Адамның қадір қасиетіне нұқсан келтіретін қылмыстар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

І. Адамның қадір қасиетіне нұқсан келтіретін қылмыстар.
1.1. Адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір қасиетіне қарсы қылмыс
1.2. Жала жабу

ІІ. Адамның ар-ожданы мен құқықтарына нұқсан келтіретін қылмыстар.
2.1. Қорлау
2.2. Жеке адамның абырой мен қадір-қасиетін құрметтеу
2.3. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері жүйесі
2.4. Азамат пен адамның құқығының, бостандығының және міндетінің
конституциялық негіздері және адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті
туралы

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақстан Республикасы Конституциясының адамның қадір-қасиетіне қол
сұғуға болмайды. Ол әр адамның бойындағы өзіне тән құндылығын, өнегелік
принциптеріне негізделген оның ой-өрісі мен әрекет-тірлігін мойындау деген
сөз. Адам өнегелік және интеллектуалдық құнды қасиеттердің көзі болып
табылады.
Ар-намыс-адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға, адамның
азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі. Адамның
бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, оның жүріс-тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке, қоғамға, айналасына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға
деген көзқарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты
мойындалғанына байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз-өзінің сипатын, қабілетін, білім деңгейін, өмір-
танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл-кез келген жағдайда
өзінің адам екендігін естен шығармау деген сөз.
Екі өнегелік санат-ар-намыс пен қадір-қасиет-өзара байланысты, олар
адамның басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның рухани байлығы
болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам арасындағы белгілі
бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді, онда қоғамдық маңыз бар және ол
қылмыстық заңмен қорғалады.
Қылмыстық Кодекс адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғатын
қылмыстардың екі түрін қарастырады.
Жала жабу дегеніміз-басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан
келтіретін немесе оның беделін түсіретін көрнеу жалған мәліметтер тарату.
Мұның қоғамға қауіптілігі сонда-ол адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне
зиян келтіреді, сондай-ақ оның беделін түсіреді.
Қылмыс құрамы формальды, яғни көрнеу жалған, шындыққа жанаспайтын,
басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе оның
беделін түсіретін мәліметтер таралған кезден бастап қылмыс аяқталған болып
саналады.
Жәбірленушінің ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсіткенде, оған қарсы әдепсіз
сөздер айтылады (объективтік жақтың міндетті нышаны). Кемсіту, ең алдымен,
жәбірленушінің өзі сезінеді. Қорлау сөздер көпшіліктің көзінше,
жәбірленушінің өзіне оңаша немесе ол жоқта үшінші адам арқылы айтылуы
мүмкін (кінәлі өзінің қорлау сөздерін ол жәбірленушіге жеткізеді деп
ойлайды). Қорлау сөздері нақты адамға немесе нақты адамдарға бағытталған
болуы тиіс. Мысалы, көпшілік орнында айтылған, нақты біреуді қорламайтын
балағат сөз бұзақылық ретінде сипатталады.
Қорлаудың жала жабудан айырмашылығы сол-адамның жеке басына берілген
баға қорлауда шындық болуы мүмкін, яғни баға дұрыс берілсе де ол әдепсіз
нысанда айтылады. Сонымен қатар, қорлау тек жазбаша немесе ауызша нысанда
ғана айтылмайды, сонымен қатар адамның қадір-қасиетін кетіретін әрекеттер
арқылы да жасалады (шапалақпен ұру, бетіне түкіру, мұрнын шерту, киімін
сыпырып алу, тағы басқалары жатады.) Адамды қол жұмсап қорлаудың мүмкін
екендігі жайындағы мәселе дау туғызуда. Мұндай жағдайларда жәбірленушінің
ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітуге ғана бағытталған кінәлі ниетін егжей-
тегжейлі анықтау қажет деп санайды.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кім де кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Мұндай іс-әрекет күш қолдану
(жеке бөлмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқалары) немесе
күш қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін. Егер адам қылмыскерді
ұстау және оны құқық қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш қолданылса,
әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық міндетін
орындайды. Егер де лауазымды адам (полиция, тергеуші) өзінің қызмет бабын
пайдаланып, адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол билігін теріс және
асыра пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады. Оның үстіне айыптаушыдан,
куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың заңдық күші болмайды.
