Құқық нысанының негізгі түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ
БӘРІМБЕК БЕЙСЕНОВ АТЫНДАҒЫ
ҚАРАҒАНДЫ ЗАҢ ИНСТИТУТЫ

Мемлекеттік – құқықтық пәндер кафедрасы

БАҒАМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Құқық нысаны (қайнар көздері).

Орындаған: 106 оқу тобының
тыңдаушысы Қалиев Н. Б.
Ғылыми жетекшісі:
полиция майоры Салкебаев Т. С.

Қарағанды – 2010ж.
Құқық нысаны

І. Үлгілік жоспар

ІІ. Кіріспе

ІІІ. Негізгі бөлім
1. Құқық нысандарының (қайнар көздерінің) түсінігі
2. Нормативтік акт-құқықтық, негізгі нысаны нормативтік актілер түрлері
3. Нормативтік құқықтық актілердің уақыттылығы кеңістіктегі және тұлғалар
бойынша әрекеті.

IV. Қорытынды

V. Пайдаланылған әдебиеттер

кіріспе
Мен өзімнің бағамдық жұмысымда Құқық нысаны негізгі 3 срақты
қарастырдым.
Құқық нысанын қолдану барысында құқық нысанының мазмұнын тереңінен оқып
ұғыну керек, бір сөзбен айтқанда оларға түсінік беру қажет.
Құқық нормалары заңдарда немесе мемлекетпен танылатын басқа да қайнар
көздерде көрініс тапқан жағдайда ғана құқықты заңды және жалпыға міндетті
деп тануға болады.
Құқық нысандары – бұл мемлекетпен туындайтын немесе онымен танылатын
құқық нормаларын айқындайтын және бекітетін оларға заңдық жалпыға
міндеттілік мән беретін ресми құжаттық нысандар.
Құқық нысанының түрлері:
- Нормативтік құқықтық актілер
- Санкцияланған әдет-ғұрыптар
- Заңды прецедент
- Нормативтік шарт
- Құқықтың жалпы қағидалары
- Діни мәтінде
Құқық нысаны қоғамдағы сан алуан қатынастарды реттеп басқару үшін
өмірге келіп, өзгеріп, ескіріп, жаңару дамып жатады. Ол нысандар адамдардың
бірлестіктердің, одақтардың, ұжымдардың, ұйымдардың іс-әректеіне, жұмысына
дұрыс ықпал жасап, қоғамдағы құқықтық жақсы іске асуына орындалуына зор
әсер етеді. Олардың барлығының жұмысын нормаларға сәйкес қоғамдық мүдде-
мақсатты орындауға адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етуге
бағытталған, іс-әрекет. Құқықтың нормалар іс жүзіне асырылмаса, оның
әлеуметтік маңызы болмайды.
Құқықтың нысандары орындалуын адамдардың тек заңды іс-әрекетімен
немесе әрекетсіздігімен байланысты, іс-әрекеті жасауға нұсқау берілсе, ол
орындалса, құқық өз мақсатына жетті деуге болады.
Құқық нысанын қолдану туралы болйп шыққан сот актілердің шешімдері
әкімшілік және тәртіптілік жауапкершілікті тағайындайды. Яғни олар
қорғалатын құқықтық қолданымға әкімшілік тәжірибесі құрылымдарды қолдану
негізінде орын алатын қиындықтар болады.
Құқық субъектісінің мақсаты – жеке мүддемен белгіленген өз еркін іс
жүзіне асыру.

Құқық нысандары
Құқықтың қайнар көздері – мемлекетпен туындайтын немесе онымен
танылатын құқық нормаларын айқындайтын және бекітетін, оларға заңдық,
жалпыға міндеттілік мән беретін ресми құжаттық нысандар. Құқықтық қайнар
көздеріне ресми сипат тән, оларды мемлекет таниды; бұлар ондағы нормаларды
мемлекеттің қолдауын қамтамасыз етеді.
Құқық нысандары – құқық нормасының көрінісі мен бекітілуінің сыртқы
нысаны.
Құқық нысандары (қайнар көздері)
Құқықтық Соттық Нормативтік құқықтақ Нормаивтік шарт
әдет-ғұрып (әкімшілік) акті
прецедент
Мемлекет міндеттіҮлгі болып Белгіленген тәртіпте Мінез-құлық
мән берген және табылатын соттық қолданған, құқықтық ережелерінен
олардың сақталуын(әкімшілік) нақтынормаларды белгілеу, тұратын екі
өзінің мәжбүрлеу іс бойынша шешім өзгерту немесе жоюға жақты немесе көп
күші мен кепілдік бғытталған мемлекет жақты
ететін дәстүр. органдарының немесе келісімдер.
осыған уәкілетті
лауазымды адамдардың
шешімі.

Құқық негізі жөнінде әңгімелегенде; бәрінен бұрын құқықтың пайда болуы
мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы әңгімеге
арқау болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі,
үстем таптың ерік-жігері және соңында қоғамның материалдық тұрмыс
жағдайлары.
Құқық негіздері қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми түрде
бекітілген, жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін қоғамның
ерік-жігері.
Кеізнде қазақ баласында құқықтық әдет-ғұрыптар қоғамдық қатынастардың
негізгі реттеушісі болған. Оған дәлел Қасым ханның қасқа жолы ХV ғасыр.
Есім ханның ескі жолы ХVІ ғасыр. Тәуке ханның Жеті жарғысы ХVІІІ ғасыр.
Сонымен қатар қазақ қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық
құқықтық әдеттерін дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері
ұқсас істеріді қарағанда күші бар құықтық норма ретінде пайдаланылған. ХІХ
ғасырдың билер съезінде қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып,
нормативті актілер ретінде пайдаланылған. Солармен қазақ қоғамында ежелден
қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып
отырған.
Құқық нысанын түсіну үшін мазмұн мен нысанды білу қажет. Мазмұн –
белгілі бір заттар мен құбылыстарды құрайтын элементтер мен процестердің
жиынтығы. Нысан – мазмұнның өмір сүру тәсілі, оның құрылымы, ішкі түзілісі.
Мазмұн мен нысанның арасындағы сәйкессіздік ескі нысанның орнын жаңа
нысанның басуымен шешіледі. Құқық осы философиялық категорияның заңдарына
сәйкес болып, өзгеріп отырады. Құқық әлеуметтік шындық объективтік
құбылысының сыртқы нысаны. Ғылым құқықтың ішкі – сыртқы нысаны болады деп
түсіндіреді: ішкі нысаны – құбылыстың құрылымын, жүйелік элементтерін
көрсетеді: сыртқы нысаны – құбылыстардағы құқықтық тұрғыдан анықталған
заңды негіздердің жиынтығы.
Құқық нысаны және құқықтың негізі бір-бірімен тығыз байланыстағы
ұғым – бірақ олардың айырмашылығ, ерекшеліктері бар. Нысан-құқықтың
мазмұнының сыртқы көрінісін және өмір сүру тәсілін көрсетеді. Негіз-
құқықтың мазмұнының қалыптасу негіздерін, себептерін, факторларын
көрсетеді. Құқықтық нормалардың негіздерінің үш түрі болады: материалдық,
идеалдық, заңды. 1) материалдық негізге-қоғамдағы экономикалық базистың,
меншіктерінің талаптарына сәйкес қабылданған нормативтік актілер жатады; 2)
идеалдық негізге – қоғамдық идиологияның, сананың талаптарына сәйкес
қабылданған құқықтық нормалар; 3) заңды негізге – қоғам жақсы, сапалы
дамуының талаптарына сәйкес қабылданған нормалар, құқықтық жүйелер. Бұл
көрсетілген үш күрделі бағыттан басқа құқықтық негіздерінің тағы бірнеше
түрлері бар: әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, корпоративтік, діни,
нормалар, заң ғылымының қорытында ұсыныстары және т.б.
Құқықтық негіздері құқықтық жақсы, сапалы дамуына зор әсер
етеді.кеіріснше, сапалы дамыған құқық өзінің негіздері мен нысандарына
қолайлы жағдайлар жасап, қоғамды жақсы реттеп-басқаруды қамтамасыз етеді.
Құқықтың негіздері мен нысандары әр формацияда әр түрлі болады. Құл
иелену формациясындағы құқықтың негіздері мен нысанының түрлері: діни, әдет-
ғұрып, моральдық нормалар, лауазымды тұлғалардың нұсқаулары, доктринипдың
талқылаулдар. Феодалдық құқықтық негіздері мен нысандарының түрлері:
күштің құқығы - деген атақ берілген, діни нормалардың үстемдігі және
соттың прецеденты, заңгер ғылымның еңбектері. Буржуазиялық еңбектері.
Буржуазиялық құқықтың негіздері мен нысандары мемлкеттік басқаруды бірте-
бірте күшейте отырып, қарым-қатынастардың басым көпшілігін құқықтық
нормалар арқылы реттеп-басқаруға көшті. Әр елде әр түрлі құқықтын негіздері
мен нысандары қалыптасты. Бір елде парламенттің, екінші елде – президеттің,
үкіметтің, үшінші елде – соттың, төртінші елде - діннің рөлі күшейіп
отырды. Бәрі бірігіп құқықтың, мемлекеттің, қоғамды басқаруын жақсартуға
үлес қосты. Өйткені, олар өзара байланыста болып, бір-бірінің жақсы заңды
тәжірибелерін пайдаланып отырды.
Құқық нысаны – деген заңды ұғымды бірнеше ғасырлар бойы әлемдегі барлық
мемлекеттер қолданып келеді. Құқықтың мазмұнының негізгі мәні мемлекеттік
билікті іске асыру үшін, оны уақытында, сапалы орындау үшін қоғамның әр
саласында саңқырлы нормативтік актілер қабылданып жатады. Бұл нормалар
мемлекеттік билікке қоса, қоғамның мүдде-мақсатын, саясатын іске асырып
отырады. Құқықтың нысандарының алдында осы күрделі үш мәселенің тұрғаның
барлық халық, барлық қоғам біледі. Сондықтан, құқықтық нормаларды
адамдардың, заңды тұлғалардың басым көпшілігі ерікті түрде орындайды. Бұл
барлық мемлекеттердің, әсіресе дамыған елдердеің, тәжірибесінен белгілі
болып отыр.
