды, осы құрылыстың мақсаты
САЦ (Средняя Азия-Центр) магистралдық газ құбыры арқылы айдалатын газ
ағысының көлемін арттыру болып табылды. КС-4 пайдалануға енгізу Окарем-
Бейнеу магистралдық газ құбыры арқылы айдалатын табиғи газдың көлемін
жылына 4 млрд 380 млн м3 дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді[7].
Өзен-Жетібай учаскесінде магистралдық Өзен-Ақтау газ құбырының
резервтік тінінің құрылысы аяқталды, бұл МАЭК-Қазатомөнеркәсіп ЖШС,
ҚазАзот ЖШС сияқты облыстың, тұтастай алғанда республиканың экономикасы
үшін аса маңызды әлеуметтік-экономикалық мәні бар ірі өндірістік
кәсіпорындарға толассыз және апатсыз түрде газ тасымалдауға мүмкіндік
береді.
Елді мекендерді газдандыруға жергілікті бюджет қаражаты есебінен келесі
объектілерге қаражат бөлінді:
-Жаңаөзен қаласындағы ГГРС-тан басталатын ГК-5 Нан зауытына дейінгі
диаметрі 530 орташа қысымдық жер асты газ құбырын қайта құрылымдауға –
94,2 млн теңге, 84,0 млн теңге игерілді, ауыспалы объект;
- Жаңаөзен қаласының Рахат-1,2 ыа ЖТҮ газбен жабдықтауға – 44,8 млн
теңге бөлінді, толықтай игерілді;
-Жаңаөзен қаласының Арай-1 ы-а ЖТҮ газбен жабдықтауға – 16,0 млн теңге
бөлінді, толықтай игерілді;
- Бейнеу ауданындағы Сарға селосындағы жаңа тұрғын үй массивінің
инженерлік жүйесінің құрылысы -67,1 млн теңге бөлінді, толықтай
игерілді[5].

2008-2009 ж.ж. жылу беру маусымының нәтижесі туралы ақпарат
2008-2009 жылдардағы жылу берудің нәтижесін талдау жергілікті орындарда
оған дайындық жөннідегі жұмыстардың қажетті жұмыстардың тиісті түрде тиімді
жүргізілгендігін растайды. Облыста облыс әкімдігінің, қала және аудан
әкімдерінің осыған сәйкес шешімдері уақытылы қабылданды, штабтар, жылу
көздерінің дер кезіндегі және сапалы дайындалуына, қысқы маусым кезеңіндегі
жұмысқа тұтынушылардың дайындығы үшін жауаптылар бекітілді. Барлық жерлерде
іске асырылуы толассыз және орнықты түрде электр, жылу және газбен
жабдықтауды қамтамасыз еткен, энергия мен отынды тиімді пайдалану, облыс
қалалары мен аудандарының өндірістік және әлеуметтік объектілерін күзгі-
қысқы маусыдағы жұмысқа дайындығын дер кезінде қамтамасыз еткен қысқа
дайындық жөніндегі іс-шаралар Жоспары әзірленді.
Коммуналдық шаруашылық, әлеуметтік сала және энергетика объектілерін
2008-2009 жылдардағы жылу беру маусымы кезіндегі орнықты жұмысқа уақытылы
дайындау үшін келесі жұмыстар жүргізілді: 74 қазандық, 13,7 км жылу
трассасы, 77,5 км су құбыры-кәріз тораптары, жөнделді. Денсаулық сақтау,
білім беру және тұрғын үйлер объектілерінің қысқы маусым кезіндегі жұмысқа
дайындығы толықтай қамтамасыз етілді. Білім берудің 112 объектісі, 86
денсаулық сақтау және 1215 тұрғын үйлер қысқы маусым кезіндегі жұмысқа
дайындалды[6].
МЭТБК АҚ және МАЭК-Қазатомөнеркәсіп ЖШС жылу беру маусымына дайындық
қысқа дайындық жөніндегі іс-шаралардың жеке жоспары бойынша жүргізілді және
қысқа дайын екендігі жөніндегі төлқұжаттар берілді. Тұтастай алғанда,
барлық қалалар мен аудандар әкімдерінің ,коммуналдық қызмет басшыларының
ТКШ объектілерін күзгі-қысқы жылу беру маусымына дайын болуы үшін жүргізген
күрделі және ағымдағы жөндеу бойынша белгілеген жұмыстары уақытылы
орындалды.
Облыста жылу беру маусымы 2008 жылғы 15 қазанда басталып 2009 жылғы
15 сәуірде аяқталды. Жылу беру маусымы уақытында облыс әкімдігімен жылу
элетрмен жабдықтау жүйесінен ажыратылған объектілер туралы жедел ақпарат
күн сайын алынып отырылды, осы ақпарат мұқият талданып, ажыратылу себебін
жою жөніндегі шаралар дер кезінде қабылданып отырды. Калалар мен
аудандардың коммуналдық саласындағы барлық кәсіпорындарында диспетчерлік
қызметтердің тәулік бойғы кезекшілігі ұйымдастырылды. Тұтастай алғанда жылу
беру маусымы орнықты өтті, тұтынушыларға жылу беруді шектеулер болған жоқ.
Осыған қарамастан, бүкіл жылу беру маусымында 120 апаттық ажыратылу орын
алды (қаладағы бір немесе бірнеше пәтер, аудандағы бір және одан да көп
көше), оның ішінде жылу беру жүйесінен 48, электрмен жабдықтаудан 72
ажыратылу болды. Жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары электр энергиясы бойынша
орташа 1 –ден 3 сағатқа дейін созылды, жылу беру бойынша 3-тен 24 сағатқа
дейін. Сұйық отынды жеткізу ҚазГӨЗ ЖШС тікелей жүзеге асырылды, жылы
климаттық жағдайларға байланысты сұйық отынға деген қажеттілік 1800 тоннаны
құрады, қажеттілік толықтай 100% қамтамасыз етілді, әлеуметтік объектілерге
қажетті сұйық отынды жеткізуде шектеулер болған жоқ. Жылу беру маусымы
кезінде тұтынушылар үшін коммуналдық қызметпен 1100 тонна көлеміндегі
таскөмір дайындалды, тұрғындардың өтінімдері бойынша 1050 тоннасы сатылды.

МАЭК-Қазатомөнеркәсіп ЖШС бойынша мазуттың нормативтік апаттық қоры
25200 тоннаны құрайды, жылу беру маусымы бойына және осы күнге дейін 25500
тонна немесе қажеттіліктің 101,2 % құрайды. Туындап отырған барлық
қиыншылықтарға қарамастан, дер кезінде алынған шаралардың арқасында
тұтастай алғанда облыс бойынша жылу беру маусымы орнықты өтті[5].

1.3 Табиғат жағдайлары мен табиғат ресурстарына экономикалық
–географиялық тұрғыдан баға беру

Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мұнай мен газ. Мұнай мен газдың
айтарлықтай қоры Өзен кенорнында, алынатын қоры 500 млн. тонна, Жетібай
кенорны – мұнай-газ конденсаты қоры 150 млн. тонна барланып, табылды.
70 жылдардың ортасында Бозащы түбегінде алынатын жалпыұлттық қоры 350
млн. тонна Қаражанбас, Солтүстік Бозащы , Қаламқас ірі мұнай-газ
кенорындары ашылды. Қазіргі таңда Маңғыстау облысы аумағында мұнай мен
газдың 59 кенорны белгілі. Облыс бойынша мұнай қоры 3156,2 млн. тоннаны,
алынатын шикізат – 1440,3 млн. тонна, жиналған олжа -382,7 млн. тоннаны
құрайды.
       Маңғыстау облысы бойынша мұнай мен газды іздестіру –зерттеу
мәліметтері жаңа ірі көмірсутегі кенорындарының болашақта ашылу мүмкіндігі
ар екендігін көрсетіп отыр. Тереңдігі 60 метрге дейін жерлердегі мұнай мен
газдың болжамдық қоры 500 млн. тоннаны құрайтын Солтүстік Каспий
қайраңындағы ірі кенорын қорларының табылуы осының дәлелі болып отыр.