Куәгер-тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң
бойынша ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден
бас тарта алады. Егер адам жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің заңды
мүддесіне нұқсан келтірілген мән-жайға куәгерлік күйде болса, онда шындықты
ашу тергеу және сот органдарына көмектесу оның адами және азаматтық
міндеті. Қылмыстылықтың өрісі кең жағдайында ақиқат жауап бергені үшін
қылмыскерлер тарапынан болуы мүмкін кек алу әрекетінен сақтануды сот және
тергеу органдары естерінен шығармауы тиіс. Куәгердің өзінің азаматтық
міндетін орындауы үшін оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.

І. Адамның қадір қасиетіне нұқсан келтіретін қылмыстар.
1.1.Адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір қасиетіне қарсы қылмыс
Қазақстан Республикасы Конституциясының белгілі бір бабында
айтылғандай адамның қадір-қасиетіне қол сұғуға болмайды. Ол әр адамның
бойындағы өзіне тән құндылығын, өнегелік принциптеріне негізделген оның ой-
өрісі мен әрекет-тірлігін мойындау деген сөз. Адам өнегелік және
интеллектуалдық құнды қасиеттердің көзі болып табылады.
Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, беделіне, өмір-салтына,
кәсібіне және басқа мән-жайларға байланысты. Әркім өзінше ойлап, өзінше
әрекет жасауға және оны сыйлауға тұрарлық. Заңдық әрекеттер жүргізілгенде,
мысалы, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізгенде-куәландіргенде, сараптама,
тінту жүргізгенде, жауап алғанда, беттестіргенде, ұстағанда,
тұтқылданғанда, тағы басқа жағдайларда адамның қадір-қасиетінің
мызғымастығын сақтау жөніндегі міндеттер Конституцияда қатаң белгіленген.
Қинау, күш қолдану және басқадай адамның қадір-қасиетін қорлайтын әрекеттер
жасауға тыйым салынған.
Ар-намыс-адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға, адамның
азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі. Адамның
бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, оның жүріс-тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке, қоғамға, айналасына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға
деген көзқарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты
мойындалғанына байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз-өзінің сипатын, қабілетін, білім деңгейін,
өмір-танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл-кез келген
жағдайда өзінің адам екендігін естен шығармау деген сөз.
Екі өнегелік санат-ар-намыс пен қадір-қасиет-өзара байланысты, олар
адамның басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның рухани байлығы
болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам арасындағы белгілі
бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді, онда қоғамдық маңыз бар және ол
қылмыстық заңмен қорғалады.
Қылмыстық Кодекс адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғатын
қылмыстардың екі түрін қарастырады.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумасынан жазылған, олар абсалютті деп танылады,
олардан ешкімде айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Адамның жеке басының қоғамдағы жағдайы-мемлекеттің даму деңгейін
білдіретін көрсеткіш. Адамның өмірі, бас бостандығы, қадір-қасиеті-ешкім
қол сұғуға болмайтын құқығы. Сондықтан Конституция және басқа заңдар
азаматтардың бас бостандығын қамтамасыз етуге ерекше назар аударады. Егер
өзінің өміріне, денсаулығына, қадір-қасиетіне қауіп төнетін жағдай болса,
әрбір адам мемлекеттік органдардан қорғаныс іздеуге, заң бойынша көмек
сұрауға құқылы. Жоғарыда айтылғандай, осындай жағдай үшін қызмет атқаратын
арнайы органдар бар. Әрбір адам, сондай-ақ өзінің құқығы мен бостандығы
бұзылғаны жөнінде қорғаныс іздеп, Президенттің өзіне шағымдануға болады.
Ешбір мемлекеттік органның, ешбір лауазымды адамның азаматтың құқығына
заңсыз қол сұғуына жол берілмейді. Мұның өзі адамның бостандығы мен құқығы
шектелсе, оған кімнің кінәлі екендігі, қандай құқық бұзушылық болғандығы
дереу хабарлануы тиіс.
Заң әрбір адамды басқа бірудің күш көрсетуінен қорғап отырады. Егер
әлдебіреу адамды бостандықтан айырғысы келсе, ол жауаптылыққа заң бойынша
тартылуы тиіс. Ал мұндай әрекет күш жұмсау тәсілімен (жеке бөлмеге қамау,
жындыханаға орналастыру тағы басқа сол сияқты) немесе күш жұмсауды
қолдануды ескерту тәсілімен жүзеге асырылуы мүмкін. Егер адам қылмыскерді
ұстау мақсатында немесе оны тәртіп қорғау органдарына беру үшін күш
жұмсаса, ол жауапқа тартылмайды, өйткені, ол өзінің азаматтық міндетін
орындады деп есептелінеді. Егер лауазымды адам (полиция, тергеуші) өзінің
қызметін бабын пайдаланып, адам бостандығына заңсыз қол сұқса, ол өзінің
өкілеттігін заңсыз қолданғаны үшін жауапқа тартылады. Бұл арада
айыптаушыдан күш жұмсау арқылы алынған айғақтың заңдылық күші болмайды.
Ар-ождан бостандығының маңызды кепілдігі-діни бірлестіктердің
мемлекеттен ажыратылуы. Мемлекет, оның органдары, лауазым иелері діни
бірлестіктердің қызметіне араласпайды, нендей бір дінге немесе дінге
сенбеушілерге артықшылық бере алмайды.

1.2.Жала жабу
Жала жабу дегеніміз-басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне
нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін көрнеу жалған мәліметтер
тарату. Мұның қоғамға қауіптілігі сонда-ол адамның ар-намысы мен қадір-
қасиетіне зиян келтіреді, сондай-ақ оның беделін түсіреді.
Қылмыстың объектісі-адамның ар-намысы мен қадір-қасиеті. Бұл бап
бойынша жәбірленушіні кез-келген адам-жас бала да, ақылы дұрыс емес те,
тірі де, өлі де болуы мүмкін.
Қылмыстың объективтік жағы басқа адамның ар-намысы мен қадір-
қасиетіне нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін көрнеу жалған
мәліметтерді таратумен сипатталады.
Мәліметтерді тарату дегеніміз-болған сияқты факті жайындағы
мәліметтерді кемінде бір адамға айту. Ондай хабарды айтқан кезде жала
жабылған адамның ол жерде болуы міндетті емес. Сол мәліметтерді жала
жабылатын адамның жалғыз өзіне ғана жеткізу-жала жабу деп танылмайды.
Жалған, бірақ беделін түсірмейтін мәліметтерді таратуда жала жабудың нышаны
болмайды. Масқаралайтын, бірақ шындыққа жататын, басқа адам жайындағы
мәліметтерді тарату да қылмыстық құрам болмайды. Мысалы, соз ауруының бар
екендігі жайында жалған хабарды таратуды сот практикасы жала жабу нышаны
бар қылмыс ретінде таниды.
Тарату тәсілі телефон немесе басқадай байланыс құралы арқылы ауызша
да және кез келген көбейту техникасы пайдаланып жазбаша болуы мүмкін.
Қылмыс құрамы формальды, яғни көрнеу жалған, шындыққа жанаспайтын,
басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе оның
беделін түсіретін мәліметтер таралған кезден бастап қылмыс аяқталған болып
саналады.
Нұқсан келтіретін мәліметтер дегеніміз-заңды, өнегелік нормаларынан
және өмір тәртібін сақтау тұрғысынан алғанда адамның ар-намысы мен қадір-
қасиетін қоғам алдында кемітетін өсек сөздер. Бұл ретте мәліметтерде
бәлендей бір баға берушілік емес, жалаң фактілер болуға тиіс. Мысалы, егер
біз бәлендей бір мұғалімді дарынсыз, білімсіз деп лақап сөз таратсақ, оның
ондай емес екендігін дәлелдеу қиын.
Қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниетпен сипатталады. Басқа
адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін және оның беделін
түсіретін жалған фактілерді өзінің таратқанын кінәлінің ұғынатынын және
соның тілейтінін анықтау қажет. Шындығында жалған мәліметтерге рас екен деп
сеніп, оның растығына ешбір күдіксіз болып таратқан адам жала жапқандық
үшін көзделген жауаптылықтан босатылады, бірақ Қылмыстық Кодекстің 130-бабы
бойынша жауапталу мүмкін, егер ол мәліметтерде қорлау сипатталатын болса.
(Қылмыстық Кодекстің 130-бабында мынадай түсініктер берілген бірінші бөлігі
Қорлау, яғни басқа адамның ар-намысы мен қадір қасиетіне әдепсіз түрде
кемсіту ал екінші бөлігінде көпшілік алдында сөз сөйлегенде немесе
көпшілікке тартылатын шығармада, немесе бұқаралық ақпарат құралдарын
қорлау деп жазылған)
Жала жабудың себептері әртүрлі болады: қызғаныш, көре алмау, біреуге
зиян келтіру, тағы басқалары жатады.
Қылмыстың субъектісі-жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
Көпшілік алдында сөз сөйлегенде, немесе көпшілікке таратылатын
шығармада, немесе бұқаралық ақпарат құралдарында жала жабу қылмыстың
сараланған құрамы ретінде Қылмыстық Кодекстің 129-бабының 2-бөлігінде
көзделген. Бұл көрсетілген мән-жайлар қылмыстың қауіптілігін едәуір
арттырады, себебі жапқан жала бірден көп адамға жетеді. Көпшілік алдында
сөйлегенде көп адам жиналған аудитория алдында сөйлеген сөз жатады (дәріс
оқу, жиналыс, баяндама жасау тағы басқалары)
Көпшілікке таратылатын шығармаларының жанры да, берілу нысаны да
әртүрлі болуы мүмкін (спектакль, кинохабар, кітап, тағы басқалары жатады).
Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жала жапқанда радио, телехабар тарату
құралдары, газеттер мен журналдар пайдаланылады.
Адам ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасады деп айыптаумен ұштасқан жала
жабу қылмыстың бұл түрін ең қауіпті, ерекше сараланатын түрі ретінде
Қылмыстық Кодекстің 129-бабының 3-бөлігінде көзделген Ауыр және аса ауыр
қылмыс түсінігі Қылмыстық Кодекстің 10-бабында берілген. (Қылмыстық
Кодекстің 10-бабында мынадай түсініктер жазылған бірінші бөлігінде Осы
Кодексте көзделген әрекеттер сипатына және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне
қарай онша ауыр емес қылмыстарға, ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр
қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді
Жала жабудың бұл құрамын көрнеу жалған сөз жеткізуден (Қылмыстық
Кодекстің 351-бабы) ажырату қажет. (Қылмыстық Кодекстің 351-бабында
мынадай түсініктер берілген 1-бөлігінде Қылмыс жасағаны туралы жалған сөз
жеткізу 2-бөлігінде Адамды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасады деп
айыптаумен немесе жасанды айыптау айғақтарын жасаумен ұштасқан, немесе
пайдакүнемдік ниетпен жасалған әрекет 3-бөлігінде Осы баптың бірінші
немесе екінші бөліктерінде көзделген, ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық
қауымдастықтың (қылмыстық) ұйымның мүддесіне жасалған әрекет деп
түсініктер жазылған) Көрнеу жалған сөз жеткізгенде кінәлінің ниеті адамды
қылмыстық жауапқа тартуға бағытталады (мәліметтер құқық қорғау органдарына
жіберіледі). Жала жабудағы ниетте мұндай мақсат болмайды.
Қылмыстың құрамы-формальды, яғни жәбірленушіні тікелей қорлаған
кезден бастап немесе оны қорлағаны оған үшінші адам арқылы хабарланған
кезден бастап қылмыс аяқталған болып табылады.
Қылмыстың субъективтік жағы-тікелей ниетпен сипатталады. Кінәлі
өзінің басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз нысанда
кемсітетін әрекет жасағанын ұғынады, соны тілейді.
Қылмыстың субъектісі-жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
Қылмыстық Кодекстің 130-бабының 2-бөлігінде көпшілік алдында сөз
сөйлегенде, немесе көпшілікке тартылатын шығармада, немесе бұқаралық
ақпарат құралдарында қорлау сияқты қылмыстың сараланған құрамы көзделген.
Мұндай нышандар Қылмыстық Кодекстің 129-бабының 2-бөлігін талдағанда
көрсетілген. Жоғарыда аталып өткендей, қорлаудың жала жабудан айырмашылығы
сол-жала жапқанда көрнеу жалған мәліметтер таратылады, ал қорлағанда адам
жайындағы ақпарат шындық та болуы мүмкін, бірақ ол әдепсіз нысанда
айтылады.

ІІ. Адамның ар-ожданы мен құқықтарына нұқсан келтіретін қылмыстар.
2.1. Қорлау
Қылмыстық Кодекстің 130-бабында көзделген, қоғамға қауіпті іс-әрекет
басқа біреуді әдепсіз нысанда қорлау, яғни оның ар-намысын, қадір-қасиетін
кемсіту арқылы сипатталады. (Қылмыстық Кодекстің 130 баптың 1-бөлігінде
мынадай түсініктер жазылған Қорлау, яғни басқа адамның ар-намысы мен қадір-
қасиетін әдепсіз түрде кемсіту 2-бөлігінде Көпшілік алдында сөз
сөйлегенде немесе көпшілікке тартылған шығармада, немесе бұқаралық ақпарат
құралдарында қорлау
Қылмыстың объектісі-адамның ар-намысы мен қадіп-қасиеті.
Қылмыстың объективтік жағы-жәбірленушінің жеке басын кемсітетін
әдепсіз сөздер айтып оның беделін түсіруге бағытталған әрекет.
Жәбірленушінің жеке басына берілеген жағымсыз баға шындыққа жанаса ма,
жанаспай ма-ол маңызды емес.
Жәбірленушінің ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсіткенде, оған қарсы
әдепсіз сөздер айтылады (объективтік жақтың міндетті нышаны). Кемсіту, ең
алдымен, жәбірленушінің өзі сезінеді. Қорлау сөздер көпшіліктің көзінше,
жәбірленушінің өзіне оңаша немесе ол жоқта үшінші адам арқылы айтылуы
мүмкін (кінәлі өзінің қорлау сөздерін ол жәбірленушіге жеткізеді деп
ойлайды). Қорлау сөздері нақты адамға немесе нақты адамдарға бағытталған
болуы тиіс. Мысалы, көпшілік орнында айтылған, нақты біреуді қорламайтын
балағат сөз бұзақылық ретінде сипатталады.
Қорлаудың жала жабудан айырмашылығы сол-адамның жеке басына берілген
баға қорлауда шындық болуы мүмкін, яғни баға дұрыс берілсе де ол әдепсіз
нысанда айтылады. Сонымен қатар, қорлау тек жазбаша немесе ауызша нысанда
ғана айтылмайды, сонымен қатар адамның қадір-қасиетін кетіретін әрекеттер
арқылы да жасалады (шапалақпен ұру, бетіне түкіру, мұрнын шерту, киімін
сыпырып алу, тағы басқалары жатады.) Адамды қол жұмсап қорлаудың мүмкін
екендігі жайындағы мәселе дау туғызуда. Мұндай жағдайларда жәбірленушінің
ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітуге ғана бағытталған кінәлі ниетін егжей-
тегжейлі анықтау қажет деп санайды.
Қатты айтылған сыни ескертпелер, нақты адам жайында айтылған теріс
пікірлер, оның ұнамсыз жақтарын еске алу, оның кемшіліктерін атап өту
сыпайы, әдепті тілімен жеткізілсе, онда қорлаудың құрамы болмайды.

2.2. Жеке адамның абырой мен қадір-қасиетін құрметтеу
Бұл принцип негізіне Конституцияның 34-бабынан алынған, онда былай
делінген: Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын
сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абырой мен ар-
намысын құрметтеуге міндетті Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайтыны туралы Конституцияның басқа қағидасымен (17-бап) күшейтіле
түскен. Қол сұғылмастық және құрметтеу ұғымы бірін-бірі өзара толықтырады
және оларды құқықпен қамтамасыз ету құралдарымен байланысты. Құрметтеу қол
сұқпаушылықты сақтау құрмет сезімін білдіру әдістерінің бірі болып
табылады. Сонмен бірге абырой мен қадір-қасиетті құрметтеу принципінің мәні
мұнымен шектелмейді.
Адамның қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық әрбір адамның жеке
құндылығын, оның ой қалпын тануға негізделген. Адам-бағалы ой-өріс пен
ізгілік иесі. Әрбір адам дербес ой ойлау және іс-қимыл жасау құқығын
құрметтеу мен тануға лайық.
Бұл ережелер Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің 14-бабында сөзбе-сөз
дерлік келтірілген, оның өзі бұл принциптің мәртебелі ізгі міндет атқаратын
дәлелдейді. Адамның жеке басына тиіспеушіліктің жеке бостандығына құқығымен
байланысты соңғысының мәжбүрлеусіз және шектеусіз қандай да болсын іс-қимыл
жасау, қандай да болсын белсенділік көрсету немесе одан бас тарту
мүмкіндігін білдіретінін байқауға болады. (Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің
14 бабында мынадай түсініктер берілген Осы Кодексте белгіленген негіздер
мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімді де қылмыс жасады деген сезік бойынша
ұстауға, қамауға алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға
болмайды делінген ал екінші бөлігінде мынадай түсініктер берілген Осы
кодексте көзделген жағдайларда ғана және қамауға алынған адамға сотқа
шағымдану құқығын бере отырып, тек соттың немесе прокурордың санкциясымен
ғана қамауға алуға және күзетпен ұстауға жол беріледі. Адам прокурордың
санкциясынсыз жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұсталуы мүмкін.
Күзетпен ұсталмаған адамды сот-психиатриялық сараптама жүргізу үшін
медициналық мекемелерге мәжбүрлеп орналастыруға соттың шешімімен ғана жол
беріледі. Күзетпен ұсталмаған адамды сот-медициналық сараптама жүргізу үшін
медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыруға соттың шешімі немесе
прокурордың санкциясы бойынша жол беріледі деп түсініктер жазылған)
Ұстауға, қамауға алуға немесе бостандықтан өзгелей айыруға салынған
тыйымды ол адам қылмыс жасауға қатысты деген болжам жасау үшін заңды және
жеткілікті негіздер бар болған жағдайда алып тастауға болады. Сонымен бірге
кімнің де болсын жеке басына тиіспеушілікті бұзу үшін негіз етіп алынатыны-
қылмыс жасады деген кез келген сезік емес, тек қылмыстық заңда екі жылдан
астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасады деген сезік. Бұл жалғыз негіз емес екеніне қарамастан, заң шығарушы
басшылыққа алынған өлшемдерге назар аудару қажет: сот тағайындауы мүмкін
бас бостандығынан айыру сот іс бойынша шешім шығарар алдындағы кезеңдерге
жеке бас бостандығы жөніндегі құқыққа іс жүзінде шек қойылуына негіз
болмақ. Айыпталушының жеке басының бостандығы соттың іс бойынша шешіміне
белгіленгендегіден анағұрлым ұзақ мерзім бұзылмайтынының кепілі-процесте
айыпталушы сотқа дейінгі кезеңдерде қамауда болған уақытты бас бас
бостандығынан айыру мерзіміне қосу ережесінің болуы. Сонымен, айыптаушыны
бас бостандығынан айырудың іс жүзіндегі мерзімі, адам қамауда болған
уақытты қоса, сот бас бостандығынан айыру түрінде белгілеген жазаны өтеу
уақытынан аспайды.
Адамды қамауға алуға және тергеу изоляторында ұстауға тек соттың
немесе проурордың санкциясымен ғана жол беріледі, оның өзі адамды жеке
басының бостандығы құқығынан айыру кезінде заңдылық сақталатынының қосымша
кепілі болып табылады. Кейінге қалдыруды қажет етпейтін жағдайларда адам
жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы мүмкін, осы уақыт өткеннен
кейін ол босатылуға немесе оны тергеу изоляторында ұстауға прокурордың
санкциясы алынуға тиіс. Стационар жағдайларында сот-психиатриялық
сараптаманы мәжбүрлеп жүргізу қажет болған кезде шешімді сот қабылдайды
және жеке бас бостандығының бұзылуына әкеліп соғатын ондай мәжбүрлеуге одан
басқа ешқандай лауазымды адам немесе орган санкция бере алмайды. Сот-
медицина сараптамасын жүргізу үшін адамды медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастыру кезінде соттың шешімі немесе прокурордың санкциясы қажет. Осы
айтылған жағдайларда адамды мәжбүрлеу-бас бостандығына құқықты бұзу
нысандарының бірі. Сот-психиатриялық немесе сот-медициналық сараптамасын
жүргізу үшін қажет медициналық мекмеге адамды орналастырудың ерекше
процедурасын осы жағдайымен түсіндіруге болады.
Ұсталған әрбір адамға ұстаудың негіздемесі, сондай-ақ ол жасады деп
сезік келтірген немесе айып тағылған қылмысқа заң айқындамасы дереу
түсіндіріледі. Қылмыстық процесті жүргізуші органдардың ұстау негіздемесін
хабарлауға байланысты қимылдауы-осы жағдайларда заңдылық сақталуының тиімді
кепілі. Бұл мәселелерде кешігуге болмайтынына мына себептерге байланысты:
1.адамның жеке басына тиіспеушілік принципі бұзылады, оның өзі ұстауды
жарамсыз деп тануға және ұстау туралы қабылданған шешімді бұзуға әкеп
соғады (Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің 9-бабы);
2.ұсталған адамның жеке басына тиіспеушілік құқығын қалпына келтіру
мақсатында адвокат (қорғаушы) қызметтерін пайдалану құқығы бұзылады
(Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің 68-бабы);
3.сезікті, айыпталушы қылмыстық ізге түсу органдарының заңсыз әрекеттеріне
шағымдану жөнінде белсенді іс-қимыл жасайтын уақыт өтіп кетеді.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципін сақтау-заңсыз ұсталған
немесе қамауға алынған, немесе медициналық мекемеге заңсыз орналастырылған
адамды соттың, қылмыстық ізге түсу органының дереу босату. Адамның жеке
басына тиіспеушілік принципінің заңсыз бұзылғанын прокурор жүзеге асыратын
заңдылықты қадағалау барысында, сондай-ақ қылмыстық ізге түсу органы
жасалған қылмыс жағдайларын анықтау кезіндегі қылмыстық ізге түсу
барысында, сондай-ақ істі соттың қарауы кезінде анықтауға болады. Дереу
босату жөніндегі талап адам тергеу изоляторында қамауға алу қаулысында
көзделген мерзімнен артық ұстаған, яки бас бостандығынан айыру органдарында
үкімет белгілеген мерзімнен астам жағдайларға қатысты.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің мазмұнына қылмыстық
процеске қатысушы кімге де болсын күш қолдануға, қатал немесе адамның қадір-
қасиетін түсіретін әрекет жасауға салынған тыйым кіреді. Күш қолдану, қатал
немесе адамның қадір-қасиетін түсіретін әрекеттің адам мен азаматтың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының әлдеқалай бұзылуына жол
берілмейтін іс жүргізу әрекеттеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.