Қылмыс істеуге дайындалу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 тарау. Аяқталмаған және аяқталған қылмыс ұғымы мен қылмыс
істеуден өз еркімен бас тарту.
1.1. Аяқталмаған және аяқталған
қылмыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .4
1.2. Қылмыс істеуден өз еркімен бас
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 8
2 тарау. Қылмыс істеу сатыларының ұғымы.
2.1. Қылмыс істеуге
дайындалу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2
2.2. Қылмыс істеуге
оқталу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Кіріспе

Кез келген қылмысты iстеу үшiн адам өзiн соған итермелейтін қоғамға
зиянды мүдделердi, қажеттіліктерді, зұлымдық пиғылдарды басшылыққа алады.
Яғни, адам қылмыс iстеу үшiн ең алдымен өзiнiң психологиялық ой-ниетiн
қалыптастырады. Бұл адамның iшкi сезiмiн, ойын, ниетiн бiлдiредi. Бiрақ,
осы сезiм, ой-ниет адамгершілік нақты мiнез-құлқы, қимылы, әрекетi арқылы
сырттай көрiнiс бермеуi де мүмкiн. Сондықтан да адамның мұндай сыртқа
шықпаған iшкi жан-дүниесiнiң белгiлi бір iс-әрекет арқылы сырттай көрiнiс
бермеуiн қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Яғни, мұндай психологиялык
сана-сезiм, жалаң ой, қиял, қылмыстық құқық нормасынан тысқары болады, ол
үшiн қылмыстық жауаптылық жоқ.
Қылмысты iстеу сатылары деп қасақана iстелетiн қылмысқа дайындалу,
оқталудан бiткенге дейiнгi өтетiн кезеңдерiн айтады. Қасақаналықпен
iстелетiн қылмыста бiрнеше саты болады. Олар қылмыс iстеуге дайындалу,
қылмыс iстеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Тiкелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын iздестiру, әзiрлеу
немесе бейiмдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды iздестiру, қылмыс жасауға сөз
байласу не қылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркiне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейiн жеткiзiлмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады.
Адамның дайындау iс-әрекеттерiн немесе қылмыс iстеуге тiкелей
бағытталған дайындалу iс-әрекетiн тоқтатуы не iс-әрекеттi (әрекетсiздiктi)
тоқтатуы, егер адам қылмысты ақырына дейiн жеткiзу мүмкiндiгiн ұғынған
болса, қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту деп танылады.
Бұл курстық жұмыста қылмыс істеу сатыларына түсініктеме беріліп, оның
түрлері жеке тоқталып, әрқайсысына мысал келтірілген.

1тарау. Аяқталмаған және аяқталған қылмыс ұғымы мен қылмыс істеуден өз
еркімен бас тарту.

1.1 Аяқталмаған және аяқталған қылмыс
Қолданылып жүрген Қылмыстық заң бойынша қылмыстық жау аптылықтың бiрден-
бiр негiзi болып Қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгiлерi бар iс-әрекетi болып табылады (КҚ. 3-бабы). Бұл қағида аяқталған
немесе аяқталмаған қылмысқа бiрдей қатысты. Сонымен аяқталмаған қылмысты iс-
әрекеттер үшiн (қылмысқа даярланғандық және оған оқталгандық) қылмыстық
жауаптылықтың негiзi болып, аяқталмаған қылмыс құрамының белгiлерi бар iс-
әрекет жатады. Мұнда ретте нақты қылмысқа даярланғандық немесе оқталғандық
әрекеттерi орын алған жағдайда қылмыстық жауаптылық Кодекстің 24-бабына
сiлтеме жасалына отырылып, iстелген әрекет Ерекше белiмнiң тиiстi баптары
бойынша сараланады. Мысалы, ұрлык iстеу үшiн оқталғанда кiнәлiнiң іс-
әрекетiн Қылмыстық кодекстiң 24-бабының 3-бөлiгi және 175-баптың 1-бөлгi
бойынша саралау қажет. Мұндағы 24-баптың 3-бөлiгi қылмыстың аяқталмағанын
және оның оқталу түрiнде iстелгенiн көрсетсе, ал, 175-баптың 1-бөлiгi
қылмыс iстеген адамның ұрлық iстеуге оқталғанын бiлдiредi. Қылмысқа
даярланғанды және оқталғандық үшiн жауаптылықтар өзара ұқсас және олардың
бiр-бiрiнен айырмашылықтары да бар. Ұқсастығы екеуiде аяқталмаған қылмыс
сатысына жатады және мұндай қылмысты iстеген ретте қылмыстық жауапқа
тартылғанда мiндеттi түрде Қылмыстық кодекстiң 24-бабына сiлтеме
жасалынады. Айырмашылығы сол, қылмысқа дайындықта жауаптылық ауыр немесе
ерекше ауыр қылмыстарға дайындалған кезден бастап жүзеге асырылады, ал
оқталғанда жауаптылық орташа ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстарды iстеуге
тiкелей кiрiскен уақыттан бастап есепке алынады. Аяқталмаған қылмыстар үшiн
жаза тағайындалғанда сот Қылмыстық кодекстің 52-бабында көрсетiлген жаза
тағайындаудың жалпы негiздерiн басшылыққа алады.

