Батырлық ертегілердің құрылымдық ерекшелігі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Талап колледжі
Курстық жұмыс
Пәні:Қазақ әдебиеті
Тақырыбы: Ертегіде ер арманы жырланған
Орындаған:К-
41тобының студенті Мукажанова Г.
Қарағанды 2010
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3
I тарау Ертегілердің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...4
1.1 Қазақ ертегілерінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Фольклор және қазақ ертегісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
II тарау Батырлық ертегінің құрылымдық ерекшелігі ... ... ... ... 13
2.1 Батырлық ертегінің жанрлық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктері ... ... ... ...15
2.3 Батырлық ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығы мен
айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
К І Р І С П Е
Фольклортану ғылымында кештеу қолға алынып, біршама зерттелген
халық мұрасы – батырлық ертегілер.Батырлық ертегілер өзіндік қалыптасу және
дамуы жағынан тек бір ғана дәуірдің рухани құндылықтары емес, онда сандаған
ғасырлардың шытырман оқиғаларының сәулесі мен ізі бар. Өкінішке қарай
тұрақты жазу-сызу өнерінің болмауынан дер уақытында бұндай құндылықтарымыз
хатқа түспей, көптеген ертегілер уақыт жағдайымен ұмыт болып, көзден таса
болып үлгерген.
Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты мәдени өмірде сандаған оң
өзгерістер болды. Соның ішінде ұлттың өшкені қайта оралып, мүлде тыйым
салынған Кеңес дәуіріндегі тақырыптарды қайта қарауға мүмкіндік туды.
Мәселен, қазақ фольклорындағы дінге қатысты мұралар, ұлттың рухы ретінде
танылуға тиісті қазақтың фольклоры жан-жақты тексеріле бастады.
Қазақ ертегілерінің жиналуы мен қатар түгелдей тексеру, зерттеу
мәселелеріне А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.О.Әуезов, М.Марғұлан,
Ә.Қоңыратбаев ерекше үлес қосса, қазіргі фольклортану ғылымында бұл
мәселеге қатысты монография көлемінде тың зерттеулер жасаған академик
С.Қасқабасов және профессор Е.Тұрсынов болды. Ең алғаш ертегілік проза
және аңыздық проза деп бөліп, оған жататын жанрлардың түрін анықтап,
өзіне тән сипаттама берді.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Ертегіде ел арманы жырланған.
Курстық жұмыстың мақсаты:Ертегілердің мазмұнын ашып,толық мағұлмат алу.
Курстық жұмыстың міндеті: Ертегінің ерекшелігі, халық арасындағы
өзгешелігі, балаларды мәдениеттілікке, адамгершілікке, инабаттылыққа тағы
да басқаларына тәрбиелейді.
Курстық жұмыстың өзектілігі:Ертегінің халық арасындағы орны. Ертегіде
халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, мәдениеті жырланған. Балалар көбінесе
ертегідегі кейіпкерлерге ұқсағысы келіп, ертегіні көп оқиды.
I тарау Ертегілердің зерттелу тарихы
1.1.Қазақ ертегісінің қалыптасуы мен тарихы
Ертегі халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі.Ғажайып хал,қиял
әңгімелері,орасан уақиғалы қызық әңгімелер,салтпен,тарихпен байланысты
оқшау әңгімелер бәрі де ертегілердің түрлері.Фольклор жанрының теориясына
сәйкес халық прозасындағы батырлық ертегілерді бір жүйемен зерттеп, оның
жанрлық құрамын ашу. Әрбір жанрдың шығу, даму процесін көрсету, батырлық
ертегінің өзіндік спецификасын тарихи-салыстырмалы әдіс бойынша, халыққа
тән типологиясын анықтау.
Ең негізгі зерттеу нысаны – батырлық ертегілердің табиғатын жан-
жақты қарастырып, көрсету.
Жалпы ертегінің ауыз әдебиетінде алар орны жайлы, қай халықтың
болмасын алтын қазынасы, мол мәдени мұрасы туралы айтылды. Сонымен қатар
батырлық ертегілік прозаның пайда болу процесін, оның көркем жанрға
айналуына шолу жасалды. Батырлық ертегі басында адамның еңбек процесінде
дүниені, өмірді танып-білу мақсатында пайда болған миф, хикая, аңшылық
әңгімелерден шыққаннан бері талай ғасырларды қамтитын тарихында ертегі
жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсінік – пайымдарының ықпалын,
олардың ізін кейінгі заманға жеткізеді. Әсіресе, феодалдық қоғамның бүкіл
шындығын көркемдеп бейнелейді. Қазақтың батырлық ертегілерінде көбінесе,
хандық – феодалдық қоғамның көрініс табуы осыдан. Жалпы, ертегі фольклордың
барлық жанрымен араласа, біртұтас фольклорлық жүйенің құрамында дамыды.
Екінші тарауында батырлық ертегінің типологиялық
ерекшеліктеріне тоқтала отырып, батырлық ертегілердің басты тақырыбы –
ерлік пен қаһармандық және қиындықпен мұратқа жетіп, үйленуі.
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан қиял-ғажайып
ертегі мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де
қалыптасуына қатысады. Сонымен бірге батырлық ертегінің сюжеттік дамуын,
эпоспен байланысын, өзіндік жанрлық ерекшелігі айқындалды. Батырлық
ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығы мен айырмашылығы және басқа ұлт
өкілдерінің ауыз әдебиетіндегі ертегілердің жақындығы мен алшақтығы
пайымдалды.
Ойымызды түйіндей келе, қазақтың батырлық ертегілері қазақ
фольклорында ертеден қалыптасып, әр кезеңде жалғасын тауып, түрлі
оқиғаларға қатысты дамыған. Оның нақты бастаулары ерте дәуірлерде жатыр.
Дер кезінде жинақталып жүйеленбегендіктен, олардың көбі ұмыт болып қалған.
Жалпы ертегілерінде, әсіресе, батырлық ертегілерде халықтың арман-
тілек, мақсат-мүдде бірте-бірте өсіп-өркендеу арқылы көлемді эпикалық
шығармалар туғызуға ықпал еткен. Оның нақты сыр-сипатын ашып, поэтикалық
болмыс-бітімін саралаудың ең бір күрделі тақырып бола алатындығын осыдан
аңғаруға болады.
Сондықтан ертегілердің табиғатын тану – қазақ халқының тарихын тану
болмақ.
1.2.Фольклор және қазақ ертегісі
Сөз өнеріне, көркем дүниеге айналған фольклор жанрларының басты
функциясы – эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Ол жанрлар шығармаларында
өмірді бейнелеу тікелей танымдық мақсат көздемейді, керісінше, адамды
иландыру, сол арқылы тыңдаушыға үлкен әсер ету мақсатын көздейді, оны
ләззатқа бөлуге тырысады. Қазақ халық прозасының ертегі жанрлары түгелдей
осындай қызмет атқарады.
Фольклордағы қазақ ертегілерінің мәні жайлы С.Қасқабасов былай деп
жазды: Фольклорлық проза шығармаларын айтылу, пайда болу мақсатына қарай
үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық мақсат көздейтін шығармалар
құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа жаратылыстың, дүниенің, адамды
қоршаған нәрселердің және неше түрлі жан-жануарлардың пайда болуын, олардың
мінез-құлқын түсіндіреді. Екінші топқа мағлұматты мақсатпен айтылатын
шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі-үш адамның сұхбаты, әңгімесі
түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында болған ғажайып
оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді (хикая, меморат - әңгіме).
Үшінші топтың шығармалары көркемдік – тәрбиелік мақсатпен айтылады. Бұл
шығармалардың көркемдігі жоғары,сюжеті дамыған болып келеді. Бұған
классикалық ертегілердің барлық түрі кіреді.[14.32]
Фольклорлық проза шығармалары табиғатқа табынушылықтың салдарынан да
пайда болады.Ондай әңгімелер мен мифтердің алғашқы мақсаты – адамға қас
табиғат күштеріне қарсы күрес. Сондықтан олардың мазмұны – адамның кейбір
ғажайып мақлұқтармен кездесіп,қақтығысуы,солармен соғысуы болып
келеді.[10.184].
Бірте-бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысып
тікелей бейнелеуден арылады,ол енді көркем жанрға айнала бастайды. Сөйтіп,
басындағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем шығарма бола бастайды. Осы
жайлы Бердібаев Р. : Шығарма құрылысының қарапайымдылықтан күрделікке
ауысуы іс-әрекетті төтелеп баяндаудан гөрі диалог монологтар арқылы беруге
ұмтылушылықтың бой көрсетуі олардың жаңа деңгейге көшуінің де көрсеткіштері
болып саналмақ [5.60б.].
Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен
ертегі деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М.
Ғабдуллиннің оқулығында қазақ ертегілерін бөліп жіктеуде М. Әуезов пен
Х.Жұмалиевтің ұсынған принципі бойынша, ертегілерді мазмұнына, әр алуан
ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлді. Олар:
а) қиял-ғажайып ертегілер;
ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер;
б) тұрмыс-салт ертегілері және аңыздар [6. 96б.].
Демек, М. Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше жанр бар
екендігін аңғарып, оны М. Әуезовтың пікірімен қосыла отырып, аңыз-әңгіме
деп атайды. Бұл жанрды жіктеудегі ғалымның критерийі – шығарма оқиғасының
шындығы, өмірде болғандығы. Бұл да М. Әуезовтың пікірінен шыққан.
М.О. Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында кейін 1939 жылы Л.
Соболевпен бірігіп жазған еңбегінде одан соңғы зерттеулерінде де ертегі
жанрын арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген. Ғалым халық
прозасында ертегіден басқа да жанрлар бар екендігін анықтап, оларды бірде
аңыз ертегілер, бірде аңыз-әңгімелер деп атады. [4.7-36б.]. Ал, аса
көрнекті ғалым, фольклортануы теориясының негізін қалаушылардың бірі В.Я.
Пропп халық прозасын екі үлкен салаға бөледі: ертегі және мазмұнына ел
сенетін әңгімелер [19-40б.].
1948жылы жазған еңбегінде М.О.Әуезов қазақ ертегісін классификациялау
мәселесінде Европа мен Россия ғалымдарының тәжірибесіне сүйену керектігін
айта келіп, былай деп жазады:
Ендігі тереңдеп тексерулерде қазақ ертегісін де сол Аарне каталогына
салыстырып, сол әдіспен зерттеп ұғынуымыз керек [4.25].
Қазақ ертегілерінің көбі жиылып жазылмағандықтан қазір де біз бұл
әдісті қолданбай отырмыз. Орыс халқының 2136 ертегісін Андреев жиылған,
басылған күйде қолына алып отырып, тексеру жасаса, қазақта ертегі байлығы
бірнеше жүз-ақ болып жазылған. Талай жүздеген ертегілер әлі қағаз жүзіне
түскен жоқ.
Барлық ертегі қоры жиналып топталмай тұрғанда Аарне каталогынан
қазақ ертегілерінің барлық орындарын көрсетіп жіктеу мүмкін емес.
М.О.Әуезов қазақ фольклортану ғылымында тұңғыш рет қара сөзбен
айтылатын бір тектес шығармаларын жеке-дара бөліп алып, жанр ретінде
қарастырады.
Қара сөз үлгісіндегі фольклорды М.О.Әуезов ертегі, аңыз ертегі, күй
аңызы деп саралағанда, ол критерий және шығарманың тілдік, стильдік
ерекшеліктерін алған. Бұл сол кез үшін үлкен табыс екендігін атап айтуымыз
керек.Сөйтіп, М.О.Әуезов халық прозасын ғылыми тұрғыдан классификациялауды
ұсынып, оның басты шарттарын белгіледі.
Кейінгі жылдары С.Қасқабасов ертегінің ішкі жанрлық ерекшеліктерін
ескере отырып, ертегілерді өз ішінен:
а ) жануарлар жайындағы ертегілер;
ә ) қиял – ғажайып ертегі;
б )батырлық ертегі;
в ) новеллалық ертегі;
г ) сатиралық ертегі;
деп жіктеп, әрқайсысына жеке-жеке түсінік берді. Ал, батырлық ертегілерді
З.Ш.Искакова төрт топқа бөледі. Біріншісі – ең көнесі, онда аңшы-мергеннің
алуан түрлі ғажайып хайуандармен, неше түрлі мифологиялық құбыжықтармен
кездескені туралы айта отырып, оған Еділ-Жайық, Құламерген, Аламан мен
Жоламан, Жерден шыққан Желім батыр ертегілерін жатқызады. Екінші топқа
Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай сынды классикалық ертегілерді
жатқызса, үшінші топқа батырлар жырының қара сөз түрінде айтылған нұсқалары
құрайды, оған Алты жасар Алпамыс, Ақбілек-Тұрғын бала, Ер-Тарғын,
Көрұғлы, Нарық батыр, Ер Көкше мен оның ұлы Орақ ертегілерін бөлсе,
төртінші топқа Дотан батыртәрізді дастанға айналған ертегілерді
қарастырады.
Ертегі жанрының қай түрі болмасын түп төркіні – алғашқы қауымда пайда
болған көне миф, аңшылар туралы әңгіме, хикая және әр түрлі кәде-ырымдар
мен аңыздар. Ертегі жанры өзінің қалыптасу процесінде осы жанрлардың
қасиеттерін бойына сіңірген, олардың кейбіреуін молырақ, бағзыларын азырақ
пайдаланған. Солардың ішінде қайсыбір жанрлар өз бетімен жоғалып, мүлде
ертегіге айналып кеткен. Соның бірі – миф. Әрине, мифтің ертегіге айналу
процесі жылдам болған жоқ, ол ұзақ әрі күрделі жол, бірнеше кезеңнен өткен
[18.20].
Миф – алғашқы рулық қауымның қасиетті деп саналған құпия әңгімесі.
Сондықтан ол кезде оны әркімге және кез келген жерде айта бермеген. Мифтің
айтылатын кезі кәмелетке жеткен жастарды сынақтан өткізіп, шынықтыруға
арналған неше түрлі кәде-ырымдар мен жоралғы жасалатын мезгіл. Кәмелеттік
сынақ барлық рулық қауымда болған салт: он бес пен он жеті жас арасындағы
ер балаларды жеке бөліп алып, елсіз жерде оларды ержеткеннің белгісі деп
түрліше сынақтардан өткізген: денелерін кесіп дақ, ен салған, мұрнын,
құлағын тескен, сүндетке отырғызған, тағы да басқа небір қорқынышты ырымдар
жасаған. Осының бәріне төзіп, барлық сыннан өткен баланы енді бала емес,
жігіт болды және ол өліп, қайта тірілді, яғни басқа адам болды деп санаған.
Оған енді үйленуге рұқсат берген. Шыдамдылық танытып, сынақтан, абыроймен
өткен жігіттерге сенім білдіріп, оларға қасиетті әрі құпия әңгімені айтатын
болған. Ол әңгімеде, яғни мифте, дүниенің жаратылып, аспан әлемі жайында,
рудың төтемдік бабасы, ілкі ата мен жасампаз қаһармандар туралы, олардың іс-
әрекеті жөнінде фонтастикалы түрде баяндалған. Мұның бәрін ақиқат, шындық
деп қабылдаған, мифте кәміл сенген [19.96].
Уақыт өтіп, қоғам дамып, адам санасы өскен сайын бұл миф-әңгімелер
бірте-бірте кәмелеттік ырымдардан бөлек айтылатын болған да, бара-бара
қасиетті деген сипатынан айырылған. Енді мифті тек кәмелеттік сынақтан
өткен жігіттерге ғана емес, сондай-ақ жас балалар мен әйелдерге де айтатын
болған. Жалпы барлық жұртқа айтыла бастаған. Сөйтіп көне миф құпия болудан
қала бастады. Осының нәтижесінде мифті айтушы енді оған өз жанынан оқиғалар
қосатын болды, яғни миф өзгере бастады. Мифтің оқиғалары аспан кеңістігінде
емес, адам қоғамындағы іс-әрекет болып көрсетілген, бұрынғы мифті ілкі ата
мен жасампаз қаһарман орнына ру мен тайпа басшылары, ал уақыт өте келе
қатардағы аңшы-мергендер бейнелейтін болған. Мифтің қасиетті және құпиялы
сипатының жоғалуы мифке сенуді де әлсіреткен, ондағы іс-әрекеттер мен
кейіпкерлерді де өзгерткен. Олар енді біраз болса да мадақтамайтын болды.
Қоғамдық саналық өзгеру барысында миф ежелгі сипатарын бір-бірлеп
жоғалтып отырды. Қасиетті және ақиқатты дәл есептелген сипатынан айырылған
соң, ондағы оқиғалар да дәуіріне байланысты өзгеріске ұшыраған. Енді
оқиғалар бұрынғыша әлемнің жаратылуы, алғашқы адамдардың пайда болуы сияқты
болмай, қоғам басшысының немесе қауымның қатардағы бір мүшесінің керемет
нәрсемен кездесуі болады, іс-әрекеттер бүкіл аспан әлемінде емес ел ішінде,
адамдар арасында болады, ал, мифтік дәуір ертегіге тән белгісіз уақыт болып
алмасады.
Соның салдарынан іс-әрекеттің нәтижесі де баяғы мифтік сипаттан айырылады.
Басқаша айтсақ, мифтік мотивтік (этиологиялық) белгісі жоғалады. Осылай
мифтің ертегіге айналу барысында бұрынғы көлемі тарылып, әңгіме жеке бір
адамның тағдырын баяндайтын жағдайға келеді: сөйтіп, миф бірте-бірте
хикаяға, одан ертегіге айнала бастайды. Егер хикаяда қиял әлі де көркем
түрде болмаса, ертегі де қиял-ғажайыптан сипат алып, көркем тәсіл ретінде
қолданылады. Егер миф жанры адамзат тарихының қоғам ретінде қалыптасу
процесінің ең басында пайда болса, ертегі көркем жанр, сөз өнері болып,
адамзаттың алғашқы қауымнан таптың қоғамға өткен тұсында қалыптасқан.
Ертегінің бір тамыры – алғашқы рулық қоғамда өмір сүрген адамдардың
аң аулап жүргенде, жолға шыққанда басынан кешетін оқиғалар жайындағы
әңгімелер. Алғашында шын болған оқиға негізінде айтылған әңгімелер
(меморат) бірте-бірте ел арасына жайылған сайын қоспалармен толықтырылып
хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен. Мұндай процесті, Жаңа Гвинея
тұрғындарының фольклоры мен этнографиясын зерттеген б.н. Путилов жақсы
аңғарды. Ол сондағы ру мен тайпалар фольклорында миф, меморот-әңгіме, хикая
қатар өмір сүретінін, ал ертегі жанрының тек нышандары ғана бар екендігін
айтады. Б.Н. Путилов былай деп жазады: Аңшылар әңгімелері – меморат
сипатында келеді. Оларды кейбір детальдар ойдан шығарылған, кей нәрселер
әсіреленген, әрленген, бірақ негізгі мазмұны – шындық, кейіпкерлері өмірде
болған адамдар. Оқиға болған жер, жалпы қоршаған орта – нақты, ал, әңгімеде
сақшылардың күнделікті ісі, әдеті, тәжірибесі мен салты анық бейнеледі.
Аңшылар әңгімелерінде біршама сюжет бар және йиклдердің алғашқы нанымдары
сезіледі. Қысқасы, бұл әңгімелер бір рет қана айтылып, ұмытылып қалатын
кездейсоқ хабар емес, бұл – халық процесының белгілі бір жанрлық құбылысы.
Аңшылар әңгімесін мифтен екі маңызды нәрсе алшақтатып тұрады.
Біріншісі – кейіпкерлер мифтік әлемнің қаһарманы емес, кәдімгі ауыл тұрғыны
– аңшы, мерген. Екіншісі – мифте бәрі жақсы аяқталса, мұнда кейіпкер кейде
опат болады [20.168б.].
Осы көне қауымда пайда болған меморат түрінде айтылатын аңшы-мергендер
жайындағы әңгімелер қазақ ертегілерінің құрамында аз орын алмайды. Әрине,
олар біздің ертегіде сол ежелгі замандағы күйінде емес, көркемделген,
әсіреленген, яғни көркем фольклорға айналған формада көрінеді. Кезінде
М.О.Әуезов пен Е. Ысмайловтың қазақ халқы айтқан көне түрлерін атасақ –ең
ескілері аңшы-мергендер жайындағы ғажайып ертегілері болу керек. Мерген
болғанда берідегі шындыққа жақын салт ертегісіндегі мерген емес, өзгеше
қиял дүниесінің ішінде әрекет ететін мергендер - деп жазуы тегін емес. Осы
ойын әрі қарай жалғастырып, ғалымдар былай деп жазады: бұл Еділ-Жайық,
Құла мерген, Жерден шыққан Шелім батыр, Аламан мен Жоламан сияқты
ертегілер [4.48б.].
Мергендер жайындағы ертегілермен қоса ер, батырлар жайындағы ертегілер
жүреді. Осы мерген мен ерлер жайындағы қиял ертегілері бір қазақ емес,
жалпы Орта Азия халықтары ертегілерінің де ескісі болып саналады.
Б.Н. Путилов: Қазақ айтатын қиял ертегісінде адамзаттан мерген
араласса немесе ғажайып жер, ай десе, аузы, күн десе көзі бар күн астында
Күнекей сұлу, жалмауыз, қазық аяқ, қарға тұмсық кемпір, жезтырнақ, жалғыз
көзді жалмауыз, жеті басты жалмауыз және немесе алуан алып араласады
[20.92].
Көріп отырғанымыздай хикая жанрының да ертегіге негіз болып, кірігіп
кеткенін көріп отырмыз. Алғашқы қауымдағы мифтік ұғымдар туғызатын кейбір
ғаламат мақлұқтар (жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, дию, албасты т.б.) бұрынғы
аңшылар әңгімесіне кірігіп әңгіме туғызады. Хикая жанры мифтің өзімен бірге
ертегіге де айналады. Оның ертегі құрамында жүретін сондықтан. Бірақ мифтің
ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі қатар өмір сүреді, сол себепті миф
әлсіреп, хикая өзінше жеке айтылып, ел арасына тарайды. Қазақ халық
прозасында осы процесс түгел дерлік із қалдырған. Көне мифтің көмескіленіп
жеткен жұрнағының болуы, хикая жанрының жекеленіп, классикалық түрде
сақталуы, оның ертегі құрамында айтылуы, - міне, осының бәрі халық
прозасының қарапайымдылықтан көркемдікке қарай дамуының іздері, оның
жанрларындағы қиялдың ғажайыпқа айналуының сатылары [14.18б.].
Бұл айтылып өткен сатылар барлық ертегі түріне тән. Соның ішінде
батырлық ертегінің жанрлық негізі. Батырлық ертегі дегенде есімізге ойдан
шығарылған ба, әлде түркі негізі бар ма деген сұрақтар туындайды. Бұл
туралы Қасқабасов С. өз еңбегінде дәлелдеп көрсетіп кеткен. Ол: Батырлық
ертегі жанры өз-өзінен немесе ойдан тумаған. Оның негізін қалаған көне
прозалық жанрлар алғашқы қауымдық қоғамның түсініктері мен салтын, әдет-
ғұрпын, яғни сол заманның шындығын өзінше бейнелеген. Ертедегі бізге қиял-
ғажайып болып көрінетін кейбір нәрселер – бір кездегі болмыстық, құбылыстың
сәулелері. Тағы бір ескеретін жағдай, ертегінің пайда болып, қалыптасуының
алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға
сенген, себебі ол шақта ертегі өз төркінінен алыс кете қоймаған, сондықтан
көркемдік қызмет те атқармаған [14.185].
II тарау. Батырлық ертегілердің құрылымдық ерекшелігі
2.1. Батырлық ертегінің жанрлық сипаты
Батырлық ертегідегі жанрлық сипатына келер болсақ, қиял элементі
мифте де, хикаяда да, аңызда да бар, бірақ мұнда қиялдың сипаты мен
нысанасы басқаша. Бұл жанрларда қиял эстетикалық мәнге ие емес, ол
шығарманың мазмұнынан тыс дамымайды, өйткені белгілі бір түсінікпен,
пайыммен байланысты болады, соған қызмет етеді. Бірақ соның өзінде де қиял
– жалған деп қабылданбайды, сол себепті, ол көркемделмейді, яғни саналы
өтірікке негізделмейді. Егер шығармада сәл жалғандықтың нышаны білінсе, ол
миф, хикая, аңыз болып саналмайды.
Фольклорлық жанр болып қалыптасқан классикалық батырлық ертегіде қиял
мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан көркемделіп, ғажайыпқа айналады
және біршама өзінше дамып отырады.
Қазақ фольклорының құрамында таза қиялға құрылған жанрлар да бар. Ол -
өтірік өлеңдер мен сатиралық ертегілер, қулар жайындағы әңгімелер.
Батырлық ертегі, жалпы ертегі жанры – аңыздық прозаның дамыған,
көркемделген түрі, яғни көркем проза. Оның мақсаты – тыңдаушыға ғибрат беру
ғана емес, сонымен бірге эстетикалық ляззат беру. Басқаша айтқанда, ертегі
жанрының функциясы кең, ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық роль
атқарады.
Батырлық ертегінің бүкіл жанрлық ерекшеліктері осы екі функциядан
шығады. Сондықтан ертегілік прозаның ең басты мақсаты – сюжетті барынша
ғажайыпты етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек, ертегі шындыққа
бағытталмайды, қайта керісінше, әсірелеуді міндет тұтады. Ал, ертекші
әңгімесін өмірде шын болған деп дәлелдеуге тырыспайды.
Батырлық ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген
заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл
жанрда ғажайып көркем тәсіл, бейнелеуші құрал ретінде қолданылады.