Өңірдің шамамен алғанда аз ғана аумағында фосфориттер, минералды және ас
тұздары, темір рудалары кенорындары барланды[1].
       50 жылдардың басында Маңғыстаудың жер қойнауында уран мен жердегі
сирек элементтер шөгінділері табылды.
      Аумақтың барлық жер бетінде дайын құрылыс материалы -әктасты-ұлутас
таралған. Жетібай поселкесінің солтүстік-шығысына қарай 40 км.бекітілген
қоры шамамен 60 млн. тонна Бекі кир кенорны орналсқан. Бұл пайдалы
қазбаны табиғи-құрылыс жұмыстарына кең қолдануға болады. Кирлердегі
битуминозды заттардың болуы өте кең шекте – 80 пайызға дейін жетеді. Облыс
аумағында қоңыр көмірдің бес түрі бар.
1940 жылы Түпқараған ауданында орналасқан Қызылқаспақ-Айыржал кенорны
барланып балансы бекітілген болатын. Сол кездегі бекітілген қор 34,7 млн.
тоннаны құраса, 0,5 млн. тоннасы өңделді, қалғаны балансқа қалдырылған.
Қоңыр көмірдің басқа түрлері Шетпе ауданында орналасқан. Қоңыр көмір УЩР –
қоңыр ерітінділері үшін химреагент дайындау үшін келешекті шикізат болып
табылады[2].
        Болжалды есеп бойынша барлық кенорындардағы көмір қорлары 253 млн.
тоннаны құрайды. Көмірлердің өзіндік ерекшелігі 20 дейінгі германия
көтеріңкі шоғыры, ал кейбір сынамаларда 50 және 100 жт, сондай-ақ басқа да
себінді элементер шоғыры болып табылады. Бұл осы көмірлерді осы
элементтердің өнеркәсітік шөгінділерін іздестіруге қатысты келешекті болып
табылады. Қоңыр көмірді мұнай және газ өндірісінде пайдаланудан басқа осы
шикізатты мұнай саласының қажеттіліктері үшін өндірісін ашу болашағы бар.
        Маңғышлақ түбегі стронцивті минералдандырудың түрлі типтері кең
таралған әлемдегі ең негізгі өңірлердің бірі болып табылады. Целистин мен
целистин бариттің 20 жуық түрлері анықталды. Ауыртас, Үнқосын, Үш күй
кенорындары барынша ірі кенорындар болып табылады. Белгілі болған рудаларда
стронцияның болуы 20 пайызды құрайды. Рудаларды алғашқы зертеу тұйықталған
әйнектер, жоғары сапалы балқымалар, металлургия өндіріснде, арнаулы
техникалар шығаруда композициялық материалдар өндіруде оларды қолданудың
жоғары тиімділігін көрсетті.
       Мұнай-газ саласында қоңыр ерітінділерді ауырлатушы ретінде барит
қолданылады. Барит-целистин рудасы кенорны өңдеуге ашық қолайлы
жағдайларымен сипатталатын Ауыртас стронций кенорны алыбы ретінде белгілі.
Барит-целистин руда қоры барий тотығының орташа құрамы 8,4% айтарлықтай
көлемін білдіреді. Ауыртас кеноны Шетпе селосының оңтүстік-батысынан 37 км.
теміржолдан 15 км, және Ақтау-Бейнеу ЭТЖ 9 км орналасқан.
      Маңғыстаудың таулы бөлігінде фосфориттер мен темір рудаларының
көірінісі белгілі.Қаңға баба, Тобажық, Жалбырт, Таушық және Жангелді фосфор
кенорындары болжалды түрде барланған[8].
      Темір рудаларының барынша ірі кенорны – Шығыс Қарату қыратының
орталық бөлігінде орналасқан Бескемпір кенорны. Оның қоры орташа темір
құрамы 44,73 % болғанда шамамен 500 млн. тоннаны құрайды. Облыс аумағында
бір марганец кенорны және бірнеше руда кенорындары бар. Барлау қоры 2,7
млн. құрайды. Марганец орташа құрамдылығы 12 пайыз.
       Шығыс және Батыс Қаратау мен Қаратаушық жоталарындағы біршама
бөлігінде бағаланбаған 100 мыс рудалары белгілі.
       Маңғыстаудың жер қойнауы тұз шөгінділеріне де бай. Үш ірі ас тұзы
кенорындары бар: Бұлақ 1, Қошқар Ата, Қарақия. Бұлақ1 кенорны Форт-Шевченко
қаласы ауданында орналасқан. Ауданы 0,5 шаршы метр экваторияны алып жатыр.
Құрамы Nа СІ 95,2%, қоры шамамен 300 мың тонна. Қошқар Ата кенорны Каспий
теңізі жағалауына өте жақын орналасқан. 25,17 шаршы метр ауданды алып
жатыр. Құрамы Nа СІ 97%, қоры есептелмеген, алайда ол Маңғыстаудағы ең ірі
кенорын болып табылады.
       Минералды тұз түрлерінің ішінде мирабилт, тенардит, және де
Өліқолтықтың төрттік сортаңды шөгінділеріндегі басқа да түрлері белгілі.
Сусыз тұздағы натрий сульфаты 73-97 % құрайды.
      1982-1990 жж. Қоры 630 млн. тонна шикі тұз болатын Үстірт теміржол
стансасының батысынан 20 км. орналасқан Жаманайрақты кенорны белгілі болды.
Тұз мұнда 17 шаршы метр ауданда орналақан. Қолтық-Қайдақ ойпаты аумағындағы
болжалды ресурстар 6,8 млн. тонна шикі тұзды құрайды. Оның ішінде 2,9 млрд.
тоннасы натрий сульфаты.
      Маңғыстаудың ұлутас-әктасы ТМД елдерінде ғана емес алыс шетелдерде де
әйгілі болды. Маңғыстаудың әктас-ұлутасы жарға және қаптау материалы
ретінде қолданылады. Әктас механикалық-физикалық сапасы жағынан бетон
плиталары мен шлакты бетон және күйдірілген кірпіш параметрлерінен асып
түседі. Әрлеу материалындағы түстер гаммасы әртүрлі: алқызыл, ақсары және
ақтүсті. Әктас-ұлутастардың божалды қоры бірнеше милиардтаған текше мтерді
құрайды. Баланстық қоры 200 млн м3 30 кенорын барланды.
       Әктас-ұлутастан басқа облыс аумағында басқа да құрылыс материалдары
кенорындары бар: щебень мен бут өндірісіне арналған тас, кірпіш шикізаты,
құрылыс әктасы, ПГС, құрылыс құмдары және т.б. Шетпе-1 кенорнынан
алынатын 5 тен 40 мм дейінгі фракциялы щебень қолданыстағы барлық норматив
талаптарына жауап беретін жоғары сапаға ие. Материал жол құрылысы және
басқа да құрылыс жұмыстарында ауыр бетонды толықтырушы ретінде қолданылады.
Тау шөгінділері қоры 16 млн. м3 құрайды.
       Облыс аумағында бекітілген жалпы қоры 10 млн. тоннадан астам 7 бор
кенорны белгілі. Бор құрылыста, ауыл шаруашылығында жануарлар мен құстарды
жемдеу үшін, сырлар , шпатлевкалар, қоңыр қоңыр ерітінділерін дайындау және
басқа да мақсаттар үшін қолданылады. Бордың сапасы 95,1 ден 98,7% дейінгі
көмір қышқылды кальцидің болуымен сипатталады.
       Қарақия ауданында мұнай мен газды іздестіру жүмыстарын жүргізгенде,
Александр Черкасск шығанағының шығыс жағалауында аса үлкен жылу энергиясы
потенциалы, тұзы 8,3% сульфат-натрий-хлорид құрамдас жоғары терминалды
пласт сулы юра-төменгі бор дәуіріндегі қуатты артезиан бассейні табылды[7].
       Сулар өздерінің химиялық құрамының, температурасының, жекелеген
компоненттерінің және биологиялық белсенді күкіртсутегінің арқасында
бальнеологиялық қасиеттерге ие.
       Минералды сулардың басқа кенорны Ақтау қаласында Каспий теңізі
жағалауында жоғарғы альба шөгінділерінің су жинағыш кешені көкжиегінде 978
м тереңдікте орналасқан. Судың минералдануы 9,9 лж. температурасы 60
градус. Химиялық құрамы бойынша әлсіз шырышты әлсіз сілтілі, құрамындағы
бром терапевтіккондицияға дейін көтерілген хлорлы-нетрийлі (19-20 мгл),
кремний қышқылы (40 мгл) және органикалық заттар (14-18 мгл). Пайдалану
қорлары тәулігіне 0,43 мың текше метр көлемінде немес 5 л. бекітілген.

2. Маңғыстау облысының халқы

2.1 Нарықтық экономика жағдайында халқының орналасу ерекшеліктері мен
дамуы

Ақтау.желтоқсанның 23-і. ҚазАқпарат Жетібай Шаханұлы - 2008 жылдың 1
қарашасына облыс халқының саны 422,8 мың адам болды. Оның 241,6 мыңы, яғни,
57,1 пайызы қала тұрғындары болса, 181,2 мыңы - 42,9 пайызы ауылдықтар, деп
хабарлайды ҚазАқпарат тілшісі облыстық статистика департаментіне сілтеме
жасап. Қаңтар-қазан аралығында табиғи өсім 8981 адамды құрады, бұл
көрсеткіш өткен жылдың сәйкес кезеңінде 7537 болған. Ал АХАЖ органдарында
осы аралықта 11424 бала туылғандығы тіркелді. 2007 жылы оның саны ? 9890
болды. Өткен 10 айда қайтыс болған 2443 адамның 35,9 пайызы қан айналым
жүйесінің ауруларынан көз жұмған. Ал бір жасқа дейінгі сәбилердің
шетінегені - 235, бұл 2007 жылдағы нәрестелер санынан 54-ке артық. Балалар
аурулары негізінен ана құрсағында жатқан кездегі жағдайының нашар болуымен
және жүкті әйелдердің түрлі ауруларға шалдығуына байланысты көбейіп отыр.
Маңғыстау облысы – тарихи-мәдени мұраларға барынша бай өлке. Халықтық
сәулетшілік дүниеге келтірген тас дәуірінен бастау алып қазіргі заманға
жалғасып жатқан бірегей өнер туындыларының бүкіл Еуразия құрлығында
қайталанбауы қазақ халқы ғасырлар бойы жасаған сәулет ескерткіштерінің өте
ерте заманнан тамыр тартатын ерекше құбылыс екенін айғақтай түседі. Басқа
аймақтарда әлдеқашан бүлініп, қирап, топыраққа айналған көне заман
жәдігерліктерінің осы өлкеде мұрты бұзылмай әлі күнге сақталып келуіне бұл
ғимараттардың ерекше сапалы жергілікті тастармен өрілуі себеп болса керек.
Осындай мәдени мұралардың бірін өлкеміздің сәулет ескерткіштерінің тобы
құрайды. Бұл ескерткіштер сәулетші шеберлердің атадан балаға жалғасып келе
жатқан өшпес өнерлерінің өміршең туындылары болып табылады. Сол туындылар
өлкеде мекендеген халықтардың өздеріне тән өнерін айғақтайтын ерекше
мұралар. Олар 8-9 ғасырдан бастап 20 ғасырға дейінгі уақытпен белгіленетін
үлкен-кіші қорымдықтарда орналасқан. Ежелгі қорымдықтардың кейбірі дәстүрлі
түрде жер асты ғибадатханаларының маңайында шоғырланған. Киелі орындарда
орналастырылған қорымдардағы сәулет пішіндерін үлкен және кіші пішіндері
деп топтауға болады. Кіші сәулет пішіндері неғұрлым ежелгі және тарихи
құнды ескерткіштер болып табылады. Олардың ең көп тарағандары – құлпытас,
қойтас, бедерлі пирамида (үштас, бестас және жетітас), сандықтас түрлері.
Бұдан өзге қошқар тастар, екі өркешті түйені бейнелейтін айыр тастар,
дулыға тәрізді, адам тәрізді т.б. бейнелі ерекше сәулет пішінді
ескерткіштер кездеседі. Оларды бағзы замандардан бергі, атап айтқанда қола
дәуірінен бастап, сақ, сармат, ғұн, оғыз-қыпшақ, алтын орда, ноғайлы және
қазақ хандығы кезеңдерінің тарихи-мәдени сабақтастығының куәсі деп атауға
болады. Әлемнің еш жерінде теңдесі жоқ дерлік ашық аспан астындағы
мұражай іспетті Арал-Каспий дара аймағындағы мұқым археологиялық
ескерткіштермен астасып жатыр.

.
Сурет3.Маңғыстау облысының құлпытастары

Өткен дәуірлер мен мәдениеттердің барлық тәжірибелерін өз бойына
жинақтаған қабір үсті ескерткіштерінің ең бір жарқын да үлгілі түрі, бұл –
құлпытастар. Құлпытастар - тігінен тұрғызылған тас бағана іспетті нысандар
(мүсіндер) сәндік-бейнелеу композициясының байлығы жағынан және сәулеттік
тұрпатының әр-алуан жасалымымен ерекшеленетін кіші пішіндісәулет
ескерткішінің бір түрі. Оларды жасауға арналған негізгі шикізаттар – бітімі
мен түр-түсі әр алуан әктастар мен құм тастар. Дәл осындай оңай өңделетін
материалдардың ұшан-теңіз таусылмас қоры – тас өңдеу өнерінің қарыштап
дамуына және осы мыңжылдық дәстүрдің Каспий мен Арал теңізі арасындағы
аймақта мызғымастай орнығуына кепіл болды.
Қазақ құлпытастарының түп-тамыры тым тереңде жатыр. Қола дәуірінің алғашқы
кезеңдерінде өңделмеген тастан қойылған тас белгі, уақыт өте әсем қашалған,
ою-өрнектермен безендірілген, әсем пішіндегі құлпытастарға айналу жолдары,
әрқалай болмақ. Көптеген аңыздық желілерде құлпытасты тұлыптас деп адам
пішінін бейнелейтін көне түркілердің балбал тастарымен байланыстырады, ал
кейбір деректерге сәйкес ол көшпелі жауынгердің мәңгілік тоқтаған жерінде
атын байлаған баған болуы керек деген пікірлер айтылады[5].
Құлпытастар морфологиялық жағынан екі негізгі топқа- жұмыр ірі тас
бағана тұлғалы және жұқалтаң ойма түрлері болып бөлінеді. Орта ғасырдың
соңғы кезеңдерінен бастап, жоғарғы бөлігі доға, үшбұрыш, жартылай дөңгелек,
цилиндр, т.б. түрлі геометриялық пішіндермен нақыштала қашалған
құлпытастардың жақтаулары мен қабырғаларына араб эпитафиясы, рулық
таңбалар, мифтік өрнектер және дәстүрлі ою-өрнектер кескінделе бастаған.
Қазақ құлпытастарының бір ерекшелігі – онда әртүрлі қасиетті және киелі
заттардың – қару-жарақтар, әскери жабдықтар, жиһаздар, әйелдердің әшекей
бұйымдары және діни-ғұрыптық сипаттағы рәміздердің бірқатары – асатаяқ,
таспиық, мешіттің нобайы т.б. бейнеленгендігінде. Сонымен қатар ұста
аспаптарының шынайы бейнелері де ұшырасады.
Құлпытастардың пайда болуы мен тарихи дамуы туралы, әрине, бірыңғай пікір
болуы мүмкін емес. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, құлпытастардың
әуелгі үлгілері көне түркілік тас мүсіндер болған. Мәселен, құлпытас бетіне
адам мүсіні бейнеленген ерекше туынды Уәлі қорымында кездеседі. Алайда
ондағы антропоморфизм ислам доғматының әсерімен өз келбетін жоғалтқан деуге
болады. Тағы бір мысал келтірер болсақ, көркемдік жағынан әшекейлеудің
таңдаулы тәсілдері мен тасқашаудың асқан шеберлігі және көркемдік образдағы
мәнді де, мазмұнды бай ою-өрнектік композиция құлпытастарға қайталанбас
келбет береді, мұндай көркемделген құлпытастарды Қарақыз, Жамбаулы
қорымдарынан көруге болады.
Құпиясы мен тұңғиық тарихын ішіне бүгіп жатқан осынау өлкеде біздің
аталарымыз бабаларының аруағына бағыштап, тұтастай бір құлпытастар
қалашығын тұрғызып кеткен. Соның бірі адайлар пантеоны аталатын Сисем
ата қорымынан құлпытастардың сәндік-бейнелеу композиция байлығын көруге
болады - Маңғыстаудың ең ірі және ежелгі қоры Сай-Өтес елді мекенінен 35 шм
солтүстік-батыс бағытта, батыс Үстірт шыңдары аймағындағы қыстау - құдықтар
мен ежелгі керуен жолдары бойында орналасқан. Мыңдаған жыл, сан ғасырлардың
көз жеткісіз ұзақ сорабында біздің ата-бабаларымыз табиғатпен етене тіл
табыса отырып, бүгінге, Қазақстанды мекендеген халықтар – біздерге көненің
көзіндей теңдессіз ғажайып ескерткіш-мұраларын аманаттап кетті.
Бүгінгі таңда мұндай қайталанбас құнды тарихи-мәдени мұраларымызды жан-
жақтылы ғылыми зерттеп қана қоймай, көздің қарашығындай сақтап, кеңінен
насихаттау керек-ақ. Ол бір жағынан жаңа дәуір мен өткен мыңжылдық
тарихымыздың сабақтастығын бекітіп, еліміздің еңсесін тіктеп, рухы мен
мәртебесін көтеріп, ұлттық-отаншыл санасы мен парасатын шыңдаса, енді бір
жағынан өзге шет жұрттарға еліміздің өзгеше бітімді өнері мен мәдениетін
танытуға, даңқын асырып, атын аспандатуға септігін тигізері даусыз.
Сонымен, ұлттық мақтаныштың қайнар көзі, бұл – тарих пен мәдениет.
Өркениетті ұлт ең алдымен тарихымен, мәдениетімен мақтанады. Олай болса,
ата-бабаларымыздың мұра етіп қалдырған, екінші рет ешкім сыйға бермейтін
қазіргі біздің мақтанышымыз ғана емес, болашағымызға маңызды мұраларымызды
қамқорлықпен қорғауға баршамыз болып ат салысайық[1].

3. Маңғыстау облысы шаруашылығының даму ерекшелігі

Маңғыстау облысының өнеркәсібі мұнай-газ өндіруші саланың дамуы, сондай-
ақ қызмет етіп тұрған және жаңа құрылыс кәсіпорындарының кеңеюі есебінен оң
даму қарқынымен сипатталады.
Маңғыстау облысындағы жалпы өндіріс көлемі 2007 жылы 1107,3
млрд. теңгені құрады. Мұнай секторындағы эконмикалық өсуге кедергі
болып тұрған өзіндік шикізат қорының болмауы, сондай-ақ ірі өткізу
рыноктарына қатынау мүмкіндігінің болмауы болып табылады Қазіргі таңда
облыс аумағында200 өнеркәсіптік кәсіпорын қызмет етеді, олардың үштен екісі
Ақтау қаласында орналасқан. Одан соң Жаңаөзен қаласы мен Бейнеу ауданы
жалпы өнеркәсіптік кәсіпорындардың 23 % солардың үлесінде. Қалған 25
өнеркәсітік кәсіпорындар (жалпы санының 12%) қалған үш ауданда–Қарақия,
Маңғыстау, Түпқараған аудандарында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.