Сонымен бiрге жаңа Қылмыстық кодексте аяқталмаған қылмыс үшiн жала
тағайындаудың арнаулы ерекшелiктерi көрсетiлген.
Олар мынадай:
1. Аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау кезiнде соның себебiнен
қылмыс ақырына дейiн жетпеген мән-жай ескерiледi.
2. Қылмысқа дайындалғаны үшін жазаның мерзiмi мен мөлшерi осы Кодекстiң
Ерекше бөлiмiнде аяқталған қылмыс үшiн тиiстi банта көзделген жазаның
неғұрлым катаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерінің жартысынан
аспауы керек.
3. Қылмысқа оқталғаны үшiн жазаның мерзiмi мен мөлшерi осы Кодекстiң
Ерекше бөлiмiндегi тиiстi бапта ерекше қылмыс үшiн көзделген жазаның
неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң төрттен
үшiнен аспауы керек.
4. Қылмыс жасауға дайындалғаны үшін және қылмыс жасауға оқталғаны үшiн
өлiм жазасы мен өмiр бойы бас бостандығынан айыру тағайындалмайды (56-бап).
Яғни, осы баптың мазмұнына сәйкес аяқталмаған қылмыстың аяқталған қылмысқа
қарағанда қауiптiлiгi аз екендiгi ескерiлiп, жаза тағайындалғанда есепке
алынуы әбден заңды болып табылады. Сондай-ақ, қылмысқа даярланғандыққа
қарағанда қылмысқа оқталғандық үшiн жаза қатаңырак болуы шарт. Аяқталған
оқталғандық үшiн жаза аяқталмаған оқталғандықтан көбiрек болуы тиiс.
Кiнәлiнiң iстеген iс-әрекетiнде қылмыстық заңда көрсетiлген қылмыстың
барлық белгiлерi болса, ондай қылмысты аякталған қылмыс деп айтамыз (25-
бап). Қылмыстық заңнын көрсетiлген қылмыстың құрамының ерекшелiктерiне
байланысты аяқталған қылмыс бiр түрлi емес, әр түрлi болуы мүмкiн, оның әр
түрлi болуы қылмыс құрамының құрылысының түрлiше болуына тікелей байланысты
болады. Осыған байланысты қайсыбiр қылмыстың аяқталуы қылмыстың объектiсiне
зиян келтiруге байланысты болып, ал басқа бiр қылмыстың аяқталуы сол
қылмыстың объектiсiне зиян келтiру қаупiн туғызған жағдайда-ақ жүзеге
асады. Қылмыстық заң осы аталған жағдайлардың орын алған ақытынан бастап
қылмыс құрамының аятталғанын бiлдiредi. Сол себептi де қылмыстың аякталуы
барлық уақытта да белгiлi бір қылмыс құрамының ерекшелiгi мен тығыз
байланысты болады.