Құқықтың сапалы дамуына әсер ететін жағдайлар, мәдени-әлеуметтік,
ұлттық даму процесі, адамдардың рухани сана-сезімі, халықаралық,
мемлкетаралық байланыстар т.б. Бұл процестердің құқыққа әсері іштей де
сырттай да объективтік және субъективтік тұрғыдан да болып жатады. Олардың
әсері әр түрлі деңгейде болады және өзгеріп отырады – бірде күшейіп, бірде
бәсендеп, әсіресе елде экономикалық, әлеуметтік жағдай төмендесе,
нашарланса халықтың қысымы, ағайы, тұрақсыздығы күшейеді! Осының бәрі
құқықтың мазмұнына, негізше, нысанына , сапасына көп әсер етеді. Бұл
жерлердің жақсылыққа апаруы да, жамандыққа ұшыратуы да мүмкін. Құқықтың
негіздері мен нысанының сапасының деңгейіне қарап құқыққа, қоғамға баға
беруге болады.
Құқық нысаны – мемлекеттік биліктің заңға, нормаға айналу түрлері. Бұл
пікірді дүниежүзіндегі мемлекеттердің басым көпшілігі қолдайды.
Құқық нысаны туралы бұдан басқа тағы бірнеше пікір бар:
Бірінші – құқықтың өмірге келу жолдарын нысан дейді;
Екінші – мемлекеттік органдардың қабылдаған актілерін нысан дейді;
Үшінші – қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқаратын нормаларға құқықтың
нысаны дейді. Бұлардың бәрінде шындық бар. Себебі құқықтың маңызын, рөлі,
ықпалы сан алуан. Мұның қайсысын алсаң да құқықтың неше түрлі маңызын,
ықпалы, рөлі байқалады. Соның бәрі құықтың нысаны.
Құқық нысанының белгі – нышандары, ерекшеліктері:
1. Қоғамның экономикалық базасына сәйкес қалыптасатын мүдде –
мақсатты іске асыратын нормалар:
2. Халықтың саяси, әлеуметтік, мәдениеттік мақсаттарын іске асыратын
нормалар.
3. Бостандықты, теңдікті, әлеуметтікті қорғайтын нормалар.
4. Заңдылықты, тәртіпті жоюға қорғайтын нормалар.
Құқық нысанының негізгі түрлері.
Құқық әдет-ғұрып. Бұл құқықтың негізгі қоғам тарихында мемлекеттің
қалыптасу кезеңінде өмірге келген құқық нысаны. Әдет-ғұрып нормалары
адамдардың қарым-қатынасында көп жолдар пайдаланып, өмірде жан-жақты
тексеру, тәжірибе арқылы қалыптасты. Мысалы: ману заңы, орыс правдасы,
Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы тағы басқа әдет-ғұрып
нормалары арқылы қазіргі кезеңде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар
реттеліп, басқарылып жатады.
Әдет-ғұрып нормаларды қолдану жөнінде басым түрде бір пікір жоқ. Біраз
мемлекеттер қарсы пікірде. Әлем көлеміндегі елдердің көпшілігі бұл
нормаларды пайдаланып келеді. Оның ешқандай зияндығы жоқ деуге болады. Әдет-
ғұрып онрмаларын қолдануға мемлекеттік органның нұсқауы немесе рұқсат болса
ол нормалар құқықтық әдет-ғұрыпқа айналады.
Әдет-ғұрыптың бірнеше түрі бар: әлет, әдептілік тағы басқа әдет-адамның
қажеттілігіне айналып қалыптасып кеткен тұрақты әрекет. Ешбір адам өмірге
жақсы немесе жаман әдетпен келмейді. Әдет өмір жемісі, тәрбие нәтижесі.
Әдет жағымды, жағымсыз болып екіге бөлінеді. Әдептілік – моральдық
нормаларды жақсы орындау. Әдептілік өте қажетті қасиет, сезім мөлшерінің
негізгі белгісі әдептілік ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, шыншыл
әділетті болу сияқты жалпы халықтық нормаларды да дұрыс атқара білуді керек
етеді. Әдет-ғұрып нормалары ресми заңдармен қатар қолданылады және бұл
нормаларды бұзушылар жауапқа тартылады.
Прецеденттік құқық нысаны – белгілі бір іске байланысты қабылданған
шешім және бұл шешім кейін соған ұқсас істерді қирағанда басшылыққа алынып
отырады. Оның екі түрі бар: а) прецеден; б) әкімшілік президент (басқару
органдарының шығарған шешімі).
Заң ғылымы – (құқықтық доктрина) – құқықтың қалыптасуына, дамуына,
орындалуына көп үлес қосады. Құқықтық сана – сезімінің деңгейін көтеруге
зор әсер етеді. Мұсылмандық елдерде бұл доктрина өте кең шеңберде
қолданылады. Позитивтік құқықтық өзіне тән белгісі болып оның формальды
сипаты табылады. Оны құрайтын нормалар заңдарда немес мемлекетпен танылатын
басқа да қайнар көздерге көрініс тапқан жағдайда заңды, жалпыға міндетті
болып танылуы мүмкін.
