Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 4
І ТАРАУ. СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ 7
1.1. Болымды және болымсыз сөйлемдер 7
1.2. Хабарлы сөйлем 8
1.3. Сұраулы сөйлем 9
1.4. Лепті сөйлем 11
1.5. Бұйрықты сөйлем 13
1.6. Жалаң және жайылма сөйлемдер 14
ІІ ТАРАУ. СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ 16
2.1. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері 17
Баяндауыш 20
ҚОРЫТЫНДЫ 57
Пайдаланылған әдебиеттер 59
КІРІСПЕ
Тіл – қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем – сол қарым-қатынас
жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Синтаксис – Қазіргі қазақ
тілі курсының күрделі саласы. Ол – грамматиканың морфология сынды
саласының бірі. Синтаксис сөзі, негізінен, грек тілінен алынған, сөз бен
сөздің бірігуі, қосылуы деген ұғымды білдіреді. Яғни сөйлем құраудың
жүйесін және тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғылым деген мағынада
қолданылады. Демек, синтаксис – сөздердің бір-бірімен байланысу амалдарын,
сөз тіркесін, сөйлемді құру тәсілдерін, олардың құрамы мен түрлерін,
сөйлемдердің ірі бірліктерге бірігу тәсілдері мен түрлерін, ондағы жеке
сөйлемдердің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым.
Сөйлем – синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде
синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің
орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыққа шығарады,
екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады және
тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік
болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге
жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.
Сөйлем синтаксисі өз ішінде екі үлкен салаға, яғни жай сөйлем
синтаксисі және құрмалас сөйлем синтаксисі болып бөлінеді. Олардың
әрқайсысының өз зерттеу нысаны бар. Әдетте, жай сөйлем синтаксисінің
негізгі зерттеу нысаны – жай сөйлемдер, оның құралу тәсілдері, негізгі
мағыналық-құрылымдық белгілері, жай сөйлемдердің топтастырылу принципі мен
жүйесі, сөйлемнің әр қилы мағыналық-грамматикалық, құрылымдық типтері,
сөйлем мүшелерінің қызметі мен жасалуы болса, құрмалас сөйлем синтаксисінің
негізгі нысаны жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, бір
бүтінге айналып, сол арқылы күрделі ойды білдіруі болып табылады. Яғни
құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ұғымдарды білдіретін жай сөйлемдердің өзара
тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің түрлерін, жасалу
жолдарын тексереді. Оның сала-салаға бөлінуі тілдің синтаксистік
құрылысының дара деңгейлерінің ыңғайына, оларды зерттеп тану мақсатына
бағынышты. Жай пікірді хабарлау үшін жұмсалатын сөйлемді құрайтын
грамматикалық амалдарды, олардың өзара қарым-қатынасын, сөйлемдердің
грамматикалық түрлерін жай сөйлем синтаксисі зерттейді.
Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын ғана
зерттеумен шектелмейтінін уақыт көрсетіп отыр. Қазіргі кезде синтаксис
ғылымы өзінің ауқымын зерттейтін нысаны тұрғысынан ғана емес, сол
нысандарға қатысты арнайы проблемалар мен зерттеу әдістері тұрғысынан да
кеңейткен.
Қазақ тіл білімінде синтаксистік зерттелуі жүйелі дамып келеді, ірі
зерттеулермен, жаңа бағыттармен толығып отыр. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұбанов
[2], С.Аманжолов [3], Н.Сауранбаев [4], М.Балақаев [5], Т.Қордабаев [6],
А.Әбілқаев [7], Т.Сайрамбаев [8], Р.Әмір [9] сынды ғалымдар қазақ тілі
синтаксис ғылымының дамуына үлестерін қосты.
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
Н.Сауранбаев т.б. еңбектерінде синтаксистің нысаны сөйлем деп қарастырса,
профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін қосады. Сонымен синтаксистің нысаны
сөз тіркесі мен сөйлем деп танылып келгенімен профессор Қ.Есенов оған
күрделенген сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мәселелерін қосуды ұсынады.
А.Ж.Жақыпов синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып, сөйлеммен
шектелмеуі тиіс деп, синтаксистің нысаны – сөз формаларынан басталуы тиіс
дейді [10, 111].
Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова қазіргі синтаксистің зерттеуге тиіс
нысандары ретінде негізгі бес түрлі тілдік бірлікті атайды: сөз тұлғасы,
сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, мәтін. Бұл қай жағынан да өзара
тығыз байланысты болып, күрделі бір синтаксистік тұтастықты құрайды деп
есептейді [11, 129].
Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше
көзқарастар қалыптасқан. Олар, негізінен, үш түрлі.
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем
мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек сөйлемді ғана
зерттейді, сөз тіркесі еленбейді.
Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін зерттейді дейтін пікір. Бұл
көзқарасты Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский, Н.М.Петерсон, А.М.Пешковский
қолдайды. Бұл ғылымдар сөйлем сөз тіркесінің бір тармағы дейді.
Үшіншіден, В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сияқты
ғалымдар синтаксистің объектісі ретінде сөз тіркесі мен сөйлемді қатар
қарастырады.
Қазақ тіл білімінде сөйлемнің көп қырлы, жан-жақты категория екендігі
белгілі. Біріншіден, сөйлемнен сөз тіркесін де, сөйлем мүшелерін де,
сөйлемнің оқшау сөздерін де, бірыңғай мүшелерін де, айқындауыштарын да көре
аламыз. Яғни сөйлемнің өн бойынан бірнеше тілдік категорияларды көреміз.
Екіншіден, жай сөйлем – құрмалас сөйлемді құраудың да негізгі материалы.
Құрмалас сөйлемдердің өзі осы жай сөйлем негізінде құрала келіп, күрделі
ойды білдіреді.
Сөйлем қарым-қатынас құралы бола отырып, өзіндік белгілерімен
нақтыланады, атап айтқанда: предикативтілік, коммуникативтілік, модальділік
және интонация. Сөйлемнің негізгі белгісі туралы профессор Т.Сайрамбаев:
Сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік, модальділік және
интонация – үшеуін бірдей жатқызу орынды деп санаймыз. Предикативтілікке
көбінесе тек жақ, шақ мәселесі ғана негіз болады. Осы екеуі арқылы
предикативтілік жүзеге аса алады, - дейді [8, 6]. Ал модальділік белгісі
ретінде – рай категориясы, модаль сөздер мен демеуліктер және интонацияны
көрсетеді. Профессор Р.С.Әмір Жай сөйлемдер синтаксисі деген еңбегінде:
Бастауыш – баяндауыштың қатынасы – предикативтілік қатынас деп аталады.
Тілде осы предикативтілік қатынасқа үзбей ілесіп жүретін грамматикалық
формалар болады. Олар бірнешеу және бәрі де көбінесе баяндауыш мүшенің
құрамынан орын алады, - деп шақтық формасы мен жақтық формасына
қоса рай формасын да көрсеткен [9, 56]. Предикативтіліктің сөйлемге тән
басты белгі екенін көрсетеді.
Диплом жұмысымыздың мақсаты – қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем
синтаксисіне тоқталып, сөйлемнің мазмұны мен грамматикалық белгілерін нақты
мысалдармен көрсету. Аталған дипломдық жұмысымызда сөйлем түрлерін нақты
мысалдармен көрсетіп, талдадық. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ
Қазақ тілі құрылымы, қолданылу аясы және міндет-мақсатына қарай түрлі-
түрлі болып келетін сөйлем түрлеріне (типтеріне) бай. Олар өздерінің
мазмұны мен грамматикалық белгілеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді:
1. Сөйлемдегі айтылған ойдың объективті шындыққа қарым-қатынасына қарай
сөйлемдер болымды және болымсыз болып бөлінеді. Олар объективті –
субъективті – модальды мән, реалды және ирреальді, болжау, талап,
күмән, сенім, мүмкіндік, мүмкін емес сияқты толып жатқан мағыналық
реңктерді қамтиды.
2. Сөйлемдер коммуникативтік мақсатына және оған тәуелді интонациясына
қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті болып бөлінеді.
3. Сөйлем құрамындағы предикативті единицалардың санына қарай (біреу, не
одан көп) сөйлемдер жай және құрмалас болып бөлінеді.
4. Сөйлемде сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшелердің сөйлем
құрылымына қатысуына байланысты екі топқа бөлінеді: екі құрамды
сөйлемдер, бір құрамды сөйлемдер.
5. Сөйлем құрамында тұрлаусыз мүшелердің болу, болмауына қарай жай
сөйлемдер жалаң және жайылма болады.
6. Сөйлем құрамында ойға қажетті синтаксистік позициялардың түгел
қатысқан қатыспағанына қарай сөйлемдер толымды және толымсыз деп
бөлінеді.
Сөйлем түрлерінің жасалуында интонацияның ролі үлкен. Интонация әрі
грамматикалық, әрі стилистикалық функция атқарады. Интонация арқылы сөйлем
аяқталады. Сөйлемдер синтаксистік мәні бар синтагмаларға интонация арқылы
бөлшектенеді. Сөздердің эмоционалды мәні, көңіл-күйлері, әр түрлі модальдік
мағына реңктері интонация арқылы беріледі. Сөздердің орын тәртібі тәсіліне
де интонация тәсілі ұштасып жатады. Сөздердің мазмұнын, синтаксистік
қызметін айқындауда олар ерекше орын алады. Интонация – сөйлемнің
органикалық элементі.
1.1. Болымды және болымсыз сөйлемдер
Сөйлемдерді болымды, болымсыз деп бөлу объективті болмыстың, хабардың
мазмұнына байланысты. Сөйлемнің болымды, болымсыз белгісі – болмыс пен
ақиқат шындықтың қарым-қатынасының көрінісі. Мысалы, Бүгін сабақ болады,
бүгін сабақ болмайды дегендер шындық хабарлар. Бірақ екеуінде екі түрлі
ситуация айтылады. Бірінде істің болатындығы, екіншісінде оның
болмайтындығы хабарланады. Болымды пікір затқа белгілі бір сапаға тән,
қатысы екені жөнінде қалыптасады. Мысалы: Платина – металл. Болымсыз пікір
затқа белгілі бір сапаға тән емес, қатысты емес екені жөнінде қалыптасады.
Ағаш металл емес.
Тілдегі барлық сөйлемдер осы сияқты екі түрлі синтаксистік құрылымның
бірінде болады. Болымсыз сөйлем болымды сөйлем негізінде жасалатын, соның
қарама-қарсы мағынасын білдіретін сөйлем, яғни сөйлемнің объективті
модальділік менінің қосымша түрі. Мысалы, Мен киноға барамын, мен киноға
бармаймын деген сөйлемдердің екеуінде де реалды шындық фактылармен бірге
реальді модальділік бар. Ойымызды болымсыз түрде айтып жеткізу шындық
болмысты жоққа шығару емес, ол – ерекше стильдік мақсат. Олар ойымызға
әртүрлі өң беріп, оны түрлендіріп, эмоционалды, эксперессивті етіп жеткізу
тәсілі ретінде қолданылады.
Болымсыз сөйлемдердің грамматикалық форма ерекшеліктері төмендегідей:
1. Баяндауыштары ма-ме тұлғалы болымсыз етістіктерден жасалады: Маған
өкпең өтпейді (С.М.) Мәселен, мені ала ма? (М.И.). Халықтық шығармаларды
оқудан, көруден еш жалықпаймын (Ғ.Мұст.). Оныңды мен білмеймін, ішіме
симаған соң айттым (Ғ.М.).
2. Есім, есімшеден болған баяндауыш құрамына емес көмекші етістігі
қосылу арқылы: Сөзі үйлескені болмаса, іш ақтарып сырласқан емес (Ғ.Мұст.).
Мынау көрген – көрген емес (М.Ә.).
3. Жоқ сөзі баяндауыш қызметінде не баяндауыш құрамында айтылу арқылы:
Абай өнерім бар деп айта алған жоқ (М.Ә.). Мен осы апам берген кітапты
тастағаным жоқ (С.Е.).
4. Сыз-сіз қосымшалары арқылы жасалған туынды сын есімдер баяндауыш
қызметінде жұмсалады: Биылғы қыс сықырлаған аязсыз, құтырынған борансыз
(А.М.). Түсі ақ сұр келген, кесек мұрынды, беті ажарсыз.
5. Кейде сөйлемдердің тұлғасы болымды болғанымен, мазмұны болымсыз
болады: Бұл үй бұрынғысындай ағайын-туған, ел-жұртпен араласудан да қалды
(Ғ.М.).
6. Кейбір болымсыз тұлғадағы сөйлемдер болымды мағына береді: Елге
кетпей болмайды (М.Ә.). Елге кетемін деген мағынада.
Сөйлемдердің бұлай қолданылуының стильдік мәні өте зор. Мұндай
жағдайда сөйлемдер тұжырым, күмән, қорқу, таңдану сияқты толып жатқан
стильдік реңктерді қамтып, эмоционалды, экспрессивті болады.
1.2. Хабарлы сөйлем
Хабарлы сөйлемдер – ақиқат-шындық фактыларын, құбылыс, оқиға не зат
туралы пікірлерді хабарлау мақсатында айтылатын сөйлемдер. Мазмұны,
құрылымы және функциясы жағынан әр түрлі болады. Құрамы жағынан жалаң
және жайылма, құрылысы жағынан бір құрамды және екі құрамды, жай
сөйлем және құрмалас болып бөлінеді. Хабарлы сөйлемнің құрылысы оның
мазмұнына байланысты болады. Баяндауыштардың грамматикалық ерекшеліктеріне
қарай қалаулы, болжалды, етістікті, есімді, болымды, болымсыз болып
бөлінеді. Предикативтілік – синтаксистің негізгі единицасы болып табылатын
сөйлемнің функционалдық ерекшелігін танытатын синтаксистік категориясы;
хабарды шындыққа қатысты етіп, сол арқылы сөйлемді единица ретінде
қалыптастыратын сөйлемнің ең басты, шешуші белгісі, синтаксистің құзырына
енетін барлық единицаларға сөйлемді қарама-қарсы қойып, зерттеуге
арналған категория [12, 392].
Жүргіншілер жақындап қалды (Ғ.Мұст.). Ертең сабақ басталатын болар.
Сол жаққа барып қайтшы (Ғ.М.). Бір минут тоқтатуға болмады (С.Е.). Ертең
сабақ басталатын болар. (Ғ.М.).
1.3. Сұраулы сөйлем
Сұраулы сөйлем бірдеңе жайында біреуден ақпарат алу мақсатында
жұмсалатын сөйлем. Ол сөйлеушінің тыңдаушыдан жауап алу, оның ойын білу
мақсатына құралып, коммуникативті қызметі жағынан екінші бір хабардың тууын
қажет ететін сөйлем.
– Мұқатай ауылының қонысын білесің ғой?
– Әбден білемін (Ғ.Мұст.)
Сұраулы сөйлем жасайтын грамматикалық амалдар – сұраулық интонация,
сұрау есімдіктері, сұраулық шылаулар, кейбір көмекші етістіктер. Сұраулы
сөйлемдердің бәрі де сұраулық интонациямен айтылады. Онда дауыс сөйлем
соңында күшейе түсіп барып тынады: Тегі мұның сөзін сөйлеп, есіркейтін тірі
жан бар ма, сірә да, Әй, жоқ қой! (І.Ш.).
1. Кейде хабарлы сөйлем лексикалық құрамы мен құрылымын өзгертпей-ақ,
интонация арқылы сұраулы сөйлемге айнала береді. Мұндай жағдайда интонация
шұғыл күшейіп, ой екпіні түсетін сөз басым әуенмен айтылады: Сіз де келеді
екенсіз? Мүмкін олар ертең келер?
– Осы бала өлең шығаратын болыпты деп естідім.
– Қойшы?! (С.М.)
2. Сұраулы сөйлемдер ма-ме, па-пе, ба-бе сұраулық шылаулары арқылы
жасалады: Қағаз да бергізбейсің бе? (С.М.). Сабақ басталды ма?
3. Сұрау есімдіктері арқылы жасалады. Сен мұнда қашан келдің? Қай
ауылдың баласысың?
4. Баяндауыш құрамында көмекші етістіктер қосылып, сұраулық
интонациямен айтылу арқылы жасалады: Борашты көріп жүретін шығарсың?
(Ғ.М.). Ол ертең келетін болар?
5. Баяндауыш құрамына ау, ғой шылаулары, ше демеуліктері қатысу арқылы
да жасалады:
– Мен ертең жиналысқа келемін.
– Сен, өзің ше?
Ертең сенбілікке бәрің де жиналасыңдар ғой, ә?
Сұраулы сөйлемдер сөйлеу ситуациясына байланысты әртүрлі мазмұнда
жұмсалады:
1. Ашық сұрақты білдіретін сөйлем. Ойды, не бірдененің жайын, заттың,
құбылыстың белгісін білу үшін айтылады, сұрақ ашық қойылады.
– Аты-жөнің кім еді сенің? (С.М.). Апаң келді ме? (Г.С.). Бұл жайында
не білесің? (Ғ.М.)
2. Қарсы сұрақты білдіретін сөйлем. Мұндай сөйлемдерде сұраққа сұрақ
қою түрінде жауап беріледі. Сөйлем мазмұны қарсы сұрақ мәнін қамтиды.
– Ертең жиналыста сөйлейсің бе?
– Сөйлемегенде қайтем?
3. Риторикалық сұрақ. Сөйлем эмоционалды, әсерлі болу үшінсөйлеуші
ойын сұрақ формалы сөйлеммен жеткізеді. Тыңдаушыдан жауп алудан көрі
құптату, мойындату мәні басым болады. Мұндай сөйлемдер көркем әдебиетте жиі
қолданылады. Ойды мәнерлеудегі стильдік тәсілдердің бірі десе де болады.
Күнде жақсы бола ма,
Бір қилығы жаққанға? (Абай)
4. Күмәнді білдіретін сөйлем. Бұл сөйлемдерде сөйлеуші бірдеңе жөнінде
мағлұмат алумен қатар, ойына, іс-әрекетіне күмәнданғандығын білдіріп,
тыңдаушысынан жауапты ақыл-кеңес түрінде күтетін мағынада қолданады.
Жиналыста мен де сөйлесем бе екен? Студенттер шулап кетпес пе екен?
5. Таңырқаулы сұрақты білдіретін сөйлем. Мұнда сөйлем мазмұнында
таңдану, таңырқау, өкініш, сұйсіну сияқты толып жатқан эмоциональды реңк
болады. Соған орай бұлар әрі сұраулы, әрі лептілік интонациясымен айтылады.
Жазуда оларға леп, сұрау белгілері бірге қатар қойылады:
– Ойпырай, қалай өзгерген? (Таңдана сұрау)
– Шіркін, Көкшетау! Дүниеде сендей де жер бар ма екен?! (Сүйсіну
мәніндегі сұрақ)
Тілімізде сұраулы сөйлем формасы тыңдаушыны бір іске қосу, жұмсау үшін
де пайдаланылады. Үй құрығыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың
ба? (Б.М.). Мұндай сөйлемдер түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер деп
аталады. Іске жұмсаудың бұйрықты форма арқылы айтылмай, сұраулы сөйлем
формасында айтылуы коммуникативтік мақсатқа байланысты. Ол мақсат –
тілекті, іске жұмсауды ізетпен, сыпайы білдіру. Түрткі сұрақты білдіретін
сөйлемнің баяндауышы келер шақ етістік пен ма, ме шылауларының бірігуінен
жұмсалады: аласың ба, келесің бе. Тұрткі сұрақты білдіретін сөйлемге
баяндауыш болып етістік сөз болымды, болымсыз түрінде қатысып, бір-ақ
синтаксистік мағына білдіреді: Қалаға барып келесің бе? – Қалаға барып
келмейсің бе?
Бұл жағдай альтернативтік сұрақ ішіндегі етістіктің бұл екі формасының
синтаксистік мағына мағынан теңелу дәстүрінің көрінісі: Сол кісі жолықпады
ма – Сол кісіге жолықпайсың ба?
1.4. Лепті сөйлем
Көңіл-күйінің әр түрлі қырларын білдіретін, эмоционалды бояулы,
арнаулы лептілік интонациямен айтылатын сөйлемдер лепті сөйлемдер деп
аталады. Лепті сөйлемдердің мағыналары жай хабармен бірге қуаныш, реніш,
қорқу, таңдану, күйініш, сүйіну, аяныш, ыза, жалыныш, күмән, жиреніш сияқты
эмоциялық сезімдерді білдіреді. Эмоцияны білдіруде ең басты роль атқаратын
интонация болатындықтан, эмоция мақсатына сай хабарлы, сұраулы, бұйрықты
сөйлемдерге де лептілік интонация қосылып, лепті етіліп айтыла беріледі.
Лепті сөйлем жасауда интонациямен қатар одағайлардың да қызметі мол.
Одағайлардың өзі – басқа сөз таптарымен салыстырғанда әуезділік, ырғақ,
эмоциялық құбылмалылық пен көтеріңкі интонацияға бай сөздер. Олар лепті
сөйлем құрамына енгенде, олардың эмоциялық мағыналары ұласып, ұштасып,
ойдың түрлі-түрлі қырларын бейнелейді. Мысалы: Осыны кеше айтуың керек еді
ғой!
1. Қорқу, сескену, аяу, өкіну, таңырқау, сүйсіну, қуану сияқты
эмоциялық мәндегі лепті сөйлемдердің баяндауыштарының құрамына ау, ай
демеуліктері қосылып және тұйық етістікке керек еді, ғой тіркесіп айтылады.
– Паһ, паһ, текті-ау антұрған! (Ғ.М.)
Алақай! – деп айқайлап жіберіппін қуанғаннан екі санымды шапалақтап
(С.М.).
– Уа, кім бар-ау! – деп айқай салды (Ғ.М.)
Бірінші сөйлемде сүйсіну, екіншісінде қуаныш, үшіншіде көңіл аударту
сияқты эмоциялық мәнде берілген.
2. Көксеу, арман ету мағынасында лепті сөйлемдердің баяндауыштары
шартты рай тұлғасында айтылып, шы қосымшасы жалғанады:
– Әттең-ай... Қабырғасы қайқайса! (З.Ж.)
Осы ойымды кеше айтсамшы!
3. Өткен шақ есімшеге екен көмекші етістік, оған де демеулігі қосылып,
өкініш мәнді лепті сөйлем жасалады: Әттеген-ай, киноға кеше барып алмағам
екенбіз де! Қап, кеше әкелмеген екенсің де?
4. Есімше формалы етістікке сұраулық шылау мен еді көмекші етістігі
қосылып та арман мәнді лепті сөйлем жасалады: Па, шіркін, дәл солай
етіп көсіліп сөйлер ме еді! Шіркін-ай, осы кітап бізде болар ма еді!
5. Масаттану, мақтан ету мағынасындағы лепті сөйлемдерге қандай,
ғажап, неткен, болғанда қандай деген сөздер қатысу арқылы жасалады:
Айналама қарасам, елім қандай тамаша! Жерім менің неткен бай! Керемет
ғажап, қандай тамаша!
Тілімізде құрылысы жағынан оқшау келетін, құрамындағы сөздерді мүшелік
сөздерді мүшелік қатынасқа анық даралауға келмейтін сөйлемдер бар. Мысалы:
Келгенде қандай, Ол ол ма! Бұл сөйлемдер лексикалық құрамы жағынан мүлде
еркін бола алмайды, олардың бір тобы ылғи тұрақты бір сөздерді ғана
қатыстырып құралады. Алғанда қандай! Айтқанда қандай! Реплика сөйлемдер
бір ғана сөзден құралатыны да болады: Осыған жалғыз барасың ба? – Бармай!
Реплика сөйлемдер кісінің екінші жақтың сөзіне байланысты түрлі реакциясын
құптауын, ризалығын, жақтырмауын білдіреді. Реплика сөйлемдер диалогта
жұмсалып, алғашқы репликаға байланысты сөйлеушінің реакциясын білдіретін
болғандықтан, лексикалық құрамы жағынан соны қайталап құралады.
– Тағы көреміз бе?
– Көрмей!
Реплика сөйлемдердің құрылысы төмендегідей болады:
1. Алдыңғы репликаның бір сөзін қайталау негізінде құралған сөйлемдер.
Сөз болымсыз көсемше немесе –ғанда тұлғалы есімше түрінде келеді.
– Осыны айтасың ба?
– Айтпағанда! (Қ.Ж.)
2. Алдыңғы репликадан қайталанған сөз бен тұрақты компонент ретіндегі
сөзден құралатын сөйлемдер.
а) Қайдағы – қайталанған сөз (есім, есімше) болып құралады.
– Ал жүрейік, шешей.
– Қайдағы шешей! Өзің орта жасқа келген жігітсің (Қ.М.)
ә) не қылған – қайталанған сөз (зат есім, сын есім) болып құралады.
– Әлі жас қой, бұған әлі келеді дейсің бе!
– Не қылған жас, Биыл он төртке келді.
б) Қайталанып сөйлемге енген сөз ылғи тәуелдік формада тұрады.
– Шимайладың қалай! Бұл әдейі салынған сурет.
в) Қайдан – бұйрық рай тұлғалы қайталанған етістік болып құралады.
– Бұрынғы есепші өзі босады ма?
– Қайдан өзі босасын! Талай жыл орын теуіп әбден жайғасып алған неме
еді ғой (А.Ш.).
г) Қайталанған етістік шартты рай тұлғасында келіп ша, ше демеулігін
үстеп құралады.
– Сонда бір қалжыңдап едім.
– Қалжыңдасаң ше! Құрбың, қалжыңды түсінбейді ме!
д) Қайталанған етістік -ғанда тұлғасында келіп, ша, ше демеулігі үстеп
құралады.
– Соны да әкетесің бе?
– Әкетпегенде ше!
Ілгеріде аталған реплика сөйлемдер диалогтік ситуацияға сай құбылтып
тұратын элементі бар типтерге жатады. Бұлардан бөлек құрамы тұрақты, барлық
жағдайда бір құрамда жұмсала беретін реплика сөйлемдер бар. Мысалы: Ол ол
ма, Бұл бұл ма, О несі екеней (маған), О не дегенің, Иә саған және т.б.
Лепті сөйлемдер – тілдегі эмоциялық бояуы қанық, стильдік қырлары мол
сөйлемдер. Сондықтан олар поэзия, публицистикада кең қолданылады. Ауыз-екі
сөйлеу тілінде де қолданылу аясы кең. Онда көбінесе реплика түрінде
айтылып, диалог үстінде жұмсалады. Іс қағаздары, ғылыми стильде лепті
сөйлемдер кездеспейді.
1.5. Бұйрықты сөйлем
Ерік, талап, бұйрық т.б. мағыналарды білдіріп, сөйлеушінің тыңдаушыны
іске қосу мақсатында айтылатын сөйлемдер бұйрықты сөйлем болады. Бұйрықты
сөйлемдер айтылатын ойға байланысты тілек, ұсыныс, сендіру, түсінік, кеңес,
үндеу, тапсырма, өтініш, жалыныш сияқты мағыналарда да қолданылады.
Сөйлемде тұрлаулы мүшелердің бірі айтылмай, көбінесе бастауышсыз болып,
толымсыз сөйлем түрінде жұмсалады. Олардың аз сөзден құралған ықшамды болуы
екпіннің асқақ, қарқынды болуына әсер етеді. Мұның өзі – стильдік амал-
тәсілдердің бір қыры. Бұйрықты сөйлемдердің жасалуына негіз болатын
баяндауыштар мен интонация. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары көбінесе
етістіктің бұйрық, қалау райларында тұрады. Сөйлемнің әуенділігі оның
мазмұнымен де байланысты. Егер сөйлем қатал талап мағынасында айтылса, оның
екпіні көтеріңкі, асқақ болады. Мысалы: Кет! Жоғалт көзіңді! Батыр
қараңды! Сауға, сауға, ағайындар! – деді Сейіт (Б.М.). – Апатай-ай жаман
сөзді айтпашы (С.М.). Қойшы қарағым, әурелемеші! – деді бір әйел адам
(Б.М.).
Сөйлем мәнінің өткір, әсерлі болуына және ықшамдалып айтылуына қаратпа
сөздердің ролі өте күшті. Бұйрықты сөйлемдер бастауышсыз айтылғанда, оның
орнына қаратпа сөздер қолданылады. Олар істің кімге, неге арналғанын
айқындап, оны өткір, әсерлі етеді, оған екпін түсіреді. Мысалы: Соқ, жігіт!
Соқ! Күйіңді тарт! Лапылдат! Жандыр! Күйдір! Құмарт! (І.Ж.). Сауға, сауға,
ағайындар! – деді Сейіт (Б.М.). – Уа, нағашым, жарайсың! (Х.Е.). Қаратпа
сөзсіз айтылған сөйлем мәні интонация жағынан солғын болады. Бұйрықты
сөйлемнің ондай түрі мақал-мәтел стилінде жиі кездеседі.
Бұйрықты сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданылады. Көркем
әдебиетте диалог, төл сөзді сөйлем түрлерінде беріледі. – Су, су! –
десті, оның талықсып бара жатқанын көрген жұрт (С.М.). – Тсс! – деді Пазыл
біреу есітіп қалатындай (Х.Е.).
Көбінесе жалаң сөйлем баяндауыштары тұйық рай формасында тұрып, керек,
қажет, тиіс деген модаль мәнді сөздер тіркесіп айтылса, олар жақсыз
сөйлемдер тұрғысында да кездеседі: Қашаннан бері осылай? Дұрыс па? Төлеу
керек! (Ғ.М.). – Енді қанша ұрысу керек! Ал, тарт! – деп, Манас өзі бастап
тартып берді (М.Ә.).
Бұйрықты сөйлем түрлері публицистикада, іс қағаздары стилінде де
кездеседі. Онда олардың көтеріңкі әуені төмендеп, баяу әуенмен беріледі.
Бұйрықты сөйлемдер құрамы, баяндауыш түрінің және эмоциялық мәннің
берілуіне қарай әр түрлі мазмұнда болады:
1. Баяндауыштары бұйрық райлы етістіктің ІІ жағы арқылы жасалған
сөйлемдер бұйрық, талап, үндеу жөнінде жұмсалады:
– Әй, Әйгерім! Бұйырамыз! Айт, жаның барыңда? – деп, Оспан бар жеңгені
аямай, қатты бұйырып, тілін алғызатын әдетіне басқан (М.Ә.).
– Айт Әзімбайға, тоқтатсын орақ салғанын. Жылатпасын мынау елді! –
деп, есіп-кесіп бұйрық айтты (М.Ә.)
2. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыш формалары шы-ші қосымшалы болып
келсе, олар тілек, жалыныш, өтініш, сес көрсету мәнінде жұмсалады:
– Орындамай көрсінші, шашын бір талдап жұлайқ! – десіп, әйелдер
даурығады (Ғ.М.).
– Балам, жөніңді айтшы! (М.Ә.)
3. Етістіктің қалау, бұйрық рай түрлерінде айтылса, үндеу, ұран мәнді
болады. Тәуелсіздік жасай берсін! (Е.Қ)
4. Ақыл, кеңес мәнді бұйрықты сөйлемдер бұйрық райдың ІІ жағында
айтылады. Көбінесе мақал-мәтелде кездеседі.
Ғылым таппай мақтанба.
Орын таппай баптанба...
Бес нәрсеге асық бол,
Бес нәрседен қашық бол! (Абай)
5. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары болымсыз тұлғада айтылса, іске
тоқтау салу, қатал бұйрық мәнінде беріледі.
– Әй, өрекпіме демеп пе ем, көп шуылдақ! Қысқарт енді! – деді (М.Ә.).
1.6. Жалаң және жайылма сөйлемдер
Сөйлемнің ұйымдастырушысы ұйытқысы – предикативтік қатынасқа түскен,
предикативтік мағынаны білдіретін мүшелер екені белгілі. Тек осы ұйытқы
тұлғалардың қатынасынан құрылған тұлға жалаң сөйлем болады. Жай сөйлемдер
құрамдық ерекшеліктеріне қарай жалаң және жайылма болып бөлінеді. Құрамы
бас мүшелер позициясынан – бастауыш, баяндауыштың позициясынан, ғана
құралған сөйлемді жалаң сөйлем дейміз. Егер сөйлем құрамында бас мүшелер
позициясымен қатар тұрлаусыз мүшелер позициясы қатынасқан болса, ондай
сөйлемдер жайылма болады. Мысалы: Түн. Балалар оқуда (Б.М.). Аттылар жүріп
кетті (М.Ә.). – жалаң. Осыдан үш күн бұрын Сүйіндік бір кісі жіберіпті
(М.Ә.). Ботакөздің дірілдеген қолынан шешесінің былқылдаған денесі түсіп
кетті (С.М). Асқар таңертең кешірек тұрды (С.М.) – жайылма. Шыжылдап,
пырсылдап жанған жас тобылғының ашқылтым түтіні көзді жасауратты
(С.Мұратбеков).
Сөйлемнің жайылу (кеңею) мүмкіншілігі шексіз емес. Оның өлшеуі бар.
Өлшеу салатын – адамның психикалық, физиологиялық табиғаты. Сөйлеуде
жайылма сөйлем жиі жұмсалады.
ІІ ТАРАУ. СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ
Сөздер өзара тіркесу арқылы сөйлем құрамына еніп, мүшелік қатынасқа
түседі. Сөйлем құрамындағы сөздердің мүшелік қызмет атқаруына сөйлем
ішіндегі олармен синтаксистік байланысқа түскен басқа сөздер етеді. Олардың
лексикалық жағынан үйлесімді болып, тығыз байланысу нәтижесінде сөйлем
ішінде әртүрлі грамматикалық мағыналар пайда болады. Олар – предикативтік,
объектілік, атрибутивтік және пысықтауыштық мағыналар болады. Сөйлем
құрамында осындай мағыналарға ие болып, белгілі бір синтаксистік қызметте
жұмсалатын сөздер сөйлем мүшелері делінеді.
Қазақ тіл білімінде сөйлем мүшелері жайлы нақты, оң әрі дәл
тұжырым жасаған – А.Байтұрсынов. Барлық сөйлем мүшелерін өте ыңғайлы
терминдермен атап, қысқаша сипаттап беріп кеткен. С.Аманжолов та
сөйлем мүшелерін анықтауда мынадай пікір айтады: Сөйлем мүшелерін біз тек
мағынасына байланыстырып қана айырамыз. Әр сөзге сұрау қойып, сол арқылы
сөздің мағынасын және тұлғасын ашып аламыз [3]. Қ.Жұбанов [2],
Н.Сауранбаев [5] т.б. ғалымдар да сөйлем мүшелері жайлы көзқарастарды
дамытуға өзіндік үлес қосты. Сөйлем мүшелері туралы елеулі еңбек жазған
бірден-бір ғалым – М.Балақаев [5]. Сөйлем мүшелерінің кейбір түрлеріне
қатысты С.Жиенбаев [13], О.Төлегенов [14], Ш.Сарыбаев [15] және т.б.
ғалымдар да сөйлем мүшелері жайлы көзқарастарды дамытуға өзіндік үлес
қосты. Олар бұл зерттеулерінде сөйлем мүшелерінің теориялық
мәселелерімен қатар, әдістемелік жағына да назар аударды.
Сөйлем мүшелері жөнінде көзқарасын батыл білдіріп, синтаксис саласында
салмақты еңбек еткен ғалым – Р.Әмір. Ғалым: Синтаксистік единицаларды
дұрыс тану үшін біз оларды білдіретін мағыналарымен отырып тануымыз керек.
Осы ретте синтаксистік форма мен единицалар білдіретін мағыналар
синтаксистік мағына деп бөлек аталатынын ескертіп кетпекпіз. Синтаксистік
мағына – грамматикалық абстракция саласындағы мағына. Ол сөз бен сөздің,
синтаксистік единицалардың арасындағы абстрактылы, жалпылық сипаттағы
қатынасты білдіреді, - дей отырып, сөйлем мүшелерінің семантикалық жағына
баса назар аударды [9, 9].
Сөйлем мүшелерінің сөйлем құрауындағы ролі мен маңызы бірдей болмайды.
Сөз тіркесі де, сөйлем де сөздердің бір-бірімен тіркесіп қолданылуынан
жасалады. Сөз тіркесінің жасалуы үшін оның құрамындағы сөздер мағыналық
және грамматикалық жақтан байланыста айтылуы шарт [16, 373]. Сөйлемнің
құрылымдық үлгісін жасайтын – предикативтік мағына, яғни бастауыш,
баяндауыштық қатынас. Басқа мүшелер ойдың сипатына сәйкес қатынасып, оны
күрделендіріп, толықтырып, құрамын кеңейтіп тұрады. Мысалы: Ол мыналардан
әлдеқайда дарынды, білгір (М.Ә.). Бұл сөйлемнің бастауышы – ол, баяндауышы
– дарынды, білгір. Қалғандары баяндауыш маңына топталып, соны сипаттаған.
Бұланбай көзі енді ашық шахтаға қарай ауып еді (Ғ.М.). Бұл сөйлемде
бастауыш – көзі, баяндауыш – ауып еді. Қалған мүшелер бастауыш пен
баяндауыштың айналасына топталып, екі шумақ құрып, бірі бастауышты, бірі
баяндауышты сипаттаған. Осы сияқты синтаксистік қызметтері негізге алынып,
сөйлем мүшелері тұрлаулы және тұрлаусыз деп екі топқа бөлінеді.
М.Балақаев Қазіргі қазақ тілінің синтаксистік оқулығында: Сөздер
сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материалы болады да,
бастауыштық-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштық
(тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады, - деп нақты көрсетеді [17, 8].
Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің өзара синтаксистік
байланысын, яғни мүшелік қызметін, оларға сұрақ қою арқылы желісін үзбей,
талдау жасау арқылы көруге болады. Мысалы: Өзі тапқан айла-тәсілін бар
жолдастарына ол үнемі үйретіп отырады (М.Ә.). Ол не қылады? Үйретіп
отырады. Кім үйретіп отырады? Ол үйретіп отырады? Қалай үйретіп отырады? –
үнемі үйретіп отырады. Кімге үйретіп отырады? – бар жолдастарына үйретіп
отырады. Нені үйретіп отырады? – тәсілін үйретіп отырады. Қандай тәсілін? –
өзі ойлап тапқан тәсілін.
2.1. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
Сөйлемдегі айтылған ойға өзек, сөйлем құрауға негіз болатын – бастауыш
пен баяндауыш. Бұлар сөйлемнің құрылысын, түрін және мағынасын
ұйымдастырушы орталық болатындықтан, оларды тұрлаулы мүшелер деп атайды.
Сөйлемнің предикативті негізі осы тұрлаулы мүшелер арқылы жасалады, яғни
бастауыш пен баяндауыштың грамматикалық қатынасынан туады. Объективті –
модальдік мағына, яғни сөйлем мазмұнының ақиқатыққа (шындық болмысқа)
қатынасы осы бас мүшелер арқылы беріледі.
Қазақ тіл білімінде бастауыш туралы жазылған оқу құралдары, мақалалар
жарық көрді. А.Байтұрсынов еңбегінен кейін Қ.Жұбанов [2], Н.Сауранбаев [4],
С.Аманжолов [18], Ә.Хасенов [19], М.Балақаев [20], М.Томанов [21], Р.Әмір
[9] және т.б. ғалымдар өз зерттеу еңбектерінде жан-жақты сөз етті.
1966 жылғы еңбегінде Қ.Жұбанов бастауышқа: сөйлемнің кімнің я ненің
жайынан сөйленгендігін көрсететін мүшесін бас мүше немесе қысқартып
бастауыш дейміз, – деп анықтама бере отырып, ол жайлы қысқаша мағлұмат
береді [2, 143].
Бастауыш – сөйлемдегі ойдың негізі, баяндауыш арқылы берілетін
қимылдың, сапаның субъектісі. Бастауыш оның ісін, күйін, заттың қимылдық
белгілерін білдіріп, бастауышқа грамматикалық жағынан бағынышты болады.
Мысалы, Мен кеше кітапханаға бардым, біз кеше кітапханаға бардық. Бірінші
сөйлемде бастауыштың І жақта, жекеше болуына байланысты баяндауыш та І
жақта жекеше айтылған. Екінші сөйлемде бастауыш көпше болуына негізделіп,
ол да көпше айтылған. Бұған қарағанда бастауыш тұрлаулы мүшелердің
негізгісі сияқты. Ал сөйлемдегі қызметі жағынан баяндауыштың синтаксистік
қызметі бастауыштан басым.
Қ.Шаукенов өзінің Синтаксис атты зерттеу кітабында бастауышқа
мынадай анықтама береді: Бастауыш – бұл сөйлемнің тұрлаулы мүшесі, бас
мүшесі. Сондықтан ол сөйлемдегі айтылған ойдың қазығы, негізі болады.
Бастауыштардың сұрақтары да әр алуан. Бірақ грамматикалық жағынан
тұлғаланған көрсеткіші – атау септігінде тұру, - дей келіп, бастауышты
құрамына қарай күрделі грамматикалық бастауыш, ал мағынасына қарай
мекендік, меншік, мезгіл, сапалық, сандық, амалдық, салыстырмалы,
белгісіздік, болымсыздық, жалпылау деп он түрге бөледі [22, 37]. Бастауыш
пен баяндауыш анықтайтын, анықталатын ыңғайда біріне-бірі икемделе
тұлғаланып, бір грамматикалық формада тұрады. Бұл сөйлемнің семантика-
грамматикалық бірлігін көрсетеді. Бастауыштың грамматикалық тұлғасы – атау
септігі. Бастауыш қызметінде жұмсалатын сөздер көбіне атау септігінде
тұрып, кім? не? деген сұрақтарға жауап береді. Негізінде бастауыштың
қызметін атқаратын сөздер зат есімдер мен есімдіктер: Мен бүгін сабақта
болдым. Ол – жақсы студент. Студенттер лекция тыңдап отыр.
Белгілі ғалым Т.Сайрамбаев Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері атты
еңбегінде: Баяндауышсыз жалпы (атаулы сөйлем болмаса) сөйлем құралмаса
керек. Баяндауыш – қай сөз табынан болмасын бәрібір сөйлемді тиянақтау
жағынан, оны сөйлем дәрежесіне жеткізу жағынан қандай тұлғада, қай орында
келуіне қарамастан басты тұлға. Дегенмен сөйлемді тиянақтау жағынан
баяндауыш мүше басқа сөйлем мүшелерінен жеке дараланады [8, 93].
Бастауыштар құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болып бөлінеді:
Адам пішіні әрдайым бұған бір тамаша, өзгеше қызық сурет тәрізденеді
(М.Ә.). Кеше жиналыста сөйлеген бұл кісі емес.
Бастауыш қызметінде арнай жұмсалатын зат есімдер баяндауыш арқылы
берілетін қимыл, іс-әрекет, сапаның иесі бола алатын, соған ыңғайланған зат
атаулары болуы қажет. Ондай сөздер – кісі деген ұғымда жұмсалатын сөздер.
Мысалы: Оспан кітап оқыды. Сөйлемдегі Оспан, кітап деген екі зат есім екі
түрлі қызметте жұмсалған: Оспан – қимыл иесі, бастауыш, кітап – объектісі,
толықтауыш. Осы сөйлемде бұлар бірінің қызметінде бірі қолданылмайды,
өйткені бұлар екі түрлі қызмет атқаруға бейімделген.
Зат есімдер атау септігінде жекеше, көпше, тәуелдеулі, тұлғада
бастауыш болады: Жанында Шеген тұр екен (Ғ.М.). Абайлар Қарашоқыға түс ауа
жетті (М.Ә.). – Саған атам аянышты екен, аясаң, жақсылығыңды көрсете ғой,
кәне! (Х.Е.). Атың әдемі екен (Б.С.).
Есімдіктердің ішінде жіктеу, сілтеу, кім? не? деген сұрау есімдіктері
бастауыш қызметінде жиі қолданылады: Мынау айына он сомнан он бес сомға
дейін ақы береді (Ғ.М.). Ол тағы да бірталай бағып тұрды (М.Ә.). Өзі
қағазға сызып, Әйгерімнің қолына табыс етіп кеткен (М.Ә.).
Сапалық есімдер заттың ұғымда жұмсалып (субъективтік), бастауыш
қызметінде қолданылады. Ондайда олардың сындық, сандық, қимылдық сапта
мағыналары жойылып кетпей, заттық мағынамен қоса жұқмсалады. Мұндай
жағдайда олар аз сөзбен көп мағына беру мақсатында қолданылады. Соған
сәйкес мұндай бастауыштар мақал-мәтелді сөйлемдерде жиі кездеседі. Жақсы –
ісімен жақсы. Сыпайы тоңбайды, қалтырайды. Көп қорқытар, терең батырар.
Еккен орар (Мақалдар).
Бастауыштар бір сөзден болған – жалаң, бірнеше сөзден құралған күрделі
және үйірлі болады. Бірнеше сөз өзара синтаксистік байланыста туып,
біртұтас ұғымда қолданылып, күрделі бастауыш болады. Мысалы, Қуаныш екеуің
айрылмас дос болып кеткен едіңдер (Ә.С.). Ертең канал қазу жұмысы басталады
(С.М.). Бұл сөйлемдерде жеке-жеке лексикалық мағыналары бар сөздер өзара
тіркесіп, мағыналық, тұлғалық тұтастық жасап, бір күрделі бастауыш
қызметіне жұмсалған, сөйтіп баяндауышпен қиыса байланысады (ІІІ жақ жекеше,
ІІ жақ көпше).
Күрделі бастауыштар төмендегіше жасалады:
1. Ілік септіктің жасырын түріндегі сөз бен үшінші жақтың тәуелді
жалғаулы сөздер тіркесу арқылы: Өзен жағасы аздаған тарлау еді (Ғ.М.). Ақан
саусақтары домбыраның сағалық пернелерінде (Ғ.М.).
2. Көмекші есімдермен айтылған сөздер: Топтың ортасындағылар – Абай
мен Асылбек (М.Ә.). Үңгірдің асты – тайғанақ, жай батпақ (Ғ.М.).
3. Тәуелдеулі өздік есімдіктерден: - Оның өзі шетірек тұр екен (Ғ.М.).
Мен өзім соны сізден сұрайын деп тұр едім, – деді Рахмет (С.Е.).
4. Жіктеу есімдіктері мен жалқы есімдерге тәуелдік формадағы сан есім
тіркесу арқылы жасалады: Жаңа ана үйде айтылған Топай көкті мына Ербол
екеуміз ұмытқамыз жоқ (М.Ә.). Топтың алдыңғы қатарында Абай, Көппай, Шұбар
үшеуі өзгелерден озыңқырап, оңаша әңгімелесіп барады (М.Ә.).
5. Заттанған етістіктер мен көмекші етістіктер, есімдер тобы күрделі
бастауыш болады: Менің айтып отырғаным – тағы сол ақыл.
6. Заттанған күрделі сын есімдер сан есімдерден болады: Топтың алдында
торы жорға келеді. Жиырма беске бөлінеді.
7. Сөз тіркестеркестерінен болған күрделі жалқы есімдер: Тәуелсіз
Қазақстан Республикасы – қазақ елінің мақтанышы.
8. Кісі аттары, фамилиялары, ұйымға, қоғамға адамның қатысын
білдіретін қосалқы айқындауыштар қосылып жасалады: Бурин, Қошқаров
жолдастар жұмысты жақсы істеп, басқаларға үлгі көрсетуде (С.Қ.).
9. Мамандықты білдіретін қосалқы айқындауыштар тіркесіп жасалады:
Әбдіғали инженер жер қыртысының мән-жәйіне өте жетік (Ғ.С.).
Күрделі бастауыш құрамындағы сөздер өз ішінде мүшелік жіктерге
бөлініп, предикативтік реңкте айтылса, олар үйірлі бастауыштар деп аталады.
Мысалы: Көп оқыған – көп біледі деген сөйлемде адам деген бастауыш
қызметінде жұмсалуға тиіс анықталушы сөз түсіп қалған. Сөйлемдегі
субъектілік мәнге үйірлі анықтауыш ие болған. Үйірлі бастауыштар тәуелдеулі
есімдер мен сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады: Білегі жуан – бірді
жығады, білімі жуан – мыңды жығады (Мақал).
Баяндауыш
Бастауыш арқылы аталған заттың қимыл, белгі-сапасын айқындап, онымен
бір тұлғада тұратын бас мүшені баяндауыш дейді. Мысалы: Көп ұзамай жауын
басылды. Аспанды бұлт торлады. Бұл сөйлемдерде басылды, торлады деген
етістіктер заттың (жауын, бұлт) іс-әрекетін білдіріп, баяндауыш қызметінде
жұмсалған. Күн бірде ашық, бірде бұлыңғыр (Ғ.М.) дегенде баяндауыш заттың
сапасын қимылдық ыңғайда білдірген. Бас мүшелер арқылы қимылдың семантика-
грамматикалық мазмұны беріледі.
Ол нәрсенің сырын-сипатын, жайын, амалын, болмысын айтып баяндайтын
сөз баяншы мүше болады, - деп А.Байтұрсынұлы [1, 265]. ХХ ғасырдың басында-
ақ баяндауышқа нақты, дұрыс анықтама берген болатын. Т.Сайрамбаев [8],
Р.Әмір [9], М.Балақаев [20], С.Исаевтар [23] да өз зерттеулерінде
баяндауыштың сөйлемдегі қызметін, оған қойылатын сұраулар және олардың
түрлерін сөз етеді.
Кейде есім сөздер де түбір күйінде баяндауыш бола береді. Мұндайда
олардың баяндауыш қызметінде жұмсалуына әсер ететін – олардың орны. Мысалы:
Оспан – инженер. Жамила – сұлу. Мұндай сөйлемдерде бастауышсыз айтылмайды.
Бастауыш пен баяндауыштың байланысы тығыз, әрі мағыналық, әрі грамматикалық
болады.
Түбір етістіктердің ішінде жақтың мағынасы екі түрде қолданылатын тұр,
отыр, жүр жатыр деген қимыл етістіктері түбір формада баяндауыш бола
береді. Осындай жағдайда бұлар екі түрлі шақтық мағынада айтылады. Онда
олардың жақтық байланысы шақтық мәніне әсер етеді. Екі түрлі синтаксистік
байланыста болады. Мысалы: Сен үйде отыр (келер шақ). Ол үйде отыр (осы
шақ). Сен қарауылға тұр (келер шақ). Ол қарауылда тұр (осы шақ). Сен жолға
жүр (келер шақ). Ол жолда жүр (осы шақ).
Қ.Жұбанов Сөйлем мүшелерінің ішінде біреудің не бірдеменің не
қылғанын, я не болғанын баяндап тұратын мүше болады. Оны баяндауыш дейміз,
– деп сипаттаса [2, 142], С.Аманжолов Қазақ әдеби тілі синтаксисінің
қысқаша курсы атты еңбегінде баяндауышты қарастыра келіп, мыандай анықтама
береді: Баяндауыш дегеніміз – бастауыштың тура көрінісі. Бұлар заттың
жалпы көрінісін, болмысын көрсетеді [3, 105].
М.Балақаев та өз еңбектерін синтаксис, оның ішінде сөйлем мүшелерін
зерттеуге арнаған. Сондықтан баяндауышты жан-жақты сипаттай отырып, олардың
жасалу жолдарын, құрамына қарай бөлінуін қарастырады [17, 190].
Т.Сайрамбаев [8], Р.Әмір [9], С.Исаевтар [23] да баяндауыштың сөйлемдегі
қызметін, оған қойылатын сұраулар және олардың түрлерін сөз етеді. Түркі
тіл білімінде де баяндауыш туралы көптеген пікірлер айтылды. Ойрат, шор
тілдерін зерттеуші ғалым Н.К.Дыренкова баяндауышты бастауыштың қимылын
білдіретін сөйлем мүшесі ретінде қараса [24, 11], Н.А.Кононов баяндауыштың
бастауышқа бағыныңқы екенін көрсетеді [25, 67].
Сөйлем жүйесінің, оның грамматикалық құрылысының дамып өзгеруіне
байланысты баяндауыштың есім баяндауыш деген түрі бөлініп шықты. Есім
баяндауыштың өзіне тән грамматикалық ерекшеліктері, қолданылуы, жасалу
жолы, басқа баяндауыш түрлерінен өзгешелігі жайлы толық зерттеген –
Т.Ермекова [26, 135].
Баяндауыштардың грамматикалық тұлғасы – жіктік жалғаулары. Жіктік
жалғаулары тек етістіктерге ғана жалғанып қоймайды, баяндауыш қызметінде
жұмсалатын есім сөздерге де жалғанады. Есім сөздер жіктік жалғауларын
түбір күйінде, туынды түбірлерінде, көптік, тәуелдік және кейбір септік
формаларда да қабылдайды. Баяндауыштар есім сөздерге –нікі, дікі, -тікі
қосымшалары қосылу арқылы да жасалады. Мысалы: Қазына әуелі
жұмысшылардікі (Ғ.М.). Жиналыс бір шахтанікі ғана емес, бүкіл
Қарағандінікі (Ғ.М.).
Баяндауыш болмайтын сөз табы жоқ. Барлық сөз табы түгел баяндауыш
қызметінде жұмсалынады. Баяндауыштың мүшелік қызметі ретіндегі семантикалық
мәні – қимыл, белгіні білдіру болатындықтан, екі бас мүшелі сөйлемдерде
объективті модальділік, синтаксистік шақ мағыналары (грамматикалық
мағыналар) осы баяндауыш арқылы беріледі. Баяндауыштардың мұндай өзіне тән
белгілері етістіктер арқылы көрінеді. Етістіктер қимыл атаулары
болатындықтан, баяндауыш болуға ыңғайланып тұратын сөздер. Ондай
мағыналарды беруде олардың өздеріне тән шақтық, модальдік жолдары болады.
Баяндауыштар басты-басты екі түрге бөлінеді. 1.Етістік баяндауыштар. 2.
Есім баяндауыштар. Етістік баяндауыштар да, есім баяндауыштар да құрамына
қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Күрделі баяндауыштар құрамында әрі
есім сөздер, әрі етістік сөздер аралас келуі мүмкін.
Жеке бір сөзден болған баяндауыштар дара баяндауыштар деп аталады.
Баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз табы – етістік. Олардың мағыналық,
грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты, сөйлемдегі негізгі қызметі
баяндауыш болу. Олар жеке тұрып-ақ баяндауыштық қызметте жұмсалып, бір
құрамды сөйлем жасай береді. Мысалы: – Көрсет! Тек бірін қалдырмай бәрін
көрсет (М.Ә.)
Туыстас түркі тілдерінің барлығында да бастауыш пен баяндауыш қиыса,
қабыса байланысады да, баяндауыш сөйлемнің соңында тұрады. Баяндауыштың бұл
қасиеті талай ғасырлар бойы қалыптасып, тектес тілдерде дәстүрге айналып
кеткен. Оны өткен ғасырлардан сақталған жазу нұсқаларынан көруге болады.
Баяндауыш қай тілде болмасын бастауышпен тікелей байланысты, өйткені сол
бастауыштың барлық қасиетін баяндауыш арқылы танимыз, - деп баяндауыштың
үнемі сөйлем аяғында келуін деректермен береді [27, 33].
Көп құрамды сөйлемде ұйымдастырушы орталық болып, субъектінің іс-
әрекетін, қимылын білдіреді. Мысалы: Бір өлкеде бұрынғы уәлаяттардан
әлдеқайда көп қыстақтар кездеседі (М.Ә.). Дара баяндауыштар етістіктердің
рай, шақ формаларында жасалады: Қобыланды Тайбурыл атқа мінеді. Ақ сауытын
киеді, беліне семсер іледі (Қ.Е.). Кел балалар оқылық, оқығанды көңілге
ықыласпен тоқылық (Ы.А.)
Дара баяндауыштар етіс тұлғаларында да жасалады. Өнер білім бар
жұрттар, тастан сарай салғызды. Есімшеден жасалады. Бұлар І жақта жіктік
жалғауда айтылып, бастауышпен қиысып тұрады. Еңбегің жанса, оған да
көнерсің (Ғ.М.). Көсемшелер дара баяндауыш болғанда құрмалас сөйлемнің
бағыныңқы сыңарының аяқталмаған баяндауышы болады. Сұлтанның аузына сөз
түспей, алқымына тығылған ыза әбден буындырып, тынысын да тарылтып жіберді
(К.О.).
Негізгі және көмекші етістіктерден құралып, қимыл процесінің әр түрлі
қырларын білдіріп, сөйлемнің предикаттық мазмұнын түрлендіріп отыратын
баяндауыштар күрделі баяндауыштар деп аталады. Мысалы: Бенгали Уәлаятының
көрінісін тамашалап келеміз (М.Ә.). Бұл сөйлемде баяндауыш бастауыштағы іс-
әрекеттің аяқталмағанын білдірген. Әмина балаларға қарай жүгіре жөнелді
(Ғ.М.). Мұнда қимылдың басталу кезеңін көрсеткен.
Сөйлем мазмұнына қарай тілдегі арнаулы көмекші етістіктерден басқа
негізгі етістіктерде көмекші болып жұмсала береді. Мысалы: Ол киноға бара
жатыр. Ол үйге кіріпа келе жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
І ТАРАУ. СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ 7
1.1. Болымды және болымсыз сөйлемдер 7
1.2. Хабарлы сөйлем 8
1.3. Сұраулы сөйлем 9
1.4. Лепті сөйлем 11
1.5. Бұйрықты сөйлем 13
1.6. Жалаң және жайылма сөйлемдер 14
ІІ ТАРАУ. СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ 16
2.1. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері 17
Баяндауыш 20
ҚОРЫТЫНДЫ 57
Пайдаланылған әдебиеттер 59
КІРІСПЕ
Тіл – қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем – сол қарым-қатынас
жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Синтаксис – Қазіргі қазақ
тілі курсының күрделі саласы. Ол – грамматиканың морфология сынды
саласының бірі. Синтаксис сөзі, негізінен, грек тілінен алынған, сөз бен
сөздің бірігуі, қосылуы деген ұғымды білдіреді. Яғни сөйлем құраудың
жүйесін және тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғылым деген мағынада
қолданылады. Демек, синтаксис – сөздердің бір-бірімен байланысу амалдарын,
сөз тіркесін, сөйлемді құру тәсілдерін, олардың құрамы мен түрлерін,
сөйлемдердің ірі бірліктерге бірігу тәсілдері мен түрлерін, ондағы жеке
сөйлемдердің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым.
Сөйлем – синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде
синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің
орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыққа шығарады,
екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады және
тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік
болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге
жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.
Сөйлем синтаксисі өз ішінде екі үлкен салаға, яғни жай сөйлем
синтаксисі және құрмалас сөйлем синтаксисі болып бөлінеді. Олардың
әрқайсысының өз зерттеу нысаны бар. Әдетте, жай сөйлем синтаксисінің
негізгі зерттеу нысаны – жай сөйлемдер, оның құралу тәсілдері, негізгі
мағыналық-құрылымдық белгілері, жай сөйлемдердің топтастырылу принципі мен
жүйесі, сөйлемнің әр қилы мағыналық-грамматикалық, құрылымдық типтері,
сөйлем мүшелерінің қызметі мен жасалуы болса, құрмалас сөйлем синтаксисінің
негізгі нысаны жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, бір
бүтінге айналып, сол арқылы күрделі ойды білдіруі болып табылады. Яғни
құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ұғымдарды білдіретін жай сөйлемдердің өзара
тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің түрлерін, жасалу
жолдарын тексереді. Оның сала-салаға бөлінуі тілдің синтаксистік
құрылысының дара деңгейлерінің ыңғайына, оларды зерттеп тану мақсатына
бағынышты. Жай пікірді хабарлау үшін жұмсалатын сөйлемді құрайтын
грамматикалық амалдарды, олардың өзара қарым-қатынасын, сөйлемдердің
грамматикалық түрлерін жай сөйлем синтаксисі зерттейді.
Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын ғана
зерттеумен шектелмейтінін уақыт көрсетіп отыр. Қазіргі кезде синтаксис
ғылымы өзінің ауқымын зерттейтін нысаны тұрғысынан ғана емес, сол
нысандарға қатысты арнайы проблемалар мен зерттеу әдістері тұрғысынан да
кеңейткен.
Қазақ тіл білімінде синтаксистік зерттелуі жүйелі дамып келеді, ірі
зерттеулермен, жаңа бағыттармен толығып отыр. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұбанов
[2], С.Аманжолов [3], Н.Сауранбаев [4], М.Балақаев [5], Т.Қордабаев [6],
А.Әбілқаев [7], Т.Сайрамбаев [8], Р.Әмір [9] сынды ғалымдар қазақ тілі
синтаксис ғылымының дамуына үлестерін қосты.
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
Н.Сауранбаев т.б. еңбектерінде синтаксистің нысаны сөйлем деп қарастырса,
профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін қосады. Сонымен синтаксистің нысаны
сөз тіркесі мен сөйлем деп танылып келгенімен профессор Қ.Есенов оған
күрделенген сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мәселелерін қосуды ұсынады.
А.Ж.Жақыпов синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып, сөйлеммен
шектелмеуі тиіс деп, синтаксистің нысаны – сөз формаларынан басталуы тиіс
дейді [10, 111].
Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова қазіргі синтаксистің зерттеуге тиіс
нысандары ретінде негізгі бес түрлі тілдік бірлікті атайды: сөз тұлғасы,
сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, мәтін. Бұл қай жағынан да өзара
тығыз байланысты болып, күрделі бір синтаксистік тұтастықты құрайды деп
есептейді [11, 129].
Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше
көзқарастар қалыптасқан. Олар, негізінен, үш түрлі.
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем
мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек сөйлемді ғана
зерттейді, сөз тіркесі еленбейді.
Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін зерттейді дейтін пікір. Бұл
көзқарасты Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский, Н.М.Петерсон, А.М.Пешковский
қолдайды. Бұл ғылымдар сөйлем сөз тіркесінің бір тармағы дейді.
Үшіншіден, В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сияқты
ғалымдар синтаксистің объектісі ретінде сөз тіркесі мен сөйлемді қатар
қарастырады.
Қазақ тіл білімінде сөйлемнің көп қырлы, жан-жақты категория екендігі
белгілі. Біріншіден, сөйлемнен сөз тіркесін де, сөйлем мүшелерін де,
сөйлемнің оқшау сөздерін де, бірыңғай мүшелерін де, айқындауыштарын да көре
аламыз. Яғни сөйлемнің өн бойынан бірнеше тілдік категорияларды көреміз.
Екіншіден, жай сөйлем – құрмалас сөйлемді құраудың да негізгі материалы.
Құрмалас сөйлемдердің өзі осы жай сөйлем негізінде құрала келіп, күрделі
ойды білдіреді.
Сөйлем қарым-қатынас құралы бола отырып, өзіндік белгілерімен
нақтыланады, атап айтқанда: предикативтілік, коммуникативтілік, модальділік
және интонация. Сөйлемнің негізгі белгісі туралы профессор Т.Сайрамбаев:
Сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік, модальділік және
интонация – үшеуін бірдей жатқызу орынды деп санаймыз. Предикативтілікке
көбінесе тек жақ, шақ мәселесі ғана негіз болады. Осы екеуі арқылы
предикативтілік жүзеге аса алады, - дейді [8, 6]. Ал модальділік белгісі
ретінде – рай категориясы, модаль сөздер мен демеуліктер және интонацияны
көрсетеді. Профессор Р.С.Әмір Жай сөйлемдер синтаксисі деген еңбегінде:
Бастауыш – баяндауыштың қатынасы – предикативтілік қатынас деп аталады.
Тілде осы предикативтілік қатынасқа үзбей ілесіп жүретін грамматикалық
формалар болады. Олар бірнешеу және бәрі де көбінесе баяндауыш мүшенің
құрамынан орын алады, - деп шақтық формасы мен жақтық формасына
қоса рай формасын да көрсеткен [9, 56]. Предикативтіліктің сөйлемге тән
басты белгі екенін көрсетеді.
Диплом жұмысымыздың мақсаты – қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем
синтаксисіне тоқталып, сөйлемнің мазмұны мен грамматикалық белгілерін нақты
мысалдармен көрсету. Аталған дипломдық жұмысымызда сөйлем түрлерін нақты
мысалдармен көрсетіп, талдадық. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ
Қазақ тілі құрылымы, қолданылу аясы және міндет-мақсатына қарай түрлі-
түрлі болып келетін сөйлем түрлеріне (типтеріне) бай. Олар өздерінің
мазмұны мен грамматикалық белгілеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді:
1. Сөйлемдегі айтылған ойдың объективті шындыққа қарым-қатынасына қарай
сөйлемдер болымды және болымсыз болып бөлінеді. Олар объективті –
субъективті – модальды мән, реалды және ирреальді, болжау, талап,
күмән, сенім, мүмкіндік, мүмкін емес сияқты толып жатқан мағыналық
реңктерді қамтиды.
2. Сөйлемдер коммуникативтік мақсатына және оған тәуелді интонациясына
қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті болып бөлінеді.
3. Сөйлем құрамындағы предикативті единицалардың санына қарай (біреу, не
одан көп) сөйлемдер жай және құрмалас болып бөлінеді.
4. Сөйлемде сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшелердің сөйлем
құрылымына қатысуына байланысты екі топқа бөлінеді: екі құрамды
сөйлемдер, бір құрамды сөйлемдер.
5. Сөйлем құрамында тұрлаусыз мүшелердің болу, болмауына қарай жай
сөйлемдер жалаң және жайылма болады.
6. Сөйлем құрамында ойға қажетті синтаксистік позициялардың түгел
қатысқан қатыспағанына қарай сөйлемдер толымды және толымсыз деп
бөлінеді.
Сөйлем түрлерінің жасалуында интонацияның ролі үлкен. Интонация әрі
грамматикалық, әрі стилистикалық функция атқарады. Интонация арқылы сөйлем
аяқталады. Сөйлемдер синтаксистік мәні бар синтагмаларға интонация арқылы
бөлшектенеді. Сөздердің эмоционалды мәні, көңіл-күйлері, әр түрлі модальдік
мағына реңктері интонация арқылы беріледі. Сөздердің орын тәртібі тәсіліне
де интонация тәсілі ұштасып жатады. Сөздердің мазмұнын, синтаксистік
қызметін айқындауда олар ерекше орын алады. Интонация – сөйлемнің
органикалық элементі.
1.1. Болымды және болымсыз сөйлемдер
Сөйлемдерді болымды, болымсыз деп бөлу объективті болмыстың, хабардың
мазмұнына байланысты. Сөйлемнің болымды, болымсыз белгісі – болмыс пен
ақиқат шындықтың қарым-қатынасының көрінісі. Мысалы, Бүгін сабақ болады,
бүгін сабақ болмайды дегендер шындық хабарлар. Бірақ екеуінде екі түрлі
ситуация айтылады. Бірінде істің болатындығы, екіншісінде оның
болмайтындығы хабарланады. Болымды пікір затқа белгілі бір сапаға тән,
қатысы екені жөнінде қалыптасады. Мысалы: Платина – металл. Болымсыз пікір
затқа белгілі бір сапаға тән емес, қатысты емес екені жөнінде қалыптасады.
Ағаш металл емес.
Тілдегі барлық сөйлемдер осы сияқты екі түрлі синтаксистік құрылымның
бірінде болады. Болымсыз сөйлем болымды сөйлем негізінде жасалатын, соның
қарама-қарсы мағынасын білдіретін сөйлем, яғни сөйлемнің объективті
модальділік менінің қосымша түрі. Мысалы, Мен киноға барамын, мен киноға
бармаймын деген сөйлемдердің екеуінде де реалды шындық фактылармен бірге
реальді модальділік бар. Ойымызды болымсыз түрде айтып жеткізу шындық
болмысты жоққа шығару емес, ол – ерекше стильдік мақсат. Олар ойымызға
әртүрлі өң беріп, оны түрлендіріп, эмоционалды, эксперессивті етіп жеткізу
тәсілі ретінде қолданылады.
Болымсыз сөйлемдердің грамматикалық форма ерекшеліктері төмендегідей:
1. Баяндауыштары ма-ме тұлғалы болымсыз етістіктерден жасалады: Маған
өкпең өтпейді (С.М.) Мәселен, мені ала ма? (М.И.). Халықтық шығармаларды
оқудан, көруден еш жалықпаймын (Ғ.Мұст.). Оныңды мен білмеймін, ішіме
симаған соң айттым (Ғ.М.).
2. Есім, есімшеден болған баяндауыш құрамына емес көмекші етістігі
қосылу арқылы: Сөзі үйлескені болмаса, іш ақтарып сырласқан емес (Ғ.Мұст.).
Мынау көрген – көрген емес (М.Ә.).
3. Жоқ сөзі баяндауыш қызметінде не баяндауыш құрамында айтылу арқылы:
Абай өнерім бар деп айта алған жоқ (М.Ә.). Мен осы апам берген кітапты
тастағаным жоқ (С.Е.).
4. Сыз-сіз қосымшалары арқылы жасалған туынды сын есімдер баяндауыш
қызметінде жұмсалады: Биылғы қыс сықырлаған аязсыз, құтырынған борансыз
(А.М.). Түсі ақ сұр келген, кесек мұрынды, беті ажарсыз.
5. Кейде сөйлемдердің тұлғасы болымды болғанымен, мазмұны болымсыз
болады: Бұл үй бұрынғысындай ағайын-туған, ел-жұртпен араласудан да қалды
(Ғ.М.).
6. Кейбір болымсыз тұлғадағы сөйлемдер болымды мағына береді: Елге
кетпей болмайды (М.Ә.). Елге кетемін деген мағынада.
Сөйлемдердің бұлай қолданылуының стильдік мәні өте зор. Мұндай
жағдайда сөйлемдер тұжырым, күмән, қорқу, таңдану сияқты толып жатқан
стильдік реңктерді қамтып, эмоционалды, экспрессивті болады.
1.2. Хабарлы сөйлем
Хабарлы сөйлемдер – ақиқат-шындық фактыларын, құбылыс, оқиға не зат
туралы пікірлерді хабарлау мақсатында айтылатын сөйлемдер. Мазмұны,
құрылымы және функциясы жағынан әр түрлі болады. Құрамы жағынан жалаң
және жайылма, құрылысы жағынан бір құрамды және екі құрамды, жай
сөйлем және құрмалас болып бөлінеді. Хабарлы сөйлемнің құрылысы оның
мазмұнына байланысты болады. Баяндауыштардың грамматикалық ерекшеліктеріне
қарай қалаулы, болжалды, етістікті, есімді, болымды, болымсыз болып
бөлінеді. Предикативтілік – синтаксистің негізгі единицасы болып табылатын
сөйлемнің функционалдық ерекшелігін танытатын синтаксистік категориясы;
хабарды шындыққа қатысты етіп, сол арқылы сөйлемді единица ретінде
қалыптастыратын сөйлемнің ең басты, шешуші белгісі, синтаксистің құзырына
енетін барлық единицаларға сөйлемді қарама-қарсы қойып, зерттеуге
арналған категория [12, 392].
Жүргіншілер жақындап қалды (Ғ.Мұст.). Ертең сабақ басталатын болар.
Сол жаққа барып қайтшы (Ғ.М.). Бір минут тоқтатуға болмады (С.Е.). Ертең
сабақ басталатын болар. (Ғ.М.).
1.3. Сұраулы сөйлем
Сұраулы сөйлем бірдеңе жайында біреуден ақпарат алу мақсатында
жұмсалатын сөйлем. Ол сөйлеушінің тыңдаушыдан жауап алу, оның ойын білу
мақсатына құралып, коммуникативті қызметі жағынан екінші бір хабардың тууын
қажет ететін сөйлем.
– Мұқатай ауылының қонысын білесің ғой?
– Әбден білемін (Ғ.Мұст.)
Сұраулы сөйлем жасайтын грамматикалық амалдар – сұраулық интонация,
сұрау есімдіктері, сұраулық шылаулар, кейбір көмекші етістіктер. Сұраулы
сөйлемдердің бәрі де сұраулық интонациямен айтылады. Онда дауыс сөйлем
соңында күшейе түсіп барып тынады: Тегі мұның сөзін сөйлеп, есіркейтін тірі
жан бар ма, сірә да, Әй, жоқ қой! (І.Ш.).
1. Кейде хабарлы сөйлем лексикалық құрамы мен құрылымын өзгертпей-ақ,
интонация арқылы сұраулы сөйлемге айнала береді. Мұндай жағдайда интонация
шұғыл күшейіп, ой екпіні түсетін сөз басым әуенмен айтылады: Сіз де келеді
екенсіз? Мүмкін олар ертең келер?
– Осы бала өлең шығаратын болыпты деп естідім.
– Қойшы?! (С.М.)
2. Сұраулы сөйлемдер ма-ме, па-пе, ба-бе сұраулық шылаулары арқылы
жасалады: Қағаз да бергізбейсің бе? (С.М.). Сабақ басталды ма?
3. Сұрау есімдіктері арқылы жасалады. Сен мұнда қашан келдің? Қай
ауылдың баласысың?
4. Баяндауыш құрамында көмекші етістіктер қосылып, сұраулық
интонациямен айтылу арқылы жасалады: Борашты көріп жүретін шығарсың?
(Ғ.М.). Ол ертең келетін болар?
5. Баяндауыш құрамына ау, ғой шылаулары, ше демеуліктері қатысу арқылы
да жасалады:
– Мен ертең жиналысқа келемін.
– Сен, өзің ше?
Ертең сенбілікке бәрің де жиналасыңдар ғой, ә?
Сұраулы сөйлемдер сөйлеу ситуациясына байланысты әртүрлі мазмұнда
жұмсалады:
1. Ашық сұрақты білдіретін сөйлем. Ойды, не бірдененің жайын, заттың,
құбылыстың белгісін білу үшін айтылады, сұрақ ашық қойылады.
– Аты-жөнің кім еді сенің? (С.М.). Апаң келді ме? (Г.С.). Бұл жайында
не білесің? (Ғ.М.)
2. Қарсы сұрақты білдіретін сөйлем. Мұндай сөйлемдерде сұраққа сұрақ
қою түрінде жауап беріледі. Сөйлем мазмұны қарсы сұрақ мәнін қамтиды.
– Ертең жиналыста сөйлейсің бе?
– Сөйлемегенде қайтем?
3. Риторикалық сұрақ. Сөйлем эмоционалды, әсерлі болу үшінсөйлеуші
ойын сұрақ формалы сөйлеммен жеткізеді. Тыңдаушыдан жауп алудан көрі
құптату, мойындату мәні басым болады. Мұндай сөйлемдер көркем әдебиетте жиі
қолданылады. Ойды мәнерлеудегі стильдік тәсілдердің бірі десе де болады.
Күнде жақсы бола ма,
Бір қилығы жаққанға? (Абай)
4. Күмәнді білдіретін сөйлем. Бұл сөйлемдерде сөйлеуші бірдеңе жөнінде
мағлұмат алумен қатар, ойына, іс-әрекетіне күмәнданғандығын білдіріп,
тыңдаушысынан жауапты ақыл-кеңес түрінде күтетін мағынада қолданады.
Жиналыста мен де сөйлесем бе екен? Студенттер шулап кетпес пе екен?
5. Таңырқаулы сұрақты білдіретін сөйлем. Мұнда сөйлем мазмұнында
таңдану, таңырқау, өкініш, сұйсіну сияқты толып жатқан эмоциональды реңк
болады. Соған орай бұлар әрі сұраулы, әрі лептілік интонациясымен айтылады.
Жазуда оларға леп, сұрау белгілері бірге қатар қойылады:
– Ойпырай, қалай өзгерген? (Таңдана сұрау)
– Шіркін, Көкшетау! Дүниеде сендей де жер бар ма екен?! (Сүйсіну
мәніндегі сұрақ)
Тілімізде сұраулы сөйлем формасы тыңдаушыны бір іске қосу, жұмсау үшін
де пайдаланылады. Үй құрығыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың
ба? (Б.М.). Мұндай сөйлемдер түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер деп
аталады. Іске жұмсаудың бұйрықты форма арқылы айтылмай, сұраулы сөйлем
формасында айтылуы коммуникативтік мақсатқа байланысты. Ол мақсат –
тілекті, іске жұмсауды ізетпен, сыпайы білдіру. Түрткі сұрақты білдіретін
сөйлемнің баяндауышы келер шақ етістік пен ма, ме шылауларының бірігуінен
жұмсалады: аласың ба, келесің бе. Тұрткі сұрақты білдіретін сөйлемге
баяндауыш болып етістік сөз болымды, болымсыз түрінде қатысып, бір-ақ
синтаксистік мағына білдіреді: Қалаға барып келесің бе? – Қалаға барып
келмейсің бе?
Бұл жағдай альтернативтік сұрақ ішіндегі етістіктің бұл екі формасының
синтаксистік мағына мағынан теңелу дәстүрінің көрінісі: Сол кісі жолықпады
ма – Сол кісіге жолықпайсың ба?
1.4. Лепті сөйлем
Көңіл-күйінің әр түрлі қырларын білдіретін, эмоционалды бояулы,
арнаулы лептілік интонациямен айтылатын сөйлемдер лепті сөйлемдер деп
аталады. Лепті сөйлемдердің мағыналары жай хабармен бірге қуаныш, реніш,
қорқу, таңдану, күйініш, сүйіну, аяныш, ыза, жалыныш, күмән, жиреніш сияқты
эмоциялық сезімдерді білдіреді. Эмоцияны білдіруде ең басты роль атқаратын
интонация болатындықтан, эмоция мақсатына сай хабарлы, сұраулы, бұйрықты
сөйлемдерге де лептілік интонация қосылып, лепті етіліп айтыла беріледі.
Лепті сөйлем жасауда интонациямен қатар одағайлардың да қызметі мол.
Одағайлардың өзі – басқа сөз таптарымен салыстырғанда әуезділік, ырғақ,
эмоциялық құбылмалылық пен көтеріңкі интонацияға бай сөздер. Олар лепті
сөйлем құрамына енгенде, олардың эмоциялық мағыналары ұласып, ұштасып,
ойдың түрлі-түрлі қырларын бейнелейді. Мысалы: Осыны кеше айтуың керек еді
ғой!
1. Қорқу, сескену, аяу, өкіну, таңырқау, сүйсіну, қуану сияқты
эмоциялық мәндегі лепті сөйлемдердің баяндауыштарының құрамына ау, ай
демеуліктері қосылып және тұйық етістікке керек еді, ғой тіркесіп айтылады.
– Паһ, паһ, текті-ау антұрған! (Ғ.М.)
Алақай! – деп айқайлап жіберіппін қуанғаннан екі санымды шапалақтап
(С.М.).
– Уа, кім бар-ау! – деп айқай салды (Ғ.М.)
Бірінші сөйлемде сүйсіну, екіншісінде қуаныш, үшіншіде көңіл аударту
сияқты эмоциялық мәнде берілген.
2. Көксеу, арман ету мағынасында лепті сөйлемдердің баяндауыштары
шартты рай тұлғасында айтылып, шы қосымшасы жалғанады:
– Әттең-ай... Қабырғасы қайқайса! (З.Ж.)
Осы ойымды кеше айтсамшы!
3. Өткен шақ есімшеге екен көмекші етістік, оған де демеулігі қосылып,
өкініш мәнді лепті сөйлем жасалады: Әттеген-ай, киноға кеше барып алмағам
екенбіз де! Қап, кеше әкелмеген екенсің де?
4. Есімше формалы етістікке сұраулық шылау мен еді көмекші етістігі
қосылып та арман мәнді лепті сөйлем жасалады: Па, шіркін, дәл солай
етіп көсіліп сөйлер ме еді! Шіркін-ай, осы кітап бізде болар ма еді!
5. Масаттану, мақтан ету мағынасындағы лепті сөйлемдерге қандай,
ғажап, неткен, болғанда қандай деген сөздер қатысу арқылы жасалады:
Айналама қарасам, елім қандай тамаша! Жерім менің неткен бай! Керемет
ғажап, қандай тамаша!
Тілімізде құрылысы жағынан оқшау келетін, құрамындағы сөздерді мүшелік
сөздерді мүшелік қатынасқа анық даралауға келмейтін сөйлемдер бар. Мысалы:
Келгенде қандай, Ол ол ма! Бұл сөйлемдер лексикалық құрамы жағынан мүлде
еркін бола алмайды, олардың бір тобы ылғи тұрақты бір сөздерді ғана
қатыстырып құралады. Алғанда қандай! Айтқанда қандай! Реплика сөйлемдер
бір ғана сөзден құралатыны да болады: Осыған жалғыз барасың ба? – Бармай!
Реплика сөйлемдер кісінің екінші жақтың сөзіне байланысты түрлі реакциясын
құптауын, ризалығын, жақтырмауын білдіреді. Реплика сөйлемдер диалогта
жұмсалып, алғашқы репликаға байланысты сөйлеушінің реакциясын білдіретін
болғандықтан, лексикалық құрамы жағынан соны қайталап құралады.
– Тағы көреміз бе?
– Көрмей!
Реплика сөйлемдердің құрылысы төмендегідей болады:
1. Алдыңғы репликаның бір сөзін қайталау негізінде құралған сөйлемдер.
Сөз болымсыз көсемше немесе –ғанда тұлғалы есімше түрінде келеді.
– Осыны айтасың ба?
– Айтпағанда! (Қ.Ж.)
2. Алдыңғы репликадан қайталанған сөз бен тұрақты компонент ретіндегі
сөзден құралатын сөйлемдер.
а) Қайдағы – қайталанған сөз (есім, есімше) болып құралады.
– Ал жүрейік, шешей.
– Қайдағы шешей! Өзің орта жасқа келген жігітсің (Қ.М.)
ә) не қылған – қайталанған сөз (зат есім, сын есім) болып құралады.
– Әлі жас қой, бұған әлі келеді дейсің бе!
– Не қылған жас, Биыл он төртке келді.
б) Қайталанып сөйлемге енген сөз ылғи тәуелдік формада тұрады.
– Шимайладың қалай! Бұл әдейі салынған сурет.
в) Қайдан – бұйрық рай тұлғалы қайталанған етістік болып құралады.
– Бұрынғы есепші өзі босады ма?
– Қайдан өзі босасын! Талай жыл орын теуіп әбден жайғасып алған неме
еді ғой (А.Ш.).
г) Қайталанған етістік шартты рай тұлғасында келіп ша, ше демеулігін
үстеп құралады.
– Сонда бір қалжыңдап едім.
– Қалжыңдасаң ше! Құрбың, қалжыңды түсінбейді ме!
д) Қайталанған етістік -ғанда тұлғасында келіп, ша, ше демеулігі үстеп
құралады.
– Соны да әкетесің бе?
– Әкетпегенде ше!
Ілгеріде аталған реплика сөйлемдер диалогтік ситуацияға сай құбылтып
тұратын элементі бар типтерге жатады. Бұлардан бөлек құрамы тұрақты, барлық
жағдайда бір құрамда жұмсала беретін реплика сөйлемдер бар. Мысалы: Ол ол
ма, Бұл бұл ма, О несі екеней (маған), О не дегенің, Иә саған және т.б.
Лепті сөйлемдер – тілдегі эмоциялық бояуы қанық, стильдік қырлары мол
сөйлемдер. Сондықтан олар поэзия, публицистикада кең қолданылады. Ауыз-екі
сөйлеу тілінде де қолданылу аясы кең. Онда көбінесе реплика түрінде
айтылып, диалог үстінде жұмсалады. Іс қағаздары, ғылыми стильде лепті
сөйлемдер кездеспейді.
1.5. Бұйрықты сөйлем
Ерік, талап, бұйрық т.б. мағыналарды білдіріп, сөйлеушінің тыңдаушыны
іске қосу мақсатында айтылатын сөйлемдер бұйрықты сөйлем болады. Бұйрықты
сөйлемдер айтылатын ойға байланысты тілек, ұсыныс, сендіру, түсінік, кеңес,
үндеу, тапсырма, өтініш, жалыныш сияқты мағыналарда да қолданылады.
Сөйлемде тұрлаулы мүшелердің бірі айтылмай, көбінесе бастауышсыз болып,
толымсыз сөйлем түрінде жұмсалады. Олардың аз сөзден құралған ықшамды болуы
екпіннің асқақ, қарқынды болуына әсер етеді. Мұның өзі – стильдік амал-
тәсілдердің бір қыры. Бұйрықты сөйлемдердің жасалуына негіз болатын
баяндауыштар мен интонация. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары көбінесе
етістіктің бұйрық, қалау райларында тұрады. Сөйлемнің әуенділігі оның
мазмұнымен де байланысты. Егер сөйлем қатал талап мағынасында айтылса, оның
екпіні көтеріңкі, асқақ болады. Мысалы: Кет! Жоғалт көзіңді! Батыр
қараңды! Сауға, сауға, ағайындар! – деді Сейіт (Б.М.). – Апатай-ай жаман
сөзді айтпашы (С.М.). Қойшы қарағым, әурелемеші! – деді бір әйел адам
(Б.М.).
Сөйлем мәнінің өткір, әсерлі болуына және ықшамдалып айтылуына қаратпа
сөздердің ролі өте күшті. Бұйрықты сөйлемдер бастауышсыз айтылғанда, оның
орнына қаратпа сөздер қолданылады. Олар істің кімге, неге арналғанын
айқындап, оны өткір, әсерлі етеді, оған екпін түсіреді. Мысалы: Соқ, жігіт!
Соқ! Күйіңді тарт! Лапылдат! Жандыр! Күйдір! Құмарт! (І.Ж.). Сауға, сауға,
ағайындар! – деді Сейіт (Б.М.). – Уа, нағашым, жарайсың! (Х.Е.). Қаратпа
сөзсіз айтылған сөйлем мәні интонация жағынан солғын болады. Бұйрықты
сөйлемнің ондай түрі мақал-мәтел стилінде жиі кездеседі.
Бұйрықты сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданылады. Көркем
әдебиетте диалог, төл сөзді сөйлем түрлерінде беріледі. – Су, су! –
десті, оның талықсып бара жатқанын көрген жұрт (С.М.). – Тсс! – деді Пазыл
біреу есітіп қалатындай (Х.Е.).
Көбінесе жалаң сөйлем баяндауыштары тұйық рай формасында тұрып, керек,
қажет, тиіс деген модаль мәнді сөздер тіркесіп айтылса, олар жақсыз
сөйлемдер тұрғысында да кездеседі: Қашаннан бері осылай? Дұрыс па? Төлеу
керек! (Ғ.М.). – Енді қанша ұрысу керек! Ал, тарт! – деп, Манас өзі бастап
тартып берді (М.Ә.).
Бұйрықты сөйлем түрлері публицистикада, іс қағаздары стилінде де
кездеседі. Онда олардың көтеріңкі әуені төмендеп, баяу әуенмен беріледі.
Бұйрықты сөйлемдер құрамы, баяндауыш түрінің және эмоциялық мәннің
берілуіне қарай әр түрлі мазмұнда болады:
1. Баяндауыштары бұйрық райлы етістіктің ІІ жағы арқылы жасалған
сөйлемдер бұйрық, талап, үндеу жөнінде жұмсалады:
– Әй, Әйгерім! Бұйырамыз! Айт, жаның барыңда? – деп, Оспан бар жеңгені
аямай, қатты бұйырып, тілін алғызатын әдетіне басқан (М.Ә.).
– Айт Әзімбайға, тоқтатсын орақ салғанын. Жылатпасын мынау елді! –
деп, есіп-кесіп бұйрық айтты (М.Ә.)
2. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыш формалары шы-ші қосымшалы болып
келсе, олар тілек, жалыныш, өтініш, сес көрсету мәнінде жұмсалады:
– Орындамай көрсінші, шашын бір талдап жұлайқ! – десіп, әйелдер
даурығады (Ғ.М.).
– Балам, жөніңді айтшы! (М.Ә.)
3. Етістіктің қалау, бұйрық рай түрлерінде айтылса, үндеу, ұран мәнді
болады. Тәуелсіздік жасай берсін! (Е.Қ)
4. Ақыл, кеңес мәнді бұйрықты сөйлемдер бұйрық райдың ІІ жағында
айтылады. Көбінесе мақал-мәтелде кездеседі.
Ғылым таппай мақтанба.
Орын таппай баптанба...
Бес нәрсеге асық бол,
Бес нәрседен қашық бол! (Абай)
5. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары болымсыз тұлғада айтылса, іске
тоқтау салу, қатал бұйрық мәнінде беріледі.
– Әй, өрекпіме демеп пе ем, көп шуылдақ! Қысқарт енді! – деді (М.Ә.).
1.6. Жалаң және жайылма сөйлемдер
Сөйлемнің ұйымдастырушысы ұйытқысы – предикативтік қатынасқа түскен,
предикативтік мағынаны білдіретін мүшелер екені белгілі. Тек осы ұйытқы
тұлғалардың қатынасынан құрылған тұлға жалаң сөйлем болады. Жай сөйлемдер
құрамдық ерекшеліктеріне қарай жалаң және жайылма болып бөлінеді. Құрамы
бас мүшелер позициясынан – бастауыш, баяндауыштың позициясынан, ғана
құралған сөйлемді жалаң сөйлем дейміз. Егер сөйлем құрамында бас мүшелер
позициясымен қатар тұрлаусыз мүшелер позициясы қатынасқан болса, ондай
сөйлемдер жайылма болады. Мысалы: Түн. Балалар оқуда (Б.М.). Аттылар жүріп
кетті (М.Ә.). – жалаң. Осыдан үш күн бұрын Сүйіндік бір кісі жіберіпті
(М.Ә.). Ботакөздің дірілдеген қолынан шешесінің былқылдаған денесі түсіп
кетті (С.М). Асқар таңертең кешірек тұрды (С.М.) – жайылма. Шыжылдап,
пырсылдап жанған жас тобылғының ашқылтым түтіні көзді жасауратты
(С.Мұратбеков).
Сөйлемнің жайылу (кеңею) мүмкіншілігі шексіз емес. Оның өлшеуі бар.
Өлшеу салатын – адамның психикалық, физиологиялық табиғаты. Сөйлеуде
жайылма сөйлем жиі жұмсалады.
ІІ ТАРАУ. СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ
Сөздер өзара тіркесу арқылы сөйлем құрамына еніп, мүшелік қатынасқа
түседі. Сөйлем құрамындағы сөздердің мүшелік қызмет атқаруына сөйлем
ішіндегі олармен синтаксистік байланысқа түскен басқа сөздер етеді. Олардың
лексикалық жағынан үйлесімді болып, тығыз байланысу нәтижесінде сөйлем
ішінде әртүрлі грамматикалық мағыналар пайда болады. Олар – предикативтік,
объектілік, атрибутивтік және пысықтауыштық мағыналар болады. Сөйлем
құрамында осындай мағыналарға ие болып, белгілі бір синтаксистік қызметте
жұмсалатын сөздер сөйлем мүшелері делінеді.
Қазақ тіл білімінде сөйлем мүшелері жайлы нақты, оң әрі дәл
тұжырым жасаған – А.Байтұрсынов. Барлық сөйлем мүшелерін өте ыңғайлы
терминдермен атап, қысқаша сипаттап беріп кеткен. С.Аманжолов та
сөйлем мүшелерін анықтауда мынадай пікір айтады: Сөйлем мүшелерін біз тек
мағынасына байланыстырып қана айырамыз. Әр сөзге сұрау қойып, сол арқылы
сөздің мағынасын және тұлғасын ашып аламыз [3]. Қ.Жұбанов [2],
Н.Сауранбаев [5] т.б. ғалымдар да сөйлем мүшелері жайлы көзқарастарды
дамытуға өзіндік үлес қосты. Сөйлем мүшелері туралы елеулі еңбек жазған
бірден-бір ғалым – М.Балақаев [5]. Сөйлем мүшелерінің кейбір түрлеріне
қатысты С.Жиенбаев [13], О.Төлегенов [14], Ш.Сарыбаев [15] және т.б.
ғалымдар да сөйлем мүшелері жайлы көзқарастарды дамытуға өзіндік үлес
қосты. Олар бұл зерттеулерінде сөйлем мүшелерінің теориялық
мәселелерімен қатар, әдістемелік жағына да назар аударды.
Сөйлем мүшелері жөнінде көзқарасын батыл білдіріп, синтаксис саласында
салмақты еңбек еткен ғалым – Р.Әмір. Ғалым: Синтаксистік единицаларды
дұрыс тану үшін біз оларды білдіретін мағыналарымен отырып тануымыз керек.
Осы ретте синтаксистік форма мен единицалар білдіретін мағыналар
синтаксистік мағына деп бөлек аталатынын ескертіп кетпекпіз. Синтаксистік
мағына – грамматикалық абстракция саласындағы мағына. Ол сөз бен сөздің,
синтаксистік единицалардың арасындағы абстрактылы, жалпылық сипаттағы
қатынасты білдіреді, - дей отырып, сөйлем мүшелерінің семантикалық жағына
баса назар аударды [9, 9].
Сөйлем мүшелерінің сөйлем құрауындағы ролі мен маңызы бірдей болмайды.
Сөз тіркесі де, сөйлем де сөздердің бір-бірімен тіркесіп қолданылуынан
жасалады. Сөз тіркесінің жасалуы үшін оның құрамындағы сөздер мағыналық
және грамматикалық жақтан байланыста айтылуы шарт [16, 373]. Сөйлемнің
құрылымдық үлгісін жасайтын – предикативтік мағына, яғни бастауыш,
баяндауыштық қатынас. Басқа мүшелер ойдың сипатына сәйкес қатынасып, оны
күрделендіріп, толықтырып, құрамын кеңейтіп тұрады. Мысалы: Ол мыналардан
әлдеқайда дарынды, білгір (М.Ә.). Бұл сөйлемнің бастауышы – ол, баяндауышы
– дарынды, білгір. Қалғандары баяндауыш маңына топталып, соны сипаттаған.
Бұланбай көзі енді ашық шахтаға қарай ауып еді (Ғ.М.). Бұл сөйлемде
бастауыш – көзі, баяндауыш – ауып еді. Қалған мүшелер бастауыш пен
баяндауыштың айналасына топталып, екі шумақ құрып, бірі бастауышты, бірі
баяндауышты сипаттаған. Осы сияқты синтаксистік қызметтері негізге алынып,
сөйлем мүшелері тұрлаулы және тұрлаусыз деп екі топқа бөлінеді.
М.Балақаев Қазіргі қазақ тілінің синтаксистік оқулығында: Сөздер
сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материалы болады да,
бастауыштық-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштық
(тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады, - деп нақты көрсетеді [17, 8].
Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің өзара синтаксистік
байланысын, яғни мүшелік қызметін, оларға сұрақ қою арқылы желісін үзбей,
талдау жасау арқылы көруге болады. Мысалы: Өзі тапқан айла-тәсілін бар
жолдастарына ол үнемі үйретіп отырады (М.Ә.). Ол не қылады? Үйретіп
отырады. Кім үйретіп отырады? Ол үйретіп отырады? Қалай үйретіп отырады? –
үнемі үйретіп отырады. Кімге үйретіп отырады? – бар жолдастарына үйретіп
отырады. Нені үйретіп отырады? – тәсілін үйретіп отырады. Қандай тәсілін? –
өзі ойлап тапқан тәсілін.
2.1. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
Сөйлемдегі айтылған ойға өзек, сөйлем құрауға негіз болатын – бастауыш
пен баяндауыш. Бұлар сөйлемнің құрылысын, түрін және мағынасын
ұйымдастырушы орталық болатындықтан, оларды тұрлаулы мүшелер деп атайды.
Сөйлемнің предикативті негізі осы тұрлаулы мүшелер арқылы жасалады, яғни
бастауыш пен баяндауыштың грамматикалық қатынасынан туады. Объективті –
модальдік мағына, яғни сөйлем мазмұнының ақиқатыққа (шындық болмысқа)
қатынасы осы бас мүшелер арқылы беріледі.
Қазақ тіл білімінде бастауыш туралы жазылған оқу құралдары, мақалалар
жарық көрді. А.Байтұрсынов еңбегінен кейін Қ.Жұбанов [2], Н.Сауранбаев [4],
С.Аманжолов [18], Ә.Хасенов [19], М.Балақаев [20], М.Томанов [21], Р.Әмір
[9] және т.б. ғалымдар өз зерттеу еңбектерінде жан-жақты сөз етті.
1966 жылғы еңбегінде Қ.Жұбанов бастауышқа: сөйлемнің кімнің я ненің
жайынан сөйленгендігін көрсететін мүшесін бас мүше немесе қысқартып
бастауыш дейміз, – деп анықтама бере отырып, ол жайлы қысқаша мағлұмат
береді [2, 143].
Бастауыш – сөйлемдегі ойдың негізі, баяндауыш арқылы берілетін
қимылдың, сапаның субъектісі. Бастауыш оның ісін, күйін, заттың қимылдық
белгілерін білдіріп, бастауышқа грамматикалық жағынан бағынышты болады.
Мысалы, Мен кеше кітапханаға бардым, біз кеше кітапханаға бардық. Бірінші
сөйлемде бастауыштың І жақта, жекеше болуына байланысты баяндауыш та І
жақта жекеше айтылған. Екінші сөйлемде бастауыш көпше болуына негізделіп,
ол да көпше айтылған. Бұған қарағанда бастауыш тұрлаулы мүшелердің
негізгісі сияқты. Ал сөйлемдегі қызметі жағынан баяндауыштың синтаксистік
қызметі бастауыштан басым.
Қ.Шаукенов өзінің Синтаксис атты зерттеу кітабында бастауышқа
мынадай анықтама береді: Бастауыш – бұл сөйлемнің тұрлаулы мүшесі, бас
мүшесі. Сондықтан ол сөйлемдегі айтылған ойдың қазығы, негізі болады.
Бастауыштардың сұрақтары да әр алуан. Бірақ грамматикалық жағынан
тұлғаланған көрсеткіші – атау септігінде тұру, - дей келіп, бастауышты
құрамына қарай күрделі грамматикалық бастауыш, ал мағынасына қарай
мекендік, меншік, мезгіл, сапалық, сандық, амалдық, салыстырмалы,
белгісіздік, болымсыздық, жалпылау деп он түрге бөледі [22, 37]. Бастауыш
пен баяндауыш анықтайтын, анықталатын ыңғайда біріне-бірі икемделе
тұлғаланып, бір грамматикалық формада тұрады. Бұл сөйлемнің семантика-
грамматикалық бірлігін көрсетеді. Бастауыштың грамматикалық тұлғасы – атау
септігі. Бастауыш қызметінде жұмсалатын сөздер көбіне атау септігінде
тұрып, кім? не? деген сұрақтарға жауап береді. Негізінде бастауыштың
қызметін атқаратын сөздер зат есімдер мен есімдіктер: Мен бүгін сабақта
болдым. Ол – жақсы студент. Студенттер лекция тыңдап отыр.
Белгілі ғалым Т.Сайрамбаев Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері атты
еңбегінде: Баяндауышсыз жалпы (атаулы сөйлем болмаса) сөйлем құралмаса
керек. Баяндауыш – қай сөз табынан болмасын бәрібір сөйлемді тиянақтау
жағынан, оны сөйлем дәрежесіне жеткізу жағынан қандай тұлғада, қай орында
келуіне қарамастан басты тұлға. Дегенмен сөйлемді тиянақтау жағынан
баяндауыш мүше басқа сөйлем мүшелерінен жеке дараланады [8, 93].
Бастауыштар құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болып бөлінеді:
Адам пішіні әрдайым бұған бір тамаша, өзгеше қызық сурет тәрізденеді
(М.Ә.). Кеше жиналыста сөйлеген бұл кісі емес.
Бастауыш қызметінде арнай жұмсалатын зат есімдер баяндауыш арқылы
берілетін қимыл, іс-әрекет, сапаның иесі бола алатын, соған ыңғайланған зат
атаулары болуы қажет. Ондай сөздер – кісі деген ұғымда жұмсалатын сөздер.
Мысалы: Оспан кітап оқыды. Сөйлемдегі Оспан, кітап деген екі зат есім екі
түрлі қызметте жұмсалған: Оспан – қимыл иесі, бастауыш, кітап – объектісі,
толықтауыш. Осы сөйлемде бұлар бірінің қызметінде бірі қолданылмайды,
өйткені бұлар екі түрлі қызмет атқаруға бейімделген.
Зат есімдер атау септігінде жекеше, көпше, тәуелдеулі, тұлғада
бастауыш болады: Жанында Шеген тұр екен (Ғ.М.). Абайлар Қарашоқыға түс ауа
жетті (М.Ә.). – Саған атам аянышты екен, аясаң, жақсылығыңды көрсете ғой,
кәне! (Х.Е.). Атың әдемі екен (Б.С.).
Есімдіктердің ішінде жіктеу, сілтеу, кім? не? деген сұрау есімдіктері
бастауыш қызметінде жиі қолданылады: Мынау айына он сомнан он бес сомға
дейін ақы береді (Ғ.М.). Ол тағы да бірталай бағып тұрды (М.Ә.). Өзі
қағазға сызып, Әйгерімнің қолына табыс етіп кеткен (М.Ә.).
Сапалық есімдер заттың ұғымда жұмсалып (субъективтік), бастауыш
қызметінде қолданылады. Ондайда олардың сындық, сандық, қимылдық сапта
мағыналары жойылып кетпей, заттық мағынамен қоса жұқмсалады. Мұндай
жағдайда олар аз сөзбен көп мағына беру мақсатында қолданылады. Соған
сәйкес мұндай бастауыштар мақал-мәтелді сөйлемдерде жиі кездеседі. Жақсы –
ісімен жақсы. Сыпайы тоңбайды, қалтырайды. Көп қорқытар, терең батырар.
Еккен орар (Мақалдар).
Бастауыштар бір сөзден болған – жалаң, бірнеше сөзден құралған күрделі
және үйірлі болады. Бірнеше сөз өзара синтаксистік байланыста туып,
біртұтас ұғымда қолданылып, күрделі бастауыш болады. Мысалы, Қуаныш екеуің
айрылмас дос болып кеткен едіңдер (Ә.С.). Ертең канал қазу жұмысы басталады
(С.М.). Бұл сөйлемдерде жеке-жеке лексикалық мағыналары бар сөздер өзара
тіркесіп, мағыналық, тұлғалық тұтастық жасап, бір күрделі бастауыш
қызметіне жұмсалған, сөйтіп баяндауышпен қиыса байланысады (ІІІ жақ жекеше,
ІІ жақ көпше).
Күрделі бастауыштар төмендегіше жасалады:
1. Ілік септіктің жасырын түріндегі сөз бен үшінші жақтың тәуелді
жалғаулы сөздер тіркесу арқылы: Өзен жағасы аздаған тарлау еді (Ғ.М.). Ақан
саусақтары домбыраның сағалық пернелерінде (Ғ.М.).
2. Көмекші есімдермен айтылған сөздер: Топтың ортасындағылар – Абай
мен Асылбек (М.Ә.). Үңгірдің асты – тайғанақ, жай батпақ (Ғ.М.).
3. Тәуелдеулі өздік есімдіктерден: - Оның өзі шетірек тұр екен (Ғ.М.).
Мен өзім соны сізден сұрайын деп тұр едім, – деді Рахмет (С.Е.).
4. Жіктеу есімдіктері мен жалқы есімдерге тәуелдік формадағы сан есім
тіркесу арқылы жасалады: Жаңа ана үйде айтылған Топай көкті мына Ербол
екеуміз ұмытқамыз жоқ (М.Ә.). Топтың алдыңғы қатарында Абай, Көппай, Шұбар
үшеуі өзгелерден озыңқырап, оңаша әңгімелесіп барады (М.Ә.).
5. Заттанған етістіктер мен көмекші етістіктер, есімдер тобы күрделі
бастауыш болады: Менің айтып отырғаным – тағы сол ақыл.
6. Заттанған күрделі сын есімдер сан есімдерден болады: Топтың алдында
торы жорға келеді. Жиырма беске бөлінеді.
7. Сөз тіркестеркестерінен болған күрделі жалқы есімдер: Тәуелсіз
Қазақстан Республикасы – қазақ елінің мақтанышы.
8. Кісі аттары, фамилиялары, ұйымға, қоғамға адамның қатысын
білдіретін қосалқы айқындауыштар қосылып жасалады: Бурин, Қошқаров
жолдастар жұмысты жақсы істеп, басқаларға үлгі көрсетуде (С.Қ.).
9. Мамандықты білдіретін қосалқы айқындауыштар тіркесіп жасалады:
Әбдіғали инженер жер қыртысының мән-жәйіне өте жетік (Ғ.С.).
Күрделі бастауыш құрамындағы сөздер өз ішінде мүшелік жіктерге
бөлініп, предикативтік реңкте айтылса, олар үйірлі бастауыштар деп аталады.
Мысалы: Көп оқыған – көп біледі деген сөйлемде адам деген бастауыш
қызметінде жұмсалуға тиіс анықталушы сөз түсіп қалған. Сөйлемдегі
субъектілік мәнге үйірлі анықтауыш ие болған. Үйірлі бастауыштар тәуелдеулі
есімдер мен сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады: Білегі жуан – бірді
жығады, білімі жуан – мыңды жығады (Мақал).
Баяндауыш
Бастауыш арқылы аталған заттың қимыл, белгі-сапасын айқындап, онымен
бір тұлғада тұратын бас мүшені баяндауыш дейді. Мысалы: Көп ұзамай жауын
басылды. Аспанды бұлт торлады. Бұл сөйлемдерде басылды, торлады деген
етістіктер заттың (жауын, бұлт) іс-әрекетін білдіріп, баяндауыш қызметінде
жұмсалған. Күн бірде ашық, бірде бұлыңғыр (Ғ.М.) дегенде баяндауыш заттың
сапасын қимылдық ыңғайда білдірген. Бас мүшелер арқылы қимылдың семантика-
грамматикалық мазмұны беріледі.
Ол нәрсенің сырын-сипатын, жайын, амалын, болмысын айтып баяндайтын
сөз баяншы мүше болады, - деп А.Байтұрсынұлы [1, 265]. ХХ ғасырдың басында-
ақ баяндауышқа нақты, дұрыс анықтама берген болатын. Т.Сайрамбаев [8],
Р.Әмір [9], М.Балақаев [20], С.Исаевтар [23] да өз зерттеулерінде
баяндауыштың сөйлемдегі қызметін, оған қойылатын сұраулар және олардың
түрлерін сөз етеді.
Кейде есім сөздер де түбір күйінде баяндауыш бола береді. Мұндайда
олардың баяндауыш қызметінде жұмсалуына әсер ететін – олардың орны. Мысалы:
Оспан – инженер. Жамила – сұлу. Мұндай сөйлемдерде бастауышсыз айтылмайды.
Бастауыш пен баяндауыштың байланысы тығыз, әрі мағыналық, әрі грамматикалық
болады.
Түбір етістіктердің ішінде жақтың мағынасы екі түрде қолданылатын тұр,
отыр, жүр жатыр деген қимыл етістіктері түбір формада баяндауыш бола
береді. Осындай жағдайда бұлар екі түрлі шақтық мағынада айтылады. Онда
олардың жақтық байланысы шақтық мәніне әсер етеді. Екі түрлі синтаксистік
байланыста болады. Мысалы: Сен үйде отыр (келер шақ). Ол үйде отыр (осы
шақ). Сен қарауылға тұр (келер шақ). Ол қарауылда тұр (осы шақ). Сен жолға
жүр (келер шақ). Ол жолда жүр (осы шақ).
Қ.Жұбанов Сөйлем мүшелерінің ішінде біреудің не бірдеменің не
қылғанын, я не болғанын баяндап тұратын мүше болады. Оны баяндауыш дейміз,
– деп сипаттаса [2, 142], С.Аманжолов Қазақ әдеби тілі синтаксисінің
қысқаша курсы атты еңбегінде баяндауышты қарастыра келіп, мыандай анықтама
береді: Баяндауыш дегеніміз – бастауыштың тура көрінісі. Бұлар заттың
жалпы көрінісін, болмысын көрсетеді [3, 105].
М.Балақаев та өз еңбектерін синтаксис, оның ішінде сөйлем мүшелерін
зерттеуге арнаған. Сондықтан баяндауышты жан-жақты сипаттай отырып, олардың
жасалу жолдарын, құрамына қарай бөлінуін қарастырады [17, 190].
Т.Сайрамбаев [8], Р.Әмір [9], С.Исаевтар [23] да баяндауыштың сөйлемдегі
қызметін, оған қойылатын сұраулар және олардың түрлерін сөз етеді. Түркі
тіл білімінде де баяндауыш туралы көптеген пікірлер айтылды. Ойрат, шор
тілдерін зерттеуші ғалым Н.К.Дыренкова баяндауышты бастауыштың қимылын
білдіретін сөйлем мүшесі ретінде қараса [24, 11], Н.А.Кононов баяндауыштың
бастауышқа бағыныңқы екенін көрсетеді [25, 67].
Сөйлем жүйесінің, оның грамматикалық құрылысының дамып өзгеруіне
байланысты баяндауыштың есім баяндауыш деген түрі бөлініп шықты. Есім
баяндауыштың өзіне тән грамматикалық ерекшеліктері, қолданылуы, жасалу
жолы, басқа баяндауыш түрлерінен өзгешелігі жайлы толық зерттеген –
Т.Ермекова [26, 135].
Баяндауыштардың грамматикалық тұлғасы – жіктік жалғаулары. Жіктік
жалғаулары тек етістіктерге ғана жалғанып қоймайды, баяндауыш қызметінде
жұмсалатын есім сөздерге де жалғанады. Есім сөздер жіктік жалғауларын
түбір күйінде, туынды түбірлерінде, көптік, тәуелдік және кейбір септік
формаларда да қабылдайды. Баяндауыштар есім сөздерге –нікі, дікі, -тікі
қосымшалары қосылу арқылы да жасалады. Мысалы: Қазына әуелі
жұмысшылардікі (Ғ.М.). Жиналыс бір шахтанікі ғана емес, бүкіл
Қарағандінікі (Ғ.М.).
Баяндауыш болмайтын сөз табы жоқ. Барлық сөз табы түгел баяндауыш
қызметінде жұмсалынады. Баяндауыштың мүшелік қызметі ретіндегі семантикалық
мәні – қимыл, белгіні білдіру болатындықтан, екі бас мүшелі сөйлемдерде
объективті модальділік, синтаксистік шақ мағыналары (грамматикалық
мағыналар) осы баяндауыш арқылы беріледі. Баяндауыштардың мұндай өзіне тән
белгілері етістіктер арқылы көрінеді. Етістіктер қимыл атаулары
болатындықтан, баяндауыш болуға ыңғайланып тұратын сөздер. Ондай
мағыналарды беруде олардың өздеріне тән шақтық, модальдік жолдары болады.
Баяндауыштар басты-басты екі түрге бөлінеді. 1.Етістік баяндауыштар. 2.
Есім баяндауыштар. Етістік баяндауыштар да, есім баяндауыштар да құрамына
қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Күрделі баяндауыштар құрамында әрі
есім сөздер, әрі етістік сөздер аралас келуі мүмкін.
Жеке бір сөзден болған баяндауыштар дара баяндауыштар деп аталады.
Баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз табы – етістік. Олардың мағыналық,
грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты, сөйлемдегі негізгі қызметі
баяндауыш болу. Олар жеке тұрып-ақ баяндауыштық қызметте жұмсалып, бір
құрамды сөйлем жасай береді. Мысалы: – Көрсет! Тек бірін қалдырмай бәрін
көрсет (М.Ә.)
Туыстас түркі тілдерінің барлығында да бастауыш пен баяндауыш қиыса,
қабыса байланысады да, баяндауыш сөйлемнің соңында тұрады. Баяндауыштың бұл
қасиеті талай ғасырлар бойы қалыптасып, тектес тілдерде дәстүрге айналып
кеткен. Оны өткен ғасырлардан сақталған жазу нұсқаларынан көруге болады.
Баяндауыш қай тілде болмасын бастауышпен тікелей байланысты, өйткені сол
бастауыштың барлық қасиетін баяндауыш арқылы танимыз, - деп баяндауыштың
үнемі сөйлем аяғында келуін деректермен береді [27, 33].
Көп құрамды сөйлемде ұйымдастырушы орталық болып, субъектінің іс-
әрекетін, қимылын білдіреді. Мысалы: Бір өлкеде бұрынғы уәлаяттардан
әлдеқайда көп қыстақтар кездеседі (М.Ә.). Дара баяндауыштар етістіктердің
рай, шақ формаларында жасалады: Қобыланды Тайбурыл атқа мінеді. Ақ сауытын
киеді, беліне семсер іледі (Қ.Е.). Кел балалар оқылық, оқығанды көңілге
ықыласпен тоқылық (Ы.А.)
Дара баяндауыштар етіс тұлғаларында да жасалады. Өнер білім бар
жұрттар, тастан сарай салғызды. Есімшеден жасалады. Бұлар І жақта жіктік
жалғауда айтылып, бастауышпен қиысып тұрады. Еңбегің жанса, оған да
көнерсің (Ғ.М.). Көсемшелер дара баяндауыш болғанда құрмалас сөйлемнің
бағыныңқы сыңарының аяқталмаған баяндауышы болады. Сұлтанның аузына сөз
түспей, алқымына тығылған ыза әбден буындырып, тынысын да тарылтып жіберді
(К.О.).
Негізгі және көмекші етістіктерден құралып, қимыл процесінің әр түрлі
қырларын білдіріп, сөйлемнің предикаттық мазмұнын түрлендіріп отыратын
баяндауыштар күрделі баяндауыштар деп аталады. Мысалы: Бенгали Уәлаятының
көрінісін тамашалап келеміз (М.Ә.). Бұл сөйлемде баяндауыш бастауыштағы іс-
әрекеттің аяқталмағанын білдірген. Әмина балаларға қарай жүгіре жөнелді
(Ғ.М.). Мұнда қимылдың басталу кезеңін көрсеткен.
Сөйлем мазмұнына қарай тілдегі арнаулы көмекші етістіктерден басқа
негізгі етістіктерде көмекші болып жұмсала береді. Мысалы: Ол киноға бара
жатыр. Ол үйге кіріпа келе жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz