Агробизнес кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі ретінде
Мазмұны
Кіріспе
1 Агробизнесті мемлекеттік реттеу
1.1Мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі
1.2Агробизнесті мемлекеттік реттеудің теориялық аспектісі
1.3Агробизнес тәжірибелік аспектісі
2 Агробизнес кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде
2.1Агробизнес салалары
2.2Агробизнестің нарықтық құрылымы
2.3Мемлекетіміздің агробизнес кешені
3 Агроөнеркәсіп өндірісінде кооперацияны және интеграцияны дамыту
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы аграрлық саясатының стратегиялық түпкі нысаны
отандық өндірісті дамыту, өнім сапасын жақсарту, оның өзіндік құнын әлемдік
бәсекелестік деңгейінен асырмау және өнеркәсіпті шикізатпен толық
қанағаттандыру болып табылады.
Нарықтық экономика басталған алғашқы жылдардағы ағаттықтардан ауыл
шаруашылығында зор нұқсан келтіріліп, агроөнеркәсіп кешенінің барлық
сфералары төмендеді. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы кооперативтік қозғалысы
да дағдарыс жағдайында болды. Оның негізгі себептері: ауылшаруашылығы
өнімін өңдіруші кәсіпорындармен қызмет көрсетуші кәсіпорындар келісім-
шартқа монополиялық үстемдікпен отыруы; мемлекеттік және құқықтық қолдаудың
жеткіліксіздігі; ауылшаруашылығы өнімін өндірушілердің кооператив құруға
қаражаттарының жеткіліксіздігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты Қазақстан халқына
Жолдауында Қазақстан тиімді экономика-географиялық орналасуына және қолда
бар ресурстарына сүйене отырып, жаһандану экономикасына интеграциялануына
ықпал ететін көпжақты халықаралық жобаларға белсенді қатыса алады және
қатысуы тиіс деп айтқан болатын.
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі көптеген сұрақтарды жаңаша түрде
қарастыру қажет. Отандық және шет елдік тәжірибе көрсеткендей нарықтық
экономика жағдайында, меншіктің әртүрлі формаларында және
шаруашылықтандыруда тиімді ұлғаймалы ұдайы өндірістің приоритетті ұйым
формасы болып кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция табылады.
Сондықтан да кооперация мен интеграцияның алуан түрлі формаларын дамыту
мәселелері зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды. Жеке қосалқы
шаруашылықтар мен шаруа қожалықтарының әрекеттері дәлелдегендей, қазіргі
жағдайда олардың тиімді қызмет жасауы құқықтық дербестігін сақтай отырып,
өздерінің материалдық-техникалық және еңбек ресурстарын кооперациялағанда
ғана жүзеге асады.
Кооперациялау арқылы шаруашылық жүргізудің тиімділігіне және оның
өміршеңдігіне тарихи кезеңдер дәлел бола алады. Әлемнің дамыған елдерінде
кооперацияға бірігу негізгі шараушылық жүргізу формасы болып отыр.
Агроөнеркәсіп өндірісінде интеграция мен кооперативтік қозғалыстың
сапалық жаңа кезеңі үшін, оның нарықтық құрылымдар саласына дендеп енуі
үшін алғы шарттар мен жағдайлар жасалуда.
Аграрлық секторды реттеу қиын және көпқырлы мәселе болып табылады.
Оның жағдайы республиканың нақты сұраныстарын қанағаттандырмайды. Дамыған
елдердің көп жылдық тәжірибесі мен Қазақстанның соңғы он жылдық ішіндегі
практикасы нарық жағдайында мемлекеттің қатысуынсыз экономика қарқынды
дамымайтындығын құптайды.
90-жылдар соңындағы жағдай АӨК барлық кешенді экономикалық шаралар
отандық өндірістің тиімді даму есебінен Қазақстанның азық-түлікпен
қаматамасыз ету қауіпсіздігіне бағытталған. Бұл мақсатқа жету барлық
меншік түрлеріндегі ауылшаруашылық мекемелерінің қажетті кірісін қолдау
арқылы ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп арасындағы эквивалентті айырбасты
қолдауға және қамтамасыз етуге негізделген.
АӨК тұрақты дамуын қамтамасыз етуге баға және қаржылай несиелендіру
саясатының теңдесуін жүргізуге, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі
реттеудің үйлесімділігіне негізделген атқарушы экономикалық механизм қажет.
Қаржы ресурстарының жетіспеушілігі кезінде ауылшаруашылық
құрылымдардың практикалық қызметіне негізгі несиелендіру жүйесі ретінде
ұсынылатын қосымша қаржыландыру көздерін іздеу қажеттілігі пайда болады.
Бірақ пайыздық үстемелердің өте жоғары болуына қарай несие олардың
шаруашылық қызметін қолдау көзі ретінде экономикалық жағынан тиімді емес,
тіпті кірісті мекемелерге де.
Осы тұрғыда агроөнеркәсіптік өндірісті реттеудің тиімді жүйесін
қалыптастыру мәселесі ерекше ауқым алады, ол өз кезегінде пайдаланушы және
туындаушы реттеу көздерін әрі қарай жүйелендіру мен нақтыландыруды,
аграрлық секторға қаржы түсірудің жаңа мүмкіндіктерін анықтайды. Қазіргі
жағдайда мемлекеттің қабылдаған шаралары аграрлық нарықтың негізгі
субьектілері арасындағы экономикалық қатынасты реттеу жүйесінің тиімділігін
көрсетпейді: ауылшаруашылық тауар өндірушілер, ауылшаруашылық шикізатты
өңдеуші мекемелер, сауда және қызмет көрсетуші мекемелер. Сонымен қатар осы
тақырып бойынша зерттеу ауқымдығы аймақтық АӨК тиімділігі мен тұрақтылығын
тиімді көтеру жолдарын ерекше маңыздылығының нақты дайындамасын, аграрлық
өндірістің рационалды дамуының альтернативті бағыттарын іздестіруін,
біртұтас алғанда ауыл шаруашылығын экономикалық реттеу механизмін
жетілдірудің маңыздылығын қамтамасыз етеді.
Бұл аймақтық АӨК реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру және
дамытуға бағытталған, нарықтық экономикаға бет алған әлеуметтік
құрылымдарды жүзеге асыру механизмін құру мен әлеуметтік экономикалық
шаралар кешенін жасайды.
Осы сұрақтардың ауқымдылығы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдау
алдын анықтады.
Экономикалық механизмнің әдіснамалық сұрақтары оның практикалық
қолданысы мен жетілдірілуі Қазақстанның ұлттық экономикасында реформа
жүргізуге байланысты белсенді зерттеліп келеді. Ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеу экономикалық механизмін жетілдіру мәселесін зерттеуге
отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген жұмыстары арналған.
1 Агробизнесті мемлекеттік реттеу
1.1 Мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі
Нарық шартында ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастыру мен реттеудің
теориялық аспектісі – экономикалық механизмнің мазмұны мен маңызының
теориялық ережелері зерттелген және қорытындыланған.
Жекелеген экономистер шаруашылық механизм мен экономикалық
механизм ұғымдарына шектеу қояды, соңғысы шаруашылық механизмінің
құраушысы деп есептеледі.
Біздің ойымызша шаруашылық механизм ұғымы экономикалық механизм
ұғымынан ауқымдырақ және кең. Бұл категориялар өзара байланысты, бірақ
тәуелді емес. Экономикалық механизм обьективті экономикалық заңдардың
нақтылығын сипаттайды. Сонымен қатар, ол мемлекеттің жүргізіп отырған
экономикалық саясаты әсерінен қалыптасады.
Шаруашылық механизм бойынша жекелеген жұмыстарда оның негізгі
экономикалық бөлігі анық көрсетілген.
Шаруашылық және экономикалық механизмнің қозғалыс күштері туралы
айтылмаған. Аграрлық реформа барысында экономикалық механизм туралы
сақталған түсініктемелерге қарамастан, экономистер арасында мәселені
нарықтық экономика тұрғысынан зерттеуге құлшыныс байқалды. Сонымен қатар
құрылымға, оны құраушы элементтерге, инструменттерге деген көзқарас жақында
байқалады.
Экономикалық механизмнің теориялық негізінің маңыздылығын қорытындылай
келе, біз барлық анықтамалар бір-бірін толықтырады деген қорытындыға
келдік.
Экономикалық механизмнің әр элементінің ерекшелігі мен өзіне тән
сипаты бар, бірақ олардың әрекеттесу нәтижесі қала және ауылдық әлеуметтік
инфрақұрылымы мен өмір сүру сапасын жақындастыратын, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге әрекет ететін, бәсекеге қабілетті және
тұрақты өндірісті дамытуды қарайтын нарықтық ортаны құруға байланысты
аграрлық саясаттың бірікті мәселесін шешуді қарастырады.
Жүргізілген теориялық зерттеулер бізге мемлекеттік реттеудің
экономикалық механизм жүйесі көп этапты және бірқалыпты (біркелкі)
мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесі екендігін көрсетуге
мүмкіндік берді.
Экономикалық механизм – шаруашылық механизмі мен ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынас түрлерінің бөлігі, оның мағынасы өнім өндіруге әрекет
жасаушы әртүрлі әдістердің қатынасының дұрыстығын анықтауға бекінеді (оның
ішіне баға және қаржылау-несиелеу механизмі, салық пен сақтандыру жүйесі,
АӨК инвестициялау мен бюджеттік қолдау да кіреді).
Экономикалық механизмнің қайта құрылу мәселесі экономикалық дамудың
объективті және субъективті факторларымен, халық санасының дамуын
анықтаумен, қоғамның экономикалық жүйесінің даму концепциясын қалыптастыру
мен жасақтауға байланысты болу керек.
Тиімділікке баға және қаржылау-несиелеу механизмі қатынасының, салық
және сақтандыру жүйесінің, АӨК инвестициялау мен бюждеттік қолдау
көрсетудің бірқалыптылығы кезінде ғана қол жеткізіледі.
Экономикалық механизмнің құрылымдық құраушысы оның негізі болып
табылады. Сондықтан, жұмыста баға мен қаржылық-несиелеу механизмдерін,
салық пен сақтандыру жүйелерін, ауыл шаруашылығындағы инвестиция мен
бюджеттік қолдауды қарастыру, олардың әрқайсысы деформацияны есептегенде,
арнайы ғылыми зерттеу жүргізуге лайық деп есептейміз.
Қазіргі жағдайда экономикалық механизм тұрақтандыруы мен дамуының
жетекші буыны ретінде қаржы-несиелік механизм қарастырылуы керек.
Басқарушы-әкімшілік жүйесіндегі қаржы-несиелік механизм негізін
орталықтандырған жоспарлау жүйесі құрайды, ол қоғамдық өндірісті
қаржыландыру мен несиелеуге сәйкес келетін әдістің жиынтығы.
Қаржы қоры шаруашылық есеп қызметі мекемесі қорытындысымен тығыз
байланыста болған емес. Инвестициялық сұраныс олардың шаруашылық жағдайына
байланысты болмады, оларды шығынды мекемелерде сұрай алатын болды.
Мекемелерге мемлекеттік бюджеттен үлкен қаржы түсіру жүйесі болды. Мұндай
жағдайда қаржы қоры жұмсалып, оған деген сұраныс арта түсті. Арзан ақша
қаражатын бөлу есебінен инвестициялық емес, басқа мәселелерді шешу
талпынысы пайда бола бастады.
Сонымен, жабдықтар мен машиналарды жүктемелеу ауысымының санын
көтерудің орнына, мекемелер жаңа жабдықтар мен техникаларды талап ете
бастады, мұндағы еңбек өндірісі экстенсивті жолмен өсті. Мекемелер
қондырылмаған жабдықтармен, пайдаланылмаған машиналар арқылы өздеріне
негізгі қордың артықтығын жасауға тырысты, бұл капитал қаржы қоры
бөлігін ұстап тұруға әкеліп соқты.
Қаржы-несие механизмі үнемі жетілдіріліп отырды, бірақ шарт
ретінде, оның тиімді жұмыс жасауы талап етілді – меншіктің көп түрінің
пайда болуы және осыған байланысты жалпы мемлекеттік қаржы мен мекеме
қаржысы арасындағы нақты шектеудің пайда болуы – осының барлығы нарықтық
экономика жағдайында мүмкін болды.
Жалпы экономикалық реформа жүргізу кезінде АӨК-нің қаржы жүйесінде
терең өзгерістер жасалды. Бұл өзгерістер ең алдымен мемлекет және ауыл
шаруашылығы арасындағы қаржылық қарым-қатынас механизмін қозғады. Бұрынғы
қаржылық қатынас жүйесі толығымен бұзылып, аграрлық секторға қолдау
көрсететін жаңа мемлекеттік жүйені қажет етті, орталықтандырылған несиелеу
механизмі жүйесі өзгерді. Ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің қаржылық
жағдайы экономикадағы баға құрылымының өзгеруіне және басқа да бірнеше
факторларға байланысты құлдырады. Көп ұзамай, АӨК қаржы қорына өтуіне жаңа
мүмкіндіктер беретін нарықтық инфрақұрылым жүйесі құрыла бастады. АӨК
қазіргі заманға байланысты қаржыландырудың негізі Агроөнеркәсіптік
өндірісті мемлекеттік реттеу туралы заңға сәйкес анықталады. Заңда
көрсетілген мемлекеттік қаржылық қолдаудың негізгі бағыттарын сызба түрінде
көрсетуге болады (сурет 1).
Агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бюджеттен қаражат бөлуді негізгі
үш бағыт бойынша қарастырады: мемлекеттік мақсатты бағдарламаны жүзеге
асыру, ауылшаруашылық өндірісті тікелей бюджеттік қолдау және сақтандыру.
Заңға сай агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бөлінетін бюджеттік
қаржы:
– инвестициялық қызметті қолдау, оның ішінде жаңа техника
мен құрал- жабдықтарды алу, асыл тұқымды жануарлар мен
сортты дақылдарды дәндерді мақсатты бағдарламаға сәйкес
алу;
– топырақтың құнарлылығын арттыру және жақсарту шараларын
жүргізу, ауылшаруашылық дақылдар зиянкестерімен күресу
жұмыстарын жүзеге асыру, жануарлардың аса қауіпті жұқпалы
ауруларының алдын алу, жою, онымен қатар қоршаған ортаны
қорғау және ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу;
– кадрлар біліктілігін арттыру және дайындауды
ұйымдастыру;
– өтем ақы, жәрдем ақының түрлері (әлеуметтік, несиелік
жәрдемақы).
Қазақстандағы АӨК реформалауда шетел тәжірибесін есепке алу оны сол
қалпы көшірмелеуді білдірмейді. Отандық АӨК бар жетістіктерге әлемдік
аграрлық өндірістегі барлық тиімді және жақсыны синтездеу қажет.
Дамыған елдерде мемлекеттік реттеу экономикалық әдістерді пайдалануға
сүйенеді: баға, салық, несие саясаты, бюджеттік дотация мен субсидиялар.
Айырмашылығы әр елдің мәдени, тарихи, географиялық ерекшеліктермен,
оның әлеуметтік қалауларымен анықталады.
Мысалы АҚШ-та кепілдік баға жүйесі, тұрақты кіріс деңгейін
сақтандыратын мақсатты бағалар қолданылады.
Мүлікке салық салу кезінде оның ең төменгі құнының мөлшері жүйесімен
әрекеттесетін сақтандыру бойынша фермерлік несие корпорациясы құрылған.
Канаданың ауыл шаруашылығы аясындағы қазіргі заманғы федералдық
саясатын жер мен негізгі ауылшаруашылық өнімдерді сатуды монополиялық
мемлекеттік реттеу кезіндегі өндіріс қаражатын жеке меншік өндірістік
қызмет әдістерін, түрлерін және жолын еркін таңдау саясаты ретінде
сипаттауға болады. Диссертацияда Қытай мен Ресейдің ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеудің айырмашылық ерекшеліктері қарастырылған.
Бұл елдердегі Қазақстандағы қайта құрылумен салыстырғандағы реформа
ерекшеліктерін ескере отырып, олардың бастысын атап өту қажет: реттеудің
түрлері мен әдістерінің көп түрлілігі негізіндегі нақты шарттарға
байланысты экономикалық жағдайға сәйкес әрекет етуге мүмкіндік беретін ауыл
шаруашылық даму келешегіне нық үйлесім табу, кооперацияны дамыту, соның
арқасында жеке тауар өндірушілер, Қазақстандағы шаруалық және т.б.
шаруашылықтар ұжымдық өндірістен қол үзіп қалмады.
Қытай тәжірибесі ондағы аграрлық сектордың потенциалын куәландырады,
ол Қазақстанда қойылған мақсатты шешуде қолданылуы мүмкін.
Қазақстанда ауылшаруашылық өнім өндірудің экономикалық және табиғи
жағдайын ескере отырып ауыл шаруашылығын реттеудің жеке түрлерін қолдану
мүмкіндігі бар.
Экономикалық механизм реформаланудың әр сатысында құрылудың позитивті
және негативті тенденциясына байланысты жаңа мазмұндармен толықтырылып
отырылады.
Негативті тенденция біріктіру және жұту түрінде көрініп, яғни аграрлық
экономиканы дамытудың қалыпты жұмысын бұзады.
Позитивті тенденция аграрлық саясаттың нәтижелігін бағалауға мүмкіндік
беріп, жұмыс атқарушы заңнамалық актілердегі кемшіліктерді, әсер етудің
әртүрлі әдістері мен оптималды қатынастарды анықтайды.
Ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизмін дамытудың тарихи
тенденциялары мен ерекшеліктерінің талдауы экономикалық механизмді
жетілдіру және өз бетімен реттеу механизмінің нарығына әсерін тигізу үшін
жүргізілген экономикалық жаңартулар мен өзгертулер жеткіліксіз болып
шыққанын көрсетті.
1.2 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің теориялық аспектісі
Екінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудегі
экономикалық механизмнің кемшіліктеріне, ауыл шаруашылығы экономикасының
инертті даму себептеріне, факторларына, Батыс Қазақстан аймағындағы ауыл
шаруашылығы жағдайына талдау берілген.
Ауыл шаруашылығын дамыту деңгейі қоғамның жалпы саяси және
экономикалық тұрақтылығын анықтау факторы болып табылады. Обьективті жұмыс
істеу жағдайына қарай ауыл шаруашылығы нарықтық шаруашылық жағдайында
өндірісті жүргізудің тиімді талаптарына аз бейімделген болып табылады. Бұл
оның үнемі табиғи-экономикалық жағдайына байланысты екендігінен
түсіндіріледі, оларды өндірістің басқа салаларының дамуы кезінде
бейорганикалық орта ретінде басқару мүмкін емес. Қазақстандағы ауыл
шаруашылығының соңғы жылы жаппай өнім өндіру қарқыны бірқатар
тұрақтандырылды.
2007 жылда ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1069,6 млрд.
теңгеге бағаланып отыр, бұл 2006 жылға қарағанда 8,4%-ға артық.
Алдын ала мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығы өнімі 623,2 млрд.
теңгеге қайта өңделді.
2006 жылда бюджетке барлық ауыл шаруашылығы құрылымдарынан 9,1 млрд.
теңгеге салық түсті, бұл 2002 жылдың деңгейінен 37,9%-ға немесе 2,5 млрд.
теңгеге, 2005 жылдың деңгейінен 12,3%-ға немесе 1,0 млрд. теңгеге артық.
Салық төлемдері бойынша бюджет алдындағы берешегі 2002 жылдың 1 қаңтарына
3,6 млрд. теңгені құрады, ал 2007 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1,3
млрд. теңгені құрады немесе 2,8 есе төмендеді.
Жұмыссыздық деңгейі ауылдық жерлерде 6,2%-ды құрады.
Тұрғындар табыстарының деңгейі нақты есептегенде (яғни, инфляцияны
есепке алғанда) 2007 жылдың І тоқсанында 8-ден 20%-ға дейін жалғасатын өсу
динамикасымен артты.
Мұнда республика тұрғындарының тұтыну шығындары құрылымының көп
бөлігін азық-түлік тауарлары алады (42,7%).
Егер 2006 жылы азық-түлікке деген шығын жылдың аяғында төмендеу
тенденциясына ие болса, 2007 жылдан бастап артты, бұл тұрғындар табыстары
деңгейінің артуына да, өткен жылдың екінші жарты жылдығында бағаның өсуіне
де байланысты болды.
Өсімдік шаруашылығын оны мамандандыру негізінде әртараптандыруды,
өндіріске егін шаруашылығының қазіргі заманғы технологияларын және үдемелі
әдістерін енгізуді жүзеге асыру бойынша атқарылған жүйелі жұмыстың, ауыл
шаруашылығы тауарын өндірушілерді мемлекеттік қолдау көлемі артуының
арқасында ауыл шаруашылығы дақылдарының өндірісі артты.
Қажетті агротехникалық іс-шараларды жүргізуге уақтылы және сапалы
атқаруға, өткір континенттік климатты республика жағдайында өсімдіктердің
өсуін лимиттейтін фактор болып табылатын өнімді ылғалды аса тиімді
пайдалануға ықпал ететін ылғал сақтау технологияларын кеңінен қолдануға
тиісті көңіл бөлінуде. 2007 жылы ылғал сақтау технологияларын ендіру көлемі
5,2 млн. теңгені, республиканың астық танаптарының үштен бір бөлігін
құрады.
Республикада 137,2 мың шынжыртабанды және доңғалақты тракторлар, 45,5
мың астық жинайтын комбайндар, 15,2 мың дестелегіштер, 90,7 мың тұқым
сепкіштер және басқа да ауыл шаруашылығы техникалары бар.
Соңғы жеті жылда (2001-2007) 26,5 мыңнан астам ауыл шаруашылығы
техникаларының негізгі түрлері сатып алынған.
2008 жылдың 1 қаңтары бойынша шаруашылықтардың барлық санаттарындағы
былтырғы жылдың осы уақытымен салыстырғандағы негізгі көрсеткіштері
төмендегідей:
Барлық мал түрі мен құстың саны: мүйізді ірі қара 3,4%-ға өсіп, 5853,0
мың бас; қой мен ешкі – 5,2%-ға өсіп, 16151,7 мың бас; шошқа 6,4%-ға өсіп,
1387,9 мың бас; жылқы – 4,4%-ға өсіп, 1289,6 мың бас; түйе-3,7%-ға өсіп,
143,7 бас; құс – 5,7%-ға өсіп, 29850,2 мың басты құрады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы мал мен құстың өнімділігі
айтарлықтай жоғары: бір сиырға шаққандағы сүттің орташа сауылымы – 2810 кг
немесе 2006 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 4,2 % -ға өскен, сондай-ақ бір
жұмыртқалағыш тауыққа шаққандағы жұмыртқаның орташа шығымы - 239 дана
немесе 2,1% - ға өскен.
Жыл сайын ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу көлемі ұлғаюда. 2003
жылмен салыстырғанда 2007 жылы өндірілген ауыл шаруашылығы шикізатының
жалпы көлемінен қайта өңделген өнімінің үлесі ұлғайды: сүт - 18,1%-дан 29%-
ға, ет –14,6%-дан 27,8%-ға, дәнділер – 20,5%-дан 43%-ға, майлы дақылдар –
55%-дан 99%-ға, қайта өңделген жемістер мен көкөністердің үлесі артуына
қарамастан шамалы ғана болып отыр.
2007 жылдың 11 айында қайта өңдеу кәсіпорындарының өнімдеріне
жүргізілген талдау 2006 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда өнімдердің
көп түрлері бойынша өндіріс көлемінің ұлғайғанын көрсетеді. 2007 жылдың 11
айы бойынша қайта өңдеу кәсіпорындары сомасы 508,7 млрд. теңгеге өнім
өндірді, 2006 жылдың сәйкес кезеңінен 7,3%-ға артық (426,4 млрд. теңге).
Несиелік серіктестіктер (бұдан әрі - НС) жүйесі тиімді жұмысын
жалғастыруда. 2007 жылы қосымша 7 несиелік серіктестік құрылып, жалпы саны
153 дейін жетті, ауылдық аймақтардың 86% қамтыды, олардың жарғылық
капиталының жалпы сомасы – 5 млрд. теңгені құрады. Несиелік
серіктестіктердің құрамына 3 млн. гектардан астам егін аумағы бар, малдың
жалпы басы – 1,2 млн құрайтын 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымы енді.
Несиелік серіктестіктер қатысушыларының жалпы табысының көлемі 40
млрд. теңгеге жуығын құрайды.
Қазақстанның барлық өзен алабындағы су шаруашылығы жағдайы, көпжылдық
орта есептік көрсеткіштен жоғары құйылым салдарынан туындаған Шардара СЭС
тұстамасындағы Сырдарияның төменгі ағысын қоспағанда, өткен кезеңде
тұрақты болды.
2007 жылы экономика саласындағы суды пайдалану көлемі, алдын-ала
мәліметтер бойынша алдыңғы жылғымен салыстырғанда 2-5%-ға жоғары болуы
күтіледі. Су тұтынуының көбеюі негізінен елдегі тауар өндірісінің өсуімен
байланысты.
Суды қорғау су қорын пайдалану мен қорғау аймағында мемлекеттік
бақылау жүргізумен іске асырылады. Айып құн өндіру 83% құрайды (2006 жылы
сәйкесінше – 88%).
Қазіргі уақытта балық саласын жүйелік реформалау, нарықтық қарым-
қатынастарды енгізу және оларды халықаралық стандарттар талаптарына
жақындату жұмыстары жалғастырылуда.
2007 жылдан бастап балық шаруашылығы айдындары мен учаскелерін
қолданушыларға ұзақ мерзімді бекіту жүргізілуде. Бұл қолданушылардың балық
ресурстарына деген ұзақ мерзімді қол жетімділігіне кепілдік беруге,
бекітілген айдындар мен учаскелерде балық шаруашылығын дамытуға, қорғауға
және өсіруге, сондай-ақ, ғылыми зерттеулер жүргізуге өз қаражаты мен
инвестицияларды, соның ішінде шетел инвестициясын тарту жұмыстарын жоспарлы
түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 10 шілдедегі № 1149
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын
дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (бұдан
әрі – мемлекеттік бағдарлама) аясында ауыл халқы тұрмысының жағдайын
жақсартуға бірқатар шаралардың кешені жүзеге асырылуда.
Мемлекеттік бағдарламаның бірінші кезеңін қорытқаннан кейін, 2007 жылы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 11 сәуіріндегі № 286
қаулысымен бекітілген мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың 2007-2009
жылдарға арналған іс-шаралар жоспары жүзеге асырыла бастады.
Облыс әкімдіктерінің жедел мәліметтері бойынша 2007 жылы ауылдық
аумақтарды дамытуға барлық қаржы көздерінен 107,2 млрд. теңге, немесе
республикалық бюджеттен 45,2 млрд. теңге, жергілікті бюджеттерден 51,0
млрд. теңге, және бюджеттен тыс қаржы көздерінен шамасы 11,0 млрд.
теңгедей бағытталған.
Республикалық, жергілікті және бюджеттен тыс көздерінен бөлінген
қаржының басым үлесі білім беруге – 31,6 %, денсаулық сақтауға – 18,5 %
және сумен қамтуға – 16,9 % бағытталған.
Әлемдік экспорттың 3,25% кем емес үлесі бар сала жалпы қабылданған
стандарт бойынша бәсекеге қабілетті деп есептеледі; ал Қазақстанның ауыл
шаруашылығы өндірісі бойынша үлесі әлемдік экспортың 0,25% құрайды.
Сондықтан ДСҰ кірісуге дайындық барысында ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау көлемін көтеру қажет. Мемлекеттің тікелей қолдауы ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін оңтайландыруға бағытталуы керек. Бюджеттік
жәрдемақы мен өтемақы тиімді жұмыс істейтін тауар өндірушілерге төлеунуі
қажет.
1.3 Агробизнес тәжірибелік аспектісі
Үшінші тарауда Өндірісті реттеудің механизмдері мен оларды
ұйымдастырудың өркендеуі ҚР ауыл шаруашылығының дамуына және оның
реттелуіне баға берілген.
Ауыл шаруашылығы мекемелері үшін ауыртпалық туғызушы қосылған құн
салығы (ҚҚС) болып табылады, олар бойынша төлем барлық салық жарнасының 30-
53% құрайды. Бюджетке мекеменің өнім берушілігіне қарамастан, өнімді іске
асырудан түскен түсімнің 10% енгізіледі. Қосылған құн салығын төлеу тәртібі
ауыл шаруашылығы мекемелерін өте тиімсіз жағдайға қалдырды.
Ауыл шаруашылық азық-түлікті артып жіберіп, ол үшін төлем алмай тұрып
шаруашылықтар бюджетке ҚҚС аударуға мәжбүр және мұның салдарынан шығынға
ұшырайды.
Бюджетке салық төлеушілер ауыл шаруашылық индустриалды типтегі
мекемелер болып табылады (жылыжайлы комбинаттар, мал шаруашылығы кешендері,
құс фабрикалары). Ал, қалған ауыл шаруашылығы мекемелері салықты
ауылшаруашылық емес қызметтен алынған өнімнен түскен қаржыдан төлейді.
Кіріске енгізілген салықтың аванстық төлемі және аванстық есеп
кезінде жіберілген қателіктер салдарынан жеткізбей төленген төлемдер үшін
салынған үлкен айыппұл санкциялары ауылшаруашылық өнім өндірушілердің
қаржылық жағдайына теріс әсер етті.
Ауылшаруашылық өндірістің әрі қарай дамуы мен тұрақтылыққа жету үшін
қажетті АӨК-ң аграрлық секторын несиелеу түрін жетілдірудің негізгі
бағыттарын қарастырайық.
Мемлекеттік тауарлық несиелеу, біздің көзқарасымыз бойынша, қосымша
роль атқару керек және коммерциялық банктердің белсенділігі орташа нарық
сегементтерін қамтуы тиіс.
Келесі түрі - коммерциялық несиелеу болып табылады. Аймақтағы ауыл
шаруашылығына коммерциялық банктердің тікелей маусымдық несиесі жалпылама
сипат бермейді. Ауылшаруашылық тауар өндірушілерді коммерциялық салаларда
несиелеудің қиындығы, қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігін белгілі
дәстүрлі коэффиценттер бойынша бағалау, көптеген шаруашылықтың осы өлшемдер
бойынша төлем қабілетінің жоқ екендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылық мекемелердің несие қабілеттілігін бағалау үшін
экономика-математикалық модельдерді пайдаланған дұрыс, олардың көмегімен
нақты жағдайлар үшін тиімді өндірістік бағдарламалар құрып, қажетті несие
сапасын анықтауға болады.
Қазіргі ауылшаруашылық мекемелерінің қаржылық жағдайы мемлекет
тарапынан көмекті қажет етеді. Осыған байланысты ауылшаруашылық
мекемелерін несиелеу және салық салу мәселелері қарастырылып, ауыл
шаруашылығын қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарлама көрсетілген.
Қазақстандағы тауар өндірушілер салық салудың жеңілдетілген түрі
бщйынша жұмыс жасайды, өсімдіктің жұқпалы ауруларымен күрес бойынша шаралар
жүргізіледі, асыл тұқымды малдардың, минералды тыңайтқыштардың, өнімдердің
бағасы арзандатылды, ауылшаруашылық техника лизингі бағдарламасы жұмыс
жасайды, мал шаруашылығы өнімі мен мемелекеттік астық сатып алу,
серіктестік несие жүйесі арқылы несиелеу жүйесі бойынша пилотты жоба
енгізілуде, сонымен қатар, ҚР мемлекеттік агроөндірістік бағдарламасы
және 2004-2010 ж.ж. ҚР ауылдық аймақтарды дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Бірінші бағдарлама агроөнеркәсіптік кешен жүйесін тиімді қалыптастыру
және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде республикадағы өнім өндіру
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол үшін келесі мәселелерді шешу
қарастырылуда: өнім өндіру қауіпсіздігін қамтамасыз ету, агробизнес жүйесін
тиімді қалыптастыру, сыртқы және ішкі рынокта ауылшаруашылық өнімін сатуды
өсіру, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын мөлшерлеу.
Екінші бағдарлама төмендегі мәселелерді шешуді қарастырады:
экономикалық қызметті дамыту бойынша алғашқы дайындамалар жасау, әлеуметтік
және инженерлік инфрақұрылым объектілерін қайта қарастыру және жөндеу,
құрылысты инвестициялау, әлеуметтік-экономикалық даму мониторингін
ұйымдастыру және ауылдық аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі, жер қорын
бағалау, ауыл тұрғындарын әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым
қызметімен қамтамасыз етудің стандарты мен нормативін дайындау, ауыл
тұрғындарының көшіп-қонуын ынталандыру бағдарламасын іске асыру; ауылдық
орналастырудың тиімді моделін анықтау және оны іске асыру.
Отандық өндірістің құлдырауын тоқтату оны тұрақтандыру мен дамыту азық-
түлік қауіпсіздік мәселесін шешудегі негізгі мақсат болып отыр.
Агроөнеркәсіптік кешенді (АӨК) мемлекеттік қолдау тез
қайтарым береді, отандық өндіріс есебінен азық-түлік мәселесін шешуге
мүмкіндік береді және басқа салалардың дамуын қамтамасыз етеді.
Қазақстанның азық түлік қауіпсіздігі үшін импорт бойынша ауылшаруашылық
шикізаты мен азық-түлік сатып алудың орнына АӨК үшін өндіріс құралдарын
сатып алған пайдалы. Экономиканың бұл саласын қазіргі заман техникасымен,
жабдықтарымен және технологиялармен жабдықтау жұмсаған қаражаттан
ауылшаруашылық өнім сатып алғаннан гөрі көп және жоғары қайтарым алуға
мүмкіндік береді. Және азық-түлік нарығын импорттан тәуелсіздігін
максималды кемітеді. Бұл мақсатта елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуіне, халық денсаулығын сақтау мақсатында отандық және импорттық азық-
түлік сапасына қойылатын талаптарды көтеруге бағытталған бірқатар заң
заңнамалар және нормативтік құқықтық актілер қажет.
Дамыған инфрқұрылымды құру және оған қолдау көрсету мемлекеттік іс
екенін атап айту керек. Мемлекеттік реттеудің мақсаттары экономиканың жалпы
даму деңгейіне, құрылымына, халықаралық еңбекті бөлу шараларына тәуелді.
Өндірістің тиімді қарқындылығы басқа шаруашылық байланыстарына, нарық және
мемлекет бағдарларына байланысты.
Зерттеулер көрсеткендей, мемлекеттік реттеудің қолайлы көлемі ғылымда
көрсетілмеген және бұл сұрақтың жалпыға бірдей қабылданған теориялық
түсінігі жоқ. Мемлекеттік жүйе неғұрлым экономикалық мықты болса, экономика
тұрғысынан солғұрлым ынталандыру жоғарылайды: бюджеттік шығын көбейіп
мемлекеттік сектордың басым болуына әсер етеді.
Мемлекет қаржылық, бағалық және ақша-несиелік саясатты анықтайды. Бұл
үрдіс мақсатқа бағытталған мемлекеттік форманың және шаруашылықтану
субъектілеріне қаржылық әсер ету әдісінің бірі болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан экономикасын мемлекеттік
басқарудың жетілдірілген жүйесінің қызмет етуі үшін шаруашылық аймақтарының
ерекшеліктерін ескере отырып экономикалық дамыған елдердің тәжірибесін
қолданып нарықтық үлгісін жасау керек. Үлгіні жасаудың жалпы шарттары – бұл
өндірістің қаражат меншігі, бәсекелестік, еркін бағалар және мол табыс алу.
Өндірістің кезеңдік сипаты және жоғары қорсыйымдылығы, материалды-
техникалық базаның иммобильдігі, тұрақты табыс алудағы үнемі тәуекелділік
ету; жасалған шығындар мен алынған өнімдер арасындағы уақыттың үлкен қоры
және басқа да ерекшеліктер агроөнеркәсіп кешендерін бәсекелестікке
қабілетсіз етеді. Осындай жағдайлар мемлекет тарапынан араласу мен қолдауды
қажет етеді.
Ауыл шаруашылығы басқа елдерге қарағанда тауар өндірушілерді нарықта
нашар жағдайларға ұшыратып, бәсекеге қабілеттілігін төмендететін нысанды
және субъективті ерекшеліктерге ие. Олардың ішінде мыналарды атап көрсетуге
болады: жердің қанағаттандырарлықсыз жағдайы; егістік өнімділігінің
биологиялық және табиғи төмендігі; өндірістің практикалық қайта дамуы, қол
еңбегіне өту байқалады.
Ауыл шаруашылығы, зерттеулер көрсеткендей, нарықтық экономикада
мемлекеттік реттеудің негізгі объектісі болып табылады, бірінші
қажеттіліктегі тұтынатын өнімнің 70%-ын ауыл шаруашылығы шикізатынан алады,
ал ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасы қоғамдық еңбектің бағасына тікелей
әсер етеді. Сондықтан мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары: тұрғындарды
азық-түлікпен және басқа тауарлармен жоғары дәрежеде қамтамасыз ету,
экспорттық әлуетті қалыптастыру; ауылды әлеуметтік дамыту және ауыл
тұрғындарын еңбекпен қамту.
Есептеулер көрсеткендей, ауыл шаруашылығының пайдасын өсіріп,
өндірісті кеңейту үшін өнімнің бағасын 2-2,5 есеге өсіру керек. Ауыл
шаруашылығына бюджет есебінен демеуқаржы беру мүмкін емес. Айтылған
өнімділік деңгейімен, ескірген және бұзылған материалды-техникалық негізбен
өндірістің пайдалы жұмысын тек қана өтемақы және демеуқаржы көмегімен
жүргізу мүмкін емес. Ауыл шаруашылығының дағдарыстық жағдайы оны соғұрлым
капитал салуға өзіне тартады. Бұл қорларды іске қосу үшін тез сатылып
алынатын несиелік қаражат керек. Өкінішке орай, ауыл шаруашылығын
мемлекеттік ұзақ мерзімге несиелеу мемлекеттік қолдау жүйесіндегі негізгі
бағыт болмай отыр. Мемлекеттік қолдау механизмі басқару және өндіріс
әлуетін қолдану тиімділігін сипаттайтын нақты бағытталған түрде болуы тиіс.
Осылайша, нарықтық экономикаға бейімделген мықты шаруашылықтар сақталып
қалады да, қаражат тиімсіз өндіріске жұмсалмайды. Демеуқаржы бөлу мен
өтемақының практикасын меңгеруде бөлінетін қаражат көлемі мен тұрақты
қаржылық жағдай арасында логикалық байланыстың болатыны байқалмаған.
Мемлекеттік реттеу жүйесі аграрлы өндірістерге қолайлы жағдай жасауға
және төмендегі негізгі мәселелерді шешуге бағытталған: ауылдың әлеуметтік
дамуын жеделдету; азық-түлік өнімдерін және өнім өндіруді көбейту;
мемлекеттік қаржылық қолдауды республикалық және аймақтық дәрежеде күшейту;
азық-түлік өнімдерін қайта өңдеуде, сақтауда өнеркәсіптік интеграция мен
кооперацияны дамытуға араласу.
Мемлекеттік реттеудің көп бағыттарының бірі несие және салық
механизмін жетілдіру болып табылады. Жетілдірудің бұл түріне қол жеткізу
үшін төмендегі шараларды іске асыру керек: орташа және ірі ауыл
шаруашылығын қалыптастыруда және өңдеу кәсіпорындарында қаржыландыруды
мақсатты түрде пайдаланып, қайтарым және төлемді уақытында іске асыруды
талап ету жолымен; агроөнеркәсіп кешендерін несиелеуден босату;
шаруашылыққа негізделген көмек – қаржы алушыларға (несиенің негізгі сомасын
және мөлшерлемесін өтеу үшін демеуқаржы беру).
Қаржыны басқарудың мынадай негізгі түрлерін атап көрсету керек:
бюджеттік механизм, агроөнеркәсіп өндірісінің тұрақты дамуына әсер ету
керек (жоғары сапалы азық-түлік және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің
көлемін арттыру); баға саясаты - өңдеуді қамтуға, ауыл шаруашылығы және
өндіріс өнімдерін өткізуге бағытталған болуы керек; несиелік механизм,
кезеңдік жұмыстарды өткізу үшін ауыл шаруашылығын қалыптастыруда
жетіспейтін айналым қаражатын толықтыру, ал қаржылық механизм – кепіл
жүйесін, сонымен бірге ипотеканы, қаржы ресурстарын құру; ауыл шаруашылығы
мәдени түрлері мен жануарларын міндетті сақтандыру.
Әлеует ресурстарын, соның ішінде жер және еңбек ресурстарын тиімсіз
пайдаланудың негізгі себептері: шаруашылық қызметінің толық жасақталмаған
экономикалық механизмі; ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өнімдері мен қызмет
көрсету бағасының тепе-теңсіздігі; мемлекеттік қаржылық қолдау деңгейінің
төмендігі; ішкі экономикалық әрекетті ырықтандыру т.б. Осы және өзге де
кемшіліктер ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімді қызмет етуіне кері әсер
етіп, көп жағдайда өндірісті кең көлемде жүргізуге кедергі келтіреді, соның
нәтижесінде кәсіпорын үлкен шығынға ұшырайды (ауылшаруашылық техникаларын,
құрал-жабдықтарын, прогрессивтік технологияларды сатып алатын және жоғары
сапалы өнімдер мен азық-түліктерді өндіруді арттыратын қордың болуы).
Ауыл шаруашылығы қалыптасуындағы негізгі капиталға кіретін күрделі
қаржы деңгейін бағалауда қаржының тұрақтылық дәрежесі, төлем қабілеттілігі,
өндірістің техника-экономикалық деңгейі және жаңашылдық әрекет негізінде
өзін-өзі қаражаттандыру ескерілмейді. Бұл көрсеткіштер нормативтік мәнге
сәйкес болуы керек.
Ауыл шаруашылығының қалыптасуында қаржылық жағдайдың абсолютті
тұрақтылығы өзіндік айналым қаражатының шығын және қор қаражатынан көп,
яғни жоғары болуымен сипатталады (мұндай ауыл шаруашылығының қалыптасуы
практикада болмаған жағдай). Қаржылық жағдайдың тұрақтылығы шығын және қор
көлемімен сипатталып, олардың қалыптасу көздеріне тең, кепілдің төлем
қабілеттілігімен 25%-ға есептеледі. Қаржылық жағдайдың тұрақсыздығынан
төлем қабілеттілігі бұзылады (30%-ға). Қаржы көздерінің барлық сомасы шығын
және қор қаржысының көлемін жаба алмағанда (40%) қаржылық дағдарыс
туындайды.
Қаржы қорларының жетіспеуі, техниканың істен шығуы, машиналық-
тракторлық парктің жаңа машиналармен толықтырылмауы көптеген ауыл
шаруашылығы өндірістерінің белсенді инвестициялануына кедергі келтіреді.
Инвесторлардың қатысынсыз өндірістің материалды-техникалық базасын
толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес.
Қазақстанда ауылшаруашылық құралдарын жөндеуге немесе жаңа құралдарға
жұмсалатын ақша түріндегі амортизациялық қор сияқты негізгі капиталға
жұмсалатын инвестицияның тұрақты көзі мүлдем жоқ. Амортизациялық
аударымдарды анықтау үшін шаруашылықты жүргізудің нарық талаптарына сәйкес
келмейтін әдістері қолданылды (амортизация құны мен мөлшері). Көптеген
кәсіпорындар амортизацияның өзіндік құнын және заттың бағасын өсіріп
негізгі қордың құнымен салыстырғанда аударымдарды азайтып жіберді. Бұл өз
кезегінде амортизацияның бәсекеге қабілеттілігін және сатылу көлемін
төмендетіп жібереді. Баға нәтижесіне мемлекеттік реттеу жүргізілмегендіктен
қайта бағалау қорытындысы объективті негізін жоғалтады, ал кәсіпорын
балансында көрсетілген негізгі қорды қайта қалыпқа келтіру құны қаржының
орнын толтыруға және өндіріс аппараттарын қайта жаңартуға бағытталған
амортизациялық қорды есептеуге негіз бола алмайды. Сонымен бірге
ауылшаруашылық өндірісте айналым қаражатының көп мөлшерде жетіспеуіне
байланысты кәсіпорын амортизациялық қордағы қаражатты тікелей мақсаттарға
емес, күнделікті ағымдағы шаруашылық қажеттіліктеріне жұмсайды.
Амортизациялық аударымдарды көбейтудің тиімділігі, яғни аударымдарды
кәсіпорындардың маңызды қаржы көзіне айналдыру үшін мемлекеттік реттеу және
басқару әдістерін, ұйымды жетілдіруді, құнды есепке алу және негізгі қордың
сарқылуын ескеретін мемлекеттің амортизациялық механизміне өткізу керек.
Ауыл шаруашылығына салынатын инвестицияның жетіспеушілігі шектік
мөлшері жылдан-жылға азая беретін ауыл шаруашылығына енетін негізгі қордың
көрсеткіштерімен сипатталады. Егер ауыл шаруашылығына негізгі қорды енгізу
көлемі Қазақстанда 1993 жылы – 28,4% болса, 2003 жылы – тек 1%, яғни 28,4
есеге қысқарған.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикасын қайта қалыптастыруға негізгі
қаражатты қайта толықтыру аса қажет. Жеке қаржы көздері және шаруашылық іші
қорлар, қарызға алынған қаражаттар, бюджет және шетелдік инвесторлардың
қаражаты қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Өнім өндірушілердің қаржылық жағдайының тұрақсыздығы кезеңділік
жұмыстарды жүргізуге жұмсалатын айналым қаражаты мен материалдық-техникалық
базаның жойылуына әкеліп соғады. Қазақстандағы негізгі өндіріс қорларының
үнемі қысқаруы өнім өндірушілердің толық жабдықталу деңгейіне жетуіне
кедергі келтіреді. Негізгі капиталдың қысқаруы шығарылым коэффициентінің
артып, негізгі қордың жаңару коэффициентінің артуы есебінен жүзеге асады.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін экспортқа шығаруды кеңейту өнімге сұранысты
арттыру арқылы ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді қолдаудың бір
тәсілі, нәтижесінде ауыл шаруашылығы өнімдерінің тиімділігін арттырып,
инвестицияны өзіне тартады.
Экспорттаушыларды мемлекеттік ынталандыру шаралары: инфрақұрылымды
дамытатын тасымалдау шығындарын төмендету, өнімнің әлемдік стандартқа
сәйкестігін тексеретін сертификациялық процедураларды жүргізу, өнімнің
дүниежүзілік сауда нарығында алға жылжуына әсер ету. Экспорттық несиелерді
мемлекеттік кепілдендіру – маңызды шара.
Дүниежүзілік сауда ұйымының талаптарына сәйкес Қазақстан
имплементационды кезеңнің соңындағы шеттен әкелінетін баж мөлшерлемесін
және тарифтерді байланыстырудың шектік деңгейінен жоғары асыруға болмайтын
тарифтік мөлшерлемені байланыстыруды міндетіне алуы керек. Қазақстанның
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына қосылуы жөніндегі алғашқы деңгейінің орташа
мөлшерлемесі 48% көлемінде және байланыстырудың соңғы деңгейінің
мөлшерлемесі 37% болып қарастырылған.
Аграрлық өндірістегі экономикалық механизм тұрақтылығы мен дамуының
негізгі құрастырушылары бойынша тиімділік бағасын жүргіземіз. Бұлар
бағалар, салықтар, қаржылар, несиелер және баға жиынтығы. Баға жиынтығын
құрастыру – қиын (сұрақтардың) мәселелердің бірі: оны шешу үшін меншікті
көрсеткіштер санының ішіндегі ең негізгісін аламыз – ауыл шаруашылығын
қолдаудың жалпы көлемі.
Қазақстан ұсынып, талқылауға салынған тарифтердің байланыстыратын
мөлшерлемесі қазіргі уақыттағы тариф мөлшерін асып түседі. Бұл Дүниежүзілік
Сауда Ұйымының басқа мүшелерімен салыстырғанда Қазақстандағы кеден бажының
төмен мөлшерін басқа елдердегідей жоғары деңгейге көтеруге байланысты.
Сондықтан Қазақстан осы елдермен сәйкес келетін кеден қорғанысының
деңгейіне қол жеткізгісі келеді. Бірақ Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше
елдер әрекет етіп отырған мөлшерлемені (14%) сақтап қалуды және болашақта
имплементационды кезең барысында мөлшерлеменің 36%-ға дейін қысқартылуын
талап етеді.
Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енуі елдегі ішкі сауда саясаты
шарттарының өзгеруіне және оның осы ұйым талаптарына сәйкес қалыптасуына
әсер етеді. Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енетін елдерге қойылатын талаптардың
бірі сол елдің сауда нарығына оңай қол жеткізу үшін ашық экономика жағдайын
арттыру.
2 Агробизнес кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде
Агроөнеркәсіп өндірісіндегі кооперация мен интеграция проблемалары
нарықтық экономика жағдайында ғылым зерттеушілерінің қайта назарын аударып,
кооперацияның теориялық және тәжірибелік сұрақтары әлі де болса зерттеуді
талап етуде. Экономикалық әдебиеттерде және заңдық актілерде өндірістік
кооператив, тұтыну кооперативі т.б. терминдер жиі кездеседі. Дегенмен,
экономист-аграрниктердің арасында осы терминдер мазмұнын айқындауда бірдей
пікір қалыптаспаған, яғни, бір ұғым әртүрлі түсіндірме айтылады. Кооператив
біраз тұлғалардың өз еркімен біріккен шаруашылық кәсіпорыны, ол өзінің
мақсаты етіп жұмсалған капиталына неғұрлым көп өсім алуды емес, өз
мүшелерінің еңбек табыстары барынша өсуін қамтамасыз етуге және шығатын
шығындардың барынша аз болуына қызмет етеді.
Жалпы кооперация тұжырымдамаларында кейбір өзгешеліктер болғанымен,
кооперативтер жұмысының қағидалары мен мақсаттары бәрінде ұқсас болып
келеді. Жұмыс жасау бағыты бойынша кооператив: өндірістік және қызмет
көрсетуші болып бөлінеді.
Ауыл шаруашылық кооперациясы – ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің
экономикалық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
құрылған, әртүрлі ауыл шаруашылық кооперативтер жүйесі мен олардың
одақтары. Кооперация - еңбек кооперациясы және өндірістік кооперация болып
бөлінеді.
Қазіргі кезде кең тараған экономикалық өндіріс кооперациясының екі
формасы бар: горизонтальды ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы әртүрлі
меншік формаларында және шаруашылықтандырылған және біріктірілген ұжымдық
өндіріс әрекеттерінде, шаруа (фермер) қожалықтарында, тұрғындар
шаруашылығында сондай-ақ көбінесе бөлек ұжымдық шаруашылықтар шекарасында
көрсетілген және вертикальды ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының біріккен
түріндегі, олардың бөлімдері немесе ресурстар бөліктері өңдеуші
өндірістердің қалыптасуымен сәйкестенген, сату және басқа да агроөндірістік
кешеннің ұйымдары кіреді. Барлық экономикалық дербес ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілері: шаруа (фермер) қожалықтары, ауылшаруашылығы өндірістік
кооперативтері, акционерлік қоғамдар, әртүрлі серіктестіктер және ұжымдық
шаруашылықтар вертикальды кооперацияға қызығушылық танытуда. Бірақ ол баяу
дамуда, өйткені ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері меншік және
шаруашылықтандыру формасына тәуелсіз, шикізатты жеткізіп беруші рөлінде
қала отырып дайын өнімді сатудан түскен пайданың 30-40 пайызын (өңдеу
кәсіпорынына, көлік ұйымына, көтерме және бөлшек саудаға, көптеген
делдалдарға) жоғалтады.
Сонымен, кооперативтік ұйымдарға тән жалпы белгілер: кооператив
ерікті негізде құрылады; кооператив ұжымдық құрылымды білдіреді; кооператив-
мүшелік ұйым; кооператив мүлкі үлестерге бөлінген; кооперактивке басқару
мен бақылау демократиялық негізде жүзеге асырылады.
Интеграция астарында экономикалық субъектілердің бірігуі олардың қарым-
қатынастарының тереңдеуі және байланыстарын дамыту түсініктері жатыр.
Экономикалық интеграцияның ұлттық шаруашылық деңгейінде, кәсіпорындардың,
фирмалардын, компаниялардың, корпорациялардың арасында да орны бар.
Экономикалық интеграцияда өндірістік технологиялық байланыстардың кеңеюі,
ресурстарды бірігіп пайдалану, қаржылық біріктіру, экономикалық әрекеттерді
іске асыруда бір-біріне жағдай жасау, арадағы кедергілерді жою
қатынастарынан көрініс табады.
Интеграция – бұл кооперацияның жоғары формасы ретінде әртүрлі салалар
мен қызмет түрлеріндегі кәсіпорындардың бірігуі. Айталық ауылшаруашылық
кәсіпорындары өңдеуші кәсіпорындармен сондай-ақ өндірістік, нарықтық және
әлеуметтік инфрақұрылымның кәсіпорындарымен бірігуі.
Біздің ойымызша, аталған өндірістік кооперация мен интеграция
формаларының анықтаушы рөлі - ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне тән
болуы керек, олар номенклатураны, өндіріс көлемі мен мерзімін, іс-әрекет
мінездемесін және т.б. жағдайларды келісіп отырады. Ол үшін кәсіпорындардың
әрекеттерінің бірлескен бағдарламасы жасалуы керек, онда кооперация
мүшелерінің экономикалық қарым-қатынасын этап бойынша дамуын алдын-ала
қарастыру, өнім өндіруден бастап және оны ұйымға жеткізу, құрылған
интеграцияның қалыптасу шеңберінде біртіндеп қатал экономикалық байланысқа
көшу және біріккен еңбек соңғы нәтижесін орнықтыру қажет.
Интеграциялық қалыптастыру кезінде қатысушылардың құрамына ауыл
шаруашылығы өнімдерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Агробизнесті мемлекеттік реттеу
1.1Мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі
1.2Агробизнесті мемлекеттік реттеудің теориялық аспектісі
1.3Агробизнес тәжірибелік аспектісі
2 Агробизнес кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде
2.1Агробизнес салалары
2.2Агробизнестің нарықтық құрылымы
2.3Мемлекетіміздің агробизнес кешені
3 Агроөнеркәсіп өндірісінде кооперацияны және интеграцияны дамыту
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы аграрлық саясатының стратегиялық түпкі нысаны
отандық өндірісті дамыту, өнім сапасын жақсарту, оның өзіндік құнын әлемдік
бәсекелестік деңгейінен асырмау және өнеркәсіпті шикізатпен толық
қанағаттандыру болып табылады.
Нарықтық экономика басталған алғашқы жылдардағы ағаттықтардан ауыл
шаруашылығында зор нұқсан келтіріліп, агроөнеркәсіп кешенінің барлық
сфералары төмендеді. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы кооперативтік қозғалысы
да дағдарыс жағдайында болды. Оның негізгі себептері: ауылшаруашылығы
өнімін өңдіруші кәсіпорындармен қызмет көрсетуші кәсіпорындар келісім-
шартқа монополиялық үстемдікпен отыруы; мемлекеттік және құқықтық қолдаудың
жеткіліксіздігі; ауылшаруашылығы өнімін өндірушілердің кооператив құруға
қаражаттарының жеткіліксіздігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты Қазақстан халқына
Жолдауында Қазақстан тиімді экономика-географиялық орналасуына және қолда
бар ресурстарына сүйене отырып, жаһандану экономикасына интеграциялануына
ықпал ететін көпжақты халықаралық жобаларға белсенді қатыса алады және
қатысуы тиіс деп айтқан болатын.
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі көптеген сұрақтарды жаңаша түрде
қарастыру қажет. Отандық және шет елдік тәжірибе көрсеткендей нарықтық
экономика жағдайында, меншіктің әртүрлі формаларында және
шаруашылықтандыруда тиімді ұлғаймалы ұдайы өндірістің приоритетті ұйым
формасы болып кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция табылады.
Сондықтан да кооперация мен интеграцияның алуан түрлі формаларын дамыту
мәселелері зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды. Жеке қосалқы
шаруашылықтар мен шаруа қожалықтарының әрекеттері дәлелдегендей, қазіргі
жағдайда олардың тиімді қызмет жасауы құқықтық дербестігін сақтай отырып,
өздерінің материалдық-техникалық және еңбек ресурстарын кооперациялағанда
ғана жүзеге асады.
Кооперациялау арқылы шаруашылық жүргізудің тиімділігіне және оның
өміршеңдігіне тарихи кезеңдер дәлел бола алады. Әлемнің дамыған елдерінде
кооперацияға бірігу негізгі шараушылық жүргізу формасы болып отыр.
Агроөнеркәсіп өндірісінде интеграция мен кооперативтік қозғалыстың
сапалық жаңа кезеңі үшін, оның нарықтық құрылымдар саласына дендеп енуі
үшін алғы шарттар мен жағдайлар жасалуда.
Аграрлық секторды реттеу қиын және көпқырлы мәселе болып табылады.
Оның жағдайы республиканың нақты сұраныстарын қанағаттандырмайды. Дамыған
елдердің көп жылдық тәжірибесі мен Қазақстанның соңғы он жылдық ішіндегі
практикасы нарық жағдайында мемлекеттің қатысуынсыз экономика қарқынды
дамымайтындығын құптайды.
90-жылдар соңындағы жағдай АӨК барлық кешенді экономикалық шаралар
отандық өндірістің тиімді даму есебінен Қазақстанның азық-түлікпен
қаматамасыз ету қауіпсіздігіне бағытталған. Бұл мақсатқа жету барлық
меншік түрлеріндегі ауылшаруашылық мекемелерінің қажетті кірісін қолдау
арқылы ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп арасындағы эквивалентті айырбасты
қолдауға және қамтамасыз етуге негізделген.
АӨК тұрақты дамуын қамтамасыз етуге баға және қаржылай несиелендіру
саясатының теңдесуін жүргізуге, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі
реттеудің үйлесімділігіне негізделген атқарушы экономикалық механизм қажет.
Қаржы ресурстарының жетіспеушілігі кезінде ауылшаруашылық
құрылымдардың практикалық қызметіне негізгі несиелендіру жүйесі ретінде
ұсынылатын қосымша қаржыландыру көздерін іздеу қажеттілігі пайда болады.
Бірақ пайыздық үстемелердің өте жоғары болуына қарай несие олардың
шаруашылық қызметін қолдау көзі ретінде экономикалық жағынан тиімді емес,
тіпті кірісті мекемелерге де.
Осы тұрғыда агроөнеркәсіптік өндірісті реттеудің тиімді жүйесін
қалыптастыру мәселесі ерекше ауқым алады, ол өз кезегінде пайдаланушы және
туындаушы реттеу көздерін әрі қарай жүйелендіру мен нақтыландыруды,
аграрлық секторға қаржы түсірудің жаңа мүмкіндіктерін анықтайды. Қазіргі
жағдайда мемлекеттің қабылдаған шаралары аграрлық нарықтың негізгі
субьектілері арасындағы экономикалық қатынасты реттеу жүйесінің тиімділігін
көрсетпейді: ауылшаруашылық тауар өндірушілер, ауылшаруашылық шикізатты
өңдеуші мекемелер, сауда және қызмет көрсетуші мекемелер. Сонымен қатар осы
тақырып бойынша зерттеу ауқымдығы аймақтық АӨК тиімділігі мен тұрақтылығын
тиімді көтеру жолдарын ерекше маңыздылығының нақты дайындамасын, аграрлық
өндірістің рационалды дамуының альтернативті бағыттарын іздестіруін,
біртұтас алғанда ауыл шаруашылығын экономикалық реттеу механизмін
жетілдірудің маңыздылығын қамтамасыз етеді.
Бұл аймақтық АӨК реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру және
дамытуға бағытталған, нарықтық экономикаға бет алған әлеуметтік
құрылымдарды жүзеге асыру механизмін құру мен әлеуметтік экономикалық
шаралар кешенін жасайды.
Осы сұрақтардың ауқымдылығы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдау
алдын анықтады.
Экономикалық механизмнің әдіснамалық сұрақтары оның практикалық
қолданысы мен жетілдірілуі Қазақстанның ұлттық экономикасында реформа
жүргізуге байланысты белсенді зерттеліп келеді. Ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеу экономикалық механизмін жетілдіру мәселесін зерттеуге
отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген жұмыстары арналған.
1 Агробизнесті мемлекеттік реттеу
1.1 Мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі
Нарық шартында ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастыру мен реттеудің
теориялық аспектісі – экономикалық механизмнің мазмұны мен маңызының
теориялық ережелері зерттелген және қорытындыланған.
Жекелеген экономистер шаруашылық механизм мен экономикалық
механизм ұғымдарына шектеу қояды, соңғысы шаруашылық механизмінің
құраушысы деп есептеледі.
Біздің ойымызша шаруашылық механизм ұғымы экономикалық механизм
ұғымынан ауқымдырақ және кең. Бұл категориялар өзара байланысты, бірақ
тәуелді емес. Экономикалық механизм обьективті экономикалық заңдардың
нақтылығын сипаттайды. Сонымен қатар, ол мемлекеттің жүргізіп отырған
экономикалық саясаты әсерінен қалыптасады.
Шаруашылық механизм бойынша жекелеген жұмыстарда оның негізгі
экономикалық бөлігі анық көрсетілген.
Шаруашылық және экономикалық механизмнің қозғалыс күштері туралы
айтылмаған. Аграрлық реформа барысында экономикалық механизм туралы
сақталған түсініктемелерге қарамастан, экономистер арасында мәселені
нарықтық экономика тұрғысынан зерттеуге құлшыныс байқалды. Сонымен қатар
құрылымға, оны құраушы элементтерге, инструменттерге деген көзқарас жақында
байқалады.
Экономикалық механизмнің теориялық негізінің маңыздылығын қорытындылай
келе, біз барлық анықтамалар бір-бірін толықтырады деген қорытындыға
келдік.
Экономикалық механизмнің әр элементінің ерекшелігі мен өзіне тән
сипаты бар, бірақ олардың әрекеттесу нәтижесі қала және ауылдық әлеуметтік
инфрақұрылымы мен өмір сүру сапасын жақындастыратын, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге әрекет ететін, бәсекеге қабілетті және
тұрақты өндірісті дамытуды қарайтын нарықтық ортаны құруға байланысты
аграрлық саясаттың бірікті мәселесін шешуді қарастырады.
Жүргізілген теориялық зерттеулер бізге мемлекеттік реттеудің
экономикалық механизм жүйесі көп этапты және бірқалыпты (біркелкі)
мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесі екендігін көрсетуге
мүмкіндік берді.
Экономикалық механизм – шаруашылық механизмі мен ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынас түрлерінің бөлігі, оның мағынасы өнім өндіруге әрекет
жасаушы әртүрлі әдістердің қатынасының дұрыстығын анықтауға бекінеді (оның
ішіне баға және қаржылау-несиелеу механизмі, салық пен сақтандыру жүйесі,
АӨК инвестициялау мен бюджеттік қолдау да кіреді).
Экономикалық механизмнің қайта құрылу мәселесі экономикалық дамудың
объективті және субъективті факторларымен, халық санасының дамуын
анықтаумен, қоғамның экономикалық жүйесінің даму концепциясын қалыптастыру
мен жасақтауға байланысты болу керек.
Тиімділікке баға және қаржылау-несиелеу механизмі қатынасының, салық
және сақтандыру жүйесінің, АӨК инвестициялау мен бюждеттік қолдау
көрсетудің бірқалыптылығы кезінде ғана қол жеткізіледі.
Экономикалық механизмнің құрылымдық құраушысы оның негізі болып
табылады. Сондықтан, жұмыста баға мен қаржылық-несиелеу механизмдерін,
салық пен сақтандыру жүйелерін, ауыл шаруашылығындағы инвестиция мен
бюджеттік қолдауды қарастыру, олардың әрқайсысы деформацияны есептегенде,
арнайы ғылыми зерттеу жүргізуге лайық деп есептейміз.
Қазіргі жағдайда экономикалық механизм тұрақтандыруы мен дамуының
жетекші буыны ретінде қаржы-несиелік механизм қарастырылуы керек.
Басқарушы-әкімшілік жүйесіндегі қаржы-несиелік механизм негізін
орталықтандырған жоспарлау жүйесі құрайды, ол қоғамдық өндірісті
қаржыландыру мен несиелеуге сәйкес келетін әдістің жиынтығы.
Қаржы қоры шаруашылық есеп қызметі мекемесі қорытындысымен тығыз
байланыста болған емес. Инвестициялық сұраныс олардың шаруашылық жағдайына
байланысты болмады, оларды шығынды мекемелерде сұрай алатын болды.
Мекемелерге мемлекеттік бюджеттен үлкен қаржы түсіру жүйесі болды. Мұндай
жағдайда қаржы қоры жұмсалып, оған деген сұраныс арта түсті. Арзан ақша
қаражатын бөлу есебінен инвестициялық емес, басқа мәселелерді шешу
талпынысы пайда бола бастады.
Сонымен, жабдықтар мен машиналарды жүктемелеу ауысымының санын
көтерудің орнына, мекемелер жаңа жабдықтар мен техникаларды талап ете
бастады, мұндағы еңбек өндірісі экстенсивті жолмен өсті. Мекемелер
қондырылмаған жабдықтармен, пайдаланылмаған машиналар арқылы өздеріне
негізгі қордың артықтығын жасауға тырысты, бұл капитал қаржы қоры
бөлігін ұстап тұруға әкеліп соқты.
Қаржы-несие механизмі үнемі жетілдіріліп отырды, бірақ шарт
ретінде, оның тиімді жұмыс жасауы талап етілді – меншіктің көп түрінің
пайда болуы және осыған байланысты жалпы мемлекеттік қаржы мен мекеме
қаржысы арасындағы нақты шектеудің пайда болуы – осының барлығы нарықтық
экономика жағдайында мүмкін болды.
Жалпы экономикалық реформа жүргізу кезінде АӨК-нің қаржы жүйесінде
терең өзгерістер жасалды. Бұл өзгерістер ең алдымен мемлекет және ауыл
шаруашылығы арасындағы қаржылық қарым-қатынас механизмін қозғады. Бұрынғы
қаржылық қатынас жүйесі толығымен бұзылып, аграрлық секторға қолдау
көрсететін жаңа мемлекеттік жүйені қажет етті, орталықтандырылған несиелеу
механизмі жүйесі өзгерді. Ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің қаржылық
жағдайы экономикадағы баға құрылымының өзгеруіне және басқа да бірнеше
факторларға байланысты құлдырады. Көп ұзамай, АӨК қаржы қорына өтуіне жаңа
мүмкіндіктер беретін нарықтық инфрақұрылым жүйесі құрыла бастады. АӨК
қазіргі заманға байланысты қаржыландырудың негізі Агроөнеркәсіптік
өндірісті мемлекеттік реттеу туралы заңға сәйкес анықталады. Заңда
көрсетілген мемлекеттік қаржылық қолдаудың негізгі бағыттарын сызба түрінде
көрсетуге болады (сурет 1).
Агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бюджеттен қаражат бөлуді негізгі
үш бағыт бойынша қарастырады: мемлекеттік мақсатты бағдарламаны жүзеге
асыру, ауылшаруашылық өндірісті тікелей бюджеттік қолдау және сақтандыру.