Құқық қайнар көздері бұл құқық нормаларының бекітілу және көрініс
табуының мемлекет шығарған немесе ол таныған ресми-құжаттық нысандары.
Оларға заңды, жалпыға міндетті мағына беру.
Құқық қайнар көздеріне ресми сипат тән. Оларды мемлекет таниды: бұлар
ондағы нормаларды мемлекеттін қолдауын қамтамасыз етеді. Құқықтың қайнар
көздеріне ресми сипат екі жолмен беріледі:
1. құқық шығармашылық жолы арқылы: бұл жағдайда нормативтік
құжаттарды құзіретті мемлекеттік органдар қабылдайды, яғни,
тікелей мемлекет шығарады.
2. санкциялау жолы арқылы: бұл жағдайда мемлекеттік органдар белгілі
бір түрде әлеуметтік нормаларды (әдет-ғұрып, корпоративтік
нормалар) қолдап, оларға заңды күш береді.
Құқықтың қайнар көздерінің түрлері:
1. нормативтік заң актілері – бұл құзіретті мемлекеттік орган
қабылдайтын, құқық нормаларынан құралған және белгілі бір қоғамдық
қатынастарды реттеуге бағытталған ресми құжаттар. Оларға Конституция,
заңдар мен заңға сәйкес актілер жатады.
2. Санкцияланған әдет нормалары – бұл адамдардың санасынан орын алған
және көп рет қолданылуының нәтижесінде әдетке айналған, тарихи
қалыптасқан жүріс-тұрыс ережелеріне мемлекеттің жалпыға міндетті мән
беріп, оларды орындауды өзінің мәжбүрлеу күші арқылы кепілдеуі әдет-
ғұрып нормаларына заңды мағына беретін мемлекет санкциясы екі түрлі
жолмен беріледі: а) нормативтік актілерде әдет нормаларына сілтеме
жасау арқылы: ә) оларды сот шешімдерінде және басқа да мемлекеттік
органдар актілерінде іс жүзінде тану арқылы.
3. Заңды прецедент – бұл ұқсас істерді шешуге басшылыққа алынатын және
жалпыға міндетті заңды мағынаны мемлекеттін нақты бір заңды істі
шешудегі соттық немесе әкімшілік шешім.
4. Нормативтік шарт – бұл екі немесе одан да көп субъектілердің жалпыға
міндетті заңды нормаларынан құралған келісімді.
5. Құқықтың жалпы қағидалары – бұл құқықтық жүйесін негізгі бастамалары.
Мысалы, заңнамалық норма, міндетті прецедент немесе әдет нормасы
болмаған жағдайда заңгерлер әдеттілік, ар-ождан, құқықтың әлеуметтік
бағыттылық қағидаларына негізделуі мүмкін (Грецияның, Испанияның,
Ауғаныстанның Азаматтық кодекстері).
6. Діни мәтіндер – бұлар, әсіресе, мұсылмандық құқыққа тән. Ең алдымен,
бұл Құран мен Сүннет. Құран – бұл Алланың сөздері, өсиеттері және
ақылдарының жиынтығы түріндегі қасиетті кітап; Сүннет – бұл Мұхаммед
Пайғамдардың өмірін сипаттайтын жинақ.
Құқықтың қайнар көзі көптеген ғасырлар бойы қолданылып жүр және
бірнеше мағынада ие:
- Материалдық мағынада – бұл мемлекететтін билікті анықтайтын
қоғам өмірінің материалдық жағдайы;
- Формальды – заңдық мағынада – билік басында тұрған саяси күштің
еркін заңға араластыру тәсілдерінің жиынтығы (заңдық прецедент
құқықтың әдет – ғұрып, нормативтік құқықтық акт);
- Таным қайнар көзі ретінде – қазіргі уақытқа жеткен түрлі тарихи
құжаттар, діни көзқарастар.
Сот прецеденті – келешекте ұқсас істерге үлгі болатын нақты сот ісі
бойынша шешім. Сот прецеденті шешім шығару кезінде заңнамада қажетті норма
болмаған жағдайда ғана қолданылады. Бұдан шығатыны, прецедент кезінде құқық
қолдану функциясын орындайтын органдар құқық шығармашылық органдарының
функцияларын өздері иеленеді. Қазіргі уақытта прецедент англочаксондық
құқық жүйесі орнаған елдерде – Ангдияда, Индияда, АҚШ-та қолданылады.
Соттың барлық шешімдер мен үкімдер барлық өзге соттар үшін міндетті
емес, ал тек, істің мәні, өзегі және соттың құқықтық позициясы сот
прецедентінің мәні болып табылады. Сот прецедентін кез келген сот құрмайды,
ережеге сай сот жүйесінің жоғарғы органы құрады. Мысалы, АҚШ-та әлде-қайда
маңызды істерді қарастыратын Жоғарғы Сот. Сондай-ақ, мысалы, АҚШ-та әйел
мен ерлердің конституциялық теңдігін қамтамасыз етуде Ролинсон (1997ж) ісі
бойынша шығарылған сот прецеденті себеп болды. Бұл жерде әйел адамды абақты
қадағадаушысы қызметіне қабылдамады – абақты басшысының пікірі бойынша бұл
әйел осы жұмысқа дене бітімі бойынша (салмағы шамамен 54 кг, бойы-160см)
сай келмеді. Аймақтық сот абақты басшысына, әйел адам тұтқындалғандардың
тән тояттық сезімін қоздырып өзіне бағыттау мүмкіндігі бар деген себеппен
әйелдің талап арызынан бас тартады. Жоғарғы Сот Ролинсонның талап арызын
қанағаттандырады және сот жалған пайымға беріліп қателік жасаған – егер
тұтқындар тәртіп ережелерін бұзса және қадағалаушыларға табуыл жасаса
оларды жазалау керек деп көрсетеді. Осылайша әйелдердің құқығын кемсітуге
болмайды.
Романо – германдық (континенталдық) құқықтық жүйеде, соның ішінде
Қазақстан Республикасында, сот прецеденті құқық қайнар көзі ретінде
танылмайды. Сот прецедентінің құқықтың қайнар көзі деп танушылардың
қарсыластары өз пікірлерін әдетте былайшы сипаттайды, уақыт өткен сайын сот
шешімдері көбейіп жанилып қалады және бұларды бақылап жіктеу қиын,
сондықтан соттың адасуына әкеп соғады.
Дегенмен заң әдебиеттерінде басқа да көзқарастар орын алған. Қазіргі
құқықтық жүйесінде тек қана сот прецеденті әрекет ететін мемлекеттер жоқ.
АҚШ-та және Англияда да сот прецедентімен қатар заңдар әрекет етеді. Тіпті
англосаксон құқытық жүйесінде мынандай үрдіс байқалады, яғни статуттық
құқықтық үлес салмағы ұлғайып келеді, ал романдық құқықтық жүйеде (Франция,
Германия және т.б.) прецеденттік құқық салмағы ұлғаюда.
Құқықтық нысанына (шығуына), құқықтық нормалардың көріністерін бекіту
жолдары жатады. Құқықтың шығу жолдары аңды нормалардың сыртқы көрініс
нысандарын белгілеу үшін қолданылаты арнайы құқықтық атау.
Құқықтың жалпы қайнар көздеріне, заң нормалары бекітілген арнайы
мемлекеттік құжаттар жатады. Мысалға, заң, прециденттің қаулысы, үкіметтің
қаулысы, жергілікті өзін-өзі басқаратын органдардың шешімі, сот тәжірибесі.
Көрсетілген актілерге берлгілі мемлекет органдарынан шыққан
тәртіптілікті сақтау ережесі кіреді. Бұл ережелер құқықтық нормаларда
бекіп, жалпыға бірдей маңыздылыққа ие болады.
Құқық әлеуметтік институт ретінде мемлекетпен бірдей пайда болады, көп
жағдайда олар, бір-бірінің тиімді әрекеттерін қамтамасыз ету үшін қажетті.
Мемлекет, құқықсыз, сол сияқты құқық та мемлекетсіз өмір сүре алмайды(
саяси билікті ұйымдастырады, нағыз мемлекеттің саясатын жүргізетін құралы
ретінде көрінеді) мемлекет заңды нормаларды белгілейді, қолданады, кепілдік
береді. Тек мемлекет органдары ғана құқықтың ұйғарымның орындалуын
тексереді, орындалмаса соған сай заңды жаза қолданады.
Құқық тарихи жағынан, тактық құбылыс ретінде пайда болды және
экономикалық үстем таптың еркін және мүддесін қорғады.
Егер ғұрып адамдардың сезімінде, тәртібінде ұсталса, құқық нормалары
көпшілікке белгілі жазбаша дайындағаннан басталды.
Құқық ғұрыпқа қарағанда күрделілеу реттеуші, себеі, онда тйым салудан
басқа рұқсат беру және міндеттеу құқық жолдары пайдаланылады. Соның
негізінде қғамдық қатынастарды әр түрлі дейгейдегі тәртіпке мүмкіндік
туады. Құқықтың пайда болуы – қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың
қиындауының қайшылықтың артуының нәтижесі, алғашқы қауымдық нормалардың
оларды реттеуге мүмкіндіктері аз болды.
Құқық – мемлекет сияқты, қоғамдық дамудың нәтижесі. Ол мемлекеттікке –
ұйымдасқан қоғамда, қоғамдық қатынастың негізгі реттеушісі ретінде пайда
болады. Әдет-ғұрып, моральдік және алғашқы қауымдық құрылыстың нормалары
кетіп, екінші жоспарға қалады, орынды қоғамдық қатынастың құқықтық
реттеуіне береді. Құқыққа көзқарас, оның пайда болуы, орны және рөлі
нормативтік реттеу жүйесінде қоғамның өзінің дамуына, құқықтық ойлардың
жетілуі, көптеген объективтік және субъективтік деректерге байланысты
ауысып отырды.
Қарама-қайшылықтарына қарамай әр түрлі құқық туралы ойлардың,
ілімдердің жалпы бағыты бір болады:
- Құқық әлеуметтік құбылыс, онсыз өркениетті қоғамда өмір сүру
мүмкін емес;
- Құқық нормативтік нысанында жалпы адам баласының адалдығының
талабын көрсетуге міндетті, қоғамның мүддесіне түгелімен оның
жекелеген таптарына не болмаса, әлеуметтік топтарға қызмет
жасауы керек, жекелеген мүдделерді және жеке адамның
қажеттілігін, қоғамның алғашқы негізін есепке алуы қажет;
- Жеке меншік құқығы адамның барлық құқығының негізі;
- Құқық тәртіптіліктің өлшемі, ол мемлекетпен белгіленеді және
қорғалады.
Құқық бір жағынан, рұқсат беретін, екінші жағынан адамдардың бірімен-
бірінің сыртқы қарым-қатынасын тежейтін нормалардың жиынтығы - деп
Трубецкой жазды.
Канттың айтуы бойынша, құқық жағдайлардың жиынтығы, біреудің бассыздығы
екіншінің зорлық-зомбылығымен келісіп, барлығыны бірдей еркіндік жолында
болған.

2 Нормативтік акт-құқықтың негізгі нысаны (қайнар көзі). Нормативтік
актілер түрлері.

Құқықтың қайнар көздерінің ішінде нормативтік келісім шарт – құқық
нормасы баяндалған екі немесе көп жақты келісім ерекше орынға ие.
Нормативті келісім шартқа мемлекет аралық және халықаралық ұйымдар аралық
халықаралық шарттарды жатқызуға болады. Мысалы, ТМД елдері бекіткен
азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және
құқықтық қатынастар туралы Конвенция, азаматтық және қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек туралы Қазақстан Республикасы мен Туркия
Республикасы арасындағы келісім шарт және т.б.
Құқықтың қайнар көзі тек нормативтік келісім шарт болып табылатынын
ескеру қажет. Егер шарт – келісім қызметкер мен әкімшілік арасында жасалған
болса онда көрсетілген жағдайда құқықтың қайнар көзі шарттың негізі болатын
нормативтік құқықтық акт болады. Шарт бұндай жағдайда жеке акт деп аталады,
ал нормативтік шартта құқықтың қайнар көзі ретінде әрқашан құқық нормалары
болады.
ҚР Конституциясының 4 бабында бекітілген:
...
3. Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін
заң шығару, талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей
қолданылады.
4. Барлық Заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен
міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде
жариялау, олардың қолданудың міндетті шарты болып табылады.
Нормативтік – құқықтық акт - әлемнің барлық құқықтық жүйесінде
басымдылық танытатын құқықтың қайнар көзі. Олар мен біз әрқашан кездесеміз,
олар бізбен барлық жағдайда бірге болады: жұмыста, демалыста, демалуда. Бұл
Конституция, заңдар, нормативтік сипаттағы президенттің дарлықтары
және тағы басқа. Нормативтік - құқықтық акт бірқатар даусыз қасиеттерге
ие.
Норматьивтік акт жедел түрде шығарылып, өзінің кез-келген бөлігінде
өзгеруі мүмкін, бұл әлеуметтік үрдістерге салыстырмалы шапшаң көңіл бөлуге
мүмкіндік береді.
Нормативтік актілекғр, ережеге сай, белгілі түрде жүйелендірілген, қолд
ану және жүзеге асыру үшін қажетті құжатты тез арада іздестіруге
мүмкіндік береді.
Нормативтік актілер құқық нормасының мазмұнын нақты бекітуге береді,
бұл біріңғай саясатты жүргізуге, ерікті талқылауға және қолдануға жол
бермеуге әкеп соқтырады.
Нормативтік актілер мемлекеттен қолдау табады, онымен қорғалады.
Нормативтік акті талаптары бұзылғанжағдайда бұзушылар заңның негізінде
қудаланады және жазаланады.
Доцент Кулопов сондай-ақ нормативтік құқықтық актінің белгілерін бөліп
көрсеткен.
- Нормативтік акт мемлкеттін құзыретті органдар мен лауазымды
тұлғалардың құқықы шығармашылық қызметінің нәтижесі;
- Олар жалпыға бірдей міндетті міне-құлық ережесінен тұрады;
- Ондағы нұсқаулар мемлекеттік ерікті сипаттау болып табылады;
- Негізгі процессуалдық тәртіпке қабылданып, жүзеге асырылады;
- Қатаң анықталған құжаттық нысанға (заң,жарлық, қаулы) ие;
- Нақты өмірлік жағдайларды (олар персонифицирленбеген,
субъектілердің анықталмаған санына бағытталады) емес, ұқсас,
бұқаралық қатынастарды реттеуге бағытталған;
- Тұрақты не ұзақ уақытқа есептелген.
Нормативтік құқықтықактілер туралы Қазақстан Республикасының Заңының
1 бабында оны түсінігі бекітілген: нормативтік құқықтық акт-референдумда
қабылданған не уәкілетті орган немесе мемлекеттің лауазымды адамы
қабылдаған, құқықтық нормаларды белгілейтін, олардың қолдануын өзгертетін,
оқтататын немесе тоқтата тұратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат.
Құқықтың барлық қайнар көздері екі топқа жіктелуі мүмкін: нормативтік –
құқықтық актілер (заңдар, жарлықтар, қаулылар, ережелер, шарттар) және
нормативтік емес сипаттағы басқа құқықтың қайнар көздері (құқықтық әдет-
ғұрыптар, сот прецеденттері және шешімдері). Аталмыш жағдайда нормативтілік
заңдық актілерді шектеудің критериі ретінде болып және заңдық құжаттар
құқық нормасынан, мемлекетпен бекітілген жалпы мінез құлық ережелерінен
тұрады.
Нормативтік – құқықтық актілер:
- Дифференцинделген, өйткені мемлекет механизмі, заңдық актілерді
шығарумен жүзеге асырылатын, белгілі құқық шығармашылық
құзіретті мен маңызды көлемді басқа қызметтері бар тармақталған
құрылым болып табылады;
- Сатылған, (мемлекет Конституциясы бас рөлде болғанда), не бұл
жүйе түрлі ұлы заңдық актінің күші негізінде құрылады, оның
нәтижесінде төменгі тұрған құқықтың қайнар көздері жоғары
тұрғандарға қатысты тәуелді болады және оларға қайшы келмеуі
керек көрсетілгендерден байқайтынымыз, кез келген алдыңғы
қатарлы мемлекеттерде құқықтың қайнар көздері реттелген, бірақ
сонымен қатар олар қатаң жүйе құруы екіталай, әсіресе заңға
бағынышты құқық шығармашылық актілері, құқықтың әдет-ғұрыптар
және прецеденттер. Бәрінен бұрын бұл белгілі бір құқықтық
тәртіпті орнататын нормативтік және өзге заңдық актілердің
жиынтығы.
Сонымен, нормативтік акт – бұл жалпыға міндетті заңдық нормалардан
(мінез-құлық ережесі) тұратын және мемлекеттін құзырлы органдарымен
құрылған ресми құжат. Өз кезегінде нормативтік – құқықтық актілер құрлымы
бөлінеді:
- Құқық теориясының көзқарасынан, заңдық күші бойынша заңдар және
заңға бағынышты актілер Нормативтік құқықтық актілер туралы
Заңға сәйкес негізгі және туынды болып бөлінеді;
- Әрекет ету саласы бойынша.
Нормативтік актілер құқық жүйесінде өзара белгілі бір бағыныштылықта
болады және сондықтан да бірдей емес заңдық күшке ие. Нормативтік актінің
заңдық күші қандай орган қабылдағанына және бұл орган мемлекет механизмі
жүйесінде қандай орын алатына байланысты. Мемлекеттік аппарат жүйесінде
мемлекеттік органның орны жоғары болған сайын қабылданған нормативтік
құқықтық актінің заңдық күшінің дәрежесі соншалықты жоғары болады.
Нормативтік құқықтық актінің заңдық күшін басқа да нормативтік құқықтық
актілердің мүмкіндігімен салыстырған кезде оның құқықтық мүмкіндігі ретінде
түсінуге болады. Нормативтік құқықтық акт заңдық күші бойынша заңдар және
заңға бағынышты актілер деп бөлінеді. Заң түсінігі Нормативтік құқықтық
актілер туралы Қазақстан Республикасының Заңының 1 бабының 7-тармағында
бекітілген. Құқық теориясында келесі анықтама берілген: заң – мемлекеттің
және қоғамдық өмірдің әлде қайда маңызды саласын реттейтін және ерекше
тәртіппен қабылданатын, жоғарғы заңдық күшке ие норматитвтік-құқықтық акт.
Заңға негізделген және оған қайшы келмейтін барлық қалған нормативтік
актілер заңға бағынышты деп аталады. Конституцияға қайшы келетін заңға
бағынышты актілердің заңдық күші болмайды. Заңға бағынышты актілерге
жатады: Президент жарлықтары, Үкімет жарлықтары, министрлердің,
ведомствалардың, департаменттердің нұсқаулықтары, жергілікті өкілді және
атқарушы органдарының қаулылары мен шешімдері.
Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасы заңының 3
бабына сәйкес нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды болып
бөлінеді.
Негізгі түрлеріне мыналар жатады:
1. Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық Заң күші бар
Жарлықтары: Қазақстан Республикасы Президентінің Зң күші бар
жарлықтары: Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де
нормативтік құқықтық Жарлықтары;
3. Қазақстан Республикасы парламенті мен оның палаталарының
нормативтік қаулылары;
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары;
5. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, Жоғарғы сотының
және Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының
нормативтік қаулылары;
6. Қазақстан Республикасы министрлері мен өзге де орталық мемлекеттік
органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7. Мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары? өзге де орталық
мемлекеттік органдардың норматитвтік қаулылары;
8. Мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімияттардың
нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық
шешімдері.
Норматитік құқықтық актілердің туынды түрлеріне мыналар жатады:
1. Регламент – қандай да бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық
бөлімшелері қызметінің ішкі тәртібін реттейтін нормативтік
құқықтық акт.
2. Ереже – қандай да бір мемлекеттік органның немесе оның құрылымдық
бөлімшесінің мәртебесі мен өкілеттігін белгілейтін нормативтік
құқықтық акт;
3. Қағида – қандай да бір қызмет түрін ұйымдастыру және жүзеге асыру
тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық акт;
4. Нұсқаулық – заңдардың қоғамдық қатынастардың қандай да бір
саласында қолдануын егжей – тегжейлі көрсететін нормативтік
құқықтық акт;
Туынды түрлердегі нормативтік құқықтық актілер негізгі түрлердегі
нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі және
олармен бір жұмыстық құрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актінің
нормативтік деңгейімен анықталады. Нормативтік құқықтық актілер сатысы
көрсетілген заңның 4 бабында көрсетілген.
Нормативтік құқықтық актілер әрекет ету мерзіміне байланысты былайша
жіктеледі:
← Анықталмаған – ұзақ әрекет етуші нормативтік актілер;
← Уақытша нормативтік актілер
Нормативтік акт құқық жүйесінде өзара белгілі бағыныштылықта болады
және сондықтан да біркелкі емес заңдық күшке ие. Нормативтік актінің заңдық
күші қандай орган қабылдағанына және бұл орган мемлекет механизмі жүйесінде
қандай орын алатына байланысты. Мемлекеттік аппарат жүйесінде мемлекеттік
органның орны жоғары болған сайын қабылданған нормативтік құқықтық актінің
заңдық күшінің дәрежесі соншалықты жоғары болады. Нормативтік құқықтық
актінің заңдық күшін басқа да нормативтік құқықтық актілердің мүмкіндігімен
салыстырған кезде оның құқықтық мүмкіндігі ретінде түсінуге болады.
Нормативтік құқықтық акт заңдық күші бойынша заңдар және заңға бағынышты
актілер деп бөлінеді.
Заң түсінігі Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан
Республикасының Заңының 1 бабының 7 тармағында бекітілген – бұл қоғамдық
қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы Конституциясы 61-бабының 3-
тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен нормаларды белгілейтін,
Қазақстан Республикасының Парлменті, ал Қазақстан Республикасының
Конституциясы 53-бабының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан
Республикасының Президенті қабылдайтын нормативтік құқықтық акт. Құқық
теориясында келесі анықтама берілген: заң – мемлекеттің және қоғамдық
өмірдің әлде қайда маңызды саласын реттейтін және ерекше тәртіппен
қабылданатын, жоғары заңдық күшке ие нормативтік-құқықтық акт.
Заңның белгілері:
← Тек заң шығарушы билік немесе референдум арқылы қабылданады,
(Қазақстан Республикасы Конституциясы 53 бабының 4 тармақшасында
көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президенті
қабылдайды);
← Оны әзірлеу және шығару тәртібі Қазақстан Республикасының
Конституциясында, Қазақстан Республикасының Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңда және Парламент
палаталарының регламентінде анықталады;
← Идеалды халықтың еркі мен мүддесін көздеуге тиіс;
← Жоғары заңдық күшке ие (барлық заңға бағынышты актілер оған сәйкес
келуге тиіс, оның нұсқауы негізінде және нұсқауының орындалуы
барысында қабылданады)
← Өте маңызды, іргелі қоғамдық қатынастарды реттейді.
Әлбетте осы белгілері нормативтрік құқықтық актілер жүйесіндегі заңды
бөліп көрсетеді және оның үстемділік қасиетін айқындайды. Заңды, қатаң
келісілген тәртіппен ғана оны қабылдаған орган өзгертуге немесе тоқтатуға
құқылы.
Заң көп бейнелі, сондықтан жіктеуді қажет етеді. Әрекет етуші
заңнамалар жүйесіндегі мәнділігіне байланысты конституциялық және өтпелі
заңдар деп бөледі.
Конституциялық заңдар қоғамдық және мемлекеттік құрылымның тұғырын
қалайды, өтпелі заңнамалар үшін базалық қыщмет атқарады. Олардың қатарына
Конституция, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар
және оның мазмаұнын нақтылайтын заңдар жатады. Конституция мемлекеттің Ата
заңы болып табылады. Оның мәні мұнда, ол қоғамдағы саяси күштің орнын
өрнектейді. Заңдық және деректер Конституциялар бар. Деректік Конституция
қоғамдағы нақты қатынасты бейнелейді, осы қатынастардың құқықтық
рәсімделуін заңды емес етеді. Бізде 7 қазан 1998 жылы Қазастан
Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
конституциялық Заңға мысал бар. Негізгі әрекет етуші заңның толық атауы –
30 тамыз 1995ж. 7 қазан 1998 жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасында
Конституциялық заңдардың тізімі қанағаттанарлықтай дейге болады. Бұл
жоғарғы мемлекеттік органдар туралы конституциялық заңдар – Қазақстан
Республикасы Президенті туралы, Қазақстан Республикасы Парламенті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.