Қылмыстық заңда белгiленген материалдық қылмыс құрамының аяқталуы үшiн
осы құрамда көрсетiлген қылмыстың зардабының болуы кажет. Мысалы, 316-
баптағы лауазымды салақтықты айтамыз. Осы қылмыс аяқталды деу үшiн
субъектiнiң әрекетiмен мемлекеттiк мүддеге немесе азаматтардың заңды
құқықтары мен мүддесiне елеулi түрдегi бұзу орын алуы керек. Және осындағы
iстелген iс-әрекетпен келтiрiлген зиянның арасында себептi байланыстың
болуы шарт.
Кейбiр қылмыстардың диспозициясында қылмысты мүмкiн болатын бiрнеше
зардаптарының түрiн көрсетедi (Мысалы: ҚК-тiң 103-бабы). Мұндай қылмыс
аяқталды деу үшін осы бапта көрсетiлген бiр зардаптың болуы жеткiлiктi. [
Қылмыстық кодексте зардабы болмайтын формальды қылмыс құрамдары да бар.
Мұндай қылмыстың аяқталуы кiнәлiнiң заңда көрсетiлген iс-әрекеттi жасауы
мен тұжырымдалады (Мысалы, 314-бап, 320-бап, т. б).
Кейбiр жағдайларда қылмъiс iстеудiң даярлық сатысында аяқталған қылмыс
құрамдарына жол берiледi. Мысалы, кiнәлi адам кiсiнi атып өлтiру үшiн,
заңсыз атылатын кару сатып алады. Мұндай ретте оның әрекетiнде кiсi
өлтiруге даярланғандық – 96-бап және ҚК-тiң 251-бабында көрсетiлген қаруды,
оқ-дәрiнi және жарылғыш заттарды заңсыз алып жүру, сақтау, алу, жасау және
өткiзу сияқты аяқталған қылмыстың құрамы бар.
Қылмыстық кодекстiң 20-бабында:
1. Адамның дайындау iс-әрекеттерiн немесе қылмыс iстеуге тiкелей
бағыттаған дайындалу iс-әрекетiн тоқтатуы не (әрекетсiздiктi) тоқтату, егер
адам қылмысты ақырына дейiн жеткiзу мүмкiндiгiн ұғынған болса, қылмыс
iстеуден өз еркiмен бас тарту деп танылады. Егер адам бiр қылмысты ақырына
дейiн жеткiзуден өз еркiмен және бiржола бас тартса, ол осы қылмыс үшiн
қылмыстық жауапқа тартылмауға тиiс.
2. Қылмысты ақырына дейiн жеткiзуден өз еркiмен бас тартқан адам оның
нақты жасаған әрекетiнде өзге қылмыс құрамы болған жағдайда ғана қылмыстық
жауапқа тартылуы тиiс,— делiнген. Осы баптың мазмұнынан шығатын қорытынды,
егер адам қылмысты ақырына дейiн жеткiзуге мүмкiндiгi барын бiле тұра
даярланғандық әрекеттерiн өз еркiмен тоқтатса, я кылмыс iстеуге тiкелей
бағытталған әрекеттi немесе әрекетсiздiктi өз еркiмен тоқтатса, бұл қылмыс
iстеуден өз еркiмен бас тарту болып табылады. Өз еркiмен бас тарту болған
iс-әрекет қылмыстық жауаптылыққа жатпайды. Қылмыстан өз еркiмен бас тарту
қылмысқа алдын ала дайындық — қылмыс істеуге даярланғандық немесе қылмыс
iстеуге оқталғандық сатыларының қайсысында болсын жүзеге асырылады. Егер
қылмыскер алдын ала қылмысқа даярланғанда жүзеге асыру мүмкiндiгi болмай
қылмыс iстеуден бас тартса, онда оның әрекетi қылмыс iстеуден өз еркiмен
бас тарту болмайды. Мысалы, баукеспе ұры кезектi ұрлықты жасаудан өзiнiң
ниетiн басқа бiреуге бiлдiрiп қою арқылы бас тартса, мұнда оның әрекетiнде
ұрлық жасауға даярланғандық қылмыс құрамы болады.
Қылмыстың жиынтығын нормалар бәсекелестігінен ажырата білу қажет.
Нормалар бәсекелесі Қылмыстық кодекстің, Ерекше бөлімінің бірнеше баптарын
бірдей қамтитын бір қылмыс арқылы көрініс табады. Нормалар бәсекелесінде
сот Қылмыстық кодекстің бірнеше баптарынан сол іс-әрекетке тән бір бапты
ғана бөліп алып, іс-әрекетті сол бойынша саралайды. Жалпы және арнаулы
нормалар бәсекелесі болғанда арнаулы норма қолданылады.
Егер арнаулы нормалар өзара бәсекеге түссе, онда жазаны жеңілдететін
мән-жайларды көрсететін қылмыстық құқылық нормаға артықшылық беріледі.Егер
белгілі бір және нақ сол әрекет осы Кодекстің тиісті баптарының жалпы және
арнаулы нормаларының белгілеріне сәйкес келсе, қылмыстардың жиынтығы
болмайды және қылмыстың жауаптылық осы Кодекстің ерекше бөлімінің арнаулы
норманы қамтитын бабы бойынша туындайды (12-бап, 3-бөлігі).
Яғни айтқанда, егер бір қылмысты іс-әрекет екінші бір қылмыстың
міңдетті белгісі ретінде көрінсе, қылмыстың жиынтығы болмайды. Мысалы:
қызмет өкілеттігін пайдаланып қиянат жасау жеке қылмыс (307-бап), ол
сонымен бірге бөтеннің мүлкін талан-таражға салудың тәсілі ретінде көрінуі
де мүмкін (176-баптың 2- бөлігі, в тармағы), соңғы жағдайда барлық іс-
әрекет бір қылмыс болып табылады да, қосымша 307-баппен саралануға жат-
пайды.
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге Ерекше
бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс құрамы
деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың кұрамы деп — қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір кылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
кылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан кұралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады. Осы
белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің
болмауына, яғни қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл
жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын
бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс кұрамының белгілеріне мынадай 4
түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік
жағы.

17

Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің
мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы
әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда
жасалса ол
үшін 14-ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің
біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның
мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір
қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген кылмыстың
басты белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамының
белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық
заңның Жалпы бөлімінде оның тиісті баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің,
баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып
көрсетілген. Мүның өзінде диспозициялардың кылмыстың ерекшелігін анықтайтын
және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін
береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортак немесе нақты қылмыс топтарына
тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін
ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы
қылмыстық не субъектісі, не кінәнің нысаны аталмаған.
Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән белгісі —
басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
кұрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ,
олардын коғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан
тысқары болады да, осыған байланысты
оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудін мүлкін
ұрлағанда (ақша, зат, кұжат т. б.) немесе ол ұрлыктың қашан болғаны
қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың
міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса,
онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың
түрлік белгісі — оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын
түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс
құрамы — тонау болады. Қылмыс кұрамы бір ғана қылмыстық құқықтык нормада —
бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап —кызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың, бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екініші, үшінші бөлігінде осы
қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей
істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе
қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші
әрекеттеріне сол немесе басқа кылмыстың құрамының барлық белгілері
болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстық қатынас
жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге ақталғанда кылмыстың зардабы — адам
өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің әрекеттерінде Ерекше
бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің
болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл
жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше бөлімнің, сол
сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы,
әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде Қылмыстық кодекстің 120 және
24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс құрамының
заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау,
бұлжытпай
жүзеге асыру, тәуелсіз мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты.
Заңдылық кағидасын сақтау, жүзеге асыру кұкык қорғау органнның
қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл азаматтардың конституциялық құқығын,
бостандықтарын жүзеге асырудың, негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық
талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс істеген адамға заңды дұрыс
қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға беру болып табылады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бірі қоғамға қауіпті
іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, әрекет немесе әрекетсіздікке қылмыстық
заң, нормасының талабына сай баға беріп саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
керсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс кұрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
қажет: Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың кұрамы болса, онда оның
іс-әрекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардын бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болсада қылмысты дұрыс
сараламау, ол зандылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін
органдардың беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа
жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын терең
зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс кұрамының, оның
белгілерінің қылмысты саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше
болып отыр. Біздің құқықтық мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оның
істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға
немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа Қылмыстық кодекстің негізгі
талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, коғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана
немесе абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту болып табылады.
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық-құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағытыда
әртүрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-
бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз
адамның әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және кұкыққа қайшы секілді
міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылык сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылмыстық құбылыстар әртүрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты
қылмыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі — барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы — бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол — нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы. Жеке нақты қылмыстың зандылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер — қоғамға Қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға Қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің Жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс кұрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың кұрамы қылмыстық
жауаптыдықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстык құқықта оның құқылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру кажеттілігінен туындайды.
Қылмыстық кұқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың кұрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың
кұрамына тән, жиынтығында кылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез-келген қылмыстар кұрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын, субъектісін атап керсетеді. Осы белгілерге орай кез келген
қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. Әрбір
қылмыс құрамында оның объектісін, объективтік, субъективтік жақтарын, және
– субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің
әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да осы
элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының, мүлде және қылмыстық
жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін көрсетеді. Қылмыстың құрамының
жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі элементтермен
сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа элементтерін сипаттау тиісінше
қылмыс кұрамының элементтерін сипаттау деп аталады. Мысалы, қылмыстың
субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамының субьективтік жағы
деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Қылмыстық кұқықта олар шартты түрде жалпы, топтық
және тікелей объект болып бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны
сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін дұрыс анықтаудың коғамға зиянды іс-
әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу үшін және оны саралау үшін маңызы
ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белгілердің
жиынтығы қылмыстың объективтік жағын құрайды. Объективтік жағының
белгісіне ең алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі
— адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында
әр түрлі және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті
жағдайда қалдыру, т. б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет
немесе әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен
себепті байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда объективтік жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың
субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері,
яғни адам істеген коғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас
сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады.
Кінә екі түрлі нысанда: касақа-налық және абайсыздық түрінде (20,21-баптар)
көрініс табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық),
екінші біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден
қасақаналықпен де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының
көпшілігі қылмыстық заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал
көрсетілмеген жағдайда олар қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау
арқылы анықталады. Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне
қылмыстың ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдакорлық ниетпен кісі
өлтіру, басқа қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс
құрамының субъективтік жағының белгілерін анық кылмыстың және қылмыскердің,
қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса
маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субъектісі болып,
қылмыстық жауаптылықка тартылуда кез келген адам жатады. Қылмыстық
жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін
14,18-ге толған (14, 15-бап) жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады.
Кайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен
қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік органдардың
адамдары ғана, ал әскери қылмыстардын субъектісі болып әскери
кызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында
қылмысытың кұрамының жалпы тусінігі, қылмыс құрамының кажетті, міндетті
белгілері және факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай
өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс
саралауға көмектеседі. Қылмыстың құрамының кажетті, міндетті белгілері
дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлде болмауының
көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет немесе
әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа
толуы.
Қылмыс кұрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының
кейбір қылмыс кұрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу тәсілі, қылмыстық
ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы субъектісі, қылмыстың
зардабы, себепті байланыс.

1.2. Қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту

Қылмысты ақырына дейiн жеткiзуден өз еркiмен бас тартқан адам, егер
оның нақты iстеген iс-әрекетiнде басқа бір қылмыстың белгiлерi бар болған
ретте ғана қылмыстық жауапқа тартылады. Егер оның әрекетiнде басқа бiр
қылмыстың құрамы болмаса, онда ондай адам қылмыстық жауапқа тартылмайды.
Қылмыс істеуден бас тартуға мынадай екi белгiнiң: өз еркiмен бас тарту және
түпкiлiктi бас тарту орын алғандығында ғана жол берiледi.
Өз еркiмен бас тарту дегенiмiз алдын ала қылмысты әрекет iстеуге
кiрiскен адам өз еркiмен оның одан әрi дамытудан бас тартады. Бұл жерде
адам қылмысты ақырына дейiн жеткiзуге мүмкiндiгi барын бiле тұрып, осы
мүмкiндiктi пайдалануда еріктi түрде бас тартады. Мұндай жағдайда адам
өзiнің ойлаған қыл мысын толық жүзеге асыруға нық сенімде болады, бiрақ бұл
ойын жүзеге асырмайды. Өз еркiмен бас тартуда басшылыққа алынған ниеттер
әртүрлi болуы мүмкiн. Олар бастаған iсiнiң зардабының зиянды екенiнен
сескену, қатаң жазаға тартылудан қорқып, жәбiрленушіге аяушылық бiлдiру,
iстеген iсiне өкiну сияқтылар. Заң мұндай ниеттердiң түрiне мән бермейдi.
Екiншiден, қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту қасақана iстелген қылмыстың
тек дайындық немесе оқталу сатыларында болады және де өз еркiмен бас тарту
сол қылмыс iстелiп бiтпей тұрып, түпкiлiктi және бiржола болуы тиiс. Егер
қылмыс iстеуден бас тартуды бiраз уақытқа тоқтата тұрса, мысалы
инкассатордың ақшаны тек жеке өзi алып жүрген уақытын күтiп, оған сол кезде
шабуыл жасауды ойласа, онда бұл жерде қылмыс iстеуден бiржола бас
тартушылық болмайды.
Кейбiр жағдайларда ерiктi бас тартуды бастамалары болып басқа адамдар
—туыстары, достары да болуы мумкiн. Бұл жағдайларда да ерiктi бас тарту
қылмыс iстеудi бастаған адамның өзiнiң оны ақырына дейiн жеткiзуге
мүмкiндiгi бар бола тұрып, оны жүзеге асырғысы келмегендiгiнен туынауы
қажет.
Қылмыс iстеуден бас тартудың қылмыс iстеуге даярланғандық немесе қылмыс
iстеуге оқталғандық сатысында болуы мүмкiн. Бұл жағдайларда бас тарту
белсендi түрде қылмыстың зардабын болғызбауға тойтаруға бағытталуы тиiс.
Мысалы, кiнәлi адам дұшпанына беретiн у дәрi қосылған стакандағы суды өз
ойынан алынып, стакандағы суды жерге төгiп тастаса немесе орнынан тұра
алмай жатқан үй иесiн иiстендiрiп өлтiру мақсатымен газ плитасын iске қосып
қойып, артынан қайта ойланып оны жойса, т. б. әрекеттер.
Аяқталған қылмыста қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тартушылық болмады,
себебi бiтiрiп қойған нәрседен бас тартуға болады. Сондай-ақ қылмыс iстеуге
даярланғандықты немесе қылмыс iстеуге оқталғандықты қайталап жасау
мақсатымен бас тарту да өз еркiмен бас тарту болып саналмайды. Қылмыс
iстеуден өз еркiмен бас тарту кейбiр жағдайларда әрекетсiздiк арқылы жүзеге
асырылады. Мысалы, ұрлық жасауға даярланғанда оны жүзеге асыратын
жағдайларды жоюдың өзi жеткiлiктi. Кейбiр жағдайларда өз еркiмен түпкiлiктi
бас тартуда белсендi әрекет жасау қажет болады (өрттi сөндiру, жарылысты
тойтару, т. б.).

Қылмысқа даярланғандықтан немесе қылмысқа оқталғандықтан өз еркiмен бас
тартқаннан кейiнгi уақыттағы iс-әрекет қылмыс болып табылмайды. Егер
адамның одан бұрынғы iстеген iс-әрекетiнде қылмыстың заңда көрсетiлген
қылмыстың белгiлерi болған ретте ғана қылмыстық жауапқа тартылады.
Жаңа Қылмыстық кодекс бұрынғы Кодекске қарағанда қылмысқа
қатысушылардың қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тартулары мәселесiн арнайы
көрсеткен.
Қылмысты ұйымдастырушы мен қылмысқа айдап салушы, егер ол адамдар
мемлекеттiк органдарға хабарлаумен немесе өзге де қолданылған шаралармен
орындаушының қылмысты ақырына дейiн жеткiзуiне жол бермесе, қылмысты
жауапқа тартылмауға тиiс. Егер орындаушы қылмысты аяқтағанға дейiн оған
күнi бұрын уәде берген жәрдемнен бас тартса немесе көрсетiлiп үлгерген
көмектiң салдарын жойса, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.