Өмірдегі реальды нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету – ертегі
жанрының өзіндік қасиеті болғандықтан, ертекші де оның мазмұнын барынша
әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Олай болса, ертегідегі оқиғалар мен
іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге де, тыңдаушыға да,
ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. Мәселен, әлсіз бейшара түлкінің
айбынды арыстанды жеңуі - өмірде еш қисыны жоқ өтірік. Бірақ ертекші осылай
көрсетеді, себебі ертегі жанрының поэтикасы осыны талап етеді және тыңдаушы
да осылай болғанын қалайды. Сол сияқты адамның өзінен әлденеше есе күшті
жеті басты айдаһарды жеңуі де – осы заңдылықтың көрінісі. Бұл заңдылық
қарапайым халықтың жуандардан кек алуды көксеген тілегінен туған. Халық
әлсіздерді жақтап, оларды күшті етіп көрсеткісі келген, сөйтіп қиял жүзінде
болса да әділеттік орнатқан, арманын іске асырған [16.342].
Батырлық ертегі жанрында қиял мен ғажайып идеялықты та қызмет
атқарады. Бұл заңды, өйткені классикалық батырлық ертегі адамның рухани
азығы болумен бірге идеологиялық та құрам болады.
Фольклорлық көркем прозаға, дәлірек айтсақ батырлық ертегінің ішкі
жанрларына, белгілі дәрежеде эмоциялық сипат тән. Батырлық ертегінің
көркемделіп баяндалуында сюжеттен де гөрі композициялық ролі артығырақ, ал
оның мазмұнының бай және әсерлі болып шығуы айтушы мен тыңдаушылардың көңіл-
күйіне байланысты. Ертекші бүкіл образдар жүйесін, көркемдеу құралдарын
ертегінің идеялық және эстетикалық әсерін күшейтуге қызмет істеді. Ол
қаһарман – батырлар небір қиын, адам ойына келмейтін жағдайларға душар
қылады. Сонда ертекші осының бәрі шындыққа сәйкес емес-ау деп, еш
қымсынбайды, керісінше, ол әдейі осылай істейді, өйткені ертектің идеялық
мақсаты мен эстетикалық нысанасы сюжеттің осындай құрылысын талап етеді.
Ал, оны жүзеге асыруға ертекшіге тек фантастика ғана мүмкіндік береді.
Батырлық ертегі күнделікті сұхбат - әңгімеден ерекшеленіп тұрады. Оның
айтылу жағдайы аңыздық прозаны айтудан басқаша, ол сұхбат тақырыбына
қатысты болмайды.Батырлық ертегі арнайы айтылған,белгілі бір композициялық
схема бойынша баяндалады,яғни мұнда идеялық,көркемдік тұтастық бар. Осы
тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады.Ол – композицияның және
эстетикалық мұраттың тұрақтылығы, бас-аяғы оралымдалған, көркем
шарттылықтың міндетті түрде орын алады.
Сонымен, батырлық ертегілік прозаның пайда болу процесін, оның көркем
жанрға айналуына шолу жасалды. Батырлық ертегі басында адамның еңбек
процесінде дүниені, өмірді танып-білу мақсатында пайда болған
миф,хикая,аңшылық әңгімелерден шыққаннан бері талай ғасырларды қамтитын
тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсінік –
пайымдарының ықпалын,олардың ізін кейінгі заманға жеткізеді. Әсіресе,
феодалдық қоғамның бүкіл шындығы көркемдеп бейнеледі.Қазақтың батырлық
ертегілерінде көбінесе, хандық – феодалдық қоғамның көрініс табуы осыдан.
Жалпы, ертегі фольклордың барлық жанырымен араласа, біртұтас фольклорлық
жүйенің құрамында дамыды.[14.187]
2.2.Батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктері.
Ертегінің ішінде батырлық ертегі деген термин фольклортану ғылымында
төрт түрлі мағынада қолданылады. В.М.Жирмунский бұл жанрға Оңтүстік
Сібірдегі түркі – монғол халықтарының көне эпосын жатқызады.[12.60].
Қаһармандық эпостың шығу тарихын зерттеген Е.М.Мелетинский батырлық
ертегі деп угорлар мен тунгус – маньчжур және кейбір Сібір халықтарының
әңгіме түрінде келетін эпостан басқа шығармаларын атайды. [16.204].
Орыс былиналарының білгір зерттеушісі А.Н.Афанасьев батырлық ертегі
түріне халық эпосының батырлары туралы кейінгі замандарда пайда болған
ертегі түріндегі шығармаларды жатқызады.Сонымен қатар бұл жанырға
ерлік,қаһармандық мазмұндағы қиял – ғажайып ертегілер де қосылады.[3.195].
Қазақтың батырлық ертегісі осы төрт мағынаны түгел қамтиды. Мұнда
аталған төрт түрдің бәрі бар, әсіресе, эпосқа дейінгі және жырдың ертегіге
айналған түрлері кең тараған.
Қазақта мұндай ертегілердің бар екенін тұңғыш байқаған ғалым –
академик В.В.Радлов. Ол өзінің атақты Түркі халықтары әдебитінің
нұсқалары атты жинағының қазақ фольклорына арналған томында, IX бөлімді
Батыр ертегі деп атап,оған Қан Шентей және Еркем Айдар ертектерін
енгізген.[16.205].
Қазақ ертегілерінің құрамында батырлық ертегілер бар екенін М.О.Әуезов
те айтты.М.О.Әуезов дәл осы терминді қолданбаса да бұл жанрдың екі тобын
дұрыс көрсетеді. Сол ертегілердің ішінде, - деп жазады Мұхтар Әуезов, - ең
ескірегін алсақ, бұрынғы ескі нанымды білдіретін жалмауыздар араласқан
ертегі мен кәсіп ертегілері болады.Кәсіптік ертегілерге өте көп кіретін
аңшылық, өте ескі ертегілер Еділ - Жайық, Құламерген сияқтылар
болса,бұнда иен тау,елсіз өзендерде жапа – жалғыз мекен еткен батыр –
аңшылары әңгімеге кіреді.[4.137]. Ол – хикаядан, бір жағы қиял – ғажайып
ертегіге, екінші жағы батырлық ертегіге айналады. Басқаша айтқанда, Еділ –
Жайық , Құламерген сияқты шығармалар – архаикалық батырлық ертегінің
негізін қалаған хикаялар.
М.Әуезов көне батыр – аңшылар туралы әңгімемен бірге кейінгі
замандарда туған батыр әңгімелер бар екенін айта келіп, былай деп жазады:
Қазақ ертегілерінде жоғарыда айтылған ескі түрлерінен басқа,берірек
заманда шыққан жаңарақ әңгімелер де бар. Мәселен,өлең өлшеуіне түскен
батырлар әңгімелерінің барлығы ертегі болып кеткен,батыр әңгімесін көп ел
құмартып таңдайтын болғандықтан ел қиялы бергі замандардың батырларын да
ертегінің қаһарманы қылып әкеткен.[4.200].
Сөйтіп, Мұхтар Әуезов бұл жерде батырлық ертегінің екінші тобын,яғни
жырдан туған ертегілерді айтып отыр. Бұл – кейінгі, XVIII – XIX ғасырларда
болған процесс. Мұхтар Әуезовтің берірек заманда деп отырғаны осы.
Батырлық ертегінің қарастырған Е.Костюхин де, С.Қасқабасов та қазақ халық
прозасының бұл жанры екі топтан тұратынын,оның бірі – көне дәуір тумасы да,
екіншісі – кейінгі ғасырлардың туындысы екенін көрсетті.[14.184].
Батырлық ертегілердің басты тақырыбы – ерлік пен қаһармандық және
қиындықпен мұратқа жетіп, үйлену. Неше түрлі құбыжықтармен, адам жегіш
жалмауыздармен соғысу, рудың, елдің намысын қорғау. Ерлікпен үйлену,
болашақ батырдың өзіне қалыңдық іздеп ұзақ жолға сапар шегумен байланысты
болып келеді. Бұның арғы түбінде өз руластарының ішінен қыз алуға тиым
салатын экзогамия заңы жатыр. Оның үстіне көне заманғы эндогамия заңы
бойынша,болашақ батыр тек тиісті ғана рудан қыз алуға міндетті.Міне,осы
қызды іздеп ол алысқа аттанады.Ұзақ сапарда ұшырасып жеңетін неше түрлі
мақлұқтары сөз жоқ,ерте кездегі адамдардың табиғат күштері туралы түсінік –
пайымдарын көрсетеді. Қиял – ғажайып ертегілерге қарағанда мұнда батыр тек
құбыжық жалмауыздармен ғана қақтығысып қоймайды, ол тарихи реальды
жаулармен де соғысады, соның бәрінде ол жалғыз өзі жүреді.[16.206].
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан қиял – ғажайып ертегі
мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де қалыптасуына
қатынасқан.Ол ерте заманда,алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастағанда пайда
болып, сол дәуірдегі фольклордың қасиетін бойына мол сіңірген.Түптеп
келгенде,батырлық ертегінің бір бастауы көне миф пен хикая,ал екінші өзегі
– қиял – ғажайып ертегі. Соған қарамастан,ол өз бетінше,өз жолымен
қалыптасып,дамыған. Батырлық ертегілер де жеке адамның рулық ұжымнан
дараланып шыға бастағаны және ол өзін жеке адам ретінде сезіне бастағаны
көрініс тапқан.Табиғатқа толық тәуелді әйтеуір бір адамнан басқа,керемет
күш пен қасиеттердің иесі – алып батыр тұлғасы пайда болады.Ол – алып батыр
ғана емес,небір сиқыр сырларды білетін ерекше адам, сол себепті ол өзінің
іс - әрекеттерінде аруақтарға емес, қара басының қасиеттеріне,білегінің
күшіне сенеді.Егер қиял – ғажайып ертегіде керемет көмекшілер дәріптелсе,
мұнда елден асқан батыр мадақталады,оның күші мен қимылы,ерлігі әсірелене
баяндалады. (23б. 1-2 кесте).[8.126]
Сол сияқты батырлық жырдағыдай, батырлық ертегілерде батырдың өзіне
лайық жан серігі оның астындағы тұлпары. Тұлпарсыз батыр бейнесі толық
ашылмайды. Ертегіде батырдың тұлпарына ерекше көңіл бөлінеді. Олда иесіне
сай таңдалады,батырмен бірге жасайды. Ол - әрі жүйрік, әрі адамша сөйлейді,
неше түрлі сиқырды біледі, болашақты болжайды.
Ат – ер қанаты деп дана халқымыз бекер айтпаған.Атсыз батырды
елестету мүмкін емес. Ертегілерде, әсіресе, батырлық ертегілерде батыр қиын
жағдайға түсіп қалғанда құтқаратын, ақылына ақыл қосатын тағы астындағы аты
болған. Батырлық ертегіде батырға лайық ат былайша суреттелген: ...Құлын
сағат сайын емес,минут сайын өсіпті. Алты айдың ішінде алты кез ат болып
шығыпты. Қуса жетіп,қашса құтылатын,аузымен құс тістеген ерен жүйрік
болыпты....
1-кесте.Батырлық ертегі мен батырлық жырлардың диахрондық кестесі
№ Жанр Пайда болуы Айтушысы Фольклорға Өмірде
тән нақты болуы
ерекшклігі
1 Батырлық Көне заманда, Халық, Көп нұсқалы Өмірде
ертегі ертеде, нақты уақытыауыздан болып жоқ,қиял-ға
белгісіз ауызға үлгерген жайыпқа
жеткен құрылған.
2 Батырлық Мұнда реалды тарихиКөбіне Көп нұсқалы өмірде
жыр элементтерді тарихит болған,
кездестіруге болады аңыздарға кейін
жүгіну тарихи
арқылы батырлық
ақын, жырларға
жыраулар. айналған.
2-кесте.Батырлық ертегі мен батырлық жырдың синхрондық кестесі
№ Жанр Тақырыбы Уақыт пен Образдың Сюжеттік
мен идеясы Кеңістік жасалуы құрылысы
берілісі
1 Батырлық Басты Ертегіде Халық Мұнда эпикалық
ертегі қаһарманның уақыт,кеңістік,арманынан фон,батырдың
түрлі сынақтаноқиғаның болу туған жеке дара
өтіп, мұратынаорны айтылмайдықаһарман ерліктері мен
жетуі ұжымдық
пафосаз.Және
тарихилығынан
айырылған.
2 Батырлық Елін реалды Тарихи орны, Көне Эпикалық
жыр жаулардан кейбірінде тарихта оқиғасы
қорғап, оқиғаға қатыстыболған ауқымды.
мұратына жетуіуақыты да батырлар Ерліктері
көрінеді. айқын. Тарихи
реалды
жаулардан елін
қорғайды.
Батырлық ертегінің тақырыптық ауқымы соншалықты кең емес.Мұнда екі сала,
цикл бар. Бірі – болашақ батырдың некелік сынақтан өтуі: қыздың немесе
әкесінің қиын – қиын тапсырмаларын орындау,балуандық пен мергендік сыннан
сүрінбей өту,жаяу жарыста жеңіп шығу және тағы басқа. Екіншісі - әр түрлі
ғажайып мақлұқтармен және жау елдің қолымен соғысып, елінің намысын қорғау.
Осы екі тақырыптық цикл кейін қаһармандық эпосқа көшеді,бірақ онда
кейіпкердің балаа кездегі ерлігі жеке тақырып болып қалыптасады.
Батырлық ертегі сюжеттің өрілуі осы екі тақырыптық циклге сәйкес,яғни
бұл жанрдағы шығармалар екі үлкен бөлімнен тұрады деуге болады. Бірінші
бөлім - некелік сынақ. Бұл қиял – ғажайып ертегіде де кездеседі, яғни
бірінші тақырып стадиялық жағынан екінші тақырыптан бұрын шыққанын
көрсетеді.
Ал, екінші тақырып туған елдің намысын қорғау актуальды болып тұрғанда
пайда болған, яғни қаһармандық эпостың аз – ақ алдында немесе сонымен бірге
қалыптасады. Сол себепті бұл тақырып екі жанрға бірдей ортақ. Батырлық жыр
барлық жанрдан басым түскенде бұрынғы ертегідегі аңшы – мерген енді батырға
айналады.[16.208]
Батырлық ертегінің стилі де өзіндік белгілерімен сипатталады.Мұнда
асықпай баяндау, біраз эпикалық тыныс байқалады. Батырдың жаумен айқасы
шабытты түрде баяндалады. Осы қасиеттері мен тақырыбы батырлық ертегіні
қаһармандық эпосқа барынша жақындатады. Қаһармандық эпостағы батырдың
бейнесі, оның мінезіндегі ерлік пен қайсарлық,батырлық ертегінің негізінде
дамығанын байқатады. Халық прозасының бұл жанры батырлар жырының, яғни эпос
жанрының аса маңызды қайнар көзінің бірі.
Алайда, қаһармандық эпоспен салыстырғанда батырлық ертегіде
оқиғалардың баяндалуы ен құлашты эпикалық түрде емес, ерлік істердің пафосы
батырлар жырындағыдай бұқаралық сипатта болмайтынын аңғартады. Мұнда ел
басындағы нәубет, қиыншылық, жалпы халық өмірі қаһармандық эпостағы
деңгейде әңгімеленбейді.
Қазақтың батырлық ертегілері шығу тегі мен сюжетінің сипатына қарай
үлкен екі топқа бөлінеді. Бірінші топта – көне, архаикалық батырлық
ертегілер болса, екінші топта кейінгі дәуірде, XYIII – XIX ғасырларда
жырдан туған ертегілер.
Архаикалық батырлық ертегінің сюжеті кейіпкердің бүкіл өмірбаянын
қамтиды: а)пролог, кейіпкердің туу тарихы; ә) болашақ батырдың үйлену
тарихы; б)кейіпкердің үйленгенннен кейінгі өмірі.
Екінші топтағы ертегілердің сюжеті мұндай кең көлемді қамти
қоймайды,яғни биографиялық цикл түгелімен болмайды. Бұл ертегілердің
негізгі тақырыбы – рулар мен тайпалар,қалмақтар мен қазақтар арасындағы
ұрыс, жанжал, бір ру батырының екіншіден кек алуы. Кейде ертегі сюжеті
кейіпкерлердің ұрпағы туралы эпилогты да қамтиды. Екінші топты құрайтын
ертегілер – батырлар жырының прозалық үлгілері.
Енді аталған екі топқа кіретін бірнеше ертегілерді талдап, сипаттайтын
болсақ, С.Қасқабасов өз еңбегінде, қазақ батырлық ертегілерінің ішіндегі ең
көнелердің бірі – Керқұла атты Кендебай ертегісін жоғарыда көрсетілген,
сюжеттік желіге салып талдап көрсетеді. С.Қасқабасов: Бұл ертегінің сюжеті
– кейіпкердің өмірбаяны да, тақырыбы – ерлікпен үйлену және жаудан кек алу.
Демек, бұл нағыз классикалық түрдегі көне ертегі – дей отырып, былай
талдайды:
Біріншіден, көне батырлық ертегіге тән қаһарманның тууы мен ғажайып
өсуі: Кендебай ай сайын емес, күн сайын өсіпті, алты күнде күліпті, алпыс
күнде жүріпті; алты жылда алып жігіт болыпты, дейді ертегі.
Екіншіден, бала кезінен өте күшті асқан мерген болып, керемет ерлік
көрсетеді: алысқанын ұра беріпт, күрескенін жыға беріпті, шыңырау құдыққа
құлаған атандарды жаоғыз тартып шығара беріпті, көкжалды құйрығынан ұстап
алып, бұлғап – бұлғап лақтырып кеп жіберіпті.
Үшіншіден, батырға лайық аттың туып, өте жылдам өсуі. Ол адамша сөйлей
біледі, алдағыны болжап, өткенді біліп отырады. Желден де құстан да жылдам,
ақылды да айлалы ат – кейіпкер-батырдың жан серігі.
Төртіншіден, батыр ел намысын қорғаушы. Ол тыныш жатқан елді шауып
кеткен ханның еліне барып, оның қиын тапсырмаларын орындап тұтқынға түскен
халқын, малын алып қайтады.
Бесіншіден, ол кәдімгі батырға лайық ерлікпен үйленеді, яғни ертегіге
тән қаһармандық үйлену салтын орындайды.
Алтыншыдан, батыр жеті басты дәумен де, алып арыстанмен де, жәдігөй
сиқыршы жалмауыз кемпірмен де жалғыз өзі шайқасады, оған бұл жерде ешкім
жәрдем етіп, араласпайды, -дей келе, С.Қасқабасов бұл жанрдың басқа да
қасиеттері бар екенін айта келіп, ертегінің сюжеттік схемасын көрсетеді:
I. Пролог
1. Кейіпкердің ата – анасы турылы баяндау.
2. Болашақ батырдың тууы, жылдам өсуі, алғашқы ерлігі.
3. Батырға лайық аттың тууы, өсуі.
II. Басталуы
1. Кендебайдың жетім балаға жолығуы, шапқыншылық жайлы естуі;
2. Кендебайдың алты аққумен тілдесіп, айқасуы.
III. Негізгі оқиға
1. Тұтқынға түскен Мергенбай батырды іздеуі;
а) Керқұлаға тіл бітіп, оның батырға берген кеңесі;
ә) Мергенбайды шапқан ханның еліне келуі;
б) – ханның сиыршысын жіберіп, өзі малшы болуы.
в) – алтын құйрықты құлынды іздеп шығуы;
г) – Керқұланың от дариясынан алып өтуі;
ғ) – үлкен аралдағы тоғыз құлынды алып қашуы;
д) – жолда жеті басты жәуді, алып арыстанды, жалмауызды өлтіруі;
ж) – алтын құйрықты құлындарды ханға тапсыруы;
з) – хан жеті басты дәуді, арыстанды,жалмауызды өлтіруін талап етуі.
2. Разы болған ханның тұтқындағы Мергенбайды, адамдарды, малды
босатуы.
3. Хан кіші қызын Кендебайға қосуы, той қылды.
IV. Соңы
1. Кендебай еліне келіп, ұлы той жасауы.
Міне, бұл архаикалық батырлық ертегіге тән сюжеттік схема, бірақ ара –
тұра өзгерістер болуы мүмкін,кейде негізгі оқиға жемісіне қосымша мотивтер,
эпизодтар мен толықтырылуы ықтимал. Бірақ, С.Қасқабасов ұсынған сюжеттік
схема барлық батырлық ертегілерде толық сақталады. [14.210-211].
Осындай ертнгілердің бірі – Ер Төстік. Мұнда бәрі бар. Алдымен бас
кейіпкер Төстіктің өзін алайық. Оның туып өсуінің өзі ерекше: бір айда бір
жастағы баладай, үш айда үш жастағы баладай, бір жылда он бестегі жаңа
өспірімдей болып, екі жасында алысқан кісілерін алып ұратын бала болады.
Садақ тартып үйренеді,тартқан садағын тоғыз қабат кетпеннен
өткізеді.[15.5].
Ер Төстік - мазмұндық желісімен, функциясына қарағанда, ең ескі
ертегілердің бірі екендігін бірден аңғартады. Мұнда, сюжеттің түп төркіні
алғашқы қауым кезінде болған ер балаларды кәмелеттік сынақтан өткізу салтын
меңзейді. Әкесінің Төстікті жалмауыз кемпірге беруі, оның баруы, одан қашып
жер астына түсіп кетуі, онда небір ғажайып оқиғаларды басынан кешіруі –
мұның бәрі сол әдет – ғұрыптан хабар береді. [19,40-96].
Бұл ертегінің көнелігінің тағы бір белгісі – батырдың жер астына
түсіп, бірнеше патшалықты аралауы, оған Көлтаусар, Желаяқ, Таусоғар сияқты
әр түрлі ғажайып кейіпкерлердің жолдас болып, қайтар жолда өз
мекендерінің шекарксынан әрі қарай шықпай қалып қоюы. Мұның бәрі көне
замандағы шамандық наным бойынша бақсы үш әлемді (аспан, жер, жер астын)
шарлай алады, деген түсінікпен байланысты. Бұл туралы В.М.Жирмунский былай
деп жазады: Аталмыш ертегілік сюжеттің негізінде кейіпкердің о дүниеге,
өлгендер патшалығына барып қайтауы туралы көне мифологиялық түсінік жатыр.
Бұл типтес сюжеттер Алтай батырлық ертегілеріне және түркі халықтарының
ескі шамандық нанымымен тікелей байланысты.[9.79]. Ал, қазақтың көне
батырлық ертегісі Сібірде тұратын алтай , шоры, хакас, тува сияқты
халықтардың ертегілік эпосымен туыстас. Олардың ұқсастығы тақырыбында ғана
емес, ертегілердің сюжеті мен мазмұнында, кейіпкерлерінде. Жалпы мақсат,
идея бір. Осы жайлы В.М.Жирмунский мына сөзі дәлел бола алады: Батыр
ертегідегі сюжеттер мен мотивтердің архаикалық сипаты бұл жанрдың көне
екенін, Орта Азиядағы көшпенді түркі халықтарыеың ежелгі дәуірінде, қазақ
халқының жеке тарихи өмірінен бұрын пайда болғанын көрсетеді. Алайда,
халықтың әріқарай тарихи дамуы жағдайында қазақтың батырлық ертегілері
рулық және тайпалық аңыздармен, Таласпай мерген туралы ертегідегі Қобыланды
сияқты ертегіге енген батырлардың аттарымен немесе қазақ халқының тарихи
жауларының есімдерімен байланыстыратын тарихтық сипат алған.[11.300]
Қазақ батырлық ертегілерінің екінші тобында рулар мен тайпалардың,
тарихи адамдардың аттары кездеседі, кейбір тарихи оқиғалардың эпизодтары
баяндалады. Мұндай ертегілердің көпшілігі қаһармандық эпостың әсерімен
пайда болған немесе жырдың өзінен туған. Мысал үшін сондай бір-екі ертегіні
қарастырсақ. Әулие батыр мен оның ұлы Орақ.
Бұл ертегінің тақырыбы – қазақ пен қалмақтардың жауласуы, ал, мазмұны
түгелімен осы екі халықтың соғысына құрылған. Ертегінің сюжеттік желісі
ұзақ, бірнеше ішкі сюжеттен тұрады, сонымен бірге сюжет бірнеше стадиялық
қатпарды қамтиды. Сюжеттік схемасы мынадай:
I. Пролог:
1. Әлеукенің 9 баласы қалмақтармен соғыста қаза табады.
2. Баласыз қалған Әлеуке әулие-әнбилерді аралап, тәңірден бала
сұрайды. Түсінде оған Баба Түкті Шашты Әзіз әйелінің бір ұл, бір қыз табады
деп аян береді.
3. Дүниеге Орақ пен Қарлығаш келеді.
II. Негізгі оқиға.
1. Әлеукенің Әліби деген досы жаудан кек алуға аттанады.
2. 7 жасар Орақ бірге шығады.
3. Ол қалмақ қолымен жалғыз соғысады.
4. Орақ алданып тұтқынға түседі:
а) қалмақтар оны зынданға салып тастайды: содан кейін аралға апарып
тастамақ болады;
ә) Орақ қайықтағы қарауылды суға лақтырып, аралға шығады;
б) елсіз аралда өлермен болған Ораққа Баба Түкті Шашты Әзіз Қарақұс
бейнесінде келіп, оны еліне апрып салады.
5. Орақтың елін Қодар құл билеп алған. Орақ Қодарды өлтіріп, елін
жауыздан құтқарады.
6. Қалың қолмен қалмаққа барып, жалғыз өзі бәрін қырыды, 9 ағасын
өлтірген қалмақ батыры Көбіктіні жекпе – жекте жеңеді, онымен
достасады.
III. Аяқталуы.
Жауды жеңіп келген Ораққа әкесі тағын береді.
Міне, бұл ертектің сюжеттік желісі жалпы батырлық ертегінің сюжеттік
схемасынан алшақ емес, көне батырлық ертегі мотивтері де ұшырасады,
қаһармандық эпостың да дәстүрі бар (қалмақпен соғыс, тұтқынға түсу, Баба
Түкті Шашты Әзіздің көмегі,ағаларының кегін қайтару).
Жалпы, бұл ертегіде батырлық жырдың әсері басым және айқын сезіледі.
Ертегінің мазмұнына қарағанда, бұл бір кезде жыр болған болу керек. Демек,
Әлеуке батыр мен оның ұлы Орақ - жырдың батырлық ертегіге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Талап колледжі
Курстық жұмыс
Пәні:Қазақ әдебиеті
Тақырыбы: Ертегіде ер арманы жырланған
Орындаған:К-
41тобының студенті Мукажанова Г.
Қарағанды 2010
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3
I тарау Ертегілердің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...4
1.1 Қазақ ертегілерінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Фольклор және қазақ ертегісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
II тарау Батырлық ертегінің құрылымдық ерекшелігі ... ... ... ... 13
2.1 Батырлық ертегінің жанрлық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктері ... ... ... ...15
2.3 Батырлық ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығы мен
айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
К І Р І С П Е
Фольклортану ғылымында кештеу қолға алынып, біршама зерттелген
халық мұрасы – батырлық ертегілер.Батырлық ертегілер өзіндік қалыптасу және
дамуы жағынан тек бір ғана дәуірдің рухани құндылықтары емес, онда сандаған
ғасырлардың шытырман оқиғаларының сәулесі мен ізі бар. Өкінішке қарай
тұрақты жазу-сызу өнерінің болмауынан дер уақытында бұндай құндылықтарымыз
хатқа түспей, көптеген ертегілер уақыт жағдайымен ұмыт болып, көзден таса
болып үлгерген.
Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты мәдени өмірде сандаған оң
өзгерістер болды. Соның ішінде ұлттың өшкені қайта оралып, мүлде тыйым
салынған Кеңес дәуіріндегі тақырыптарды қайта қарауға мүмкіндік туды.
Мәселен, қазақ фольклорындағы дінге қатысты мұралар, ұлттың рухы ретінде
танылуға тиісті қазақтың фольклоры жан-жақты тексеріле бастады.
Қазақ ертегілерінің жиналуы мен қатар түгелдей тексеру, зерттеу
мәселелеріне А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.О.Әуезов, М.Марғұлан,
Ә.Қоңыратбаев ерекше үлес қосса, қазіргі фольклортану ғылымында бұл
мәселеге қатысты монография көлемінде тың зерттеулер жасаған академик
С.Қасқабасов және профессор Е.Тұрсынов болды. Ең алғаш ертегілік проза
және аңыздық проза деп бөліп, оған жататын жанрлардың түрін анықтап,
өзіне тән сипаттама берді.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Ертегіде ел арманы жырланған.
Курстық жұмыстың мақсаты:Ертегілердің мазмұнын ашып,толық мағұлмат алу.
Курстық жұмыстың міндеті: Ертегінің ерекшелігі, халық арасындағы
өзгешелігі, балаларды мәдениеттілікке, адамгершілікке, инабаттылыққа тағы
да басқаларына тәрбиелейді.
Курстық жұмыстың өзектілігі:Ертегінің халық арасындағы орны. Ертегіде
халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, мәдениеті жырланған. Балалар көбінесе
ертегідегі кейіпкерлерге ұқсағысы келіп, ертегіні көп оқиды.
I тарау Ертегілердің зерттелу тарихы
1.1.Қазақ ертегісінің қалыптасуы мен тарихы
Ертегі халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі.Ғажайып хал,қиял
әңгімелері,орасан уақиғалы қызық әңгімелер,салтпен,тарихпен байланысты
оқшау әңгімелер бәрі де ертегілердің түрлері.Фольклор жанрының теориясына
сәйкес халық прозасындағы батырлық ертегілерді бір жүйемен зерттеп, оның
жанрлық құрамын ашу. Әрбір жанрдың шығу, даму процесін көрсету, батырлық
ертегінің өзіндік спецификасын тарихи-салыстырмалы әдіс бойынша, халыққа
тән типологиясын анықтау.
Ең негізгі зерттеу нысаны – батырлық ертегілердің табиғатын жан-
жақты қарастырып, көрсету.
Жалпы ертегінің ауыз әдебиетінде алар орны жайлы, қай халықтың
болмасын алтын қазынасы, мол мәдени мұрасы туралы айтылды. Сонымен қатар
батырлық ертегілік прозаның пайда болу процесін, оның көркем жанрға
айналуына шолу жасалды. Батырлық ертегі басында адамның еңбек процесінде
дүниені, өмірді танып-білу мақсатында пайда болған миф, хикая, аңшылық
әңгімелерден шыққаннан бері талай ғасырларды қамтитын тарихында ертегі
жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсінік – пайымдарының ықпалын,
олардың ізін кейінгі заманға жеткізеді. Әсіресе, феодалдық қоғамның бүкіл
шындығын көркемдеп бейнелейді. Қазақтың батырлық ертегілерінде көбінесе,
хандық – феодалдық қоғамның көрініс табуы осыдан. Жалпы, ертегі фольклордың
барлық жанрымен араласа, біртұтас фольклорлық жүйенің құрамында дамыды.
Екінші тарауында батырлық ертегінің типологиялық
ерекшеліктеріне тоқтала отырып, батырлық ертегілердің басты тақырыбы –
ерлік пен қаһармандық және қиындықпен мұратқа жетіп, үйленуі.
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан қиял-ғажайып
ертегі мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де
қалыптасуына қатысады. Сонымен бірге батырлық ертегінің сюжеттік дамуын,
эпоспен байланысын, өзіндік жанрлық ерекшелігі айқындалды. Батырлық
ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығы мен айырмашылығы және басқа ұлт
өкілдерінің ауыз әдебиетіндегі ертегілердің жақындығы мен алшақтығы
пайымдалды.
Ойымызды түйіндей келе, қазақтың батырлық ертегілері қазақ
фольклорында ертеден қалыптасып, әр кезеңде жалғасын тауып, түрлі
оқиғаларға қатысты дамыған. Оның нақты бастаулары ерте дәуірлерде жатыр.
Дер кезінде жинақталып жүйеленбегендіктен, олардың көбі ұмыт болып қалған.
Жалпы ертегілерінде, әсіресе, батырлық ертегілерде халықтың арман-
тілек, мақсат-мүдде бірте-бірте өсіп-өркендеу арқылы көлемді эпикалық
шығармалар туғызуға ықпал еткен. Оның нақты сыр-сипатын ашып, поэтикалық
болмыс-бітімін саралаудың ең бір күрделі тақырып бола алатындығын осыдан
аңғаруға болады.
Сондықтан ертегілердің табиғатын тану – қазақ халқының тарихын тану
болмақ.
1.2.Фольклор және қазақ ертегісі
Сөз өнеріне, көркем дүниеге айналған фольклор жанрларының басты
функциясы – эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Ол жанрлар шығармаларында
өмірді бейнелеу тікелей танымдық мақсат көздемейді, керісінше, адамды
иландыру, сол арқылы тыңдаушыға үлкен әсер ету мақсатын көздейді, оны
ләззатқа бөлуге тырысады. Қазақ халық прозасының ертегі жанрлары түгелдей
осындай қызмет атқарады.
Фольклордағы қазақ ертегілерінің мәні жайлы С.Қасқабасов былай деп
жазды: Фольклорлық проза шығармаларын айтылу, пайда болу мақсатына қарай
үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық мақсат көздейтін шығармалар
құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа жаратылыстың, дүниенің, адамды
қоршаған нәрселердің және неше түрлі жан-жануарлардың пайда болуын, олардың
мінез-құлқын түсіндіреді. Екінші топқа мағлұматты мақсатпен айтылатын
шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі-үш адамның сұхбаты, әңгімесі
түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында болған ғажайып
оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді (хикая, меморат - әңгіме).
Үшінші топтың шығармалары көркемдік – тәрбиелік мақсатпен айтылады. Бұл
шығармалардың көркемдігі жоғары,сюжеті дамыған болып келеді. Бұған
классикалық ертегілердің барлық түрі кіреді.[14.32]
Фольклорлық проза шығармалары табиғатқа табынушылықтың салдарынан да
пайда болады.Ондай әңгімелер мен мифтердің алғашқы мақсаты – адамға қас
табиғат күштеріне қарсы күрес. Сондықтан олардың мазмұны – адамның кейбір
ғажайып мақлұқтармен кездесіп,қақтығысуы,солармен соғысуы болып
келеді.[10.184].
Бірте-бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысып
тікелей бейнелеуден арылады,ол енді көркем жанрға айнала бастайды. Сөйтіп,
басындағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем шығарма бола бастайды. Осы
жайлы Бердібаев Р. : Шығарма құрылысының қарапайымдылықтан күрделікке
ауысуы іс-әрекетті төтелеп баяндаудан гөрі диалог монологтар арқылы беруге
ұмтылушылықтың бой көрсетуі олардың жаңа деңгейге көшуінің де көрсеткіштері
болып саналмақ [5.60б.].
Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен
ертегі деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М.
Ғабдуллиннің оқулығында қазақ ертегілерін бөліп жіктеуде М. Әуезов пен
Х.Жұмалиевтің ұсынған принципі бойынша, ертегілерді мазмұнына, әр алуан
ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлді. Олар:
а) қиял-ғажайып ертегілер;
ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер;
б) тұрмыс-салт ертегілері және аңыздар [6. 96б.].
Демек, М. Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше жанр бар
екендігін аңғарып, оны М. Әуезовтың пікірімен қосыла отырып, аңыз-әңгіме
деп атайды. Бұл жанрды жіктеудегі ғалымның критерийі – шығарма оқиғасының
шындығы, өмірде болғандығы. Бұл да М. Әуезовтың пікірінен шыққан.
М.О. Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында кейін 1939 жылы Л.
Соболевпен бірігіп жазған еңбегінде одан соңғы зерттеулерінде де ертегі
жанрын арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген. Ғалым халық
прозасында ертегіден басқа да жанрлар бар екендігін анықтап, оларды бірде
аңыз ертегілер, бірде аңыз-әңгімелер деп атады. [4.7-36б.]. Ал, аса
көрнекті ғалым, фольклортануы теориясының негізін қалаушылардың бірі В.Я.
Пропп халық прозасын екі үлкен салаға бөледі: ертегі және мазмұнына ел
сенетін әңгімелер [19-40б.].
1948жылы жазған еңбегінде М.О.Әуезов қазақ ертегісін классификациялау
мәселесінде Европа мен Россия ғалымдарының тәжірибесіне сүйену керектігін
айта келіп, былай деп жазады:
Ендігі тереңдеп тексерулерде қазақ ертегісін де сол Аарне каталогына
салыстырып, сол әдіспен зерттеп ұғынуымыз керек [4.25].
Қазақ ертегілерінің көбі жиылып жазылмағандықтан қазір де біз бұл
әдісті қолданбай отырмыз. Орыс халқының 2136 ертегісін Андреев жиылған,
басылған күйде қолына алып отырып, тексеру жасаса, қазақта ертегі байлығы
бірнеше жүз-ақ болып жазылған. Талай жүздеген ертегілер әлі қағаз жүзіне
түскен жоқ.
Барлық ертегі қоры жиналып топталмай тұрғанда Аарне каталогынан
қазақ ертегілерінің барлық орындарын көрсетіп жіктеу мүмкін емес.
М.О.Әуезов қазақ фольклортану ғылымында тұңғыш рет қара сөзбен
айтылатын бір тектес шығармаларын жеке-дара бөліп алып, жанр ретінде
қарастырады.
Қара сөз үлгісіндегі фольклорды М.О.Әуезов ертегі, аңыз ертегі, күй
аңызы деп саралағанда, ол критерий және шығарманың тілдік, стильдік
ерекшеліктерін алған. Бұл сол кез үшін үлкен табыс екендігін атап айтуымыз
керек.Сөйтіп, М.О.Әуезов халық прозасын ғылыми тұрғыдан классификациялауды
ұсынып, оның басты шарттарын белгіледі.
Кейінгі жылдары С.Қасқабасов ертегінің ішкі жанрлық ерекшеліктерін
ескере отырып, ертегілерді өз ішінен:
а ) жануарлар жайындағы ертегілер;
ә ) қиял – ғажайып ертегі;
б )батырлық ертегі;
в ) новеллалық ертегі;
г ) сатиралық ертегі;
деп жіктеп, әрқайсысына жеке-жеке түсінік берді. Ал, батырлық ертегілерді
З.Ш.Искакова төрт топқа бөледі. Біріншісі – ең көнесі, онда аңшы-мергеннің
алуан түрлі ғажайып хайуандармен, неше түрлі мифологиялық құбыжықтармен
кездескені туралы айта отырып, оған Еділ-Жайық, Құламерген, Аламан мен
Жоламан, Жерден шыққан Желім батыр ертегілерін жатқызады. Екінші топқа
Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай сынды классикалық ертегілерді
жатқызса, үшінші топқа батырлар жырының қара сөз түрінде айтылған нұсқалары
құрайды, оған Алты жасар Алпамыс, Ақбілек-Тұрғын бала, Ер-Тарғын,
Көрұғлы, Нарық батыр, Ер Көкше мен оның ұлы Орақ ертегілерін бөлсе,
төртінші топқа Дотан батыртәрізді дастанға айналған ертегілерді
қарастырады.
Ертегі жанрының қай түрі болмасын түп төркіні – алғашқы қауымда пайда
болған көне миф, аңшылар туралы әңгіме, хикая және әр түрлі кәде-ырымдар
мен аңыздар. Ертегі жанры өзінің қалыптасу процесінде осы жанрлардың
қасиеттерін бойына сіңірген, олардың кейбіреуін молырақ, бағзыларын азырақ
пайдаланған. Солардың ішінде қайсыбір жанрлар өз бетімен жоғалып, мүлде
ертегіге айналып кеткен. Соның бірі – миф. Әрине, мифтің ертегіге айналу
процесі жылдам болған жоқ, ол ұзақ әрі күрделі жол, бірнеше кезеңнен өткен
[18.20].
Миф – алғашқы рулық қауымның қасиетті деп саналған құпия әңгімесі.
Сондықтан ол кезде оны әркімге және кез келген жерде айта бермеген. Мифтің
айтылатын кезі кәмелетке жеткен жастарды сынақтан өткізіп, шынықтыруға
арналған неше түрлі кәде-ырымдар мен жоралғы жасалатын мезгіл. Кәмелеттік
сынақ барлық рулық қауымда болған салт: он бес пен он жеті жас арасындағы
ер балаларды жеке бөліп алып, елсіз жерде оларды ержеткеннің белгісі деп
түрліше сынақтардан өткізген: денелерін кесіп дақ, ен салған, мұрнын,
құлағын тескен, сүндетке отырғызған, тағы да басқа небір қорқынышты ырымдар
жасаған. Осының бәріне төзіп, барлық сыннан өткен баланы енді бала емес,
жігіт болды және ол өліп, қайта тірілді, яғни басқа адам болды деп санаған.
Оған енді үйленуге рұқсат берген. Шыдамдылық танытып, сынақтан, абыроймен
өткен жігіттерге сенім білдіріп, оларға қасиетті әрі құпия әңгімені айтатын
болған. Ол әңгімеде, яғни мифте, дүниенің жаратылып, аспан әлемі жайында,
рудың төтемдік бабасы, ілкі ата мен жасампаз қаһармандар туралы, олардың іс-
әрекеті жөнінде фонтастикалы түрде баяндалған. Мұның бәрін ақиқат, шындық
деп қабылдаған, мифте кәміл сенген [19.96].
Уақыт өтіп, қоғам дамып, адам санасы өскен сайын бұл миф-әңгімелер
бірте-бірте кәмелеттік ырымдардан бөлек айтылатын болған да, бара-бара
қасиетті деген сипатынан айырылған. Енді мифті тек кәмелеттік сынақтан
өткен жігіттерге ғана емес, сондай-ақ жас балалар мен әйелдерге де айтатын
болған. Жалпы барлық жұртқа айтыла бастаған. Сөйтіп көне миф құпия болудан
қала бастады. Осының нәтижесінде мифті айтушы енді оған өз жанынан оқиғалар
қосатын болды, яғни миф өзгере бастады. Мифтің оқиғалары аспан кеңістігінде
емес, адам қоғамындағы іс-әрекет болып көрсетілген, бұрынғы мифті ілкі ата
мен жасампаз қаһарман орнына ру мен тайпа басшылары, ал уақыт өте келе
қатардағы аңшы-мергендер бейнелейтін болған. Мифтің қасиетті және құпиялы
сипатының жоғалуы мифке сенуді де әлсіреткен, ондағы іс-әрекеттер мен
кейіпкерлерді де өзгерткен. Олар енді біраз болса да мадақтамайтын болды.
Қоғамдық саналық өзгеру барысында миф ежелгі сипатарын бір-бірлеп
жоғалтып отырды. Қасиетті және ақиқатты дәл есептелген сипатынан айырылған
соң, ондағы оқиғалар да дәуіріне байланысты өзгеріске ұшыраған. Енді
оқиғалар бұрынғыша әлемнің жаратылуы, алғашқы адамдардың пайда болуы сияқты
болмай, қоғам басшысының немесе қауымның қатардағы бір мүшесінің керемет
нәрсемен кездесуі болады, іс-әрекеттер бүкіл аспан әлемінде емес ел ішінде,
адамдар арасында болады, ал, мифтік дәуір ертегіге тән белгісіз уақыт болып
алмасады.
Соның салдарынан іс-әрекеттің нәтижесі де баяғы мифтік сипаттан айырылады.
Басқаша айтсақ, мифтік мотивтік (этиологиялық) белгісі жоғалады. Осылай
мифтің ертегіге айналу барысында бұрынғы көлемі тарылып, әңгіме жеке бір
адамның тағдырын баяндайтын жағдайға келеді: сөйтіп, миф бірте-бірте
хикаяға, одан ертегіге айнала бастайды. Егер хикаяда қиял әлі де көркем
түрде болмаса, ертегі де қиял-ғажайыптан сипат алып, көркем тәсіл ретінде
қолданылады. Егер миф жанры адамзат тарихының қоғам ретінде қалыптасу
процесінің ең басында пайда болса, ертегі көркем жанр, сөз өнері болып,
адамзаттың алғашқы қауымнан таптың қоғамға өткен тұсында қалыптасқан.
Ертегінің бір тамыры – алғашқы рулық қоғамда өмір сүрген адамдардың
аң аулап жүргенде, жолға шыққанда басынан кешетін оқиғалар жайындағы
әңгімелер. Алғашында шын болған оқиға негізінде айтылған әңгімелер
(меморат) бірте-бірте ел арасына жайылған сайын қоспалармен толықтырылып
хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен. Мұндай процесті, Жаңа Гвинея
тұрғындарының фольклоры мен этнографиясын зерттеген б.н. Путилов жақсы
аңғарды. Ол сондағы ру мен тайпалар фольклорында миф, меморот-әңгіме, хикая
қатар өмір сүретінін, ал ертегі жанрының тек нышандары ғана бар екендігін
айтады. Б.Н. Путилов былай деп жазады: Аңшылар әңгімелері – меморат
сипатында келеді. Оларды кейбір детальдар ойдан шығарылған, кей нәрселер
әсіреленген, әрленген, бірақ негізгі мазмұны – шындық, кейіпкерлері өмірде
болған адамдар. Оқиға болған жер, жалпы қоршаған орта – нақты, ал, әңгімеде
сақшылардың күнделікті ісі, әдеті, тәжірибесі мен салты анық бейнеледі.
Аңшылар әңгімелерінде біршама сюжет бар және йиклдердің алғашқы нанымдары
сезіледі. Қысқасы, бұл әңгімелер бір рет қана айтылып, ұмытылып қалатын
кездейсоқ хабар емес, бұл – халық процесының белгілі бір жанрлық құбылысы.
Аңшылар әңгімесін мифтен екі маңызды нәрсе алшақтатып тұрады.
Біріншісі – кейіпкерлер мифтік әлемнің қаһарманы емес, кәдімгі ауыл тұрғыны
– аңшы, мерген. Екіншісі – мифте бәрі жақсы аяқталса, мұнда кейіпкер кейде
опат болады [20.168б.].
Осы көне қауымда пайда болған меморат түрінде айтылатын аңшы-мергендер
жайындағы әңгімелер қазақ ертегілерінің құрамында аз орын алмайды. Әрине,
олар біздің ертегіде сол ежелгі замандағы күйінде емес, көркемделген,
әсіреленген, яғни көркем фольклорға айналған формада көрінеді. Кезінде
М.О.Әуезов пен Е. Ысмайловтың қазақ халқы айтқан көне түрлерін атасақ –ең
ескілері аңшы-мергендер жайындағы ғажайып ертегілері болу керек. Мерген
болғанда берідегі шындыққа жақын салт ертегісіндегі мерген емес, өзгеше
қиял дүниесінің ішінде әрекет ететін мергендер - деп жазуы тегін емес. Осы
ойын әрі қарай жалғастырып, ғалымдар былай деп жазады: бұл Еділ-Жайық,
Құла мерген, Жерден шыққан Шелім батыр, Аламан мен Жоламан сияқты
ертегілер [4.48б.].
Мергендер жайындағы ертегілермен қоса ер, батырлар жайындағы ертегілер
жүреді. Осы мерген мен ерлер жайындағы қиял ертегілері бір қазақ емес,
жалпы Орта Азия халықтары ертегілерінің де ескісі болып саналады.
Б.Н. Путилов: Қазақ айтатын қиял ертегісінде адамзаттан мерген
араласса немесе ғажайып жер, ай десе, аузы, күн десе көзі бар күн астында
Күнекей сұлу, жалмауыз, қазық аяқ, қарға тұмсық кемпір, жезтырнақ, жалғыз
көзді жалмауыз, жеті басты жалмауыз және немесе алуан алып араласады
[20.92].
Көріп отырғанымыздай хикая жанрының да ертегіге негіз болып, кірігіп
кеткенін көріп отырмыз. Алғашқы қауымдағы мифтік ұғымдар туғызатын кейбір
ғаламат мақлұқтар (жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, дию, албасты т.б.) бұрынғы
аңшылар әңгімесіне кірігіп әңгіме туғызады. Хикая жанры мифтің өзімен бірге
ертегіге де айналады. Оның ертегі құрамында жүретін сондықтан. Бірақ мифтің
ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі қатар өмір сүреді, сол себепті миф
әлсіреп, хикая өзінше жеке айтылып, ел арасына тарайды. Қазақ халық
прозасында осы процесс түгел дерлік із қалдырған. Көне мифтің көмескіленіп
жеткен жұрнағының болуы, хикая жанрының жекеленіп, классикалық түрде
сақталуы, оның ертегі құрамында айтылуы, - міне, осының бәрі халық
прозасының қарапайымдылықтан көркемдікке қарай дамуының іздері, оның
жанрларындағы қиялдың ғажайыпқа айналуының сатылары [14.18б.].
Бұл айтылып өткен сатылар барлық ертегі түріне тән. Соның ішінде
батырлық ертегінің жанрлық негізі. Батырлық ертегі дегенде есімізге ойдан
шығарылған ба, әлде түркі негізі бар ма деген сұрақтар туындайды. Бұл
туралы Қасқабасов С. өз еңбегінде дәлелдеп көрсетіп кеткен. Ол: Батырлық
ертегі жанры өз-өзінен немесе ойдан тумаған. Оның негізін қалаған көне
прозалық жанрлар алғашқы қауымдық қоғамның түсініктері мен салтын, әдет-
ғұрпын, яғни сол заманның шындығын өзінше бейнелеген. Ертедегі бізге қиял-
ғажайып болып көрінетін кейбір нәрселер – бір кездегі болмыстық, құбылыстың
сәулелері. Тағы бір ескеретін жағдай, ертегінің пайда болып, қалыптасуының
алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға
сенген, себебі ол шақта ертегі өз төркінінен алыс кете қоймаған, сондықтан
көркемдік қызмет те атқармаған [14.185].
II тарау. Батырлық ертегілердің құрылымдық ерекшелігі
2.1. Батырлық ертегінің жанрлық сипаты
Батырлық ертегідегі жанрлық сипатына келер болсақ, қиял элементі
мифте де, хикаяда да, аңызда да бар, бірақ мұнда қиялдың сипаты мен
нысанасы басқаша. Бұл жанрларда қиял эстетикалық мәнге ие емес, ол
шығарманың мазмұнынан тыс дамымайды, өйткені белгілі бір түсінікпен,
пайыммен байланысты болады, соған қызмет етеді. Бірақ соның өзінде де қиял
– жалған деп қабылданбайды, сол себепті, ол көркемделмейді, яғни саналы
өтірікке негізделмейді. Егер шығармада сәл жалғандықтың нышаны білінсе, ол
миф, хикая, аңыз болып саналмайды.
Фольклорлық жанр болып қалыптасқан классикалық батырлық ертегіде қиял
мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан көркемделіп, ғажайыпқа айналады
және біршама өзінше дамып отырады.
Қазақ фольклорының құрамында таза қиялға құрылған жанрлар да бар. Ол -
өтірік өлеңдер мен сатиралық ертегілер, қулар жайындағы әңгімелер.
Батырлық ертегі, жалпы ертегі жанры – аңыздық прозаның дамыған,
көркемделген түрі, яғни көркем проза. Оның мақсаты – тыңдаушыға ғибрат беру
ғана емес, сонымен бірге эстетикалық ляззат беру. Басқаша айтқанда, ертегі
жанрының функциясы кең, ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық роль
атқарады.
Батырлық ертегінің бүкіл жанрлық ерекшеліктері осы екі функциядан
шығады. Сондықтан ертегілік прозаның ең басты мақсаты – сюжетті барынша
ғажайыпты етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек, ертегі шындыққа
бағытталмайды, қайта керісінше, әсірелеуді міндет тұтады. Ал, ертекші
әңгімесін өмірде шын болған деп дәлелдеуге тырыспайды.
Батырлық ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген
заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл
жанрда ғажайып көркем тәсіл, бейнелеуші құрал ретінде қолданылады.
Өмірдегі реальды нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету – ертегі
жанрының өзіндік қасиеті болғандықтан, ертекші де оның мазмұнын барынша
әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Олай болса, ертегідегі оқиғалар мен
іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге де, тыңдаушыға да,
ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. Мәселен, әлсіз бейшара түлкінің
айбынды арыстанды жеңуі - өмірде еш қисыны жоқ өтірік. Бірақ ертекші осылай
көрсетеді, себебі ертегі жанрының поэтикасы осыны талап етеді және тыңдаушы
да осылай болғанын қалайды. Сол сияқты адамның өзінен әлденеше есе күшті
жеті басты айдаһарды жеңуі де – осы заңдылықтың көрінісі. Бұл заңдылық
қарапайым халықтың жуандардан кек алуды көксеген тілегінен туған. Халық
әлсіздерді жақтап, оларды күшті етіп көрсеткісі келген, сөйтіп қиял жүзінде
болса да әділеттік орнатқан, арманын іске асырған [16.342].
Батырлық ертегі жанрында қиял мен ғажайып идеялықты та қызмет
атқарады. Бұл заңды, өйткені классикалық батырлық ертегі адамның рухани
азығы болумен бірге идеологиялық та құрам болады.
Фольклорлық көркем прозаға, дәлірек айтсақ батырлық ертегінің ішкі
жанрларына, белгілі дәрежеде эмоциялық сипат тән. Батырлық ертегінің
көркемделіп баяндалуында сюжеттен де гөрі композициялық ролі артығырақ, ал
оның мазмұнының бай және әсерлі болып шығуы айтушы мен тыңдаушылардың көңіл-
күйіне байланысты. Ертекші бүкіл образдар жүйесін, көркемдеу құралдарын
ертегінің идеялық және эстетикалық әсерін күшейтуге қызмет істеді. Ол
қаһарман – батырлар небір қиын, адам ойына келмейтін жағдайларға душар
қылады. Сонда ертекші осының бәрі шындыққа сәйкес емес-ау деп, еш
қымсынбайды, керісінше, ол әдейі осылай істейді, өйткені ертектің идеялық
мақсаты мен эстетикалық нысанасы сюжеттің осындай құрылысын талап етеді.
Ал, оны жүзеге асыруға ертекшіге тек фантастика ғана мүмкіндік береді.
Батырлық ертегі күнделікті сұхбат - әңгімеден ерекшеленіп тұрады. Оның
айтылу жағдайы аңыздық прозаны айтудан басқаша, ол сұхбат тақырыбына
қатысты болмайды.Батырлық ертегі арнайы айтылған,белгілі бір композициялық
схема бойынша баяндалады,яғни мұнда идеялық,көркемдік тұтастық бар. Осы
тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады.Ол – композицияның және
эстетикалық мұраттың тұрақтылығы, бас-аяғы оралымдалған, көркем
шарттылықтың міндетті түрде орын алады.
Сонымен, батырлық ертегілік прозаның пайда болу процесін, оның көркем
жанрға айналуына шолу жасалды. Батырлық ертегі басында адамның еңбек
процесінде дүниені, өмірді танып-білу мақсатында пайда болған
миф,хикая,аңшылық әңгімелерден шыққаннан бері талай ғасырларды қамтитын
тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсінік –
пайымдарының ықпалын,олардың ізін кейінгі заманға жеткізеді. Әсіресе,
феодалдық қоғамның бүкіл шындығы көркемдеп бейнеледі.Қазақтың батырлық
ертегілерінде көбінесе, хандық – феодалдық қоғамның көрініс табуы осыдан.
Жалпы, ертегі фольклордың барлық жанырымен араласа, біртұтас фольклорлық
жүйенің құрамында дамыды.[14.187]
2.2.Батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктері.
Ертегінің ішінде батырлық ертегі деген термин фольклортану ғылымында
төрт түрлі мағынада қолданылады. В.М.Жирмунский бұл жанрға Оңтүстік
Сібірдегі түркі – монғол халықтарының көне эпосын жатқызады.[12.60].
Қаһармандық эпостың шығу тарихын зерттеген Е.М.Мелетинский батырлық
ертегі деп угорлар мен тунгус – маньчжур және кейбір Сібір халықтарының
әңгіме түрінде келетін эпостан басқа шығармаларын атайды. [16.204].
Орыс былиналарының білгір зерттеушісі А.Н.Афанасьев батырлық ертегі
түріне халық эпосының батырлары туралы кейінгі замандарда пайда болған
ертегі түріндегі шығармаларды жатқызады.Сонымен қатар бұл жанырға
ерлік,қаһармандық мазмұндағы қиял – ғажайып ертегілер де қосылады.[3.195].
Қазақтың батырлық ертегісі осы төрт мағынаны түгел қамтиды. Мұнда
аталған төрт түрдің бәрі бар, әсіресе, эпосқа дейінгі және жырдың ертегіге
айналған түрлері кең тараған.
Қазақта мұндай ертегілердің бар екенін тұңғыш байқаған ғалым –
академик В.В.Радлов. Ол өзінің атақты Түркі халықтары әдебитінің
нұсқалары атты жинағының қазақ фольклорына арналған томында, IX бөлімді
Батыр ертегі деп атап,оған Қан Шентей және Еркем Айдар ертектерін
енгізген.[16.205].
Қазақ ертегілерінің құрамында батырлық ертегілер бар екенін М.О.Әуезов
те айтты.М.О.Әуезов дәл осы терминді қолданбаса да бұл жанрдың екі тобын
дұрыс көрсетеді. Сол ертегілердің ішінде, - деп жазады Мұхтар Әуезов, - ең
ескірегін алсақ, бұрынғы ескі нанымды білдіретін жалмауыздар араласқан
ертегі мен кәсіп ертегілері болады.Кәсіптік ертегілерге өте көп кіретін
аңшылық, өте ескі ертегілер Еділ - Жайық, Құламерген сияқтылар
болса,бұнда иен тау,елсіз өзендерде жапа – жалғыз мекен еткен батыр –
аңшылары әңгімеге кіреді.[4.137]. Ол – хикаядан, бір жағы қиял – ғажайып
ертегіге, екінші жағы батырлық ертегіге айналады. Басқаша айтқанда, Еділ –
Жайық , Құламерген сияқты шығармалар – архаикалық батырлық ертегінің
негізін қалаған хикаялар.
М.Әуезов көне батыр – аңшылар туралы әңгімемен бірге кейінгі
замандарда туған батыр әңгімелер бар екенін айта келіп, былай деп жазады:
Қазақ ертегілерінде жоғарыда айтылған ескі түрлерінен басқа,берірек
заманда шыққан жаңарақ әңгімелер де бар. Мәселен,өлең өлшеуіне түскен
батырлар әңгімелерінің барлығы ертегі болып кеткен,батыр әңгімесін көп ел
құмартып таңдайтын болғандықтан ел қиялы бергі замандардың батырларын да
ертегінің қаһарманы қылып әкеткен.[4.200].
Сөйтіп, Мұхтар Әуезов бұл жерде батырлық ертегінің екінші тобын,яғни
жырдан туған ертегілерді айтып отыр. Бұл – кейінгі, XVIII – XIX ғасырларда
болған процесс. Мұхтар Әуезовтің берірек заманда деп отырғаны осы.
Батырлық ертегінің қарастырған Е.Костюхин де, С.Қасқабасов та қазақ халық
прозасының бұл жанры екі топтан тұратынын,оның бірі – көне дәуір тумасы да,
екіншісі – кейінгі ғасырлардың туындысы екенін көрсетті.[14.184].
Батырлық ертегілердің басты тақырыбы – ерлік пен қаһармандық және
қиындықпен мұратқа жетіп, үйлену. Неше түрлі құбыжықтармен, адам жегіш
жалмауыздармен соғысу, рудың, елдің намысын қорғау. Ерлікпен үйлену,
болашақ батырдың өзіне қалыңдық іздеп ұзақ жолға сапар шегумен байланысты
болып келеді. Бұның арғы түбінде өз руластарының ішінен қыз алуға тиым
салатын экзогамия заңы жатыр. Оның үстіне көне заманғы эндогамия заңы
бойынша,болашақ батыр тек тиісті ғана рудан қыз алуға міндетті.Міне,осы
қызды іздеп ол алысқа аттанады.Ұзақ сапарда ұшырасып жеңетін неше түрлі
мақлұқтары сөз жоқ,ерте кездегі адамдардың табиғат күштері туралы түсінік –
пайымдарын көрсетеді. Қиял – ғажайып ертегілерге қарағанда мұнда батыр тек
құбыжық жалмауыздармен ғана қақтығысып қоймайды, ол тарихи реальды
жаулармен де соғысады, соның бәрінде ол жалғыз өзі жүреді.[16.206].
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан қиял – ғажайып ертегі
мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де қалыптасуына
қатынасқан.Ол ерте заманда,алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастағанда пайда
болып, сол дәуірдегі фольклордың қасиетін бойына мол сіңірген.Түптеп
келгенде,батырлық ертегінің бір бастауы көне миф пен хикая,ал екінші өзегі
– қиял – ғажайып ертегі. Соған қарамастан,ол өз бетінше,өз жолымен
қалыптасып,дамыған. Батырлық ертегілер де жеке адамның рулық ұжымнан
дараланып шыға бастағаны және ол өзін жеке адам ретінде сезіне бастағаны
көрініс тапқан.Табиғатқа толық тәуелді әйтеуір бір адамнан басқа,керемет
күш пен қасиеттердің иесі – алып батыр тұлғасы пайда болады.Ол – алып батыр
ғана емес,небір сиқыр сырларды білетін ерекше адам, сол себепті ол өзінің
іс - әрекеттерінде аруақтарға емес, қара басының қасиеттеріне,білегінің
күшіне сенеді.Егер қиял – ғажайып ертегіде керемет көмекшілер дәріптелсе,
мұнда елден асқан батыр мадақталады,оның күші мен қимылы,ерлігі әсірелене
баяндалады. (23б. 1-2 кесте).[8.126]
Сол сияқты батырлық жырдағыдай, батырлық ертегілерде батырдың өзіне
лайық жан серігі оның астындағы тұлпары. Тұлпарсыз батыр бейнесі толық
ашылмайды. Ертегіде батырдың тұлпарына ерекше көңіл бөлінеді. Олда иесіне
сай таңдалады,батырмен бірге жасайды. Ол - әрі жүйрік, әрі адамша сөйлейді,
неше түрлі сиқырды біледі, болашақты болжайды.
Ат – ер қанаты деп дана халқымыз бекер айтпаған.Атсыз батырды
елестету мүмкін емес. Ертегілерде, әсіресе, батырлық ертегілерде батыр қиын
жағдайға түсіп қалғанда құтқаратын, ақылына ақыл қосатын тағы астындағы аты
болған. Батырлық ертегіде батырға лайық ат былайша суреттелген: ...Құлын
сағат сайын емес,минут сайын өсіпті. Алты айдың ішінде алты кез ат болып
шығыпты. Қуса жетіп,қашса құтылатын,аузымен құс тістеген ерен жүйрік
болыпты....
1-кесте.Батырлық ертегі мен батырлық жырлардың диахрондық кестесі
№ Жанр Пайда болуы Айтушысы Фольклорға Өмірде
тән нақты болуы
ерекшклігі
1 Батырлық Көне заманда, Халық, Көп нұсқалы Өмірде
ертегі ертеде, нақты уақытыауыздан болып жоқ,қиял-ға
белгісіз ауызға үлгерген жайыпқа
жеткен құрылған.
2 Батырлық Мұнда реалды тарихиКөбіне Көп нұсқалы өмірде
жыр элементтерді тарихит болған,
кездестіруге болады аңыздарға кейін
жүгіну тарихи
арқылы батырлық
ақын, жырларға
жыраулар. айналған.
2-кесте.Батырлық ертегі мен батырлық жырдың синхрондық кестесі
№ Жанр Тақырыбы Уақыт пен Образдың Сюжеттік
мен идеясы Кеңістік жасалуы құрылысы
берілісі
1 Батырлық Басты Ертегіде Халық Мұнда эпикалық
ертегі қаһарманның уақыт,кеңістік,арманынан фон,батырдың
түрлі сынақтаноқиғаның болу туған жеке дара
өтіп, мұратынаорны айтылмайдықаһарман ерліктері мен
жетуі ұжымдық
пафосаз.Және
тарихилығынан
айырылған.
2 Батырлық Елін реалды Тарихи орны, Көне Эпикалық
жыр жаулардан кейбірінде тарихта оқиғасы
қорғап, оқиғаға қатыстыболған ауқымды.
мұратына жетуіуақыты да батырлар Ерліктері
көрінеді. айқын. Тарихи
реалды
жаулардан елін
қорғайды.
Батырлық ертегінің тақырыптық ауқымы соншалықты кең емес.Мұнда екі сала,
цикл бар. Бірі – болашақ батырдың некелік сынақтан өтуі: қыздың немесе
әкесінің қиын – қиын тапсырмаларын орындау,балуандық пен мергендік сыннан
сүрінбей өту,жаяу жарыста жеңіп шығу және тағы басқа. Екіншісі - әр түрлі
ғажайып мақлұқтармен және жау елдің қолымен соғысып, елінің намысын қорғау.
Осы екі тақырыптық цикл кейін қаһармандық эпосқа көшеді,бірақ онда
кейіпкердің балаа кездегі ерлігі жеке тақырып болып қалыптасады.
Батырлық ертегі сюжеттің өрілуі осы екі тақырыптық циклге сәйкес,яғни
бұл жанрдағы шығармалар екі үлкен бөлімнен тұрады деуге болады. Бірінші
бөлім - некелік сынақ. Бұл қиял – ғажайып ертегіде де кездеседі, яғни
бірінші тақырып стадиялық жағынан екінші тақырыптан бұрын шыққанын
көрсетеді.
Ал, екінші тақырып туған елдің намысын қорғау актуальды болып тұрғанда
пайда болған, яғни қаһармандық эпостың аз – ақ алдында немесе сонымен бірге
қалыптасады. Сол себепті бұл тақырып екі жанрға бірдей ортақ. Батырлық жыр
барлық жанрдан басым түскенде бұрынғы ертегідегі аңшы – мерген енді батырға
айналады.[16.208]
Батырлық ертегінің стилі де өзіндік белгілерімен сипатталады.Мұнда
асықпай баяндау, біраз эпикалық тыныс байқалады. Батырдың жаумен айқасы
шабытты түрде баяндалады. Осы қасиеттері мен тақырыбы батырлық ертегіні
қаһармандық эпосқа барынша жақындатады. Қаһармандық эпостағы батырдың
бейнесі, оның мінезіндегі ерлік пен қайсарлық,батырлық ертегінің негізінде
дамығанын байқатады. Халық прозасының бұл жанры батырлар жырының, яғни эпос
жанрының аса маңызды қайнар көзінің бірі.
Алайда, қаһармандық эпоспен салыстырғанда батырлық ертегіде
оқиғалардың баяндалуы ен құлашты эпикалық түрде емес, ерлік істердің пафосы
батырлар жырындағыдай бұқаралық сипатта болмайтынын аңғартады. Мұнда ел
басындағы нәубет, қиыншылық, жалпы халық өмірі қаһармандық эпостағы
деңгейде әңгімеленбейді.
Қазақтың батырлық ертегілері шығу тегі мен сюжетінің сипатына қарай
үлкен екі топқа бөлінеді. Бірінші топта – көне, архаикалық батырлық
ертегілер болса, екінші топта кейінгі дәуірде, XYIII – XIX ғасырларда
жырдан туған ертегілер.
Архаикалық батырлық ертегінің сюжеті кейіпкердің бүкіл өмірбаянын
қамтиды: а)пролог, кейіпкердің туу тарихы; ә) болашақ батырдың үйлену
тарихы; б)кейіпкердің үйленгенннен кейінгі өмірі.
Екінші топтағы ертегілердің сюжеті мұндай кең көлемді қамти
қоймайды,яғни биографиялық цикл түгелімен болмайды. Бұл ертегілердің
негізгі тақырыбы – рулар мен тайпалар,қалмақтар мен қазақтар арасындағы
ұрыс, жанжал, бір ру батырының екіншіден кек алуы. Кейде ертегі сюжеті
кейіпкерлердің ұрпағы туралы эпилогты да қамтиды. Екінші топты құрайтын
ертегілер – батырлар жырының прозалық үлгілері.
Енді аталған екі топқа кіретін бірнеше ертегілерді талдап, сипаттайтын
болсақ, С.Қасқабасов өз еңбегінде, қазақ батырлық ертегілерінің ішіндегі ең
көнелердің бірі – Керқұла атты Кендебай ертегісін жоғарыда көрсетілген,
сюжеттік желіге салып талдап көрсетеді. С.Қасқабасов: Бұл ертегінің сюжеті
– кейіпкердің өмірбаяны да, тақырыбы – ерлікпен үйлену және жаудан кек алу.
Демек, бұл нағыз классикалық түрдегі көне ертегі – дей отырып, былай
талдайды:
Біріншіден, көне батырлық ертегіге тән қаһарманның тууы мен ғажайып
өсуі: Кендебай ай сайын емес, күн сайын өсіпті, алты күнде күліпті, алпыс
күнде жүріпті; алты жылда алып жігіт болыпты, дейді ертегі.
Екіншіден, бала кезінен өте күшті асқан мерген болып, керемет ерлік
көрсетеді: алысқанын ұра беріпт, күрескенін жыға беріпті, шыңырау құдыққа
құлаған атандарды жаоғыз тартып шығара беріпті, көкжалды құйрығынан ұстап
алып, бұлғап – бұлғап лақтырып кеп жіберіпті.
Үшіншіден, батырға лайық аттың туып, өте жылдам өсуі. Ол адамша сөйлей
біледі, алдағыны болжап, өткенді біліп отырады. Желден де құстан да жылдам,
ақылды да айлалы ат – кейіпкер-батырдың жан серігі.
Төртіншіден, батыр ел намысын қорғаушы. Ол тыныш жатқан елді шауып
кеткен ханның еліне барып, оның қиын тапсырмаларын орындап тұтқынға түскен
халқын, малын алып қайтады.
Бесіншіден, ол кәдімгі батырға лайық ерлікпен үйленеді, яғни ертегіге
тән қаһармандық үйлену салтын орындайды.
Алтыншыдан, батыр жеті басты дәумен де, алып арыстанмен де, жәдігөй
сиқыршы жалмауыз кемпірмен де жалғыз өзі шайқасады, оған бұл жерде ешкім
жәрдем етіп, араласпайды, -дей келе, С.Қасқабасов бұл жанрдың басқа да
қасиеттері бар екенін айта келіп, ертегінің сюжеттік схемасын көрсетеді:
I. Пролог
1. Кейіпкердің ата – анасы турылы баяндау.
2. Болашақ батырдың тууы, жылдам өсуі, алғашқы ерлігі.
3. Батырға лайық аттың тууы, өсуі.
II. Басталуы
1. Кендебайдың жетім балаға жолығуы, шапқыншылық жайлы естуі;
2. Кендебайдың алты аққумен тілдесіп, айқасуы.
III. Негізгі оқиға
1. Тұтқынға түскен Мергенбай батырды іздеуі;
а) Керқұлаға тіл бітіп, оның батырға берген кеңесі;
ә) Мергенбайды шапқан ханның еліне келуі;
б) – ханның сиыршысын жіберіп, өзі малшы болуы.
в) – алтын құйрықты құлынды іздеп шығуы;
г) – Керқұланың от дариясынан алып өтуі;
ғ) – үлкен аралдағы тоғыз құлынды алып қашуы;
д) – жолда жеті басты жәуді, алып арыстанды, жалмауызды өлтіруі;
ж) – алтын құйрықты құлындарды ханға тапсыруы;
з) – хан жеті басты дәуді, арыстанды,жалмауызды өлтіруін талап етуі.
2. Разы болған ханның тұтқындағы Мергенбайды, адамдарды, малды
босатуы.
3. Хан кіші қызын Кендебайға қосуы, той қылды.
IV. Соңы
1. Кендебай еліне келіп, ұлы той жасауы.
Міне, бұл архаикалық батырлық ертегіге тән сюжеттік схема, бірақ ара –
тұра өзгерістер болуы мүмкін,кейде негізгі оқиға жемісіне қосымша мотивтер,
эпизодтар мен толықтырылуы ықтимал. Бірақ, С.Қасқабасов ұсынған сюжеттік
схема барлық батырлық ертегілерде толық сақталады. [14.210-211].
Осындай ертнгілердің бірі – Ер Төстік. Мұнда бәрі бар. Алдымен бас
кейіпкер Төстіктің өзін алайық. Оның туып өсуінің өзі ерекше: бір айда бір
жастағы баладай, үш айда үш жастағы баладай, бір жылда он бестегі жаңа
өспірімдей болып, екі жасында алысқан кісілерін алып ұратын бала болады.
Садақ тартып үйренеді,тартқан садағын тоғыз қабат кетпеннен
өткізеді.[15.5].
Ер Төстік - мазмұндық желісімен, функциясына қарағанда, ең ескі
ертегілердің бірі екендігін бірден аңғартады. Мұнда, сюжеттің түп төркіні
алғашқы қауым кезінде болған ер балаларды кәмелеттік сынақтан өткізу салтын
меңзейді. Әкесінің Төстікті жалмауыз кемпірге беруі, оның баруы, одан қашып
жер астына түсіп кетуі, онда небір ғажайып оқиғаларды басынан кешіруі –
мұның бәрі сол әдет – ғұрыптан хабар береді. [19,40-96].
Бұл ертегінің көнелігінің тағы бір белгісі – батырдың жер астына
түсіп, бірнеше патшалықты аралауы, оған Көлтаусар, Желаяқ, Таусоғар сияқты
әр түрлі ғажайып кейіпкерлердің жолдас болып, қайтар жолда өз
мекендерінің шекарксынан әрі қарай шықпай қалып қоюы. Мұның бәрі көне
замандағы шамандық наным бойынша бақсы үш әлемді (аспан, жер, жер астын)
шарлай алады, деген түсінікпен байланысты. Бұл туралы В.М.Жирмунский былай
деп жазады: Аталмыш ертегілік сюжеттің негізінде кейіпкердің о дүниеге,
өлгендер патшалығына барып қайтауы туралы көне мифологиялық түсінік жатыр.
Бұл типтес сюжеттер Алтай батырлық ертегілеріне және түркі халықтарының
ескі шамандық нанымымен тікелей байланысты.[9.79]. Ал, қазақтың көне
батырлық ертегісі Сібірде тұратын алтай , шоры, хакас, тува сияқты
халықтардың ертегілік эпосымен туыстас. Олардың ұқсастығы тақырыбында ғана
емес, ертегілердің сюжеті мен мазмұнында, кейіпкерлерінде. Жалпы мақсат,
идея бір. Осы жайлы В.М.Жирмунский мына сөзі дәлел бола алады: Батыр
ертегідегі сюжеттер мен мотивтердің архаикалық сипаты бұл жанрдың көне
екенін, Орта Азиядағы көшпенді түркі халықтарыеың ежелгі дәуірінде, қазақ
халқының жеке тарихи өмірінен бұрын пайда болғанын көрсетеді. Алайда,
халықтың әріқарай тарихи дамуы жағдайында қазақтың батырлық ертегілері
рулық және тайпалық аңыздармен, Таласпай мерген туралы ертегідегі Қобыланды
сияқты ертегіге енген батырлардың аттарымен немесе қазақ халқының тарихи
жауларының есімдерімен байланыстыратын тарихтық сипат алған.[11.300]
Қазақ батырлық ертегілерінің екінші тобында рулар мен тайпалардың,
тарихи адамдардың аттары кездеседі, кейбір тарихи оқиғалардың эпизодтары
баяндалады. Мұндай ертегілердің көпшілігі қаһармандық эпостың әсерімен
пайда болған немесе жырдың өзінен туған. Мысал үшін сондай бір-екі ертегіні
қарастырсақ. Әулие батыр мен оның ұлы Орақ.
Бұл ертегінің тақырыбы – қазақ пен қалмақтардың жауласуы, ал, мазмұны
түгелімен осы екі халықтың соғысына құрылған. Ертегінің сюжеттік желісі
ұзақ, бірнеше ішкі сюжеттен тұрады, сонымен бірге сюжет бірнеше стадиялық
қатпарды қамтиды. Сюжеттік схемасы мынадай:
I. Пролог:
1. Әлеукенің 9 баласы қалмақтармен соғыста қаза табады.
2. Баласыз қалған Әлеуке әулие-әнбилерді аралап, тәңірден бала
сұрайды. Түсінде оған Баба Түкті Шашты Әзіз әйелінің бір ұл, бір қыз табады
деп аян береді.
3. Дүниеге Орақ пен Қарлығаш келеді.
II. Негізгі оқиға.
1. Әлеукенің Әліби деген досы жаудан кек алуға аттанады.
2. 7 жасар Орақ бірге шығады.
3. Ол қалмақ қолымен жалғыз соғысады.
4. Орақ алданып тұтқынға түседі:
а) қалмақтар оны зынданға салып тастайды: содан кейін аралға апарып
тастамақ болады;
ә) Орақ қайықтағы қарауылды суға лақтырып, аралға шығады;
б) елсіз аралда өлермен болған Ораққа Баба Түкті Шашты Әзіз Қарақұс
бейнесінде келіп, оны еліне апрып салады.
5. Орақтың елін Қодар құл билеп алған. Орақ Қодарды өлтіріп, елін
жауыздан құтқарады.
6. Қалың қолмен қалмаққа барып, жалғыз өзі бәрін қырыды, 9 ағасын
өлтірген қалмақ батыры Көбіктіні жекпе – жекте жеңеді, онымен
достасады.
III. Аяқталуы.
Жауды жеңіп келген Ораққа әкесі тағын береді.
Міне, бұл ертектің сюжеттік желісі жалпы батырлық ертегінің сюжеттік
схемасынан алшақ емес, көне батырлық ертегі мотивтері де ұшырасады,
қаһармандық эпостың да дәстүрі бар (қалмақпен соғыс, тұтқынға түсу, Баба
Түкті Шашты Әзіздің көмегі,ағаларының кегін қайтару).
Жалпы, бұл ертегіде батырлық жырдың әсері басым және айқын сезіледі.
Ертегінің мазмұнына қарағанда, бұл бір кезде жыр болған болу керек. Демек,
Әлеуке батыр мен оның ұлы Орақ - жырдың батырлық ертегіге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz