Мектеп жүйесінің құрылуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

Ақтау Шетел Тілдер Колледжі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Қазақстан тарихы
Тақырыбы: ХІХ - ХХ ғасырдағы Қазақстандағы оқу ағарту ісі

Орындаған:

Тексерген:

Ақтау-2009 жыл
Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Қазақстандағы халыққа білім беру ісі
1.1 Ұлттық мектепттер
1.2 Мектептiк және кәсiптiк бiлiм беру.
1.3 Мектеп жүйесінің құрылуы
ІІ. Ағартушылық кезең
2.1 Жоғары оқу орындар.
2.2 Жаппай сауатсыздықты жою

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 29

Кіріспе

Менің курстық жұмысымның тақырыбы ХІХ - ХХ ғасырдағы Қазақстандағы
оқу ағарту ісі. Бұл курстық жұмыста 19-20 ғасыр аралығындағы Қазақстанның
мәдени өміріндегі ағартушылық кезеңнің дамуы, халық ағарту ісінің
бағытталуы қамтылады. Қазақ даласында бұл кезде жергілікті халықтың
балаларын оқытуға арналған азаматтық бағыттағы, діни бағыттағы мектептер
пайда болды. Жалпы алғанда негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Екі тараудың
бір тарауы Қазақстандағы халыққа білім беру ісі яғни бұл үш бөлімнен
тұрады. Бірінші тарауды қамтитын 1.1 бөлімінде Ұлттық мектептер туралы
жүйесін ұйымдастыру ұлттық аудандарда соның ішінде Қазақстанда да енгізілуі
тиіс еді. Қабылданған заңды жүзеге асыру нәтижесiнде Қазақстанда әр түрлi
облыстарда әр алуан үлгiдегi мектептер кұрыла бастады.
Мәселен, Ақмола және Семей облыстарында - мектеп-интернаттар мен
ауыл шаруашылық бастауыш училищелерi, Торғай мен Оралда - ауылдық
мектептер; болыстық (бiр сыныпты), екі сыныпты училищелер, Жетicу мен
Сырдарияда - opыc бұратаналық мектептер, Iшкi Ордада (Бөкей Ордасында)
старшындық және учаскелiк училищелер құрылды. Олардың бәрi Халық ағарту
министрлiгiне бағынды. Қазақстан мен Ресей империясы арасындағы
байланыстардың өсуі себепті өлкедегі халыққа білім беру ісі ХХ ғасырдың
басында одан әрі дами түседі, бұл орайда ауыл шаруашылық мектептері
қолөнерге оқытуға дайындайтын мектептер түріндегі бастауыш және кәсіптік -
техникалық білім берудің дамығанын атап өткен жөн. Халыққа білім беру ісін
дамытуға ықпал жасайтын басқа оқу орындары техникалық және ауыл шаруашылық
саласындағы мектептер болды.
1.2 бөлімінде ХІХ ғасырдың басында Қазақстандағы халық ағарту ici
eкi бағытта: дiни және жай азаматтық бағытта дамыды. Дiни бағыттағылары
балалар ата-аналарының қаражатымен ұсталған мектептер мен медреселер болды.
Олардағы оқу араб алфавиті бойынша жүрді. Бұл кездегі діни білім беру
жүйесінде медресенің рөлі едәуір жоғары дәрежеде болды. Ондағы оқу мерзімі
төрт жылға дейін созылды. Бірсыпыра жылдар бойы мұсылман мектептері
мен, әсіресе медреселерде білім алудың мүлде жарамсыздығы туралы пікір
қалыптасып келді.
Бұл оқу орындарын пұрсатты оқу орындарында, басқа да
кейбіреулерінде оқытумен қайсыбір дәрежеде салыстыруға болмайтын, алайда
олар қазақ халқы сауаттылығының жалпы деңгейіне елеулі ықпал жасады,
сонымен бірге қазақ қоғамының дәстүрлі мәдениетін қалыптастыруға
жәрдемдесті. Мектептерде халык дәстүрлерi, халықтық этнопсихология,
дәстүрлi әдебиет өз дамуын тауып, дәстурлi халықтық сана-сезiмдi
қалыптастырудың негiзiне айналды. Мәселен, қазақтың ұлы ақыны, ағартушы
және ойшыл Абай өзiнiң бiлiм алуын ауыл мектебiнде бастап, әpi қарай
бiлiмiн медреседе жалғастырған едi.

Сонымен қатар Қазақстанның ағартушылық ісіне құлшыныс танытқан
Ыбырай Атынсарин , Абай Құнанбаев , С. Торайғыров, М. Жұмабаев және
басқалар сияқты аса ірі қайраткерлері шықты. Аса - көрнекті педагог жаңа
мектептерді ұйымдастырушы тағы да басқа ретінде танымал Ыбырай Алтынсарин
бірінші болып қазақ даласында қыздар мектебін ашты және қазақ балалары үшін
Қырғыз хрестоматиясы Қырғыздарды орыс тіліне үйретудегі бастапқы нұсқау
т.б оқулықтарды жазды. Ы. Алтынсарин халыққа білім берудің дамуына баға
жетпес үлес қосты . Ы. Алтынсарин қызметі қазақ жасақтарының Европалық
білімге деген құштарлығын оятты, жол ашты.
1.3 бөлімінде ХІХ ғасырдың Қазақстанның мәдени өміріндегі
ағартушылық кезең деп аталады. Жаңа мектептердің ашылуы мектеп жүйесі
құрылып қалыптасты. Бастауыш білім беру 50 жж жаппай жетіжылдық 60жж
сегізжылдық , 70 жж орта білім беру міндеті қойылды. Екінші бесжылдық
жылдарында республикада жалпы білім беретін мектептердің саны өсті.
Халық ағарту қажеттеріне бөлінетін қаржы көбейді. Міне осындай оң
өзгерістердің нәтижесінде 1940 - 1941 оқу жылында мектептердің жалпы саны
7 790 , ал оқушылыр - 441 мыңға жетті. Білім беру ісін дамыту бағытында ана
тіліндегі оқулықтардың жасаған қазақтың ұлттық зиялылары үлкен үлес қосты.
Сөйтіп Қазақстанда , барлық елдегі сияқты , арнаулы орта білім берудің
бірыңғай жүйесі қалыптасты. Арнаулы орта білім беру мекемелерінің ең көп
таралғаны техникумдар болды.

1. Қазақстандағы халыққа білім беру ісі
1.1 Ұлттық мектепттер

XIX ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында Ресей империясының
Халыкка бiлiм беру ici мен мектеп жүйесiндегi өзiндiк ерекшелiктер
Қазақстандағы халыққа бiлiм беру ici мен бүкiл ағарту жүйесiне көп дәрежеде
өз ықпалын жасады. Оқу-ағарту ici айқын таптық сипатта болды, оның
Қазақстандағы айырмашылығы ұлттык ерекшелiкке орай жүргiзiлдi. Ұлттық
мектептер туралы 1870 жылы қабылданған Ресейдi мекендейтiн бұратаналарға
бiлiм беру жөнiндегi шаралар туралы заң ұлттық мектептердегі және ұлттық
шет аймақтардағы бүкіл ағарту жүйесiн: 1) әлі аз орыстанғандар үшiн, 2)
орыстары көп жерде тұратындар үшiн және 3) жеткiлiктi дәрежеде
орыстанғандар үшiн деп, 3 cанатқа бөлді. Бұл орайда l-санат үшiн мектептер
салынатын болып белгіленді, оларда оқыту орыс әліпбиiмен жазылған оқулықтар
бойынша ана тілінде жүзеге асырылуға тиіс еді. Екінші санат үшiн орыс
мектептерi құрылуға тиiс болды, оларда орыс балаларын да, бұратана
балаларды да бірге оқыту көзделдi, ана тiлi ауызша түсiндiрген кезде ғана
қолданылуға тиіс едi. Үшiншi санат үшiн орыс мектептерi құрылып, оларда
оқыту тек орыс тiлiнде жүргiзiлдi.
Заңды жүзеге асыру нәтижесiнде Қазақстанда әр түрлi облыстарда әр
алуан үлгiдегi мектептер кұрыла бастады. Мәселен, Ақмола және Семей
облыстарында - мектеп-интернаттар мен ауыл шаруашылық бастауыш училищелерi,
Торғай мен Оралда - ауылдық мектептер; болыстық (бiр сыныпты), екі сыныпты
училищелер, Жетicу мен Сырдарияда - opыc бұратаналық мектептер, Iшкi
Ордада (Бөкей Ордасында) старшындық және учаскелiк училищелер құрылды.
Олардың бәрi Халық ағарту министрлiгiне бағынды. ХХ ғасырдың басына қарай
Қазақстандағы халыққа бiлiм беру iciнің мақсаттары мен мiндеттерi бiлiм
беру iciнiң жетекшi қайраткерлерiнiң бiрi А. Алекторов мақалаларының
бiрiнде айтылған: Қазақ даласындағы мектеп өзiнiң бiлiм беру мiндеттерiмен
қоса саяси рөл де атқарады: ол қазақ халқын байырғы орыс халқымен
байланыстырып, қазақтарға мемлекеттiк тiлдi сiңiредi. Ол орыс халкының
ғұрыптарымен және көзқарастарымен таныстырады, қазақтарды баяу болса да,
жүйелi түрде орыстардың аясына енгiзедi, бұл орайда мұсылмандық ерекшелiк
негiздерiне қарама-қарсы тұрып, қазақтарға Бұхарадан және ислам дiнi
гүлденген басқа да жерлерден келгендер сiңiрген мұсылмандық фанатизмдi
әлсiретедi . А. Алекторов қазақ халқын, бәлкім, неғұрлым астарлы
әдiстермен орыстандыру туралы тура айтқан.
Сонымен бірге үкімет те, жергiлiктi өкiмет орындары да бұл
саясатты зор ынтамен және табандылықпен жүргiзiп, орыс мектептеріне ғана
көп көңіл бөліп отырды. Мәселен 1905 жылдың маусымында шығыс
бұратаналарына білім бepy мәселесi бойынша ерекше кеңес өткізiлiп, онда
өлкедегi халыққа білім беру негiзiне И. Ильминскийдің жүйесi алынды.
Кенестiң қорытындысы ұлттық мектептер жүйесiн ұйымдастыру болды, ол
ұлттық аудандарда, соның iшiнде Қазақстанда да енгізілуге тиіс еді. Онда:
l) оқыту мерзімі 2 жылдық бастауыш училище, бұл орайда екiншi жылы орыс
мектебінің бipiншi сыныбына сәйкес келетiн; 2) оқыту курсы 4 жылдық бір
сыныпты училище; 3) оқыту курсы 6 жылдық eкі сыныпты училище ашу көзделді,
ал алғашқы eкi оқу жылында ғана ана тілінде сабақ жүргізуге рұқсат етілді.

Сонымен ХХ ғасырдың басында халық арасына орыс тілін енгізу
негізінде империяның ұлттық шет аймақтарын орыстандыру жөнінде кең көлемді
бағдарлама белгiлендi. Үкімет пен жергiлiктi кадрлардың қызметі осыған
бағытталып, олар алынған нәтижелердi баянды ету саясатын үнемі жүргiзiп
отырды, бұған заңдар, жекелеген актілер, 1906 жылы 31 наурызда қабылданған
Шығыс және oңтүстік - шығыс Ресейде тұpaтын бұратаналарға арналған
бастауыш училищелер туралы,ережелер, 1907 жылғы 1 қарашадағы
Бұратаналарға арналған бастауыш училищелер туралы ережелер 1913 жылғы 14
шілдедегі Бұратаналарға арналған бастауыш училищелер туралы ережелер
көмектесті. Бұл актілердің әрқайсысында халыққа білім беруді одан әрі
орыстандыру көзделді. Түркістан өлкесіндегі білім беру ісі қайраткерлерінің
бiрi Н. Остроумовтың атап өткенініндей ,
Түркістан өлкесінде орыс мектебі арқылы орыстандыру саясатын ұстану ниеті
болды .
Бұл саясаттың негізгі мақсаттары былайша белгіленді: Орыс -
мемлекеттік міндеттер мен отанымыздың бұратаналарға көзқарасы жөніндегі ой
- ниеті орыстандыруда болып табылады ... . тағы бір басқа міндет -
қазақтардың орыстармен бірге тұтас бір саяси - мемлекеттік организмге
айналуына жәрдемдесу.
Қазақтарды орыстандыруға бағытталған империялық саясаттың орасан
зор қысымына қарамастан, өлкедегі халыққа білім беру ісінің жағымды жақтары
да болды. - жүргізіліп отырған ресми саясатқа қарамастан, қазақтар
еуропалық мәдениетпен, еуропалы өркениеттің жетістіктерімен танысты.
Сондықтан да қалыптасып келе жатқан қазақ зиялылары орыстар ортасынан көп
нәрсені қабылдады, тіпті негізінен орыс топырағында еуропалық негізде білім
алды. Сонымен бірге олардың арасында шетелде оқығандары да болды. Қазақ
халқындағы интеллектуалдық орта дамуының жиынтығы осы ортада саяси
мәдениетті қалыптастыру проблемасын күн тәртібіне қойды, сөйтіп ХХ ғасырдың
басында ол қазақ интеллектуалдары қатысқан кейбір саяси ағымдардан көрінді.
Қазақстан мен Ресей империясы арасындағы байланыстардың өсуі себепті
өлкедегі халыққа білім беру ісі ХХ ғасырдың басында одан әрі дами түседі,
бұл орайда ауыл шаруашылық мектептері қолөнерге оқытуға дайындайтын
мектептер түріндегі бастауыш және кәсіптік - техникалық білім берудің
дамығанын атап өткен жөн. Егер 1901 жылы Қазақстанда Оқу- ағарту
министрлігі бойынша 283 орыс және 207 орыс -қазақ мектептері болса, 1916
жылы олар Семей облысында -323, Жетісу облысында -181, Сырдария облысында
-231, Торғай облысында -517, Орал облысында -455, Ішкі Ордада -74, барлығы
2448 болды, олардың 562-сі орыс-қазақ мектептері еді, бұл орайда Ақмола,
Семей, Орал облыстарында әскери қазақ мектептері Оқу -ағарту министрлігіне
берілді. 1916 жылы оқушылар саны -132 245, ал қазақ және татар балалары
19 372 болған. 1917 жылы 47 жоғары - бастауыш училище, 17 орта мектеп, 4
реалдық училище, 4 ерлер және 9 қыздар гимназиясы, 13 ауыл шаруашылық
төменгі мектебі мен 2 қолөнер училищесі жұмыс істеді. Үкіметтің мектептерді
негізінен артықшылығы басым орыс тұрғындары мен қазақтарға ғана арнап бөлу
жөніндегі саясаты қазақ халқының сауатсыз немесе шала сауатты болып қалуына
әкеп соқты, сондықтан қазақ халқының орасан көп бөлігі мектептерде немесе
медреселерде қандай болса да, білім алуға тырысады.
Бірсыпыра жылдар бойы мұсылман мектептері мен, әсіресе
медреселерде білім алудың мүлде жарамсыздығы туралы пікір қалыптасып келді.
Бұл оқу орындарын пұрсатты оқу орындарында, басқа да кейбіреулерінде
оқытумен қайсыбір дәрежеде салыстыруға болмайтын, алайда олар қазақ халқы
сауаттылығының жалпы деңгейіне елеулі ықпал жасады, сонымен бірге қазақ
қоғамының дәстүрлі мәдениетін қалыптастыруға жәрдемдесті. Сол кезеңдегі
қазақ қоғамының көптеген интеллектуалдық топтары осы ортада қалыптасты.
Мәселен, біз I Мемлекеттік Думанын депутаты, кейіннен өкілеттігі жойылған
Шахмардан Қосшығұловты мысалға келтіре аламыз. Үкімет пен жергілікті өкімет
орындары мектептер мен медреселерге мүлде теріс көзқараста болды. Мәселен,
1870 жылдың өзінде-ақ Түркістан өлкесінде халыққа білім беру туралы
мәселені талқылау жөніндегі ерекше комиссия ... діни конфессионалдық,
оның үстіне әрі саяси (өйткені бұл екі жағы мұсылманның ұғымында
ажырағысыз) болғандықтан, бұратаналық мектептер орыстың өкімет орындарынан
қолдау табуға үміттенбеуге тиіс деп анықталды. Алайда жергілікті өкімет
орындарында мектептердің бұл түрін ығыстырып шығаруға материалдық қаражат
және өзге де мүмкіндіктер болмады, сондықтан да: Жабылатын бұл мектептерді
біз немен алмастыруды таба алмадық, өйткені орыс мектебі мұндағы халықтан
ұзақ уақыт бойы, мүмкін мәңгі болар, қолдау таппай қала береді, -деп атап
өтілді. Бұл ой одан кейінгі жылдарда дамытыла түсті. Мәселен, халық ағарту
министрінің ішкі істер министрімен келісілген өкімімен мұсылман
мектептерінде орыс цензурасы мақұлдаған баспа басылымдары ғана қолданылуға
және оқытуды Ресейде білім алған оқытушылар ғана жүргізуге тиіс болатын,
рас, бірсыпыра уақыт өткен соң бұл өкімнің күші жойылды.
XX ғасырдың басында Түркістан өлкесінің үш облысының өзінде
бұратаналар мектептерінің саны 6000-ға жуық болды. Мұндай кемсітушілік
шаралар жер-жерде байқалды. Қорыта келгенде, Орынбор губерниясы жанындағы
халыққа білм беру жөніндегі I және II кеңестің журналында халық арасында
орысша сауат ашуға ұмтылыстың нашар екендігі атап өтілді. Сол кездің
өзінде бір Сырдария облысында ғана 1910 жылы 32 медресе, оның қалалық 23
және ауылдық 9 медресе болды. Олардың ең ірілері Ташкентте орналасты. Бұл
медреселерде өзінің сындарлы оқыту жүйесі болды, онда дінмен қатар зайырлы
пәндер оқытылды. Мектептер де қазақ халқы арасындығы сауаттылық деңгейін
белгілі бір дәрежеде көтерді, онда Құранды оқыту жүргізіліп қана коймай,
зайырлы әдебиет пен жаратылыс ғылымдары үйретiлдi. Мектептер қазақтар
арасында кең таралды. Мәселен, бiр Маңғыстау уезiнде ғана 67 мұсылман
мектебiнде 1003 шәкipт оқыды. Мектептерде халык дәстүрлерi, халықтық
этнопсихология, дәстүрлi әдебиет өз дамуын тауып, дәстүрлi халықтық сана-
сезiмдi қалыптастырудың негiзiне айналды. Мәселен, қазақтың ұлы ақыны,
ағартушы және ойшыл Абай өзiнiң бiлiм алуын ауыл мектебiнде бастап, әpi
қарай бiлiмiн медреседе жалғастырған едi.
Халыққа бiлiм беру саласындағы империялық саясат шеңберiнде 1906
жылы тамызда болып өткен III жалпымұсылмандық съезi халыққа бiлiм беру ici
бойынша тұтас бағдарлама жасады.
Съезд шешiмдерiнде былай деп белгiлендi: 1) барлық қоныстарда
балалар мен қыздарға мiндеттi бастауыш бiлiм беретiн мектептер ашылсын; 2)
оқыту бiр бағдарлама бойынша және араб әлiпбиi негiзiнде ана тiлiнде
жүргiзiлуге тиiс болды; 3) мектептердi ұстау земствоның, қала молдасының
қарауында, ал басқару мен бақылау мұсылмандардың өз қолында болуға тиic; 4)
дiн iлiмi және әдеби ана тiлi енгiзiлуге тиic; 5) мұғалiмдер мен оқушылар
құқықтары жөнiнен орыс мектептерiнiң мұғалiмдерiмен және оқушыларымен
теңестiрiлуге тиic болды. Съезд шешiмдерiнде мұсылмандарға бiлiм беру
жүйесiн ұйымдастыруға қатысты басқа да талаптар қойылды. Сол арқылы
империяның бүкiл мұсылман халқының соның iшiнде қазақ халкының да ой-ниетi
бiлдiрiлдi.
Сол кездегi көптеген зерттеушiлер ХIХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың
басында енгiзiлген бiлiм беру жүйесiне өз көзқарастарын бiлдiрдi. П.
Головачев былай деп атап өтедi: ... бұрын қазақтар үшiн ойластырылған
жабық оқу орындары мүлде сәтсiз болып шықты, бұл мектептерге балаларды
күштеп алу қолданылғандықтан, бай қазақтар өз балаларының орнына өз балам
деп кедейлердiң балаларын беретiн болды. Бұл жөнiнде бұдан бiршама бұрын
А.Н. Краснов былай деп жазған: Бұған дейiн осының бәрi халықтан оған бiлiм
беруге жиналынатын қазақтардың қаржыларына icтелiп келдi, - бұл Верныйда,
Қапал мен Қарақолда пансиондардың құрылуы, оларда қазақтарға орыс тiлi
оқытылады және жалпы алғанда одан кейiн гимназияға iлiгуге болатындай бiлiм
берiледi Бұдан әpi ол былай деп дәлелдейдi: Дала тұрғындары арасында
орысша оқитындар аса сирек кездеседi, жаза бiлетiндер мүлде жоқ деуге
болады. Оның бер жағында Верный қазақтарының 25%-ы арабша оқи бiледi.
1907 жылы Ресей империясында жалпы бiлiм берудi енгiзу туралы жоба
жарияланды, онда бастауыш мектептер желiciн кұру көзделдi. Жоба бойынша
бiлiм беру ici 7- 11 жастағы балаларды қамтуға тиiс болды, бастауыш бiлiм
берудi 10 жыл iшiнде енгiзу жорамалданды.
Нақ осы жылдарда бастауыш бiлiм беру мұқтаждарына қаражат босату
туралы заң (1908) және 1909 жылы Халық ағарту министрлiгi жанынан мектеп-
құрылыс қорын құру туралы заң қабылданды. Бұл заң актілері
мектепте бiлiм беру жүйесін кеңейтті, халыққа бiлiм беру iciнін, соның
iшiнде Қазақстанның бүкіл аумағында орыс - қазақ мектептерінің
(ол кездегi кұжаттарда - орыс-кырғыз және орыс туземдік) кең желісін құруға
кейбір дәрежеде жағдайлар жасады.
ХХ ғасырдың басында Халық ағaрту министрлiгi мектептер мен
медреселерге тiкелей бақылау жасау мiндетiн де өз қолына алды, бұл орайда
Министрлiк қызметтiн ұйымдастыру нысандарына ғана араласады деп көpceттi,
алайда бұл бүркенiш ғана болатын. Ic жүзiнде үкiмeт те, жалпы үстемдiк
етушi топтар мен таптар да Ресей жүргiзiп отырған бүкiл конфессионалдық
саясатқа өте байсалды қарады. Бұл бақылау үшiн губернаторлардың мiндетiне
күнделiктi тұрмысқа, жүрiс-тұрысқа, шетелдiк төлқұжат беруге, кiтаптар мен
мерзiмдi басылымдар басып шығаруға байланысты барлық мәселелердi қадағалау
мiндетi енгiзiлдi, мұның өзi конфесеионалдық қызметтi үкіметкe толық
бағындыруға әкеп соқты. Сонымен бipгe мұсылман қауымдары басшыларының
өздерi өкiмет орындарымен ынтымақтастық нысандарын табуға тырысты. Мәселен,
XIX ғасырдың 80-жылдарының өзiнде-ақ Tүpкicтaн мұсылман қауымдары
қайраткерлерiнiң бiрi Түркiстанның генерал-губернаторы Кауфманға былай деп
жазған: Жаңа мектеп ең алдымен пайдалы болуға тиiс. Онда ұстанылатын
заңдар өмiрде пайдалы, оған қолданылатын болуға тиiс. Яғни дәстүрлi бiлiм
беру iciнің нақ толық, бақылаудағы жүйесi XIX ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың
басында орныта бастаған жаңа ықпалға, жаңа принциптер мен нысандарға түрткі
салды. Жаңа әдiспен оқытатын мектептер ұйымдастырыла бастады. XIX ғасырдың
аяғы - ХХ ғасырдың басында Қазақстанда неғұрлым қалын бұқараға бiлiм беру
конфессионалдық мектептер арқылы жүргiзiлдi, өз кезегiнде ал, атап
өтiлгенiндей, жәдидшiлдiк ерекшелiктерiмен реформаланды, сөйтiп,
мұсылмандық ағарту iсінe зайырлы оқыту элементтерiнiң неғұрлым кеңінен
енгiзiлуi, мәдени мұраға неғұрлым либералдық көзқарас, сонымен бiрге Осман
империясына неғұрлым кең көлемде бағдар алу. М. И. Ильминскийдiн ресми
мектебi тарапынан өршеленген карсы әрекет туғызды. Ол былай деп жазды:
Бакшасарайда Гаспиринский: бiрiншiден, Ресей империясының мұсылман
бодандары арасында мұсылмандық негiзде еуропалык оку-ағартуды тарату,
мұсылмандық мұраттарды еуропалык бiлiм беру арқылы қолдау, екiншiден,
Ресейдегi барлық сан миллиондаған ала-құла және әр түрлi тiлдегi мұсылман
халкын бiрiктiру мен топтастыру мақсатын көздеп отыр. Нақ Ильминский
мектебі жәдидтiк реформаны өте қауiптi деп бiлдi. Ол бұратаналар ортасына
империяда жалпы қабылданған мұсылманша бiлiм беруге қарама-қарсы идеялар
мен әдiстердiң енгiзiлуiнен қауiптендi.
Өлкедегi оқу-ағарту iciн ұйымдастырушы ресми органдар бiрiншi
кезекте бүкiл мұсылманша бiлiм беру iciн бiрыңғай оқу жоспарына келтiру
және түгелiмен бiр iзге түсіру, бұл орайда зайырлылық пәндерге көңiл бөлу
қажет деп санады мұсылманша бiлiм беру кадрлары мәселелерiне зор көңіл
бөлiндi, оның үстінe оқу орындарының бip бөлiгi зайырлы бiлiмi бар
мұғалiмдер даярлауға бөлiнуге тиiс болды. Сонымен бiрге оқу oкpyгтepi мен
Оқу-ағарту министрлiгi инспекторлардың назарын оқытудың ерекше әдiстерiн
енгiзуге аударды, оның енгiзiлуi де мұсылман халқын белгiлi бiр дәрежеде
үкiмeттiң саясатын қолдау жағына тартуға тиic болатын. Мұсылман мектебiн
қажеттi саяси арнаға салып, бiрте-бiрте соған бағындыру өте жиi ұсынылды.
Жәдидтiк қозғалыc арқасында, мектептерді материалдық жағынан қамтамасыз ету
туралы да мәселе қойылды, бұл орайда материалдық қаражатпен Жеке
қайырымдылық есебiнен немесе мұсылман қоғамдары есебiнен қамтамасыз етуге
зор көңiл бөлiндi. Мұсылман мектептерiнде, шын мәнінде конфессионалдық
мектептерде бiрте-бiрте еуропалық бiлiм беру элементтерiнiң енгiзiлуге тиiс
болғанына нақ жәдидтiк қозғалыс себепшi болды. Бұған қарама-қарсы, ресми
насихат жаңа әдісті мектептердiң қызметiн және тұтас алғанда бiлiм беру
iciн шектеуге ұмтылды, ал революциялық оқиғалардан кейiн оларды кең көлемде
енгiзуге бейiмдiк ерекше күштi байқала бастаған eдi. Мәселен, Петербургте
өткен ведомствоаралық кеңесте: Медреселердiң жалпы бiлiм беретiн пәндердi
күшейту жағына және конфессионалдық дiни оқу мектептерi түpiндe ұлттық
жалпы бiлiм беретiн мұсылман оқу орындарын құруға бейiмделуiне жол беруге
болмайды, - деп атап өтiлдi.
Сонымен бiрге мұсылманша бiлiм беру ici мен жәдидтiк бағыттың
қызметiне қатаң шектеу қойылған жоқ. Бұл жапай мұсылман мектептерiнiң
мейлiнше дербес жұмыс істeyi мен олардың санының тез көбеюiне әкеп соқты.
Мәселен, 1907 жылы Жетiсу облысында жалпы саны 15 болатын орыс-
бұратаналық мектептерiнде 222 оқушы, ал 243 мұсылман мектебiнде 6076 оқушы
оқығаны атап өтiлген. Мұндай жағдай Iшкi iстep министрлiгi мен жергiлiктi
өкiмeт орындарын қатты толғандыра бастады, нақ сондықтан құпия нұсқауда
... Tүpкicтaн өлкесiнiң барлық облыстарының уезд бастықтары, халық
училищелерiнiң учаскелiк приставтық инспекторлары жергiлiктi халықтың ойлау
жағдайын, көңіл күйiн және оның өмiрiнiң дiни-тұрмыстық қалыптасуын, оның
жаңа әдісті мектептерге көзқарасын суреттейтiн мәлiметтер жинау қажеттiгi
туралы анықтама берiлдi.
Қазақтанның барлық түкпірлерін жаңа әдісті мектептерге өкімет
орындарының теріс көзқарасты екені туралы мәліметтер түсіп жатты. Өкімет
орындары біртендеп олардың қызметiне бақылауды күшейте бастады. Нақ сол
Жетiсу облысында хабарламалардың бiрiнде жаңа әдiстi мектептердiң ресми
өкiмeт орындарына өте зиянды eкeнi былай деп тура көрсетiлген: Дала
өңіріндe қазақ халқына арналған көшпелi мектеп-үйлер ашу орыс
мемлекеттiгiнiң мүдделерiнен аулақ жатыр. Келушiлер қазақтар арасында таза
қазақ тiлiнде Уфа мен Казанда басылып шыққан зиянды бағыттағы кiтапшалар
таратады. Кiтапшалар арасындағы белгiлерi: Оян, қазақ!, Тұр, қазақ!
және Маса деген мысалдар жинағы. Бұл кітапшалардың авторлары белгiлi
зиялылар Мiржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов және Ахмет Байтұрсыновтар
болатын, олар сол кезде-ақ Қазақстанның шалғайдағы басқа аудандарына жер
аудару түpiндe соталып, аса қатаң жазаға тартылған eдi. Нақ сол хабарламада
қазактардың пайдалануындағы жер мөлшерiнiң кемігенi көрсетiлiп, аграрлық
мәселе қозғалады деп атап өтiлген . Сонымен өкiмeт орындары жаңа әдiстi
мектептердiң қызметiн өлке дамуының саяси мәселесiмен тiкелей
байланыстырды.

Мұндай сипаттағы хабарламалар бүкiл Қазақстан бойынша сирек болған жоқ.

Соның салдарынан Жетiсу облысының губернаторы Фольбаум оқу бастығының
рұқсатынсыз конфессионалдық мұсылман мектептерін ашуға тыйым салды. Алайда
жаңа әдісті мектептер өзiне жол таба берді, өйткені халықтң негізгі
көпшілігі, соның ішінде ауқатты емес бұқара да оларды өздерінің ұлттық
мүдделерін нығайтудың пәрменді құралы деп білді.
Осыған байланысты Жетiсу облысының губернаторы бұл жөнiнде былай деген:
... мен жергiлiктi халыққа арналған жаңа әдістi мектептердi де ашып, бұл
мектептердiң курсына жалпы бiлiм беретiн пәндердi енгiзуге әбден-ақ болады
деп түciнeмiн, бiрақ мұндағы міндетi шарт бұл мектептер инспекторларға
толық бағынышты болып, белгiлi бiр ережелер бойынша ұйымдастырылуы, әбден
айқын жоспарлары мен бағдарламалары болуы, оларда тым болмағанда бiрiншi
жылы өз тiлiнде (ана тiлiнде) оқытылуы керек. Мәселенiң бұлайша қойылуы
үкіметтің бұлталаққа салуы ғана болатын. Мұрағат құжаттары жергiлiктi
жерлердегi әкiмшiлiктiң мәселенiң бұлайша қойылуымен келiспегенiн
дәлелдейдi, мәселен, Верный қаласындағы халыққа бiлiм беру iciнiн көрнeктi
қайраткерi Шабельников 1911 жылы былай деп жазған: Верный мектебiне
келетiн болса, бұл - тұтас орыс организмiндегi бiтеу жара. Бұл мектеп
Ресейдiң болашақтағы азаматтарын тәрбиелемейдi, қайта, керiсiнше iстейдi.
Оның қабырағасынан пайдасыз ғана емес, сонымен қатар зиянды элементтер
шығады, өйткенi Түркия тарихын оқып тәрбиеленетiн жастар орыс мемлекетiн
жарылқай қояды деп санау қиын. Балалар Ресейдiң өткенімен мүлде таныс емес,
орыс тарихын оқымайды. Одан өздерiне кepeктi кезең - татарлар билеп-
төстеген кезең ғана алынады. Мектеп оқушылары орыс патшалары туралы ешнәрсе
бiлмейдi, оның ececiнe түpiк сұлтандары туралы көп бiледi. Мұның бәрi
кездейсоқ сәйкес келушiлiк емес, қайта ойластырылған, белгiлi бiр
мақсаттарға жетуге бағытталған нәрсе. Жаңа әдістi мектептер нақ сол халық
санасын оятуға бағытталды, бiрақ олардың жұмысында кемшiлiктер де көп
болды. Солардың бiрi осы бағыттың көптеген қайраткерлерiнiң ресми өкiмeт
орындарының шылауында болуы eдi, сондықтан бұл бағыттың қолданылуы түгелдей
үкiмeт талабына бағындырылып, тар аяда жүргiзiлдi, мұны жәдидтiк мектептер
үшiн оқулықтар шығару дәлелдейдi. 1909 жылы Ташкент орыс-бұратаналық
мектебiнiң мұғалiмi С. Азизов 2000 дана таралыммен Бастауыш мұғалiм деген
оқулық шығарды, ал 1914 жылы оның 2200 дана болып екiншi басылымы жарық
көрдi, нақ сол жылы Fали Калинин сол оқулыққа хрестоматия шығарды, олар
жаңа әдістi мектептерде кенінен қолданды. Бұдан сәл бұрын Зайсандағы
халыққа бiлiм беру ici бастамашыларының бiрi А. Құрманбаев Киргизская
степная газетада: ... Алтынсариннiң iзiмен жүрiп, ол бастаған iстi қазақ
тiлiнiң ережелерiн жазып, тәртiпке келтiру керек деп жазды. Араб-парсы
тiлдерiнен кірген сирек қолданыстағы сөздерi көп қазақ тiлiнiң архаикалық
жағдайы орыстандыру саясаты үшiн мейлiнше маңызды болды, ал орыс тiлiн
бiрден енгiзудiң де халық арасында келеңсiз әcepi болуы мүмкiн eдi. Н.
Ильминский патшалық өкімет орындарының ... бұратананың орысша сөйлескенде
шатысып, ұялатын, орысша eдәyip көп қате жiберiп жазып, губернатордан ғана
емес, бөлiм бастықтарынан да қорқатын болуын iштей тiлейтiнi туралы
қысқаша жазған. Сонымен ХХ ғасырдың басында қазақ қоғамында халықтың қалың
бұқарасы үшiн және еуропалық деңгейде бiлiм алу үшiн жарамды болатын қазақ
жазуының реформасы басты проблемалардың бiрi болды. Бұған жаңа әдiстi
мектептер және тұтас алғанда, жәдидшілдік қозғалыс себепші болған еді.
Халыққа білім беру ісін дамытуға ықпал жасайтын басқа оқу орындары
техникалық және ауыл шаруашылық саласындағы мектептер болды.
Оқу-ағарту министрлiгi өнеркәсiп училищелерiндегi негiзгi
ережелер мен қағидаларды 1888 жылы-ақ бекiткен болатын. Империяның орталық
аудандарында әр түрлi училищелердiң құрылуы 80-жылдардың аяғы - 90-
жылдардың басына тұтас келедi. Алайда бұл желi ХХ ғасырдың басында да баяу
өсті. Оқу-ағарту министрлiгi бастауыш училишелерде қол еңбегi оқытылатын
сыныптар ашу туралы қаулы кабылдайды. Мұндай сыныптар Қазақстанда да ашыла
бастады, алайда олар аз болды. Торғай облысында 1903 жылы мектептерде
неберi 4 қолөнер бөлiмшесi мен қол еңбегiнiң бiр сыныбы болды, Ы.
Алтынсарин ашқан 3 қыздар мектебiнде қолөнерi оқытылды. Жетicу облысының
мектептерiнде 3 қол еңбегi сыныбы, 2 қолөнер бөлiмшесi және қолөнерiн
үйрететiн 7 сынып жұмыс iстедi. Бұл бөлiмшелердiң бәрi қазына есебiнен
ашылды, сондықтан да Қапал уезiнiң бастығы былай деп жазған: Уездiң алуан
түрлi қолөнершiлерге кедейлiгi сонша, мектептерде қолөнер жабдықтарын
енгiзу сөзсiз қажет, әрбiр мектеп жанында қолөнер сыныптары болуы керек,
бiрақ халыктың өте кедейлiгi және сыныптардың толық болмауы себептi биылғы
жылы қолөнер бөлiмшелерiн ашу көзделген жоқ.
Оның үстінe, жаңадан ашылып жатқан қолөнер бөлiмшелерi мен қол
еңбегi сыныптары негiзiнен орыс халқын қамтыды. Ал оларда оқитын қазақтар
сирек кездесетiн. Mұpaғaт құжаттарында С. Меңдешевтiң Бөкей Ордасында
осындай училище Ашу кepeктігi туралы өтiнiшi бар, мұнда ол қазақ халқы үшiн
қажеттi қолөнер туралы жазған. ХХ ғасырдың басында мектептердi бiрсыпыра
кәсiбилендipу байқалды. Мәселен, Торғай және Қарабұтақ eкi сыныпты орыс-
қазақ училищелерiнде етiкшiлiк және тiгiншiлiк iстepi үйретiле бастаған. Ал
Қостанайда Қазақ ауылдары мен қазақ халкының қажеттерiне сәйкес
тiгiншiлiк іci оқытылды.
Окытудың бұл түрі бойынша бағдарлама өте қарапайым болды, мәселен, олардың
бiрiнде былай деп жазылған: Етiкшiлiк құрал-саймандарымен және оларды
түрлi жұмыстар кезiнде пайдаланумен таныстыру. Етiкшiлiк материалдарының
атауы - олар қашан және қайда қолданылады. Eтіктің табаны, өкшесi, ұлтанын
дайындау және тiгyмeн таныстыру. Бұл орайда көрнекiлiк жеткiлiктi болуы
үшiн сыныпқа eтiктep қойылған.
1910 жылдан кейiн, колөнер бөлiмшелерi туралы мәселе облыстардың
халыққа бiлiм беру жөнiндегi арнаулы кеңестерiнде тыңдалып, оның үстінe
халық санының тез өcyi мен басқа да факторлар қолөнердi үйрететiн
сыныптардың мектептерде кеңінен енгiзiлуiне себепшi болды. 1917 жылдың
басына қарай өлкеде 31 қолөнер училищесi болды, ал 257 бастауыш мектепте
қол eңбегі сыныптары жұмыс iстедi.
Ауыл шаруашылық мектептерiне бiршама көбiрек көңiл бөлiндi.
Өлкенің көптеген әкiмшiлерi ауыл шаруашылығына бейiмдеп оқыту қажет eкeнiн
көpceттi, алайда ешкiм тиiсiнше көңiл бөлмедi, өйткенi ол арнайы қаражатты
қажет eтeтiн eдi. Сөйтiп қоныс аудару, олардың 1907 жылдан кейінгі ағылуы
туралы мәселе өте өткір қойылған кезде ғана ауыл шаруашылық мектептерін
ашуға әрекеттер жасалды, бірақ оардың дені ашылмаған күйінде қалды. Ауыл
шаруашылық мектептеріне көбінесе қазақ балалары алынды, оларда ауыл
шаруашылығының негіздерімен бірге жалпы білім беретін пәндер өткізілді.
Пәндерді оқыту кезінде негізінен оларды іс жүзінде қолдануға көңіл бөлініп,
шаруашылықты жүргiзу мәселелерiне онша мен берiлмедi. Ауыл шаруащылық
мектептерiнiң оқушылары шын мәнiнде бай қожалықтарға сауатты жұмыс күшiн
берiп отырды. Нақ осы жылдарда жергiлiктi жерлерде қалың бұқараға бiлiм
беру жөнiндегi бастамашылық өсе түсiп, өмірдің әр түрлi проблемалары,
сондай-ақ халық бұқарасының сауатын ашу мәселелерiне аса зор көңіл бөлiндi.
Мәселен, белгiлi қоғам қайраткерi В. Н. Каллаур 1886 жылдың басында Н. И.
Гродековке былай деп жаны аши отырып жазған: Сарықман кентінің тұрғындары
өткен жылдың қараша айында өздерiнiң көшпелi мектебiн ұйымдастырды. Олар
мүлде босатылған солдат Семибратовты мұғалiм етiп қабылдады, ол әрбiр оқушы
бала үшiн тиын-тебен алып, мектеп орналасқан, жалдап алынған үйшiкте
тұрады, ал тамақты күнінe балалары оқитын әр үйден кезек-кезек iшедi -
барлығы 18 бала оқиды. Бұдан кейiн Н. И. Гродеков бұл мектепке жазу
құралдарын берiп көмектескен.
XX ғасырдың басындa зиялылар салауаттылық қоғамдары мен халықтық
оқулар ұйымдастыру жөнiндегi қоғамдардың ашылуы туралы шешiмдi зор
ықыласпен қарсы алды. Мәселен, Семей облысында халықтық оқулар ұйымдастыру
жөнiндегi комиссияның төрағасы - Ресей географиялық қоғамының белгiлi
қайраткерi Б. Г. Герасимов, халықтың салауаттылығы туралы қамқоршы
комитеттiң мүшесi Е. П. Михаэлис болды. Лекторлар арасында да Ресей
географиялық қоғамының қайраткерлерi көп eдi. Нақ сол Семейде В. Н.
Белослюдов, В. С. Усов, Н. Я. Коншин және басқалар халықтық оқулар
ұйымдастыpу жөнiндегi комитетте лекторлар болды. Қазақстандағы халыққа
бiлiм беру ici тарихының кейбiр онша мәлiм емес жақтары мен оның негізгі
бағыттары осындай.

1.2 Мектептiк және кәсiптiк бiлiм беру.

ХІХ ғасырдың басында Қазақстандағы халық ағарту ici eкi бағытта:
дiни және жай азаматтық бағытта дамыды. Дiни бағыттағылары балалар ата-
аналарының қаражатымен ұсталған мектептер мен медреселер болды. Олардағы
оқу араб алфавиті бойынша жүрді. XIX ғасыр өзiнде Ш. Уәлиханов негізінен
алғанда татар молдалары ұстаздық еткен ауыл мектептерінің ауыр жағдайы
туралы ашына жазды: Таңқаларлық бiрбеткейлік, өлі схоластика және бiрде-
бiр нақты ой-пiкiрге құрылмаған оқу деп бағалады ол мұны.
ХХ ғасыр басында мектептер уақыттың өскелең талаптарын қанағаттандырудан
қалды. Дiни мектептердi қайта құру жолындағы қозғалыс басталды. Оны
ұйымдастырушылар жаддашылар болды. Олар оқытудың әрiп құрастыру тәсiлiн
дыбыстық тәсілмен алмастыруды ұсынды, мектептерде азаматтық пәндердiң -
арифметиканың, географияның, жаратылыс танудың, тарихтың және басқаларының
оқытылуы кepeктiгiн дәлелдедi. Соған қарамастан оқытуың жаңа тәсiліне
көшкен мектептер көбейе қоймады.
Дiни бiлiм беру жүйесiнде медресенiң ықпалы зор болды. Олар
молдалар, мектеп оқытушыларын даярлады және міндетті түрде мешiттер жанында
жұмыс iстедi. Медресенің үлгiciне қарай олардағы оқу мерзiмi - үш жылдан
төрт жылға дейін созылады. Олардың шәкiрттерi iсләм дiнiн үйренумен қатар,
философиядан, атрономиядан, тарихтан, лингвистикадан, медицинадан,
матемакадан мағлұматтар алды. Бұл ортадан қазақ мәдениетiнiң А. Құнанбаев,
С. Topайғыров, М. Жұмабаев, Б. Майлин және басқалар сияқты аса ipi
қайраткері шықты.
Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары өлкенiң Peсейге қосылғанынан кейiн
ашылды. Олар отарлық аппарат үшін шенеунiктер, тiлмәштер, мұғалiмдер,
дәрiгерлер даярлады. Мысалы, 1786 жылы Омбы қаласында Азиаттық мектеп,
1789 жылы Орынбор қаласының айырбас сарайы жанынан үкіметтік мектеп
ашылды. Бұл оқу орындары балаларды, соның iшiнде қазақ балаларын
тiлмәштiк, песiрлiк (кеңсе қатшысы) мамандыққа үйреттi. Әскери мамандарды
және әкiмшiлiк шенеунiктерiн 1825 жылы Орынбор қаласында ашылған Неплюев
кадет корпусы және 1846 жылы негiзi қаланған Омск кадет корпусы даярлады.

Азаматтық тұңғыш қазақ мектебi Бөкей Ордасында Жәңгір ханның
инициативасымен 1841 жылдан жұмыс iстей бастады. Бұл мектептiң оқушылары
орыс тiлiн, математиканы, географияны , шығыс тiлдерiн, сондай-ақ iсләм
дiнiн оқып - үйренді. Қазақ балаларына арналған келесi оқу орны Орынбор
қаласында Шекаралық комиссия жанынан ашылған жетi жылдық мектеп болды. 1865
жылы Орынбор гимназиясы жанынан шығыс тілдерінің тілмәштарын және әскери
округтердің хатшыларын даярлайтын бөлімше құрылды.
1850 жылы осы Орынбор Шекаралық комиссиясы жанынан тағы бip
азаматтық мектеп ашылды. Жұмыс icтeгeн 19 жыл iшiнде ол 48 адамды оқытып
шығарды. 1857 жылы бұл мектепті Ыбырай Алтынсарин табысты бітіріп шықты.
XIX ғасыр үшінші бөлігінде қалалық училищелер, шіркеулік училищелер,
кәсіптік гимназиялар, орыс-қазақ және орыс-жергiлiктi халық училищещрi
мен мектептерi, ауыл және бастапқы сауат ашу мектептерi ашылды. Олар
мемлекет есебiнен қаржыландырылды және бастауыш оқу орындарының рөлiн
атқарды. Бөкей Ордасында еpeceктep мектептерi құрыла бастады. Олар екі
кластық курсты бiтіpiп, мұғалiм болды. 1898 жылдан 1914 жылға дейiн
Қазақстандағы бастауыш мектептердiң саны 730-дан 1988-ге дейiн, ал олардағы
шәкірттер саны 29,1 мыңнан 101 мың адамға дейін өсті. Орта оқу орындарының
реальдық училищелердің, ерлер мен қыздар гимназияларының саны баяу артты.
1914 жылы олар 12 ғана болды. Бұларда 4 мың шәкірт білім алды.
Мектеп ісін жолға қоюда қыз балаларға білім берудің дамуы
прогрессивті құбылыс болды. Ы. Алтынсариннің күш салуымен 1887 жылы Ырғызда
қыздар училищесі ашылды. 1890-1896 жылдары орыс - қазақ қыздар
училищелерi Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақ поселкесiнде, Ақтөбеде жұмыс
iстей бастады. 1896 жылға қарай бұларда 211 қыз, соның iшiнде 70 қазақ
қызы оқыды. Қазақ қыздарының білім алуға кеңінен тартылмауына әйелдердің
құқықсыз жағдайы және ісләмнің кертартпалық дәстүрлері негізгі кедергі
болды. Бастауыш және орта оқу орындары шәкірттерінің құрамында қазақ
балаларының саны шамалы ғана болған-ды. Айталық, 1911 жылы Верный ер
балалар гимназиясында 316 орыс және бар болғаны 10 ған қазақ баласы оқыды.
1912 жылы мәліметтері бойынша Сырдария облысында 56 орыс-жерiгiліктi халық
училищесi болса, оларда З мың жергiлiктi тұрғындардың балалары бiлім алды.
Ал бұл олардағы барлық оқушылар санының 2 процентін ғана құрады. Царизм
мектептiк бiлiм берудi аз ұлттарды орыстандырудың әсерлi құралдарының бiрi
деп қарады. Бiздiң отанымызда тұратын барлық бұратана халықтарға бiлiм
берудiң түпкi мақсаты, - деп жазды 1870 жылы Халық ағарту министрi Д. А.
Толстой, — сөзсiз оларды орыстандыру, сөйтiп орыс халқымен қосылтып жiберу
болуға тиіс. Барлық оқу орындарында дерлiк оқыту орыс тілінде жүргiзiлдi,
түпкi халықтардың тарихы мен әдебиетi мүлде оқытылмады.
Ағарту iсi мен ұлттық мектеп тарихында Ыбырай Алтынсарин терең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.