Заңға сай агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бөлінетін бюджеттік
қаржы:
– инвестициялық қызметті қолдау, оның ішінде жаңа техника
мен құрал- жабдықтарды алу, асыл тұқымды жануарлар мен
сортты дақылдарды дәндерді мақсатты бағдарламаға сәйкес
алу;
– топырақтың құнарлылығын арттыру және жақсарту шараларын
жүргізу, ауылшаруашылық дақылдар зиянкестерімен күресу
жұмыстарын жүзеге асыру, жануарлардың аса қауіпті жұқпалы
ауруларының алдын алу, жою, онымен қатар қоршаған ортаны
қорғау және ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу;
– кадрлар біліктілігін арттыру және дайындауды
ұйымдастыру;
– өтем ақы, жәрдем ақының түрлері (әлеуметтік, несиелік
жәрдемақы).
Қазақстандағы АӨК реформалауда шетел тәжірибесін есепке алу оны сол
қалпы көшірмелеуді білдірмейді. Отандық АӨК бар жетістіктерге әлемдік
аграрлық өндірістегі барлық тиімді және жақсыны синтездеу қажет.
Дамыған елдерде мемлекеттік реттеу экономикалық әдістерді пайдалануға
сүйенеді: баға, салық, несие саясаты, бюджеттік дотация мен субсидиялар.
Айырмашылығы әр елдің мәдени, тарихи, географиялық ерекшеліктермен,
оның әлеуметтік қалауларымен анықталады.
Мысалы АҚШ-та кепілдік баға жүйесі, тұрақты кіріс деңгейін
сақтандыратын мақсатты бағалар қолданылады.
Мүлікке салық салу кезінде оның ең төменгі құнының мөлшері жүйесімен
әрекеттесетін сақтандыру бойынша фермерлік несие корпорациясы құрылған.
Канаданың ауыл шаруашылығы аясындағы қазіргі заманғы федералдық
саясатын жер мен негізгі ауылшаруашылық өнімдерді сатуды монополиялық
мемлекеттік реттеу кезіндегі өндіріс қаражатын жеке меншік өндірістік
қызмет әдістерін, түрлерін және жолын еркін таңдау саясаты ретінде
сипаттауға болады. Диссертацияда Қытай мен Ресейдің ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеудің айырмашылық ерекшеліктері қарастырылған.
Бұл елдердегі Қазақстандағы қайта құрылумен салыстырғандағы реформа
ерекшеліктерін ескере отырып, олардың бастысын атап өту қажет: реттеудің
түрлері мен әдістерінің көп түрлілігі негізіндегі нақты шарттарға
байланысты экономикалық жағдайға сәйкес әрекет етуге мүмкіндік беретін ауыл
шаруашылық даму келешегіне нық үйлесім табу, кооперацияны дамыту, соның
арқасында жеке тауар өндірушілер, Қазақстандағы шаруалық және т.б.
шаруашылықтар ұжымдық өндірістен қол үзіп қалмады.
Қытай тәжірибесі ондағы аграрлық сектордың потенциалын куәландырады,
ол Қазақстанда қойылған мақсатты шешуде қолданылуы мүмкін.
Қазақстанда ауылшаруашылық өнім өндірудің экономикалық және табиғи
жағдайын ескере отырып ауыл шаруашылығын реттеудің жеке түрлерін қолдану
мүмкіндігі бар.
Экономикалық механизм реформаланудың әр сатысында құрылудың позитивті
және негативті тенденциясына байланысты жаңа мазмұндармен толықтырылып
отырылады.
Негативті тенденция біріктіру және жұту түрінде көрініп, яғни аграрлық
экономиканы дамытудың қалыпты жұмысын бұзады.
Позитивті тенденция аграрлық саясаттың нәтижелігін бағалауға мүмкіндік
беріп, жұмыс атқарушы заңнамалық актілердегі кемшіліктерді, әсер етудің
әртүрлі әдістері мен оптималды қатынастарды анықтайды.
Ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизмін дамытудың тарихи
тенденциялары мен ерекшеліктерінің талдауы экономикалық механизмді
жетілдіру және өз бетімен реттеу механизмінің нарығына әсерін тигізу үшін
жүргізілген экономикалық жаңартулар мен өзгертулер жеткіліксіз болып
шыққанын көрсетті.
1.2 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің теориялық аспектісі
Екінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудегі
экономикалық механизмнің кемшіліктеріне, ауыл шаруашылығы экономикасының
инертті даму себептеріне, факторларына, Батыс Қазақстан аймағындағы ауыл
шаруашылығы жағдайына талдау берілген.
Ауыл шаруашылығын дамыту деңгейі қоғамның жалпы саяси және
экономикалық тұрақтылығын анықтау факторы болып табылады. Обьективті жұмыс
істеу жағдайына қарай ауыл шаруашылығы нарықтық шаруашылық жағдайында
өндірісті жүргізудің тиімді талаптарына аз бейімделген болып табылады. Бұл
оның үнемі табиғи-экономикалық жағдайына байланысты екендігінен
түсіндіріледі, оларды өндірістің басқа салаларының дамуы кезінде
бейорганикалық орта ретінде басқару мүмкін емес. Қазақстандағы ауыл
шаруашылығының соңғы жылы жаппай өнім өндіру қарқыны бірқатар
тұрақтандырылды.
2007 жылда ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1069,6 млрд.
теңгеге бағаланып отыр, бұл 2006 жылға қарағанда 8,4%-ға артық.
Алдын ала мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығы өнімі 623,2 млрд.
теңгеге қайта өңделді.
2006 жылда бюджетке барлық ауыл шаруашылығы құрылымдарынан 9,1 млрд.
теңгеге салық түсті, бұл 2002 жылдың деңгейінен 37,9%-ға немесе 2,5 млрд.
теңгеге, 2005 жылдың деңгейінен 12,3%-ға немесе 1,0 млрд. теңгеге артық.
Салық төлемдері бойынша бюджет алдындағы берешегі 2002 жылдың 1 қаңтарына
3,6 млрд. теңгені құрады, ал 2007 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1,3
млрд. теңгені құрады немесе 2,8 есе төмендеді.
Жұмыссыздық деңгейі ауылдық жерлерде 6,2%-ды құрады.
Тұрғындар табыстарының деңгейі нақты есептегенде (яғни, инфляцияны
есепке алғанда) 2007 жылдың І тоқсанында 8-ден 20%-ға дейін жалғасатын өсу
динамикасымен артты.
Мұнда республика тұрғындарының тұтыну шығындары құрылымының көп
бөлігін азық-түлік тауарлары алады (42,7%).
Егер 2006 жылы азық-түлікке деген шығын жылдың аяғында төмендеу
тенденциясына ие болса, 2007 жылдан бастап артты, бұл тұрғындар табыстары
деңгейінің артуына да, өткен жылдың екінші жарты жылдығында бағаның өсуіне
де байланысты болды.
Өсімдік шаруашылығын оны мамандандыру негізінде әртараптандыруды,
өндіріске егін шаруашылығының қазіргі заманғы технологияларын және үдемелі
әдістерін енгізуді жүзеге асыру бойынша атқарылған жүйелі жұмыстың, ауыл
шаруашылығы тауарын өндірушілерді мемлекеттік қолдау көлемі артуының
арқасында ауыл шаруашылығы дақылдарының өндірісі артты.
Қажетті агротехникалық іс-шараларды жүргізуге уақтылы және сапалы
атқаруға, өткір континенттік климатты республика жағдайында өсімдіктердің
өсуін лимиттейтін фактор болып табылатын өнімді ылғалды аса тиімді
пайдалануға ықпал ететін ылғал сақтау технологияларын кеңінен қолдануға
тиісті көңіл бөлінуде. 2007 жылы ылғал сақтау технологияларын ендіру көлемі
5,2 млн. теңгені, республиканың астық танаптарының үштен бір бөлігін
құрады.
Республикада 137,2 мың шынжыртабанды және доңғалақты тракторлар, 45,5
мың астық жинайтын комбайндар, 15,2 мың дестелегіштер, 90,7 мың тұқым
сепкіштер және басқа да ауыл шаруашылығы техникалары бар.
Соңғы жеті жылда (2001-2007) 26,5 мыңнан астам ауыл шаруашылығы
техникаларының негізгі түрлері сатып алынған.
2008 жылдың 1 қаңтары бойынша шаруашылықтардың барлық санаттарындағы
былтырғы жылдың осы уақытымен салыстырғандағы негізгі көрсеткіштері
төмендегідей:
Барлық мал түрі мен құстың саны: мүйізді ірі қара 3,4%-ға өсіп, 5853,0
мың бас; қой мен ешкі – 5,2%-ға өсіп, 16151,7 мың бас; шошқа 6,4%-ға өсіп,
1387,9 мың бас; жылқы – 4,4%-ға өсіп, 1289,6 мың бас; түйе-3,7%-ға өсіп,
143,7 бас; құс – 5,7%-ға өсіп, 29850,2 мың басты құрады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы мал мен құстың өнімділігі
айтарлықтай жоғары: бір сиырға шаққандағы сүттің орташа сауылымы – 2810 кг
немесе 2006 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 4,2 % -ға өскен, сондай-ақ бір
жұмыртқалағыш тауыққа шаққандағы жұмыртқаның орташа шығымы - 239 дана
немесе 2,1% - ға өскен.
Жыл сайын ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу көлемі ұлғаюда. 2003
жылмен салыстырғанда 2007 жылы өндірілген ауыл шаруашылығы шикізатының
жалпы көлемінен қайта өңделген өнімінің үлесі ұлғайды: сүт - 18,1%-дан 29%-
ға, ет –14,6%-дан 27,8%-ға, дәнділер – 20,5%-дан 43%-ға, майлы дақылдар –
55%-дан 99%-ға, қайта өңделген жемістер мен көкөністердің үлесі артуына
қарамастан шамалы ғана болып отыр.
2007 жылдың 11 айында қайта өңдеу кәсіпорындарының өнімдеріне
жүргізілген талдау 2006 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда өнімдердің
көп түрлері бойынша өндіріс көлемінің ұлғайғанын көрсетеді. 2007 жылдың 11
айы бойынша қайта өңдеу кәсіпорындары сомасы 508,7 млрд. теңгеге өнім
өндірді, 2006 жылдың сәйкес кезеңінен 7,3%-ға артық (426,4 млрд. теңге).
Несиелік серіктестіктер (бұдан әрі - НС) жүйесі тиімді жұмысын
жалғастыруда. 2007 жылы қосымша 7 несиелік серіктестік құрылып, жалпы саны
153 дейін жетті, ауылдық аймақтардың 86% қамтыды, олардың жарғылық
капиталының жалпы сомасы – 5 млрд. теңгені құрады. Несиелік
серіктестіктердің құрамына 3 млн. гектардан астам егін аумағы бар, малдың
жалпы басы – 1,2 млн құрайтын 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымы енді.
Несиелік серіктестіктер қатысушыларының жалпы табысының көлемі 40
млрд. теңгеге жуығын құрайды.
Қазақстанның барлық өзен алабындағы су шаруашылығы жағдайы, көпжылдық
орта есептік көрсеткіштен жоғары құйылым салдарынан туындаған Шардара СЭС
тұстамасындағы Сырдарияның төменгі ағысын қоспағанда, өткен кезеңде
тұрақты болды.
2007 жылы экономика саласындағы суды пайдалану көлемі, алдын-ала
мәліметтер бойынша алдыңғы жылғымен салыстырғанда 2-5%-ға жоғары болуы
күтіледі. Су тұтынуының көбеюі негізінен елдегі тауар өндірісінің өсуімен
байланысты.
Суды қорғау су қорын пайдалану мен қорғау аймағында мемлекеттік
бақылау жүргізумен іске асырылады. Айып құн өндіру 83% құрайды (2006 жылы
сәйкесінше – 88%).
Қазіргі уақытта балық саласын жүйелік реформалау, нарықтық қарым-
қатынастарды енгізу және оларды халықаралық стандарттар талаптарына
жақындату жұмыстары жалғастырылуда.
2007 жылдан бастап балық шаруашылығы айдындары мен учаскелерін
қолданушыларға ұзақ мерзімді бекіту жүргізілуде. Бұл қолданушылардың балық
ресурстарына деген ұзақ мерзімді қол жетімділігіне кепілдік беруге,
бекітілген айдындар мен учаскелерде балық шаруашылығын дамытуға, қорғауға
және өсіруге, сондай-ақ, ғылыми зерттеулер жүргізуге өз қаражаты мен
инвестицияларды, соның ішінде шетел инвестициясын тарту жұмыстарын жоспарлы
түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 10 шілдедегі № 1149
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын
дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (бұдан
әрі – мемлекеттік бағдарлама) аясында ауыл халқы тұрмысының жағдайын
жақсартуға бірқатар шаралардың кешені жүзеге асырылуда.
Мемлекеттік бағдарламаның бірінші кезеңін қорытқаннан кейін, 2007 жылы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 11 сәуіріндегі № 286
қаулысымен бекітілген мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың 2007-2009
жылдарға арналған іс-шаралар жоспары жүзеге асырыла бастады.
Облыс әкімдіктерінің жедел мәліметтері бойынша 2007 жылы ауылдық
аумақтарды дамытуға барлық қаржы көздерінен 107,2 млрд. теңге, немесе
республикалық бюджеттен 45,2 млрд. теңге, жергілікті бюджеттерден 51,0
млрд. теңге, және бюджеттен тыс қаржы көздерінен шамасы 11,0 млрд.
теңгедей бағытталған.
Республикалық, жергілікті және бюджеттен тыс көздерінен бөлінген
қаржының басым үлесі білім беруге – 31,6 %, денсаулық сақтауға – 18,5 %
және сумен қамтуға – 16,9 % бағытталған.
Әлемдік экспорттың 3,25% кем емес үлесі бар сала жалпы қабылданған
стандарт бойынша бәсекеге қабілетті деп есептеледі; ал Қазақстанның ауыл
шаруашылығы өндірісі бойынша үлесі әлемдік экспортың 0,25% құрайды.
Сондықтан ДСҰ кірісуге дайындық барысында ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау көлемін көтеру қажет. Мемлекеттің тікелей қолдауы ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін оңтайландыруға бағытталуы керек. Бюджеттік
жәрдемақы мен өтемақы тиімді жұмыс істейтін тауар өндірушілерге төлеунуі
қажет.
1.3 Агробизнес тәжірибелік аспектісі
Үшінші тарауда Өндірісті реттеудің механизмдері мен оларды
ұйымдастырудың өркендеуі ҚР ауыл шаруашылығының дамуына және оның
реттелуіне баға берілген.
Ауыл шаруашылығы мекемелері үшін ауыртпалық туғызушы қосылған құн
салығы (ҚҚС) болып табылады, олар бойынша төлем барлық салық жарнасының 30-
53% құрайды. Бюджетке мекеменің өнім берушілігіне қарамастан, өнімді іске
асырудан түскен түсімнің 10% енгізіледі. Қосылған құн салығын төлеу тәртібі
ауыл шаруашылығы мекемелерін өте тиімсіз жағдайға қалдырды.
Ауыл шаруашылық азық-түлікті артып жіберіп, ол үшін төлем алмай тұрып
шаруашылықтар бюджетке ҚҚС аударуға мәжбүр және мұның салдарынан шығынға
ұшырайды.
Бюджетке салық төлеушілер ауыл шаруашылық индустриалды типтегі
мекемелер болып табылады (жылыжайлы комбинаттар, мал шаруашылығы кешендері,
құс фабрикалары). Ал, қалған ауыл шаруашылығы мекемелері салықты
ауылшаруашылық емес қызметтен алынған өнімнен түскен қаржыдан төлейді.
Кіріске енгізілген салықтың аванстық төлемі және аванстық есеп
кезінде жіберілген қателіктер салдарынан жеткізбей төленген төлемдер үшін
салынған үлкен айыппұл санкциялары ауылшаруашылық өнім өндірушілердің
қаржылық жағдайына теріс әсер етті.
Ауылшаруашылық өндірістің әрі қарай дамуы мен тұрақтылыққа жету үшін
қажетті АӨК-ң аграрлық секторын несиелеу түрін жетілдірудің негізгі
бағыттарын қарастырайық.
Мемлекеттік тауарлық несиелеу, біздің көзқарасымыз бойынша, қосымша
роль атқару керек және коммерциялық банктердің белсенділігі орташа нарық
сегементтерін қамтуы тиіс.
Келесі түрі - коммерциялық несиелеу болып табылады. Аймақтағы ауыл
шаруашылығына коммерциялық банктердің тікелей маусымдық несиесі жалпылама
сипат бермейді. Ауылшаруашылық тауар өндірушілерді коммерциялық салаларда
несиелеудің қиындығы, қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігін белгілі
дәстүрлі коэффиценттер бойынша бағалау, көптеген шаруашылықтың осы өлшемдер
бойынша төлем қабілетінің жоқ екендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылық мекемелердің несие қабілеттілігін бағалау үшін
экономика-математикалық модельдерді пайдаланған дұрыс, олардың көмегімен
нақты жағдайлар үшін тиімді өндірістік бағдарламалар құрып, қажетті несие
сапасын анықтауға болады.
Қазіргі ауылшаруашылық мекемелерінің қаржылық жағдайы мемлекет
тарапынан көмекті қажет етеді. Осыған байланысты ауылшаруашылық
мекемелерін несиелеу және салық салу мәселелері қарастырылып, ауыл
шаруашылығын қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарлама көрсетілген.
Қазақстандағы тауар өндірушілер салық салудың жеңілдетілген түрі
бщйынша жұмыс жасайды, өсімдіктің жұқпалы ауруларымен күрес бойынша шаралар
жүргізіледі, асыл тұқымды малдардың, минералды тыңайтқыштардың, өнімдердің
бағасы арзандатылды, ауылшаруашылық техника лизингі бағдарламасы жұмыс
жасайды, мал шаруашылығы өнімі мен мемелекеттік астық сатып алу,
серіктестік несие жүйесі арқылы несиелеу жүйесі бойынша пилотты жоба
енгізілуде, сонымен қатар, ҚР мемлекеттік агроөндірістік бағдарламасы
және 2004-2010 ж.ж. ҚР ауылдық аймақтарды дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Бірінші бағдарлама агроөнеркәсіптік кешен жүйесін тиімді қалыптастыру
және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде республикадағы өнім өндіру
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол үшін келесі мәселелерді шешу
қарастырылуда: өнім өндіру қауіпсіздігін қамтамасыз ету, агробизнес жүйесін
тиімді қалыптастыру, сыртқы және ішкі рынокта ауылшаруашылық өнімін сатуды
өсіру, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын мөлшерлеу.
Екінші бағдарлама төмендегі мәселелерді шешуді қарастырады:
экономикалық қызметті дамыту бойынша алғашқы дайындамалар жасау, әлеуметтік
және инженерлік инфрақұрылым объектілерін қайта қарастыру және жөндеу,
құрылысты инвестициялау, әлеуметтік-экономикалық даму мониторингін
ұйымдастыру және ауылдық аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі, жер қорын
бағалау, ауыл тұрғындарын әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым
қызметімен қамтамасыз етудің стандарты мен нормативін дайындау, ауыл
тұрғындарының көшіп-қонуын ынталандыру бағдарламасын іске асыру; ауылдық
орналастырудың тиімді моделін анықтау және оны іске асыру.
Отандық өндірістің құлдырауын тоқтату оны тұрақтандыру мен дамыту азық-
түлік қауіпсіздік мәселесін шешудегі негізгі мақсат болып отыр.
Агроөнеркәсіптік кешенді (АӨК) мемлекеттік қолдау тез
қайтарым береді, отандық өндіріс есебінен азық-түлік мәселесін шешуге
мүмкіндік береді және басқа салалардың дамуын қамтамасыз етеді.
Қазақстанның азық түлік қауіпсіздігі үшін импорт бойынша ауылшаруашылық
шикізаты мен азық-түлік сатып алудың орнына АӨК үшін өндіріс құралдарын
сатып алған пайдалы. Экономиканың бұл саласын қазіргі заман техникасымен,
жабдықтарымен және технологиялармен жабдықтау жұмсаған қаражаттан
ауылшаруашылық өнім сатып алғаннан гөрі көп және жоғары қайтарым алуға
мүмкіндік береді. Және азық-түлік нарығын импорттан тәуелсіздігін
максималды кемітеді. Бұл мақсатта елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуіне, халық денсаулығын сақтау мақсатында отандық және импорттық азық-
түлік сапасына қойылатын талаптарды көтеруге бағытталған бірқатар заң
заңнамалар және нормативтік құқықтық актілер қажет.
Дамыған инфрқұрылымды құру және оған қолдау көрсету мемлекеттік іс
екенін атап айту керек. Мемлекеттік реттеудің мақсаттары экономиканың жалпы
даму деңгейіне, құрылымына, халықаралық еңбекті бөлу шараларына тәуелді.
Өндірістің тиімді қарқындылығы басқа шаруашылық байланыстарына, нарық және
мемлекет бағдарларына байланысты.
Зерттеулер көрсеткендей, мемлекеттік реттеудің қолайлы көлемі ғылымда
көрсетілмеген және бұл сұрақтың жалпыға бірдей қабылданған теориялық
түсінігі жоқ. Мемлекеттік жүйе неғұрлым экономикалық мықты болса, экономика
тұрғысынан солғұрлым ынталандыру жоғарылайды: бюджеттік шығын көбейіп
мемлекеттік сектордың басым болуына әсер етеді.
Мемлекет қаржылық, бағалық және ақша-несиелік саясатты анықтайды. Бұл
үрдіс мақсатқа бағытталған мемлекеттік форманың және шаруашылықтану
субъектілеріне қаржылық әсер ету әдісінің бірі болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан экономикасын мемлекеттік
басқарудың жетілдірілген жүйесінің қызмет етуі үшін шаруашылық аймақтарының
ерекшеліктерін ескере отырып экономикалық дамыған елдердің тәжірибесін
қолданып нарықтық үлгісін жасау керек. Үлгіні жасаудың жалпы шарттары – бұл
өндірістің қаражат меншігі, бәсекелестік, еркін бағалар және мол табыс алу.
Өндірістің кезеңдік сипаты және жоғары қорсыйымдылығы, материалды-
техникалық базаның иммобильдігі, тұрақты табыс алудағы үнемі тәуекелділік
ету; жасалған шығындар мен алынған өнімдер арасындағы уақыттың үлкен қоры
және басқа да ерекшеліктер агроөнеркәсіп кешендерін бәсекелестікке
қабілетсіз етеді. Осындай жағдайлар мемлекет тарапынан араласу мен қолдауды
қажет етеді.
Ауыл шаруашылығы басқа елдерге қарағанда тауар өндірушілерді нарықта
нашар жағдайларға ұшыратып, бәсекеге қабілеттілігін төмендететін нысанды
және субъективті ерекшеліктерге ие. Олардың ішінде мыналарды атап көрсетуге
болады: жердің қанағаттандырарлықсыз жағдайы; егістік өнімділігінің
биологиялық және табиғи төмендігі; өндірістің практикалық қайта дамуы, қол
еңбегіне өту байқалады.
Ауыл шаруашылығы, зерттеулер көрсеткендей, нарықтық экономикада
мемлекеттік реттеудің негізгі объектісі болып табылады, бірінші
қажеттіліктегі тұтынатын өнімнің 70%-ын ауыл шаруашылығы шикізатынан алады,
ал ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасы қоғамдық еңбектің бағасына тікелей
әсер етеді. Сондықтан мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары: тұрғындарды
азық-түлікпен және басқа тауарлармен жоғары дәрежеде қамтамасыз ету,
экспорттық әлуетті қалыптастыру; ауылды әлеуметтік дамыту және ауыл
тұрғындарын еңбекпен қамту.
Есептеулер көрсеткендей, ауыл шаруашылығының пайдасын өсіріп,
өндірісті кеңейту үшін өнімнің бағасын 2-2,5 есеге өсіру керек. Ауыл
шаруашылығына бюджет есебінен демеуқаржы беру мүмкін емес. Айтылған
өнімділік деңгейімен, ескірген және бұзылған материалды-техникалық негізбен
өндірістің пайдалы жұмысын тек қана өтемақы және демеуқаржы көмегімен
жүргізу мүмкін емес. Ауыл шаруашылығының дағдарыстық жағдайы оны соғұрлым
капитал салуға өзіне тартады. Бұл қорларды іске қосу үшін тез сатылып
алынатын несиелік қаражат керек. Өкінішке орай, ауыл шаруашылығын
мемлекеттік ұзақ мерзімге несиелеу мемлекеттік қолдау жүйесіндегі негізгі
бағыт болмай отыр. Мемлекеттік қолдау механизмі басқару және өндіріс
әлуетін қолдану тиімділігін сипаттайтын нақты бағытталған түрде болуы тиіс.
Осылайша, нарықтық экономикаға бейімделген мықты шаруашылықтар сақталып
қалады да, қаражат тиімсіз өндіріске жұмсалмайды. Демеуқаржы бөлу мен
өтемақының практикасын меңгеруде бөлінетін қаражат көлемі мен тұрақты
қаржылық жағдай арасында логикалық байланыстың болатыны байқалмаған.
Мемлекеттік реттеу жүйесі аграрлы өндірістерге қолайлы жағдай жасауға
және төмендегі негізгі мәселелерді шешуге бағытталған: ауылдың әлеуметтік
дамуын жеделдету; азық-түлік өнімдерін және өнім өндіруді көбейту;
мемлекеттік қаржылық қолдауды республикалық және аймақтық дәрежеде күшейту;
азық-түлік өнімдерін қайта өңдеуде, сақтауда өнеркәсіптік интеграция мен
кооперацияны дамытуға араласу.
Мемлекеттік реттеудің көп бағыттарының бірі несие және салық
механизмін жетілдіру болып табылады. Жетілдірудің бұл түріне қол жеткізу
үшін төмендегі шараларды іске асыру керек: орташа және ірі ауыл
шаруашылығын қалыптастыруда және өңдеу кәсіпорындарында қаржыландыруды
мақсатты түрде пайдаланып, қайтарым және төлемді уақытында іске асыруды
талап ету жолымен; агроөнеркәсіп кешендерін несиелеуден босату;
шаруашылыққа негізделген көмек – қаржы алушыларға (несиенің негізгі сомасын
және мөлшерлемесін өтеу үшін демеуқаржы беру).
Қаржыны басқарудың мынадай негізгі түрлерін атап көрсету керек:
бюджеттік механизм, агроөнеркәсіп өндірісінің тұрақты дамуына әсер ету
керек (жоғары сапалы азық-түлік және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің
көлемін арттыру); баға саясаты - өңдеуді қамтуға, ауыл шаруашылығы және
өндіріс өнімдерін өткізуге бағытталған болуы керек; несиелік механизм,
кезеңдік жұмыстарды өткізу үшін ауыл шаруашылығын қалыптастыруда
жетіспейтін айналым қаражатын толықтыру, ал қаржылық механизм – кепіл
жүйесін, сонымен бірге ипотеканы, қаржы ресурстарын құру; ауыл шаруашылығы
мәдени түрлері мен жануарларын міндетті сақтандыру.
Әлеует ресурстарын, соның ішінде жер және еңбек ресурстарын тиімсіз
пайдаланудың негізгі себептері: шаруашылық қызметінің толық жасақталмаған
экономикалық механизмі; ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өнімдері мен қызмет
көрсету бағасының тепе-теңсіздігі; мемлекеттік қаржылық қолдау деңгейінің
төмендігі; ішкі экономикалық әрекетті ырықтандыру т.б. Осы және өзге де
кемшіліктер ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімді қызмет етуіне кері әсер
етіп, көп жағдайда өндірісті кең көлемде жүргізуге кедергі келтіреді, соның
нәтижесінде кәсіпорын үлкен шығынға ұшырайды (ауылшаруашылық техникаларын,
құрал-жабдықтарын, прогрессивтік технологияларды сатып алатын және жоғары
сапалы өнімдер мен азық-түліктерді өндіруді арттыратын қордың болуы).
Ауыл шаруашылығы қалыптасуындағы негізгі капиталға кіретін күрделі
қаржы деңгейін бағалауда қаржының тұрақтылық дәрежесі, төлем қабілеттілігі,
өндірістің техника-экономикалық деңгейі және жаңашылдық әрекет негізінде
өзін-өзі қаражаттандыру ескерілмейді. Бұл көрсеткіштер нормативтік мәнге
сәйкес болуы керек.
Ауыл шаруашылығының қалыптасуында қаржылық жағдайдың абсолютті
тұрақтылығы өзіндік айналым қаражатының шығын және қор қаражатынан көп,
яғни жоғары болуымен сипатталады (мұндай ауыл шаруашылығының қалыптасуы
практикада болмаған жағдай). Қаржылық жағдайдың тұрақтылығы шығын және қор
көлемімен сипатталып, олардың қалыптасу көздеріне тең, кепілдің төлем
қабілеттілігімен 25%-ға есептеледі. Қаржылық жағдайдың тұрақсыздығынан
төлем қабілеттілігі бұзылады (30%-ға). Қаржы көздерінің барлық сомасы шығын
және қор қаржысының көлемін жаба алмағанда (40%) қаржылық дағдарыс
туындайды.
Қаржы қорларының жетіспеуі, техниканың істен шығуы, машиналық-
тракторлық парктің жаңа машиналармен толықтырылмауы көптеген ауыл
шаруашылығы өндірістерінің белсенді инвестициялануына кедергі келтіреді.
Инвесторлардың қатысынсыз өндірістің материалды-техникалық базасын
толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес.
Қазақстанда ауылшаруашылық құралдарын жөндеуге немесе жаңа құралдарға
жұмсалатын ақша түріндегі амортизациялық қор сияқты негізгі капиталға
жұмсалатын инвестицияның тұрақты көзі мүлдем жоқ. Амортизациялық
аударымдарды анықтау үшін шаруашылықты жүргізудің нарық талаптарына сәйкес
келмейтін әдістері қолданылды (амортизация құны мен мөлшері). Көптеген
кәсіпорындар амортизацияның өзіндік құнын және заттың бағасын өсіріп
негізгі қордың құнымен салыстырғанда аударымдарды азайтып жіберді. Бұл өз
кезегінде амортизацияның бәсекеге қабілеттілігін және сатылу көлемін
төмендетіп жібереді. Баға нәтижесіне мемлекеттік реттеу жүргізілмегендіктен
қайта бағалау қорытындысы объективті негізін жоғалтады, ал кәсіпорын
балансында көрсетілген негізгі қорды қайта қалыпқа келтіру құны қаржының
орнын толтыруға және өндіріс аппараттарын қайта жаңартуға бағытталған
амортизациялық қорды есептеуге негіз бола алмайды. Сонымен бірге
ауылшаруашылық өндірісте айналым қаражатының көп мөлшерде жетіспеуіне
байланысты кәсіпорын амортизациялық қордағы қаражатты тікелей мақсаттарға
емес, күнделікті ағымдағы шаруашылық қажеттіліктеріне жұмсайды.
Амортизациялық аударымдарды көбейтудің тиімділігі, яғни аударымдарды
кәсіпорындардың маңызды қаржы көзіне айналдыру үшін мемлекеттік реттеу және
басқару әдістерін, ұйымды жетілдіруді, құнды есепке алу және негізгі қордың
сарқылуын ескеретін мемлекеттің амортизациялық механизміне өткізу керек.
Ауыл шаруашылығына салынатын инвестицияның жетіспеушілігі шектік
мөлшері жылдан-жылға азая беретін ауыл шаруашылығына енетін негізгі қордың
көрсеткіштерімен сипатталады. Егер ауыл шаруашылығына негізгі қорды енгізу
көлемі Қазақстанда 1993 жылы – 28,4% болса, 2003 жылы – тек 1%, яғни 28,4
есеге қысқарған.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикасын қайта қалыптастыруға негізгі
қаражатты қайта толықтыру аса қажет. Жеке қаржы көздері және шаруашылық іші
қорлар, қарызға алынған қаражаттар, бюджет және шетелдік инвесторлардың
қаражаты қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Өнім өндірушілердің қаржылық жағдайының тұрақсыздығы кезеңділік
жұмыстарды жүргізуге жұмсалатын айналым қаражаты мен материалдық-техникалық
базаның жойылуына әкеліп соғады. Қазақстандағы негізгі өндіріс қорларының
үнемі қысқаруы өнім өндірушілердің толық жабдықталу деңгейіне жетуіне
кедергі келтіреді. Негізгі капиталдың қысқаруы шығарылым коэффициентінің
артып, негізгі қордың жаңару коэффициентінің артуы есебінен жүзеге асады.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін экспортқа шығаруды кеңейту өнімге сұранысты
арттыру арқылы ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді қолдаудың бір
тәсілі, нәтижесінде ауыл шаруашылығы өнімдерінің тиімділігін арттырып,
инвестицияны өзіне тартады.
Экспорттаушыларды мемлекеттік ынталандыру шаралары: инфрақұрылымды
дамытатын тасымалдау шығындарын төмендету, өнімнің әлемдік стандартқа
сәйкестігін тексеретін сертификациялық процедураларды жүргізу, өнімнің
дүниежүзілік сауда нарығында алға жылжуына әсер ету. Экспорттық несиелерді
мемлекеттік кепілдендіру – маңызды шара.
Дүниежүзілік сауда ұйымының талаптарына сәйкес Қазақстан
имплементационды кезеңнің соңындағы шеттен әкелінетін баж мөлшерлемесін
және тарифтерді байланыстырудың шектік деңгейінен жоғары асыруға болмайтын
тарифтік мөлшерлемені байланыстыруды міндетіне алуы керек. Қазақстанның
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына қосылуы жөніндегі алғашқы деңгейінің орташа
мөлшерлемесі 48% көлемінде және байланыстырудың соңғы деңгейінің
мөлшерлемесі 37% болып қарастырылған.
Аграрлық өндірістегі экономикалық механизм тұрақтылығы мен дамуының
негізгі құрастырушылары бойынша тиімділік бағасын жүргіземіз. Бұлар
бағалар, салықтар, қаржылар, несиелер және баға жиынтығы. Баға жиынтығын
құрастыру – қиын (сұрақтардың) мәселелердің бірі: оны шешу үшін меншікті
көрсеткіштер санының ішіндегі ең негізгісін аламыз – ауыл шаруашылығын
қолдаудың жалпы көлемі.
Қазақстан ұсынып, талқылауға салынған тарифтердің байланыстыратын
мөлшерлемесі қазіргі уақыттағы тариф мөлшерін асып түседі. Бұл Дүниежүзілік
Сауда Ұйымының басқа мүшелерімен салыстырғанда Қазақстандағы кеден бажының
төмен мөлшерін басқа елдердегідей жоғары деңгейге көтеруге байланысты.
Сондықтан Қазақстан осы елдермен сәйкес келетін кеден қорғанысының
деңгейіне қол жеткізгісі келеді. Бірақ Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше
елдер әрекет етіп отырған мөлшерлемені (14%) сақтап қалуды және болашақта
имплементационды кезең барысында мөлшерлеменің 36%-ға дейін қысқартылуын
талап етеді.
Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енуі елдегі ішкі сауда саясаты
шарттарының өзгеруіне және оның осы ұйым талаптарына сәйкес қалыптасуына
әсер етеді. Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енетін елдерге қойылатын талаптардың
бірі сол елдің сауда нарығына оңай қол жеткізу үшін ашық экономика жағдайын
арттыру.
2 Агробизнес кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде
Агроөнеркәсіп өндірісіндегі кооперация мен интеграция проблемалары
нарықтық экономика жағдайында ғылым зерттеушілерінің қайта назарын аударып,
кооперацияның теориялық және тәжірибелік сұрақтары әлі де болса зерттеуді
талап етуде. Экономикалық әдебиеттерде және заңдық актілерде өндірістік
кооператив, тұтыну кооперативі т.б. терминдер жиі кездеседі. Дегенмен,
экономист-аграрниктердің арасында осы терминдер мазмұнын айқындауда бірдей
пікір қалыптаспаған, яғни, бір ұғым әртүрлі түсіндірме айтылады. Кооператив
біраз тұлғалардың өз еркімен біріккен шаруашылық кәсіпорыны, ол өзінің
мақсаты етіп жұмсалған капиталына неғұрлым көп өсім алуды емес, өз
мүшелерінің еңбек табыстары барынша өсуін қамтамасыз етуге және шығатын
шығындардың барынша аз болуына қызмет етеді.
Жалпы кооперация тұжырымдамаларында кейбір өзгешеліктер болғанымен,
кооперативтер жұмысының қағидалары мен мақсаттары бәрінде ұқсас болып
келеді. Жұмыс жасау бағыты бойынша кооператив: өндірістік және қызмет
көрсетуші болып бөлінеді.
Ауыл шаруашылық кооперациясы – ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің
экономикалық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
құрылған, әртүрлі ауыл шаруашылық кооперативтер жүйесі мен олардың
одақтары. Кооперация - еңбек кооперациясы және өндірістік кооперация болып
бөлінеді.
Қазіргі кезде кең тараған экономикалық өндіріс кооперациясының екі
формасы бар: горизонтальды ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы әртүрлі
меншік формаларында және шаруашылықтандырылған және біріктірілген ұжымдық
өндіріс әрекеттерінде, шаруа (фермер) қожалықтарында, тұрғындар
шаруашылығында сондай-ақ көбінесе бөлек ұжымдық шаруашылықтар шекарасында
көрсетілген және вертикальды ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының біріккен
түріндегі, олардың бөлімдері немесе ресурстар бөліктері өңдеуші
өндірістердің қалыптасуымен сәйкестенген, сату және басқа да агроөндірістік
кешеннің ұйымдары кіреді. Барлық экономикалық дербес ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілері: шаруа (фермер) қожалықтары, ауылшаруашылығы өндірістік
кооперативтері, акционерлік қоғамдар, әртүрлі серіктестіктер және ұжымдық
шаруашылықтар вертикальды кооперацияға қызығушылық танытуда. Бірақ ол баяу
дамуда, өйткені ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері меншік және
шаруашылықтандыру формасына тәуелсіз, шикізатты жеткізіп беруші рөлінде
қала отырып дайын өнімді сатудан түскен пайданың 30-40 пайызын (өңдеу
кәсіпорынына, көлік ұйымына, көтерме және бөлшек саудаға, көптеген
делдалдарға) жоғалтады.
Сонымен, кооперативтік ұйымдарға тән жалпы белгілер: кооператив
ерікті негізде құрылады; кооператив ұжымдық құрылымды білдіреді; кооператив-
мүшелік ұйым; кооператив мүлкі үлестерге бөлінген; кооперактивке басқару
мен бақылау демократиялық негізде жүзеге асырылады.
Интеграция астарында экономикалық субъектілердің бірігуі олардың қарым-
қатынастарының тереңдеуі және байланыстарын дамыту түсініктері жатыр.
Экономикалық интеграцияның ұлттық шаруашылық деңгейінде, кәсіпорындардың,
фирмалардын, компаниялардың, корпорациялардың арасында да орны бар.
Экономикалық интеграцияда өндірістік технологиялық байланыстардың кеңеюі,
ресурстарды бірігіп пайдалану, қаржылық біріктіру, экономикалық әрекеттерді
іске асыруда бір-біріне жағдай жасау, арадағы кедергілерді жою
қатынастарынан көрініс табады.
Интеграция – бұл кооперацияның жоғары формасы ретінде әртүрлі салалар
мен қызмет түрлеріндегі кәсіпорындардың бірігуі. Айталық ауылшаруашылық
кәсіпорындары өңдеуші кәсіпорындармен сондай-ақ өндірістік, нарықтық және
әлеуметтік инфрақұрылымның кәсіпорындарымен бірігуі.
Біздің ойымызша, аталған өндірістік кооперация мен интеграция
формаларының анықтаушы рөлі - ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне тән
болуы керек, олар номенклатураны, өндіріс көлемі мен мерзімін, іс-әрекет
мінездемесін және т.б. жағдайларды келісіп отырады. Ол үшін кәсіпорындардың
әрекеттерінің бірлескен бағдарламасы жасалуы керек, онда кооперация
мүшелерінің экономикалық қарым-қатынасын этап бойынша дамуын алдын-ала
қарастыру, өнім өндіруден бастап және оны ұйымға жеткізу, құрылған
интеграцияның қалыптасу шеңберінде біртіндеп қатал экономикалық байланысқа
көшу және біріккен еңбек соңғы нәтижесін орнықтыру қажет.
Интеграциялық қалыптастыру кезінде қатысушылардың құрамына ауыл
шаруашылығы өнімдерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz