Оқу әрекеттерінің ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазіргі ғылыми – техникалық жедел дамуға, ақпараттардың жан-жақты
өрістеуіне қарай бағдарламаларды күрделендіре отырып салауаттылыққа үйрету
– баланың интеллектуалдық, психикалық, физикалық мүмкіндіктерін ескеріп,
оқу – тәрбие үрдісінің сапасын жақсартатын ғылыми - әдістемелік жаңа,
тиімді технологиялармен қарулануы қажет.

                             Н.Ә. Назарбаев

Қазақстан – 2030 Жолдауы [1]
Тақырыптың өзектілігі: ХХІ ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды, талантты
адамын қалыптастыру бағытындағы білім беру ісі –бүгінгі күн талабы.
Қазақстанның дамуына білім мен ғылымның әсер етуі үшін дүниежүзілік
кеңістігіне ену, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алғанда
бүгінгі таңда мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай
білу еркіндігі тиіп отыр. Белоруссияның ұлттық мектебінің ғылыми-зерттеуші
ұжымы технологияны жеке тұлғаны дамытудағы процесс және оқушыны оқытудың
әр кезеңінде дамытатын педагогикалық құрал ретінде бағалайды. Яғни,
технология – баланы дамытуға жағдай жасаудағы мұғалім-дердің қабілеттілігі
деген анықтама береді.
    Қазақстан Республикасының Білім беру Заңында [2] оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу: Білім беру ұйымдарының еркіндігін
-дербестігін кеңейту,білім беру ісін басқаруды демократияландыру және
орталықсыздандыру делінген. Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір
ерекшелігі-баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын
шығаруға ұмтылуы болып табылады. Оқушыны субъект ретінде қалыптастырудағы
блоктық-жүйелік оқыту технологиясының тиімділігін көрсету педагогикалық
қызметімнің өзекті тақырыбы болып отыр.

Жоспар
Кіріспе
І тарау. Мектеп шағындағы психикалық даму
1.1 Оқушының мектептегі өмірінің бастапқы кезеңінің ерекшеліктері
1.2 Оқушының оқу іс-әрекетінің қалыптасуы
1.3Оқушылардың еңбек қызметінің психологиялық ерекшеліктері

ІІ тарау. Мекептегі оқу процесінің нәтижелі болуына таным процесінің
әсері
2.1 Мектеп оқушыларының танымдық процестері
2.2 Мектеп оқушыларының жеке басының дамуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

І тарау. Мектеп шағындағы психикалық даму
1.1 Оқушының мектептегі өмірінің бастапқы кезеңінің ерекшеліктері

Қазіргі заманғы тәрбие жүйесінде мектеп шағы бала өмірінің жеті жастан
он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңін қамтиды (мектептің I—III кластары).
Балалар мектепке 6 жастан баратын, ал оқу ұзақтығы біздің елдегіден бөлек
елдерде бастауыш мектеп шағының, әрине, басқаша хронологиялық шектері
болады. Баланың өмірінің ерекше кезеңі ретінде ол салыстырмалы түрде жуырда
ғана айқындалды. Мәселен, бұл кезеңді мектепке мүлдем оқымаған бала бастан
өткізбейді. Ол бастауыш мектеп білім алуының алғашқы және соңғы сатысындағы
балаларда да болған жоқ. Мектеп жасының пайда болуы экономикалық жағынан
дамыған елдерде жалпыға бірдей міндетті толық емес және толық орта білім
беру жүйесінің шығуымен байланысты.

Орта білім берудің әлеуметтік міндеттері мен мазмұны әлі түпкілікті
қалыптасқан жоқ. Сондықтан мектептегі бүкіл балалық шақтың бір бөлігі
ретіндегі бастауыш мектеп шағының хронологиялық шектерін және психологиялық
ерекшеліктерін де түпкілікті және өзгермейтін деп есептеуге болмайды.
Ғылымн көзқараспен қарағанда, әзірше салыстырмалы түрде тұрақты, осы жасқа
неғұрлым тән белгілер туралы сөз болуы мүмкін. Баланың психологиялық
дамуындағы оның ролі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға
дейінгі балаларға қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптасқан жүйесіндегі
бастауыш оқытудың мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.
Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі мынада:
бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз
бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез-
құлқында, сапасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар
жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш
мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың
ерекше назары қазір бастауыш класс оқушыларын дамытудың резервтерін
анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу
және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға мүмкіндік береді.
Мектеп оқушыларының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері. Бұл жаста
дененің барлық органдары мен тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Мысалы,
омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе де скелеттің
қатаюы әлі де аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы да осыдан,
бұл дұрыс дене тәрбиесін беру және спорттың көптеген түрімен айналысу үшін
елеулі мүмкіндіктер де ашады, сондай-ақ теріс зардаптарға да (дене дамуының
қалыпты жағдайлары болмаса) әкеліп соғуы мүмкін. Мектеп оқушысы отыратын
мебельдер көлемінің сай болуы, стол мен партаға дұрыс отырғызу — бала
денесінің, оның тұлғасының қалыпты дамуының аса маңызды шарты, оның кейінгі
бүкіл жұмыс қабілеттілігінің шарты екендігі, осыдан.
Мектеп оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың
көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшықк ет күші артады. Ірі бұлшық еттер майдаларынан
ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалы түрде алғанда күшті де
кең құлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті, алайда оларға дәлдікті
талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады. Саусақ сүйектерінің
қатаюы тоғыз — он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он — он екі жасқа қарай
аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда бастауыш класс оқушысы неліктен әр
кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті болады.
Оның білегі тез талады да, ол өте тез және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш
класс балаларына, әсіресе I—II класс оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса
көп беруге болмайды. Балаларда ұшырасатын графикалық жағынан нашар
орындалған тапсырманы көшіріп алу тілегі көбінесе нәтижені жақсартпайды.
Мектеп оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшац өседі және ол қанмен
жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан ол салыстырмалы түрде алғанда төзімді
болады. Күре тамырлардың диаметрінің үлкендігі арқасында ми жеткілікті қан
алады, бұл оның жұмысқа қабілетті болуының маңызды шарты болып табылады.
Мидын салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады. Әсіресе, маңдай
бөліктері өспелі олар адамның психикалық іс-әрекетінде жоғары әрі неғұрлым
күрделі функцияларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.
Қозу және тежелу процестерінің өзара қатынасы өзгереді. Тежелу
(ұстамдылықтың және өзін-өзі бақылаудың негізі) мектеп жасына дейінгі
балаларға қарағанда неғұрлым елеулі болады. Алайда қозуға бейім болу әлі де
аса күшті, бастауыш класс оқушыларының қолды-аяққа тұрмайтындығы осыдан.
Саналы да дұрыс тәртіп, үлкендердің жүйелі талап қойып отыруы — балалардың
қозу және тежелу процестерінің қалыпты, өзара қатынасының қалыптасуына
қажетті сыртқы шарттар. Сонымен қатар жеті жасқа қарай олардың жалпы
байланысы тәртіпке, орнықтылыққа, төзімділікке қойылатын жаңа, мектеп
талаптарына сай болады.
Осылайша, мектеп жасына дейінгі балаларға қарағанда мектеп оқушыларының
скелет-бұлшық ет жүйесі едәуір қатаяды, жүрек-тамыр қызметі салыстырмалы
түрде тұрақтанады жүйкенің қозу және тежелу процестері көбірек тепе-
теңдікке ие болады. Мұның бәрі — мектеп өмірінің бастамасы — баладан
айтарлықтай ақыл-ой күшін гана емес, сонымен қатар үлкен дене төзімділігін
де талап ететін ерекше оқу қызметінің бастамасы болғандықтан ерекше
маңызды.
Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгеріс. Атап
көрсетілгендей, баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің
негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық
шақта оның іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйреніп, тіпті
шама-шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы
стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Ойын үстінде қоғамдық баға беруге
тырысушылық пайда болады, қиял және символиканы пайдалана білуі дамиды.
Осының бәрі баланың мектепке даярлығын сипаттайтын негізгі сәттер болып
табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық ролін жоғалта бастайды. Мектеп оқушысының жетекші іс-әрекеті
оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және
адамгершілік күштерін дамытудың жаңа кездерін ашатын оқу болады. Мұндай
қайта өзгеріс процесінің бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар бұл жерден үймен немесе балабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс
бірденелер кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланыңц бұл
ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірінің жаңалығын
алдын ала сезіну және қалау баланың кластағы мінез-құлық ережелеріне,
жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне-қатысты
мұғалімнің талаптарын қабылдауға көмектеседі. Бұл талаптарды бала қоғамдық
маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды. Тәжірибелі
ұстаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған мынадай қағида бар:
баланың класқа келген алғашқы күнінен-ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі
және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да нақты мағынада
түсіндіру керек. Балаға оның жаңа көзқарасының, міндеттерінің және
правосының бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру
маңызды. Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету — бірінші
класс оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған
балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті
шарт. Бұл талаптар орнықсыз әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің жаңа
кезеңінің өзіндік ерекшеліктерін сезбейді, бұл олардың мектепке деген
ықыласын жоюы мүмкін.
Баланың ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті игеру
процестерінде ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде шын
мәнінде ойын кезінде өзі қалаған адам (ұшқыш, аспаз, шофер) болуы үшін,
оқудың қажет екендігі туралы пікірге, оның мектепке дейін-ақ бойы үйрене
бастайды. Ол кезде бала келешекте қажет болатын білімдердің нақтылы
құрамын, әрине сезбейді. Оның білімге деген пайдақорлық-прагматикалық
көзқарасы әлі болмайды. Ол жалпы білімге, қоғамдық мәнді және құнды деп
ойлантын білімдерге ұмтылады. Баланың айналасындағыларды білуге құмарлығы,
теориялық ықыласы осыдан көрінеді. Оқудың негізгі алғы шарты ретіндегі бұл
ықылас баланың бойында оныңи кең өріс алған ойын әрекетін қамтитын мектепке
дейінгі өмірінің барлық сәттерінде қалыптасады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнінде әлі
таныс емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ. Олар тек
математиканы, грамматиканы және басқа пәндерді тереңдеп оқу кезінде
қалыптасады. Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастапақ тиісті мағлұматтар
ала бастайды. Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға
сүйенеді. Ынталықтың жеке-дара көрінісі бұл жағдай математикада немесе
грамматикада байқалады. Мұғалімдер бұл ынталылықты алғашқы сабақтарда дереу
пайдаланады. Осының арқасында бала үшін сандардың тіркестілігі, әріптердін
реттілігі және т. б. сияқты шын мәнінде ұзын-сонар, дерексіз жайлар туралы
мағлұмат алу қажетті де маңызды бола бастайды.

Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, грамматика және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Осылайша, мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың кластағы және үйдегі
мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың бағынуы,
сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл кезеңнен
қиналмай етуі — оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің белгісі. Бірақ
жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі бастапқыда қандай
да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп өміріне етене араласып
кете алмайды.
Мектеп оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың негізгі түрлері.
Көбінесе үш типті қиыншылық жиі байқалады.
Олардың біріншісі жаңа мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер
кезінде ояну және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда
тыныш отыру талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т. б.).
Тиісті дағдылар болмаса, бала да әдеттен тыс шаршау оқу жұмысын бұзу,
режимдік сәттерді жіберіп қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың
көпшілігі психологиялық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды
қалыптастыруға даяр болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне
қойылатын жаңа талаптарды түсінікті де айқын жеткізуі, олардың орындалуын
әрдайым тексеріп балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып,
мадақтау мен жазалау шараларын қолданып отыруы қажет.
Мектеп оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі
мұғаліммен, кластағы жолдастарымен, семьяда болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туыңдайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және
мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып
табылады, ол белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың
қандайын болса да тоқтатып отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға
береді.
Мұғалімнің позициясы мынадай: бала оның алдында қандай да бір
именшектік жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың
біреулері тым тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды (олар үйінде
тіпті басқаша болуы мүмкін). Мектеп оқушысы көбіне жаңа ортаға үйренісе,
балалар мен бірден таныса алмайды, өзін жалғыз сезінеді.
Тәжірибелі мұғалім барлық балаға бірдей талап қояды, бірақ әр баланың
бұл талаптарды орындауының өзіндік жеке-дара ерекшеліктерін мұқият
бақылайды. Бұл олардың мінез-құлықтарының астарына көз жүгіртіп, олардың
шын мәніндегі психологиялық қасиеттерін түсінуге көмектеседі. Балаларды тек
осындай арнайы зерттеудің негізінде ғана оларға әсер етудің белгілі бір
нақтылы әдісін таңдап алуға болады, бұл әдістің мақсаты барлық бірінші
класс оқушыларын сабақ үстінде тыныш, ұстамды болу мінез-құлық әдетіне,
сабақтардың жалпы қарқынын сақтауға, мұғалімнің ескертулеріне
іскерлікпен жауап беруге тәрбиелеу болып табылады. Түптеп келгенде осының
бәрі мұғалімге және оның іс-әрекетіне сенуді тәрбиелеуге келіп саяды.
Мұғалім барлық балаларға бірдей қарап, бәріне бірдей талап қойғыш
болғанда, нашар оқитындарды еңбек сүйгіштігі үшін мадақтап, жақсы
оқитындарға өзіне тым көп сеніп кеткені үшін басу айтып отырғанда ғана
кластағы оқушылардың өзара қарым-қатынасы ойдағыдай болады. Бұл кластың
коллективтік жұмысына психологиялық жағынан жақсы жағдай жасайды. Мұғалім
ықыластарының ортақтығы бойынша (олар маркалар жинайды, қуыршақ театрымен
айналысады), сыртқы өмір жағдайларының ортақтығы бойынша (балалар бір
үйде тұрады, бір партада отырады) және т. б. бойынша балалардың
достасуын қолдап отырады. Бала мектепке келгеннен кейінгі алғашқы айлардағы
тәрбие жұмысының маңызды мақсаты — класс, содан соң мектеп оған бөтен
адамдар тобы емес, қайта құрбыларының өзінен кіші әрі үлкен жолдастарының
тілектес те қайырымды коллективі екендігін оның бойына дарыту.
Баланың мектепке баруымен оның семьядағы жағдайы өзгереді. Оның жаңа
міндеттері мен жаңа праволары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсырмасы
үшін ерекше орын және уақыт бөлу керек, оның күн режимімен санасу керек).
Көпшілік семьяда баланың бұл праволары құрметпен қабылданып, толық
қанағаттандыратынын тәжірибе көрсетіп отыр. Тіпті мынадай көрініс жиі
байқалады: үлкендердің қарым-қатынасын және олардың мектеп еңбеккерінің
тілектерін дереу қанағаттандыруға дайын тұратындығын сезген кейбір балалар
өздерінің жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері — оқушылар — басшы тұлға
болатын тәртіпті орната бастайды. Ал, бұл енді оқушыныц ерекше өзімшілдігі
пайда болуына әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші класс
оқушысына көңіл бөлуді оған семьяның басқа мүшелерінің де маңызы еш кем
емес мүдделері мен қамы-қаракеті бар екенін көрсетумен ұштастыру керек.
Бала олармен санасын, үй іші істерінің жалпы ағымында өзінің мектептегі
қақтығыстарын шамадан тыс көрсете бермеуі керек.
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші кластағы көптеген оқушылар оқу
жылынын, ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқы да олар сабақ басталардан
көп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті,
мұғалімнің берген бағасына мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпы
даярлықтары сезіліп тұрды. Бірақ I класта оқу процесі әдетте балалар
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген
қажеттілік арнайы карастырылмаған. Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл-
ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады.
Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықылас нашар қалыптасады.
Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада оқуға деген
алғашқы құштарлық өте бастайды да осының нәтижесінде селқостық пен
немқұрайдылыққа салынады. Мұғалімдер кейде материалға сырттай қызықты
элемент енгізе отырып, оларды жеңуге тырысады. Бірақ бұл әдіс аз уақыт қана
ықпал етеді.
Оқуға тоюды болдырмаудың ең сенімді әдісі балалардың сабақтарда
жеткілікті дәрежеде күрделі оқу-танымдық тапсырмалар алуында, тиісті
ұғымдарды игеруді талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуында
жатыр. Бұл шамамен былайша болады. Математика курсында сандар ұғымының
маңызы зор. Ол балаларға I класта беріледі. Олармен танысу тәсілі мынадай.
Балаларға бірнеше затты көлемі немесе саны жағынан салыстыру тапсырмасы
беріледі, бірақ есептің шартында мұны тура және тікелей орындауға болмайды.
Қалай істеу керек? Бірінші класс оқушылары бұған ұқсас есептерді шығарудың
жалпы тәсілін іздеуге мәжбүр болады. Бірқатар азды-көпті сәтті әрекеттер
жасап көрген соң, балалар мұғалімнің көмегімен мұндан жағдайларда өлшеу,
есептеу және сан қажет екендігін анықтайды. Осылардың көмегімен шамаларды
жанама түрде салыстыруды орындауға болады. Содан кейін балалар өлшеуді және
санауды үйренеді, сандар ұғымының мазмұнын түсінеді. Осындай арнаулы
анықтаулар (тиісті ұғымдар қаншалықты қажет және олардың шығу тегі қандай),
тәжірибе көрсетіп отырғандай, өмірлік міндеттерді шешудің өзіндік
математикалық әдістеріне, осы оқу пәні сабақтарына балалардың танымдық
ынтасын қалыптастыруға көмектеседі.
Ана тілі сабағын беруді осыған ұқсас үлгіде құру қажет. Ол ең алдымен
балаларға тіл қатынасының белгілі бір морфологиялық-синтаксистік
құралдарының қажеттігін және олардың қолданылу заңдылықтарын ашып беруі
тиіс. Еңбек сабақтарында оқушыларға алдағы жұмысты жоспарлаудың әдістері
мен тәсілдеріне, өздерінің пәндік әрекеттерін саналы түрде реттеу шарттарын
оқып үйренуге деген ықылас ету манызды.
Балалар алдына шешілу жолдары мен құралдарын белсенді анықтауды талап
ететін тапсырмалар жүйесін беру бірінші класс оқушыларын әуел бастан-ақ
ақыл-ой ізденісі саласына жетелейді, олардың алдына жан-жақты пікірлер мен
тұжырымдар негізінде іс-әрекеттің табылған әдістерін негіздеу қажеттігін
ашады. Осындай белсенді ойлау іс-әрекетінің арқасында балалар қажетті білім
мен іскерлікті саналы түрде меңгереді. Бұл жұмыс балаларды қызықтырады және
мұғалім тарапынан дұрыс басшылық жасалса, олардың шамасы толық жетеді.
Сондықтан оқытудың алғашқы айларында балалардан қайсыбір мәліметтерді
олардың қажеттілігі мен қолданылу жағдайларын тиісті дәрежеде түсінбей
тұрып жай есте ұстауды талап ету ерекше қауіпті. Әрине, бірінші класс
оқушылары көп нәрсені берік есте сақтай да алады. Оқудың тікелей және
сырттай тиімділігіне мұнда қол жетеді, бірақ маңызды сәті — оқу
материалдарына балалардың танымдық ынтасын қалыптастырудың бастамасы —
назардан тыс қалады. Мұндай ынтаның болмауы алдағы бүкіл оқу ісіне зияның
тигізеді.
Сонымен, бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді
психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды
әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-
қатынас орнатады. Оку материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде
оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі
дамуы және төменгі класс оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың
оқу әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық
психология үшін осы іс-әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің
ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.

1.2 Оқушының оқу іс-әрекетінің қалыптасуы

Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастармен қарым-
қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б. игеріледі. Еңбек
процссінде адам бай тәжірибе жинақтайды. Затында оқу қызметінен туындайтың
игерудің өзіндік ерекшелігі неде? Бәрінен бұрын оның толық жүзеге асуы үшін
жағдайлар тек қана мектепте жасалатынын есте ұстау керек, онда балаларға
ғылым негіздері оқытылады, онда олардың ғылыми дүние-танымы қалыптасады.
Оқу ісі мазмұнының ерекшс өзгешеліктері болады: оның негізгі бөлігін ғылыми
ұғымдар, ғылым заңдары және соларға сүйенетін практикалық міндеттерді
шешудің-жалпы тәсілдері құрайды. Қызметің басқа түрлерінде игеру жанама
нәтиже түрінде көрінеді. Мысалы, ойын үстінде бала өзі алған белгілі бір
рольді жақсы ойнауға тырысады. Бұл ретте мінез-құлық нормаларын игеру тек
негізгі ұмтылысты қанағаттандыру үшін ғана қызмет етеді. Еңбектің негізгі
мақсаты - бұйымдар өндіру. Дағдыларды молайту бұл жерде маңызды, бір-ақ
жұмыстың жанама нәтижесі ретінде көрінеді. Тек оқу қызметінде ғылыми
білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді игеру негізгі мақсат және
қызметтің басты нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу ситуацияларының ерекшеліктері. Оқу ситуациялары бірқатар
ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың
қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы-практикалық міндеттердің кейбір
кластарын шешудің жалпы тәсілдерін игереді.(Ұғымдардың қасиеттерін бөліп
алу нақтылы міндеттерді шешу жайлы ғана сөз болады.) Екіншіден, осы
тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының негізгі мақсаты ретінде
көрінеді. Нақтылы-практикалық міндеттердің тікелей өмірлік мазмұны
болады және олардың шешімі соншалықты өмірлік мәнді иәтижелерге
жеткізеді. Мұндай міндеттерге оқып жаздыратын жазу (жазу орфографиялық
жағынан дұрыс болуын талап етеді), математикалық текстік есептерге жауап
іздеу (өндірістің қандай да бір ситуацияларына сап келетін қажетті
есептеулер), қағаздан ұсақ-түйек жасау (елка ойыншықтары үшін қорапша
керек) т. б. жатады. Осы сияқты әр алуан міндеттерді қайсыбір саланың
(грамматикалық, математнкалык, практикалык) әрбір жекелеген міндетін
орындаудың ұзақ тәжірибесін жинақтау жолымеп шешіп үйренуге болады. Оның
үстіне біртіндеп мұндай міндеттер жағдайында бағдар алу тәсілдері туралы
түсінік жинақтала бастайды. Алайда ішкі оқу ситуацияларында нақтылы-
практикалық міндеттерді шеше білу басқаша игеріледі. Мұғалім алдымен
бастауыш класс оқушысын сол кластағы барлық нақтылы-практикалық міндеттерді
шешудің ортақ тәсілін іздеу қажет болатын жағдаймен бетпе-бет қояды. Одан
кейін мұғалімнің басшылығымен балалар бұл әдісті тауып, калыптастырады.
Оның жекелеген операцияларын қайта жасау және осы әдісті қолдану жөніндегі
шарттар жүйесін игеру — оқушылар жұмысының келесі кезеңі. Соңынан тиісті
нақтылы-практикалық міндеттерге кездесе отырып, оларды шешудің игерілген
жалпы әдісін бірден қолданып, оқу ситуациясы жағдайында алдын ала
қалыптасқан іскерлікті байқайды.
Шынында, оқып жаздыратын жазудан бурын жұмыс жүргізіледі оның барысында
балалар сөздердің құрамын және олардағы әріптердің үйлесу заңдылықтарын
оқып үйренеді, дұрыс жазудың жалпы талаптарын қалыптастырды. Математикадан
текстік есептерді шығарудан бұрын шамалардың жалпы қасиеттері мен
байланыстарын, оларды тексте көрсету жолдарын және оларды математикалық
амалдармен бейнелеу тәсілдерін өтеді. Осы жағдайлардың бәрінде балалар оқу
ситуациялары жүйесінде жұмыс істейді, олардың негізінде балалар, бір
жағынан, берілген материалды үйрену мотивін (сөздердің құрамын немесе
шамалардың байланысын не үшін оқып үйрену керек), екінші жағынан, сол
кластағы нақтылы міндеттерді шешудіц ортақ тәсілдерінің үлгісін алады.
Ортақ тәсілдердің осы арнайы бөлінген үлгілерін қайта жасау меңгерудің
басқа түрлерінен оқу жұмысын өзгеше сипаттайды. Мұндай жұмыс нақтылы-
практикалық міндетерді шешуден және ұғымдарды практикалық қолданудан бұрын
жүреді. Егер балалар міндеттерді шешу процесінің өзінде осы тәсілдерді
игерсе, онда мұндай игеру тек оқу іс-әрекетінің формаларына ғана ие болып
қоймай, басқа да заңдылықтар арқылы өтеді.
Оқу ситуацияларының мазмұны мен формасы педагогикалық психологияның
дидактикалық және жеке методиканың бірлескен құралдарымен анықталады.
Зерттеу көрсетіп отырғанындай, көпшілік жағдайда сол кластың нақтылы-
практикалық міндеттерін шешудің тек жалпы тәсілін үлгі түрінде табу және
беру өте қиын. Ұстаздық етудің нақты тәжірибесінде балаларды кейде оқу
ситуацияларымен таныстырмайды. Оқушылар іс-әрекеттің жалпы тәсілдерін
жекелеген нақтылы міндеттерді ұзақ уақыт шешудің кезінде стихиялы түрде
аңғарады. Бұл жағдайда көптеген және жайлап жойылатын қателіктер байқалады,
ал игеру нәтижелері, әдетте жеткілікті түрде қорытындыланбайды және жете
түсінілмейді, сол кластың басқа міндеттеріне қиындықпен ауыстырылады,
көптеген жеке-дара өзіндік түрлері болады. Егер іскерлік оқу ситуациясы
үстінде қалыптасатын болса, онда оқушылар және мұғалім оны алдын ала бөліп,
кейбір кластың міндеттерін шешудің жалпы тәсілін үлгі түрінде игеруге
арнайы қалыптастырған кезде бұл кемшіліктер орын алмайды. Сондықтан
психологияның негізгі талаптарының бірі — бастапқы оқытуды программаның
көпшілік тақырыптары мен бөлімдерін балаларды кейбір ұғымдардың қасиеттерін
бөліп алудың немесе белгілі бір кластың міндеттерін шешудің жалпы
тәсілдерін игеруге бірден бағдарлайтын оқу ситуациялары негізінде
ұйымдастыру.
Оқу әрекеттерінің ерекшеліктері. Оқу ситуацияларында балалар жұмысы
түрлі типті іс-әрекеттерден құралады. Олардың арасынан оқу әрекеттері
ерекше орын алады. Солар арқылы оқушылар міндеттерді шешудің жалпы
әдістерінің үлгілерін және оларды қолдану шарттарын анықтаудың жалпы
тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді. Бұл әрекеттер пәндік те, ақыл-ой
шеңберінде де орындалады. Олардың құрамы бір текті емес. Кейбір оқу іс-
әрекеттеріне кез келген оқу материалдарын игеру, екіншілеріне берілген оқу
материалының көлемінде жұмыс істеу, үшіншілеріне жекелеген кейбір үлгілерді
қайта жаңғырту тән. Мысалы, берілген үлгілерді бейнелеуге мүмкіндік беретін
іс-әрекет әрбір пәннің кез келген материалын оқып үйренуге қолданылады.
Оқып үйрену объектісіне байланысты мұндай бейнелеулер графикалық (схемалар,
формулалар), заттық-кеңістіктік (көлемді модельдер), сөздік-сипаттамалық
және т. б. болуы мүмкін. Материалды мағыналық жағынан қайта топтау, оның
тірек пункттерін айқындау, оның қисынды схемасын және жоспарын жасау — бұл
суреттеу сипатындағы материалдарды игеруге неғұрлым ұқсас оқу іс-
әрекеттері.
Ерекше оқу әрекеттері қайсыбір оқу пәнінің күрделі ұғымдарын игеруге
сай келеді.
Арнайы зерттеулерде белгіленгеніндей, сөздердің құрылымы морфемалардың
маңызы туралы грамматикалық ұғымдарды толық игеру үшін бастауыш класс
оқушылары бірқатар оқу жаттығуларын орындаулары тиіс: 1) бастапқы сөзді
өзгерту және оның әр вариантты формаларын немесе туыс сөздерді табу,
2) бастапқы сөздің мағынасын салыстыру және морфемаларды бөліп көрсету,
3) бастапқы сөздің формаларын салыстыру және морфемаларын бөліп көрсету, 4)
берілген сөздің морфемаларының функцноналды мағынасын белгілеу және т. б.
Грамматиканы оқудың алғашқы кезеңдерінде өзгерту және салыстыру әрекеттері
ерекше маңызды, бұлар балаларға сөздің мағынасы мен формасының арасындағы
қатынасты анықтауға мүмкіндік береді. Осы оқу әрекеттерін меңгермей балалар
оны саналы түрде анықтап алмайды, ал одан кейін аталған қатынасты және оның
қасиетін кең талдай алмайды. Мектеп тәжірибесінде әр түрлі
себептермен балалар аталған іс-әрекеттерді нашар меңгеретін
жағдайлардың жиі кездесетіні белгілі. Нәтижесінде олардың сөздердің
морфологиясымен таныстығы грамматикаға дейінгі, үйреншікті деңгейде қалып
қояды. Бұл ана тілін үйренуді қиындататын басты себептердің бірі (Д. Н.
Вогоявленскийдің, С. Ф. Жуйковтың және басқалардың зерттеулері).
Сан ұғымдарын игеруде бала бірқатар оқу әрекеттерін, ал олардың ішінен
мыналарды: 1) заттық әрекетті (өлшеу бірлігі етіп алынған бір шаманың
екіншісіне реттік қатынасын анықтау), 2) ауызша әрекетті (өлшем
шамаларын есептеп шығу), 3) ақыл-ой әрекетін (алынған нәтижені барлық
есептелетін объектілерге жатқызу) орындауы керек.
Сабақ беру процесінде мұғалім жалпы да, жеке де оқу әрекеттерінің
бәрінің жиынтығын анық білуі керек, оларды орындауда балалар белгілі бір
ұғымды немесе есептерді шешу жолдарын, оқу пәнінің белгілі бір тарауын
толық меңгереді. Бастауыш класс оқушыларында талап етілетін оқу
әрекеттерінің жүйесін арнайы және табанды түрде қалыптастыру қажет. Оларсыз
материалды игеру оқу ісінің шеңберінен тыс өтеді, ал бұл немқұрайды,
ұғымдардың таза ауызша сипаттамаларын немесе есептерді шешу жолдарын
жаттату жолымен жүреді деген сөз. Бастауыш класс оқушыларының оқу
материалын көрнекі ұғымға және тексті тура, сөзбе-сөз есте ұстауға сүйеніп
игеруге тырысатын жағдайларын жиі байқауға болады. Алғаш бұл қажетті оқу
әрекеттерін толық орындаудан гөрі оңай да тезірек болады (мысалы
материалдарды мағынасына карай қайта топтау, тірек пункттерін бөліп
көрсету). Бірақ мұғалім оқу ісінің өз шегінен шығып кететін стихиялы
талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу ситуациялары ішінде балаларды
материалды шын мәнінде игеруге бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті. Басында бұл оқуды баяулатады. Бірақ жақсы
игерілген оқу әрекеттері негізінде ғана оқушылар алдағы уақытта әр түрлі
пәндердің көлемі жағынан айтарлықтай материалдарын дәл және толық жаңғырта
алады. Жекелеген ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін меңгерудегі
бірқатар елеулі кемшіліктер бұл ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін
қалыптастыруда балаларға барлық қажетті оқу амалдары үйретілмегендігімен
байланысты екендігін зерттеу көрсетіп отыр.
Бақылау әрекетінің ерекшеліктері. Оқу ситуацияларында толық жарамды
жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін — бақылау әрекетін орындауды талап
етеді. Бала өзінің оқу әрекеттерін және олардың нәтижелерін берілген
үлгілермен салыстырып бұл нәтижелердің сапасын орындалған оқу
әрекетінің деңгейімен және толықтығымен байланыстыруы қажет. Бақылаудың
арқасында оқушы нашар тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-әрекеттерінің
кемшіліктері арасындағы байланысты сапалы түрде орнатады. Бұл кемшіліктерді
жою (жаңа іс-әрекеттер немесе олардың операцияларын енгізу, оларды мейлінше
ұқыпты орындау т. б. жолдармен) игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды
талап етілетін нормаларға дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
Алғашында бақылауды ұйымдастырудағы негізгі роль мұғалімге жүктеледі.
Балалар біртіндеп өз істерінің нәтижесін үлгімен салыстырады, мүмкін
болатын алшақтықтардың себептерін таба және оқу әрекеттерін өзгерте отырып,
оларды жоя бастайды.
Бұл жағдайларда игеру процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы
қалыптасады.
Бақылау түрлері сан алуан. Оның екі формасы ерекше маңызды: 1) шын
мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін талдау негізінде
жасалатын бақылау, 2) ойлау бойынша орындалған әрекеттердің кезделген
нәтижелері негізінде болатын бақылау. Бақылаудың қажеттігін және оның іске
асу тәсілдерін алғаш мұғалім көрсетеді. Мысалы, бірінші класс оқушысы
қандай да бір әріпті жазды, делік. Мұғалім оны элементтерге бөлшектеп,
балаға олардың кейбіреулерінің үлгіден алшақтап кеткенін көрсетеді
(Мына бөлігі жеткілікті дөңгеленбеген), алшақтықты оқу әрекеттерінің
кемшіліктерімен салыстырады (Мына жерде сен сызықтан бос жер қалдырмадың,
мұнда бұрылыс нүктесін тастап кеттің). Осыған ұқсас жұмыс басқа сабақтарда
да әрдайым өткізіледі. Барлық жағдайларда мұғалім балаларды нәтижелерді
элементтерге бөлшектеу схемасын меңгертуге және осы нәтижелерді үлгілермен
де, әрекеттің шын мәнінде орындалу ерекшеліктерімен де салыстыруды үйретуге
тырысады. Мұғалімнің бақылаудың формасын өзгертуге жағдай жасауы ерекше
маңызды: балалардың ақыл-ой шеңберінде ғана орындалатын әрекеттердің мүмкін
болатын нәтижелерін айқын ұғынатындай іскерліктерін қалыптастыру керек
(мысалы, талдаудың ойша ғана орындалу кезіндегі берілген сөздің
морфемалар құрамы туралы ұғым). Бұл үшін ерекше оқу жұмысын жүргізу дұрыс,
оның процесінде қандай да бір әрекеттің заттармен, схемалармен сырттан
орындалуы немесе әрекеттің ауызша дауыстап айтылған кездегі орындалуы оның
тыныш айтылу (сыбырмен) жолымен орындалуымен, ал одан кейін іштен айту
түрінде (алғашында толық, ал (одан кейін неғұрлым қысқартылып) алмасып
отырады. Балалардың әрекеттерді ойша орындау формасының болуы бақылаудың да
көзделген оқу әрекеттері негізінде ғана жүргізілуіне алғы шарт жасайды. Бұл
жағдайда оқушы мүмкін болатын нәтижелер әрекеттер ерекшеліктерімен қалай
байланысты екенін көреді және дұрыс байланыстарды таңдап алады. Мұнда
тапсырмалардың шын мәнінде орындалу қателіктері ең аз мөлшерде болады
(оқушы: Жеті рет өлшеп, бір рет піш,— деген мақал бойынша әрекеттенеді).
Бағалау іс-әрекетінің ерекшеліктері. Бақылау оқу қызметінің тағыда бір
бөлігімен — бағалаумен тығыз байланысты. Ол игеру нәтижелерінің оқу
ситуациясының талаптарына сәйкес, я алшақ болуын көрсетеді. Алғашқы кезде
бақылауды өзі жүргізетін болғандықтан негізінен мұғалім бағалайды, алайда
балалардың өзін-өзі бақылауының қалыптасуына қарай бағалау функциясы да
соларға көшеді. Оқушылар өзінің белгілі бір міндетті шешудің жалпы
әдістерін білетіндігін, яки білмейтіндігін мейлінше тура немесе онша дәл
емес анықтауды үйренеді. Оқу ісін ұйымдастыру бағалаудың сипатына
байланысты. Егер бағалау дұрыс болса, сол оқу ситуациясы аяқталады да басқа
материалға көшуге болады және керісінше. Соңғы жағдайда оқытушы сол оқу
ситуациясының бөлшекті де жеке варианттарын оқытады, бұл баланың
әрекеттерінің немесе есептерді шығару тәсілдерінің жекелеген шектерін
меңгеруіне көмектеседі.
Мектеп тәжірибесінде бағалауды бағамен жиі теңестіреді. Психологиялық
көзқарас тұрғысынан бұл дұрыс емес. Бағалау меңгеру немесе меңгермеу
фактісін ғана емес, сонымен қатар меңгермеу себептерін көрсетеді, оқушыны
кемшіліктерді жоюға тура бағыттайды және оны нәтиже жақсарғанша жұмыс
істеуге итермелейді. Бағалаудың екі-ақ мәні болады: жақсы, жаман. Осыған
сәйкес оқу ситуациясы өзгереді немесе сақталады. Бағаның бірнеше рангілік
мәні болады (1-ден 5-ке дейін) және әдетте, синтездік сипаты болады. Оны
оқу ситуацияда аралық жұмыстарға да, барлық жұмыстың аяқталуына да қояды.
Бағадан баланың ынтасы, оның сабақтағы тәртібі және көптеген басқа жайларда
(кездейсоқ дұрыс жауап алу фактісіне дейін) көрініс табады. Бағаның мұндай
сипаты оқушылардың сабақтағы тұтас жұмысының нәтижелерін көрсетуге
мүмкіндік береді. Оқу әрекетінің ішіндегі бағалаудың мәні мейлінше тар. Ол
мазмұнды да сапалы анықтама береді (мыналар бар, ал мыналар әлі жоқ), бірақ
сан жағынан салыстыруға қолайлы болатын рангілі сипаттама бермейді. Бағалау
мен бағаның шын мәніндегі және күрделі арақатынасы әлі де одан әрі
зерттеуді қажет етеді. Дегенмен қазірдің өзінде оқушылардың оқу іс-
әрекетінің психологиясы балалардың оқу жұмысының тәсілдерін де,
ұқыптылықтыда қалыптастыруда оқытушыға бағаның ролін шамадан тыс асырмауы
керек екенін көрсетіп отыр. Бағаның белгілі бір маңызын сақтай отырып,
балалардың оқу-әрекетінің жайын мазмұнды сипаттау құралы ретінде бағалаудың
психологиялық мүмкіндіктерін мейлінше елеулі түрде пайдалану керек. Осындай
сипаттау негізінде бастауыш класс оқушыларына оқу іс-әрекетінің негізгі
бөліктерін мейілінше мақсатты бағытта үйретуге болады.

1.3 Оқушылардың еңбек қызметінің психологиялық ерекшеліктері

Оқу балалардың басқа істермен айналысуына шек қоймайды. Осы жасқа тән
екі формада — өзіне-өзі қызмет ету мен ұсақ-түйектер жасау формасында
еңбекке ерекше роль беріледі.
Өзіне-өзі қызмет етуге балалар мектеп жасына дейін-ақ үйретіледі.
Оқушыларға өзіне-өзі қызмет етудің әдеттері мен дағдыларын дамыту мен
бекіту — балалардың үлкендердің еңбегін құрметтеу, адамдардың өміріндегі
еңбектің ролін түсіну сезімдерін тәрбиелеу, ұзақ дене еңбегіне даяр болу
үшін жақсы психологиялық негіз. Семьяда және мектепте бала өзіне-өзі қызмет
ету жөніндегі міндеттерді терең толғанатындай жағдай жасау маңызды. Мысалы,
таза және мұнтаздай бол деп талап қою бала өзінің киім қоятын жерін және
басқа да мүліктерін өздігінен (әрине, шамасына қарай) тәртіпке келтіретін
жағдайлардың жасалуымен ұштастырылуы керек. Класс жағдайында балаларға
бүкіл коллектив үшін белгілі бір мәні бар (еден сыпыру, парталарды сүрту,
гүлдерге су қую және т. б.), ал кейде өздерінің қандай да бір қалаулары мен
мүдделерін, ал кейде шаршағандығын да және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.