Отбасы құқығы мен мораль нормаларының мүліктік емес қатынастарды реттеудегі алатын орны
Жоспар:
КІРІСПЕ 2
1-бөлім. Ерлі–зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінiң түсiнiгi. 4
1.1 Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың түсiнiгi мен ара –
қатынастары 4
1.2 Отбасы құқығы мен мораль нормаларының мүліктік емес қатынастарды
реттеудегі алатын орны 11
2-бөлім. Ерлі-зайыптылардың (өзiндiк) жеке құқықтары 15
2.1. Мазмұны түрлері және құқықтық ерекшелігі мен мәні. 15
ҚОРЫТЫНДЫ 32
Пайдаланған әдебиеттер 34
КІРІСПЕ
Отбасының адам өмірінде алатын ролі мен маңызына баға жеткізу өте
қиын. Отбасы – күрделі қоғамдық құбылыс. Ерлі-зайыптылардың, ата –
аналардың, балалардың және басқа да мүшелері арасындағы өзара қарым –
қатынастардың жиынтығын білдіреді. Ф. Энгельс, отбасының қоғамдық
маңыздылығын сипаттай келе, ... қазіргі заманғы қоғам – ол жаппай жеке
отбасылардан тұратын бүтін бір дене, ал отбасы соның молекулалары
сияқты,[1], деп жазды. Қоғамның өмірге төзімділігі оның бастапқы
организмдері – отбасының жағдайына белгілі бір бағаныштылықта болады.
Азаматтардың жеке және қоғамдық мүдделері үйлесімді бірігетін отбасы
туралы қамқорлық мемлекетіміздің маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Сол себептен де Қазақстан Республикасының Конституциясының 27 – бабында
неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады деп
атап көрсетілген.
Неке және отбасы туралы заңы ерлі – зайыптылардың, балалардың және
басқа да отбасы мүшелерінің өзара құқықтары мен міндеттерін белгілей
отырып, өзара сүйіспеншілік және бірін бірі құрметтеу қатынасына
негізделген, тең құқықты отбасын құруға жағдай жасауға бағытталған. Заңның
басты міндеттері мораль (өнеге, адамгершілік) қағидасына негізделген
отбасын нығайту және ана мен бала мүддесін мейлінше жоғары дәрежеде қорғау
болып табылады.
Отбасы, сонымен қатар, моральдың (өнеге) әсер ететін маңызды ортаның
бірі болып есептеледі. Отбасының қоғамына кірген және осы ерекше
коллективтің мүшелері болып табылатын тұлғалардың арасында көп жағдайда
өнеге нормаларымен реттелетін әр түрлі қатынастар пайда болады. Бұған
ерлі–зайыптылардың өзіндік құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруға
байланысты туындайтын жеке мүліктік емес қатынастарды жатқызамыз. Мүліктік
емес қатынастардың ерекшелігі көбінесе қоғамда болып жатқан өзгерістерге
байланысты.
Әйелдердің қоғамға пайдалы еңбек аясына белсенді араласуын, олардың
теңділігінің нақты қамтамасыз етілуі отбасы ішіндегі байланыстарды,
ерлі–зайыптылар арасындағы, ата – аналар мен балалар арасындағы
қатынастарды одан әрі күрделендіре түсті. Осыдан келіп неке және отбасы
заңнамаларының мүліктік емес отбасылық қатынастардың реттеуші ретінде ролі
күшейді.
Ерлі – зайыптылардың өзіндік құқықтары мен міндеттері жөніндегі
мәселеге арналған бұл жұмыста әйелді ана ретінде анықтайтын жағдайларға
(ана мен бала мүдделерін қорғау, көп балалы және жалғыз басты аналарға
көмек, әйелдің жүктілігіне байланысты демалыстар беру, әйелдердің еңбегін
қорғау) ерекше тоқталмаймыз, дегенмен бұл жағдайлар отбасындағы әйелдің
жағдайын анықтауға да үлкен роль атқарады. Олар әйелдің тәуелсіздігін және
дербестігін қамтамасыз етеді, қоғам өміріне белсенді түрде қатысу
мүмкіндігіне кепілдік береді.және оның үстіне әйелдің отбасындағы
міндеттерін орындауна, бала тәрбиесіне қатысуына зиян келтірмейді.
Конституция және барлық заңдар әйелге тек теңдік қана қамтамасыз
етілмегенін, сонымен қатар, ана ретінде ерекше қорғау берілгендігінің айқын
дәлелі бола алады.
Жекеге жұбайдың жеке мүддесін қозғайтын, құқықтар мен міндеттер
жатады. Олардың негізін отбасы қатынастарының қатысушылары ретінде жұбайы
мен зайыбының жеке өміріне қатысты, мемлекет мақұлдаған іс-әрекеттер
құрайды. Олар Қазақстан Республикасының Конституциясының 18 – бабында
көзделген (әкімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен ар намысының қорғалуына) құқықтарымен тығыз
байланысты. Алайда, бұл байланыстың едәуір күрделі сипаты бар, өйткені
отбасының беріктілігі көп жағдайда ерлі – зайыптылардың бір – біріне деген
ізгі сезімдерінің болуына, өзара сенімге байланысты болып келеді.
Ерлі – зайыптылардың:
o Оларды иеленушілерден ажыратылмайды;
o Олардың иемнушілердің еркі бойынша ажыратылмайды;
o Қандай да бір мәліметтердің пәні бола алмайды;
o Ақшалай эквивалентті болмайды.
Ерлі-зайыптылардың өзіндік – құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруы
теңдік қағидасына негізделеді. Бұл қағида ерлі-зайыптылардың отбасының ішкі
мәселелерін өзара келісім бойынша шешу қағидасымен тығыз байланысты. Неке
және отбасы заңында көзделген жеке құқықтар мен міндеттер
ерлі–зайыптылардың осы құқықтарын паритетті бастамаларда жүзеге асыруына
бағыт береді.
Жеке құқықтық қатынастардың мүліктіктен айырмашылығы экономикалық
мазмұнының болмауы және материалдық сипатқа ие еместігінде. Жеке
құқықтардың көлемі, мазмұны, сипаты отбасылық құқық қатынастардың
қатысушылары ретінде ерлі-зайыптылардың құқықтық жағдайын айқындайды. Ерлі-
зайыптылардың арасындағы жеке қатынастар адамгершілік нормалармен, әдет-
ғұрыптармен, сонымен бірге, ерлі-зайыптылардың әрқайсысында қалыптасқан
отбасы өмірінің тәртібі туралы түсініктермен реттеледі.
1-бөлім. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінiң түсiнiгi.
1.1 Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың түсiнiгi мен ара –
қатынастары
Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері мәселесін өз алдына
дербес қарастырмас бұрын, оның ерлі –зайыптылардың мүліктік қатынастарымен
ара – қатынасын анықтап, ара – жігін ашып алған жөн. Ғылыми және өзге де
әдебиеттерде бұл салалардың ара – жігін ашу мәселесі әлі күнге дейін қызу
талқыланып және әр қилы көзқарастарға ие болып келуде. Алайда ғалымдардың
барлығы дерлік, отбасы құқығымен реттелетін қатынастардың басты ерекше
белгісі ретінде, оның жеке мүліктік емес қатынастарға негізделетіндігін
болып қарастырады және мүліктік қатынастардың жеке қатынастарға тәуелді
және одан туындайтын сипатта болатындығын мойындайды.
Мұндағы мүліктік қатынастардың жеке қатынастарға тығыз байланыстылығы,
мүліктік қатынастардың, бұл қатынастарға тән емес ерекше белгілерге ие
болатындағымен түсіндіріледі. Осы пікірмен, отбасы құқығын азаматтық
құқықтың құрамдас бөлігі ретінде қарастырушылардың белді өкілі О.С. Иоффе
де келісе отырып, бірақ азаматтық құқықта да жеке қатынастардың ара
қатынасында тәуелді немесе бағынышты, туынды деген сөз тіркестерін
қолданудың қате екендігін және жеке оған өзінің қарсылығын білдірді[2].
Біздің пікіріміз бойынша О.С.Иоффенің бұл тұжырымы сол кезеңдегі
көзқарастардың ішіндегі бүгінгі күнде маңызын жоймаған, керісінше, арта
түскен ретінде қарастырылуы қажет.
Өткен кеңестік кезенде отбасылық қатынастарды құқықтық реттеу, осы
белгісі бойынша капиталистік елдердегі отбасылық қатынастарды реттеуге
қарсы қойылды. Ол мемлекеттердегі отбасылық қатынастардың азаматтық
құқықтың пәніне енуін.
Мүліктік элемент басым үлеске ие, сондықтан отбасылық қатынастар
азаматтық құқықтың пәніне кіреді деп есептелінеді.
Мәселен, А.М.Белякова: буржуазиялық қоғамдағы отбасылық қатынастарды
реттеудегі ерекшеліктердің бірі, айрықша жағдайларды қоспағанда,
буржуазиялық мемлекеттерде арнайы некелік-отбасылық немесе азаматтық
заңдармен реттелінуін, кеңестік ғалымдар ондағы заңдардың жоқтығы.
Отбасылық-некелік қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтық нормалар
органикалық түрде азаматтық заңдарға еніп, оның ажырамас бөлігін құрайды.
Бұл кездейсоқ құбылыс емес. Буржуазиялық қоғамда бұл заңдылық. Өйткені
буржуазиялық қоғамдағы отбасылық реттелінуіне басты назарды аударады, деп
көрсете отырып, ол мұның капиталистік елдерде отбасылық қатынастарды
реттеудің негізгі құқықтық қайнар көзі азаматтық кодекс болып
табылатындығымен бекіте түседі[3].
Ал Н.В.Рабинович: Кеңестік социалистік құқықта негізгі маңызға жеке
қатынас ие. Кеңестік құқықтың буржуазиялық құқыққа түбірлі қарама-қайшылығы
осы жерден көрінеді, оларда құқық ең алдымен ерлі-зайыптардың мүліктік
қатынастарын реттеуге бағытталынған, яғни мұндағы мақсат әйелінің мүлкіне,
тапқан табысына иелік ету үшін оны күйеуіне бекітіп беру[4], деп біржақты
жаңсақ тұжырымды келтіреді.
Жоғарыдағы көзқарастарды талдар болсақ, отбасы құқығындағы мүліктік
және жеке қатынастардың басымдылығы туралы пікірлердің қайсысы шындыққа
сәйкес келеді?
Егер жеке және мүліктік қатынастардың ара-қатынасы туралы айтқанда,
оны әлеуметтік институт ретінде қарастырсақ бұл салыстыруға келер, мүмкін
даусыз және әділ болар, бірақ отбасылық құқықтағы бұл ара-қатынас туралы
айтар болсақ, барлық жағдай керісінше көрінеді. Мәселе мынада, отбасында
орын алатын көптеген мүліктік емес жеке қатынастар құқықпен реттелінбейді,
тіпті құқықпен болашақта да реттелінуі мүмкін емес және бұл көзқарасқа
ешкім аса дау айта алмайды. Демек, отбасылық қатынастардың тек елеулі
бөлігі ғана құқықпен реттелінуге жатады және мұндай пікірге кеңестік
кезенге дейінгі, кеңестік өмірмен аз байланысты болғандықтан, мораль
нормаларына қарағанда абстракцияға көбірек ие деген кең таралған түсінік
бар. Мүліктік емес сипаттағы отбасы құқығы нормаларына қатысты айтылған
пікір қарсылық білдіреді.
Ерлі-зайыптылардың және өзге де отбасы мүшелерінің құқықтары мен
міндеттерін күнделікті жүзеге асырумен байланысты оқиғалар, барлық шын
мәнінде болып жатқанның құрамдас бөлігі болмай ма? Отбасында күнмен күнге
іске асырылатын қылықтар және іс-әрекеттер құқықтық деп қабылданбайды.
Мораль нормаларының негізінде жатқан жақсылық, зұлымдық, ар,
арсыздық, және т.с.с. түсініктер, сөзсіз, неғұрлым жоғары деңгейдегі
абстракцияға ие көптеген отбасы құқығы нормалары дерексіз сипатта болады.
Алайда олардың басым көпшілігі нақты анықталынған тұлғаларға арналған дәл
ережелерді қарастырады: неке туралы, некені бұзушылар, отбасылық-құқықтық
міндеттерді жүзеге асырушылар. Сонымен, мораль нормаларымен салыстырғанда
құқықтық нормалар үлкен абстрактілікке ие деген пікір өзінің растығын
таппады.
Біз мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің ара-
қатынасын, құқық пен моральдық нормалардың ара-қатынасын жоғарыда жан-жақты
қарастырып өттік. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері де бұдан тыс
қалмайды. Сонымен қатар, бізге ерлі-зайыптылар арасындағы жеке қатынастар,
олардың арасындағы мүліктік қатынастарға қарағанда үлкен орын алатындығы
және маңызды роль атқаратындығы белгілі.
Дегенмен, тағы да қайталап өтсе артықшылығы болмайды, достық,
махаббат, бір-біріне деген сүйіспеншілік пен жауапкершілік қатынастары
құқықпен реттеуге келе бермейді. Құқықтық реттеуден ерлі-зайыптылардың
күнделікті өміріндегі қатынастарының көпшілік бөлігі қалып қояды. Сондықтан
ерлі-зайыптылар арасындағы қатынастарды реттеуге жеке қатынастарға
мүліктікке қарағанда елеулі аз орын беріледі. Отбасының ішкі және сыртқы
мүліктік қатынастарының шеңберін анықтау ғана құқықтың жалғыз мүмкін
болатын міндетін құрайды [5].
Демек отбасылық құқықта, азаматтық кұқық секілді көбінесе мүліктік
қатынастарды реттейді және бұл ең алдымен қатынастардың құқықпен реттеліну
икемділігіне байланысты жүзеге асады. Яғни, құқықтың "ішкі рухани әлеммен
емес, тек сыртқы әлеммен ғана ісі бар". Сонымен қатар, "жеке құқықтық
қатынасты ері мен әйелінің өнегелік нормаларға негізделген жеке өзара қарым-
қатынасынан ажыратып қарау қажет[6]. Өйткені ерлі-зайыптылар қатынастарының
аясы кең және жан-жақты сипатқа ие екендігі белгілі. Онда құқық пен
өнегелік нормалардың байланысы айқын көрінеді.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, ерлі-зайытылардың барлық жеке қатынастары
құқықтық реттелінуге жатпайтындықтан олардың елеулі бөлігі моральдық
нормалармен реттелініп, бұл ең алдымен оның "терең" жеке сипатқа ие болуы
салдарынан барлық жағдайда құқықпен әсер етудің пәні бола алмайтындығымен
түсіндіріледі.
Дегенмен, 1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының жаңа
Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) қабылдануына байланысты, отбасылық және
азаматтық құқықтарымен реттелінетін жеке мүліктік емес қатынастар өз
құрамдары бойынша сәйкес келе ме деген сұрақ туындауы заңды. Азаматтық
кодекстің 1-бабы 2-тармағында мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік
емес жеке қатынастардың азаматтық заңдармен реттелітіндігі, өйткені олардың
заң құжаттарында өзгеше көзделмегендігі, не мүліктік емес жеке қатынастар
мәнінен туындамайтындығы бекітілген. Осы жерде салыстырмалы түрде айта
кетер маңызды жағдай, Ресей Федерациясының жаңа Азаматтық кодексінде
мүліктік қатынастарға байланысты жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық-құқықтық реттеу пәнінен алып тасталынған. Оның 2-бабы 2-
тармағында, "материалдық емес игіліктер азаматтық құқықпен қорғалады, егер
бұл игіліктердің мәнінен басқа жағдай туындамаса", деп қана көрсетіледі.
Ресей Федерациясының 1995 ж. қабылданған Азаматтық кодексіне берген
түсініктемеде де М.И.Брагинский мұны былайша түсіндіреді: "кодекс авторлары
азаматтық құқық мүліктік емес қатынастар объектілерін реттемейді, тек
қорғайды, деген көзқараста болды"[7]. Мәселені осылайша шешудің өте даулы
екендігі белгілі. Біздің ойымызша, біріншіден, кез-келген құқық саласы
объектіні емес, оның себебінен пайда болатын қатынастарды қорғайды.
Екіншіден, азаматтық-құқықтық реттеу пәнін тарылту арқылы, азаматтық
құқықтың азаматтық-құқықтық жағдайды қалай реттейтіндігін түсіндіру мүмкін
емес[8] Құқық қабілеттілігін, әрекет қабілеттілігін, оны шектеуді реттеуге
байланысты қатынастар мүліктікпен байланысты емес жеке мүліктік емес
қатынастар болып табылады. Азаматтық құқық оларды тек қорғамайды, сонымен
қатар реттейді де. Демек реттеу және қорғау теориясының жақтастары
арасындағы келіспеушіліктердің мәніне назар аудармасақ, жоғарыда
келтірілген қорытындыларды неке-отбасылық құқықпен реттелінетін жеке
қатынастардың көпшілігіне қолдануға болады.
Сонымен бірге отбасы құқығында ұзақ уақыт бойына, отбасы құқығы
мүліктік емес жеке қатынастарды реттемейді, тек мүліктік емес жеке
қатынастарды қорғайды деген теория орын алып келді. Ұлы қазан төңкерісіне
дейінгі орыс ғалымы В.А.Умовтың пікірі бойынша, құқық отбасылық-құқықтық
хал-ахуалардың (неке, туыстық, балағып алу және т.б.) тек сыртқы шектерін
бекітеді, оның құқықтык, аядап тыс жатқан ішкі табиғатын реттемейді. Бұл
хал-ахуалдар мүліктік қатынастарға әсер етеді және сол себепті құқық пәніне
енеді, ал бұл олардың тек басталуы мен тоқтатылуын анықтайды. Демек, бұл
көзқарас бойынша, құқықпен тек отбасылық қатынастардың пайда болуы мен
аяқталуының шектері ғана бекітіледі, ал қатынастардың мәніне оның еш қатысы
жоқ.
Отбасындағы жеке қатынастардың көпшілігінің құқықпен реттеліну
мүмкіндігімен К.Д.Кавелин де келіспейді. Оның пікірінше, құқықтық реттеу
тек осы қатынас субъектілерімен отбасының басқа мүшелерінің құқығы
бұзылғанда ғана қажетті болады. Яғни, құқық бұл қатынастарды олар
бұзылмаған кезде реттемейді, тек оның бұзылғаны кезінде ғана қорғайды. Бұл
көзқарас қазіргі уақытта қалыптасқан отбасы құқығы саласындағы қорғау
теориясына өте ұқсас. Оның пікірінше, бұзылған түрдегі қатынас отбасылық-
құқықтық болудан қалады, өйткені "барлық заңилылық мәні бойынша
бірікітіруге қарағанда, көбірек бөледі немесе өзі бөлек немесе жеке
нәрселерді сыртқы күйде ғана біріктіреді. Заңи анықтама отбасы жоқ жерде
ғана жүреді, - өйткені отбасылық одақ пен заңи анықтама бір-бірін өзара
жоққа шығарады"[9].
Кеңестік кезеңдегі ғалымдардың ішінен мүліктік емес қатынастардың
құқықпен реттелу шектерін О.С.Иоффе бәрінен дәл анықтады деуге болады. Оның
пікірінше "заңи нормалардың объектинті мүмкіндіктері елеулі шектеулі,
өйткені бұл қатынастар сыртқы бақылауға көнбейтін, ішкі дүниенің әсерлеріне
байланысты". Сондықтан, егер отбасылық мүліктік қатынастар үшін заң
құқықтық реттеудің жалпы режимін енгізсе, ал отбасы мүшелерінің жеке өзара
қарым-қатынасына арналған заңи нормалар оның тек жекелеген жақтарын ғана
қамтиды[10]. О.С.Иоффе отбасылық құқықтың пәнін анықтай келе, басты назарды
мына тұжырымға әкеліп тірейді: "Отбасылық құқық – бұл мемлекеттің
бақылауында бола алатын шекте жеке және мүліктік қатынастарды реттейтін
заңи нормалар жиынтығы..."[11].
Демек, қорытындылай келе мынадай ұйғарымға келуге болады, жеке
қатынастар саласында құқық олардың тек сыртқы шектерін, яғни олардың
бастаулы мен аяқталуын ғана анықтайды: некеге тұру шарттарын, некенің
тоқталуын, әкелікті анықтауды, ата-аналық құқықтан айыруды және т.б.
Сонымен қатар, құқық жалпы императивті тыйым салуларды, өз мазмұны бойынша
құқықтық реттеу аясынан тыс жатқан, жеке отбасылық қатынастар жүзеге асатын
жалпы шеңберді бекітеді. Мәселен заңменен балаларды тәрбиелеудің нысандары
мен тәсілдері анықталмағанымен. бұл құқықтарды киянаттылықпен пайдалануға
тыйым салынады. Ал ерлі-зайыптылардың жеке мүліктік емес қатынастары
құқықпен бұдан да аз реттелінген. Шындығында, құқықтың ерлі-зайыптылар
арасындағы өзара қарым-қатынасын, олардың бір-біріне деген сүйіспеншілігін
реттемейтіндігін және реттей алмайтындығына біздің көзіміз анық жетеді.
Сондықтан бұларды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерін құқық еш уақытта игере
алмайды. Осы себепті, олардың ерлі-зайыптылардың мұндай құқықтарына
байланысты бекітілген жалпы шегі жоқ деуге болады.
Жоғарыда келтірілгендерді қорытындыласақ, олардың барлығы дерлік,
отбасылық құқықта мүліктік қатынастарға жеке қатынастарға карағанда кең
орын беріледі деген фактіні бекіте түседі. Демек, бұл ІІІындығында да
осылай болса, онда отбасылық құқықтың пәні толығымен азаматтық құқықтың
пәнімен сәйкес келмей ме деген сұрақ туындайды. Бұл екі салада да пәнінің
негізін мүліктік қатынастар құрап, ал жеке қатынастар оларда екінші орынға
шығып қалады. Бірақ бұл сұраққа толық жауап беру үшін ең алдымен отбасылық
қатынастар арнайы белгілерге ие емес пе, бұл оны азаматтық қатынастан
қаншалықты ерекшелендіреді деген мәселелерді анықтап алуымыз қажет,
осыларды анықтап алғаннан кейін ғана біз отбасылық құқықты дербес құқық
саласы ретінде қарастыра аламыз.
Біз отбасы кұқығымен реттелінетін мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтар мен міндеттер арасындағы ара-қатынасты мүмкіндігінше қарастырып
өттік. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері бұдан тыс қала алмайды.
Ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік емес жеке қатынастардың олардың
өмірінде елеулі роль атқарып, маңызды орын алатындығы сөзсіз және ол
мүліктікке қарағанда ерекше сипатқа ие. Дегенмен, жоғарыда аталып өткендей
ерлі-зайыптылар арасындағы барлық жеке қатынастар құқықпен реттеліне
бермейді. Мәселен, бір-біріне деген құрметтің, сүйіспеншіліктің, достықтың,
махаббаттың, жауапкершіліктің құқықтық реттелінуге жатуы мүмкін емес. Осы
себепті ерлі-зайыптылар өміріндегі көптеген қатынастар құқықтық реттеуден
қалып қояды да, мүліктік емес жеке қатынастарға құқықтық реттеуден
мүліктікке қарағанда елеулі аз тоқталып өтеді.
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері (жеке және мүліктік)
Қазақтан Рсспубликасының "Неке және отбасы туралы" Заңының 28-бабына
сәйкес, азаматтың хал актілерін жазу органдында некеге тұру мемлекеттік
тіркелген күннен бастап туындайды.
Дәстүрлі қазақ салттары, зайырлы және демократиялық қоғам жағдайында
отбасын құру және оны сақтаудың шешуші факторы болып, біздің ойымызша,
алдымен мүліктік дүние таным емес, рухани-мәдени дүниетаным түсуі қажет.
"Жеке құқықтар мен міндеттер ерлі-зайыптылардың рухани мүдделері мен
ынталары нәтижелерінде пайда болуы қажет".
Олардың ері мен әйелі арасындағы өзара қарым-қатынастардың мүліктік
жағын көрсететін құқықтар мен міндеттерден айырмашылығы да осында. Сондай-
ақ жеке мүліктік емес қатынастардың некелік одақтың мығымдылығының негізін
құрайтындығы және ерлі-зайыптылар арасындағы жетекші орын алатындығы
белгілі.
Осыдан ары қарай біз ерлі-зайыптылар арасындағы құқықпен реттеуге,
дәлірек айтсақ сыртқы шектері анықталуға жататын жеке мүліктік емес
құқықтар мен міндеттерді қарастырып, оларға қүқықтық баға беруге тоқталып
өтелік. Ерлі-зайыптылардың жеке мүлік емес құқықтары мен міндеттері "Неке
және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 6-тарауындағы 29-30-
баптарымен айқындалған. Мұнда бұл құқықтар мен міндеттердің көлемі мен
мазмұны анықталынған деуге болады. Осы заңның 28-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың құқықтары мен міндеттері, соның ішінде, жеке құқықтары мен
міндеттері азаматтық хал актілерін жазу органдарында некеге тұру
мемлекеттік тіркелген күннен туындайды.
Осы жерде тарихқа тағы да бір қайтып - оралсақ, қазақ қоғамында
отбасының жұптасып өмір сүруінің басталуы және бекітілуінің алғашқы кезеңі,
о бастан "қалыңмал" төлеген уақыттан басталатын болды деуге болады. Бул
туралы З.Кенжалиев былайша өте ұтымды тұжырым квлтіреді: "... міне, осы
кезде некелесудің және неке байланысты нақты қоғамдық қажеттілігінің ерекше
нысаны пайда бола бастайды, ерлі-зайыптылардың некелесуі реттелінеді.
Жұптасып отбасын құру үшін әр бір некені жеке тіркеу қажет болды. Бұл
процесс өзіндік маңызға ие болды және неке өмірінің өзге сатылары
ерекшеленді. Некелесу мен оны ресми тіркеудің стихиялы түрде қалыптасқан
алғашқы қоғамдық нысаны әйелді ұрлап әкету, келе-келе құдаласу, қалыңдық
пен күйеу баланың әке-шешелерінің оларды қосу жөніндегі келісімдері болды.
Мұндай келісімге жетіп, екі жақтың некесін қию тиісті әдет-ғұрып, жол-
жоралық шаралармен, салтанатпен ұштасып отырды. Күйеудің, оның туыстырының
сыйлық ретінде қалыңдыққа төлем төлеуі осы процестің қосалқы элементтерінің
бірі болып саналады, мұның бәрі ғұрыптың маңызға ғана ие болды. Бұл -
қоғамдық актінің - неке қию салтанатының - үйлену тойының бір бөлігі ғана
болды, салтанат аясынан ерекшеленген жоқ"[12]. Сонымен бірге, осының
барлығы үйлену тойының бір бөлігі, салтанат аясының шеңберінде өтіп
отырғанымен, осы кезеңнен бастап қыз бен күйеу жігіт арасындағы сол
уақыттың өзіне тән белгілі бір жеке құқықтары мен міндеттерінің бастау алар
кезеңі, тіпті басталған кезеңі болды деуге болады.
Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтық қатынастары мүліктікке қарағанда
экономикалық мазмұнға ие емес және материалдық сипатта болмайды. Дегенмен,
осындай белгілеріне қарамастан, олар өз кезегінде негізгі, анықтаушы
сипатқа ие болады, өйткені неке мәнінің өзі әйел адам мен ер адамның ерікті
негізде, ерлі-зайыптылардың тендігіне негізделген одақты құруға
тырысушылығы болып табылады. Ерлі-зайыптылардың бұл одағы сонымен бірге,
олардың өзара сүйіспеншілігіне, құрметіне және бір-бірі үшін
жауапкершілігіне негізделеді. Ал ерлі-зайыптылардың мұндағы жеке құқықтары
мен міндеттерін құқықтық реттеу барынша елеусіз деңгейде жүргізіледі және
ол негізінен отбасында ерлі-зайыптылардың тендігін қамтамасыз етуге,
олардың әрқайсысының қалыпты дамуына жағдайлар жасауға және тұтасымен
алғанда отбасын нығайтуға бағытталған. Сондықтан "Неке және отбасы туралы"
Заңда тек құқық нормаларымен әсер етуге мүмкін болатын ғана ерлі-зайыптылар
арасындағы қатынастар берілген. Демек ерлі-зайыптылар арасындағы жеке
қатынастардың көпшілігі құқықтық реттеу аясынан тыс қалып қойған және бұл
бос аралықты моральдық нормалардың толтыратығына сенім артылады. Өйткені
ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері ерлі-зайыптылардың жеке
тұлғасымен тығыз байланысты және одан ажырағысыз екендігі белгілі. Тіпті
оларға ерлі-зайыптылардың бірге тұрғаны немесе бөлек тұруы фактілері де
әсер етпейді. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы моральдық нормаларды басшылыққа
ала отырып, өздерінің жеке қүқықтарын өз қалаулары бойынша қолдана алады.
Жоғарыда айтылғандармен қатар, неке және отбасылық қатынастарды
реттейтін зандардың некелік-отбасылық қатынастарға өзіндік әсср етуі
көбінесе отбасы құқығының ерекшеліктеріне байланысты болады.
1.2 Отбасы құқығы мен мораль нормаларының мүліктік емес қатынастарды
реттеудегі алатын орны
Отбасы құқығы нормаларының жеке сипаты, оның жалпы мақсаты,
мемлекеттің жол көрсетуіне бағыныштылық дәрежесі және тағы басқалары осы
салаға тән сапалар неке – отбасылық қатынастарды құқықытық реттеуге өте
үлкен әсерін тигізеді.
Дегенмен, отбасы құқығы нормаларының басты ерекшелігі, оның негізінен
жалпы адамгершілік мораль нормаларымен тығыз байланыстылығында. Әсіресе бұл
ерлі-зайыптылардың өзіндік құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру барысында
кеңінен орын алады.
Қоғамдағы адамның жүріс-тұрысына әлеуметтік әсер ететін әдіс (тәсіл)
ретінде адамгершілік (мораль) тақырыбына көптеген ғылыми жұмыстар жазылған.
Алайда оның некелеген категорияларына (әділдік-әділетсіздік, жақсылық-
жамандық және т.с.с) әлі күнге дейін нақты анықтама берілмеген,
адамгершіліктің (мораль) қалыптасуына ықпал жасайтын факторлар жеткілікті
деңгейде зерттелмеген, бұл сөзсіз мүліктік емес қатынастардың құқықтық
зерттелуіне кедергі келтіреді. Адамгершілік (мораль) тұрғысынан отбасы
қатынастарына қатынасушылардың жүріс-тұрысының баға беру қиындықтар
туғызады, өйткені адамгершілік және әділетсіздік түсініктері мұнда өз
ерекшелігі, көпшілік мақұлдаған түсініктердің белгілеріне сәйкес келмейтін
өзіндік жеке мәні болуы мүмкін[13].
Құқықтық нормалармен моральдық нормаладың ара-қатынасының мәселелері
кеңестік кезеңнің және қазіргі уақыттағы ғалымдардың әдебиеттерінде,
әсіресе кеңестік отбасылы құқығы теориясында ғалымдармен кеңінен
қарастырылған[14].
Құқықтық нормасы мен моральдық ара-қатынасының проблемалары
философиялық әдебеиеттерде де кең көрініс тауып, талқыланғын. Мұндағы назар
аударарлығы, философ ғалымдар да заңгерлер секілді өздерінің дәйектерін
негіздеу үшін көбінесе отбасы құқығына назар аударып, мысалдарды осы
саладын келтіреді. Бұған түсініктеме беру де қиын емес. Моральдық
нормалардың мазмұны, оның анықтамасы қоғамдық танымның нысаны ретінде
қандайда бір күрделілігімен ерекшеленсе де, отбасы құқығы нормалармен
барынша ұштасып жатады. Осы қарастырылып отырған нормалар, сонымен қатар,
ақыр алғанда өздерінің біртекті сапасына, алдарына қойған мақсаттарының бір
екендігіне тығыз байланысты. Мүліктік емес жеке қатынастарды реттеуге
бағытталған отбасы құқығының барлық нормаларының мақсаты адамды
жетілдіруге, оның іс - әрекетіне қолдау көрсетуге, қоғам мүдделерін
бұздырмауға, жеке тұлға ретінде тәрбиелеуге арналған.
Отбасы құқығы да және мораль (өнеге) қоғамдық қатынастарды реттеуші
рөлінде болады. Отбасы құқығы неке – отбасы қатынасына қатысушы – адамның
жүріс – тұрысына мораль нормаларының әдістерін пайдалана (қолдана) отырып
әсер етеді. Алайда ықпал ету әдістері мен тәсілдеріне тәуелсіз, отбасы
құқығының нормалары және мораль өнеге нормаларының көмегімен реттеу
процессі жүзеге асырылады. Егер отбасы құқығымен мораль нормаларын
салыстыратын болсақ, екеуінде де тиісіті қылық жөнінде айтылатындығын
аңғару қиын емес. Мысалы отбасына, отбасылық (ерлі-зайыптылық, ата-аналық)
құқықтар мен міндеттерге адал болу керек, ерлі-зайыптылар, өзгеде отбасы
мүшелері бірін-бірі сыйлауға тиісті, әрбір отбасы мүшесінің құқықтары,
мүдделерімен есептеу қажет. Сәйкесінше, міндетті болу әлементі, отбасында
мүліктік емес қатынастарды реттейтін, мораль және отбасы құқығы нормаларын
біріктіретін белгілердің біріне жатады.
Ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке қатынастарды реттейтін отбасылық
нормалармен моральдық нормалар арасында осындай ұқсастық пен қатар, олар өз
кезегінде бір-бірін елеуді дәрежеде ерекшелендіреді немесе көріністабу
тәсілі қамтамасыз етілу, әрекет ету аясы, талап ету сипаты және диспозивтік
деңгейі бойынша сәйкес келе бермейді. Отбасылық құқықтағы нормалар неке -
отбасылық заңдардың нақтылы баптарында келтірілсе, ал моральдық нормалар
біздің қоғамымыздың үстемдік етуші талабы бола отырып, кодификацияланбаған
және өзінің нақтылық көрініс табу тәсіліне ие емес.
Отбасы құқығының әрекет ету аясы (нек және отбасы заңында көзделген)
біршама үлкен емес: олар некеге тұрудың, некені тоқтатудың және оның
жарамсыз деп танудың шарты мен тәртібін белгілейді, ерлі-зайыптылардың
азғантай ғана жеке сипаттағы құқықтары қарастырылады, балалардың мүліктік
емес мүдделерін қорғау әдістері туралы неғұрлым толық қамтылады. Ал мораль
нормалар, беріктілігі көп жағдайда адамның адамгершілік түсініктері мен
анықталатын, отбасы, неке қатынастарының барлығына қатысты қолданылады. Осы
себептен де неке - отбасы қатынастары саласында мораль (өнеге) ықпал ету
радиусымен ерекшеленеді.
Неке – отбасы нормаларының ерлі-зайыптылардың, ата-аналардың,
балалардың қатынастарына ықпал етуінің тарлығы, ең алдымен, барлық неке –
отбасы қатынастырын мемлекеттік мәжбүрлеуге тәуелді ету мүмкін еместігімен
түсіндіріледі.
Неке – отбасы нормалардың ерекше белгісі ретінде олардың аз
деңгейіндегі диспозивтілігі жатады. Неке – отбасы нормаларында қандай
әрекеттерге тиым салынады немесе, керісінше, рұқсат етілетіндігі нақты
белгіленген. Мысалы, некеге тұрауға біреуі болса да, басқа тіркелген некеде
тұрған адамдардың арасында жол берілмейді. Неке және отбасы туралы заң
белгілі бір іс-әрекеттерді жүзеге асыруға рұқсат бергенде (ерікті тәртіппен
әкелікті белгілеу, баланы асырап алуға), отбасы құқығы нормаларын қолдануда
үлкен еркінділік беріледі. Бірақ мұнда да белгілі бір талаптарды сақтау
қажет (ерікті тәртіпте әкелікті белгілеу үшін анасының рұқсатын алу, бала
асырап алуға ата-аналардың келісімі т.с.с.), бұлар, әрине, жүріс-тұрыс
түрін (вариантын) таңдау мүмкіндігін шектейді. Егер доминант мораль
нормалары болған кезде, онда, ойлаған мақсатқа жету үшін тура кедергілер
болмайды, қоғамдық келіспеушілктер ғана болуы мүмкін.
Қарастырылған құқық нормасы мен мораль нормасының ұқсас белгілері мен
айырмашылықтарымен қоса, олар бойынша біртұтас емес пікірлер де кездеседі.
Құқық және мораль нормасын анализ жасау кезінде, құқықтық нормалар
көбінесе адамның санасымен, ал моральдық нормалар – оның сезімдерімен,
эмоцияларымен байланысты екендігіне көңіл бөлінеді[15].
Кеңес кезеңіндегі неке, отбасы мәселелеріне арналған еңбектерде,
көпшілік некеге тұру махаббат сезімінің болуынан екендігін дәлелдейтін
сандық мәліметтер келтірілген. Тек махаббат қана емес, сонымен қатар,
құштарлық, құрметтеушілік және өзге де ізгі сезімдер, некеге тұруды
реттейтін, отбасы құқығы нормаларын қолдануға итермелеген. Некені бұзу
тікелей түрде сезімдермен байланысты.
Балаларды тәрбиелеуге байланысты құқықтар мен міндеттерді жүзеге
асырған кезде ата-аналар ең алдымен ақыл-парасат дәлеледерін басшылыққа
алады. Мұнда да балаға деген махаббат басты орында тұр. Ал ол жоқ болған
кезде, әдетте, ата-аналық құқықтарын теріс пайдалану, ата-аналық
міндеттерін орындамау жөнінде айтуға тура келеді.
Құқық нормасы мен мораль нормасын айыратын белгінің бірі – бұл олардың
абстракция деңгейі. Құқықтық нормалар, күнделікті өмірімен аз байланысты
болғандықтан, мораль нормаларына қарағанда абстракцияға көбірек ие деген
кең таралған түсінік бар. Мүліктік емес сипаттағы отбасы құқығы нормаларына
қатысты айтылған пікір қарсылық білдіреді ерлі-зайыптылардың және өзгеде
отбасы мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін күнделікті жүзеге асыру мен
байланысты оқиғалар, барлық шын мәнінде болып жатқанын құрамдас бөлігі
болмай ма отбасында күннен-күнге іске асырылатын қылықтар. Және іс-
әрекеттер құқықтық деп қабылданбайды. Мораль нормаларының негізінде жатқан
жақсылық, зұлымдық, ар, арсыздық және т.с.с. түсініктер, сөзсіз неғұрлым
жоғарғы деңгейдегі абстракцияға ие. Көптеген отбасы құқығы нормалары
дерексіз сипатта болады. Алайда олардың басым көпшілігі нақты анықталынған
тұлғаларға арналған дәл ережелерді қарастырады: неке тұрушылар, некені
бұзушылар, отбасылық – құқықтық міндеттерді жүзеге асырушылар. Сонымен
мораль нормаларымен салыстырғанда құқықтық нормалар үлкен абстрактілікке ие
деген пікір өзінің растығын таппады.
Біз мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің ара-
қатынасын, құқық пен моральдық нормалардың ара-қатынасын жоғарыда жан-жақты
қарастырып өттік ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері де бұдан тыс
қалмайды сонымен қатар, бізге ерлі-зайыптылар арасындағы жеке қатынастар,
олардың арасындағы мүліктік қатынастарға қарағанда үлкен орын алатындығы
және маңызды роль атқаратындығы белгілі. Дегенмен, тағы қайталап өтсек
артықшылығы болмайды, досттық, махаббат, бір-біріне деген сүйіспеншілік пен
жауапкершілік қатыныстары құқықпен реттеу келе бермейді. Құқықтық реттеуден
ерлі-зайыптылардың күнделікті өміріндегі қатынастарының көпшілік бөлігі
қалып қояды. Сондықтан ерлі-зайыптылар арасындағы қатынастарды реттеуде
жеке қатынастарға мүліктікке қарағанда аз орын беріледі.
2-бөлім. Ерлі-зайыптылардың (өзiндiк) жеке құқықтары
2.1. Мазмұны түрлері және құқықтық ерекшелігі мен мәні.
1998 жылы 17 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы туралы Заңның 6-тарауы ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен
міндеттеріне арналып 2-баптан турады. 29-бап ерлі-зайыптылардың отбасындағы
теңдігі мәселесіне арналса, 30-бап ерлі-зайыптылардың тек таңдау құқығына
араналған. Ал осы тараудағы 28-бапта ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттерінің азаматтық хал актілерін жазу органдарында некеге тұру
мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайтындығы бекітілген. Салыстырмалы
түрде айта өтсек, осы Заңның алдындағы Қазақ ССР-нің неке және семья
туралы Кодексіндегі ерлі-зайыптылардың (бұл кодексте ерлі-зайыптылар деген
ұғым жұбайлар сөзімен, ал жеке құқықтары деген сөз өзіндік праволары мен
міндеттері деген сөздермен берілгендігі белгілі) жеке құқықтары олардың
мүліктік құқықтары мен міндеттерімен қатар жеке міндеттерімен қатар бесінші
тарауда бірге қарастырылған. Және онда олардың жеке міндеттері туралы
мәселе ерекше айтылмай, тек тең правомен пайдаланып, міндеттерінің бірдей
болатындығы ғана бекітілген[16].
Дегенмен, мәселе баптардың немесе олардың жеке тарау болып берілуінде
емес. Сонымен қатар жеке мүліктік емес құқықтар отбасы құқығы нормаларымен
бекітілгенімен, көптеген жағдайда олар нақтылы заңи нормалар емес, тек
декларация-нормалар қызметін ғана атқарады, өйткені мұндай құқықтарды
бұзғаны үшін санкция қолдану мүмкін емес. Мұнда ең басты мәселе ерлі-
зайыптылардың отбасы өміріндегі сұрақтарды шешуі кезіндегі теңдігін
бекітетін нормалар туралы болып отыр. Мұнда ескере отыратын жағдай,
декларация-нормалар ешқандай құқықтық құндылыққа ие емес деген түсінік
болмауы тиіс. Өткені, біріншіден, моральдық нормалардың құқықтық деңгейге
теңестірілуі арқылы, мемлекеттің отбасылық құқықтық саясаты жария
етілінеді, екіншіден, олар жүріс-тұрмыстың белгілі бір эталонның
қалыптастырады және бұл өз кезеңінде тәрбиелік маңызға да ие болады[17].
Сонымен қатар, ерлі-зайыптылардың жеке тұлғалары мен міндеттері ерлі-
зайыптылардың жеке тұлғаларымен тығыз байланысты, олар бөлінбейді және
ажыратылуы мүмкін емес. Бұған ерлі-зайыптылардың бірге немесе бөлек
тұрғандығы әсер етпейді.
Жұбайлардың әрқайсысы жеке құқықтарды өздерінің қалауы бойынша дербес
қолданады.
Атап өтер ең маңызды нәрсе, ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен
міндеттері олардың арасындағы өзіндік келісімдері арқылы өзгертілуге немесе
тоқтатылуға жатпайды. Сондай-ақ олар неке шартының, сонымен бірге қандай да
бір мәселелердің пәні бола алмайды. Бұл ерлі-зайыптылардың отбасындағы
негізгі қағидасы, ал бұл қағида өз кезегінде олардың теңдігінің мүлтіксіз
сақталуын қамтамасыз етеді және ерлі-зайыптылардың бірінің құқықтары мен
беделінің қандай да бір дәрежеде болса да келісім арқылы кемітілуіне жол
бермейді.
Неке және отбасы туралы Заңда бекітілген ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтары мен міндеттерінің көпшілігі, оларға некеге тұрғанға дейін-ақ
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес кез келген адамға жеке
тұлға ретінде тиесілі болады. Ал некеге тұру ерлі-зайыптылардың құқықтарын
ешбір шектемейді. Сонымен бірге мезгілде некені мемлекеттік тіркеуден
өткізгеннен кейін осы, тектес құқықтар ерлі-зайыптылардың субъективті
отбасылық құқығы санатына енеді, өйткені енді бұлар отбасылық құқықтырды
қорғау сотпен азаматтық іс жүргізу тәртібімен жүзеге асырылса, кей
жағдайларда Неке және отбасы туралы Заңға сәйкес мемлекеттік органдар мен
немесе қорғаншы және қамқоршы органдармен жүзеге асырылады[18].
Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес жеке құқықтары мен міндеттері ең
алдымен Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 2-тармағында
бекітілген: ешкім шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік,
жыныстық, нәсілдік, ұлттық, тілдік, дінге деген қатынасы мен наным-
сеніміне, тұрғылықты жері мен басқа да жағдайларына байланысты
кемістілушікке жатпайды, деген нормасына негізделініп, бастау алады.
Сонымен қатар осы баптың 1-тармағында адамдардың заң мен сот алдында
теңдігінің бекітілуі де ерлі-зайыптылардың отбасылық қатынастарына да
қолданылатындығы айқын. Патшалық Ресей кезеңінің Ресей заңдарымен Ресейдегі
және оған тәуелді елдердегі әйелдер теңдігінің отбасылық құқықтағы негізгі
қағида ретінде танылмауын, белгілі ғалым-құқықтанушылар санап, ерлі-
зайыптылрдың отбасындағы теңдігін заңдармен бекітілуін ұсынған болатын.
Мәселен, Г.Ф. Шершеневич былай деп атап көрсетеді, әрбір азаматтық жеке
тұлғасының бостандығын оның қандай да бір топқа және жынысқа жататындығына
қарамастан тани отырып, ерлі-зайыптылардың мүліктік және жеке қатынастарда
теңдігі мен дербестігін, олардың некеге тұрғанға дейінгі болған теңдігі мен
дербестігі дәрежесінде қарастыруымыз қажет. Неке ерлі-зайыптылардың
жағдайына ешқандай әсер етпеуі керек, яғни олардың арасындағы құқықтық
қатынастар бір-біріне бөтен, басқа тұлғалар арасындағы қатынас секілді
болуы қажет.
Неке және отбасы туралы Заңның Ерлі зайыптылардың теңдігі, деп
аталатын 29-бабына сәйкес, ерлі-зайыптылардың отбасындағы теңдігі, соның
ішінде, ерлі-зайыптылардың тең құқықтарды пайдалануы және тең міндеттер
атқаруы (Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңның 29-бабының
тармақтары) төмендегі сұрақтарды қамтиды:
1. ерлі-зайыптылардың әрқайсысының қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерін
таңдау еркіндігін;
2. ана, әке болуды, балаларды тәрбиелеуді, оларға білім беру мәселелері
мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылардың бірлесіп
шешуін;
3. ерлі-зайыптылардың отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және
өзара көмек негізінде құруын, отбасының игілігі мен нығаюына
жәрдемдесуін, өз балаларының денсаулығына, өсіп жетілуіне және олардың
әл-ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндеттерін.
Отбасы өмірінің мәселелерін шешуге сырттай араласуға, соның ішінде
жақын туыстардың және биліктік өкілеттіліктерге ие құрылымдардың
(мемлекеттік билік органдарының, кәсіпорындар, мекемелердің басшыларының)
араласуына жол бермеуі керек. Біз өзіміздің өткен тарихымыздан
білетініміздей, коммунистік партияның жергілікті ұйымдары мұндай
мәселелерді назарынан тыс қалдырмай, тіпті отбасының ішкі мәселелерін
партиялық жиналыстарда қараған кездер де болған. Ал демократиялы, зайырлы
қоғамда отбасы үшін маңызды болып табылатын барлық мәселелер ерлі-
зайыптылардың өзара түсінушілік және еріктілік, теңдік қағидалары негізінде
шешілуі қажет.
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабы өз
мазмұны бойынша, Қазақстан Республикасы Конституциясының 14, 21, 24-
баптарының, Адам құқықтарының жалпыға бірдей Деклорациясының 16-бабының,
Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы Конвенцияның
12-13, 15, 16-баптарының[19], сондай-ақ Пекин декларациясы мен басқа да осы
тектес халықаралық құжаттардың талаптарына толығымен жауап береді деуге
болады. Осы арқылы Қазақстан Республикасы заңдарының халықаралық-құқықтық
құжаттарға сәйкестендірілу тенденциясы да бекітіле түседі.
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабының 2-
тармағына сәйкес ерлі-зайыптылардың әрқайсысы
қызмет, кәсіп түрін және тұрғылықты жерін таңдауға ерікті және бұл норма
Конституцияның 24-бабымен жарияланған еңбек ету бостандығы, қызметі мен
кәсіп түрін еркін таңдау құқығы талаптарына сәйкес келеді.
Мұнда, ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзінің бейімділіктерін,
мүдделерін, шығармашылық мүмкіндіктері мен білімін басшылыққа ала отырып
еңбек қызметінің түрін дербес таңдайды. Сондықтан кәсіп түрін таңдау
кезінде ерлі-зайыптылардың біреуінің келісімі немесе келісім бермеуі
ешқандай құқықтық маңызға ие бола алмайды. Кәсіп немесе қызмет түрін
таңдауда қойылатын шектеулер тек жалпы сипатта болуы мүмкін. Мысалы:
қабілеттілікпен, табиғи дарынымен, қандайда бір қызметпен айналысу үшін
қажетті болатын кәсіптік даярлықпен және тағы да осы секілді талаптармен
байланысты қоғамда қалыптасқан шектеулер. Дегенмен ерлі-зайыптылардың
бірінің қызмет және кәсіп түрін таңдауы секілді жеке құқығы қандай да бір
дәрежеде екінші жұбайдың немесе тұтасымен алғанда отбасының мүдделеріне
әсер ететіндігі белгілі, сондықтан мұндай мәселені олардың бірлесіп
талқылап шешкені жөн. Бірақ кәсіп қызмет түрін таңдауды жұбайлардың бірі
екінщісіне тек кеңестер мен ұсыныстар беру жолымен ғана әсер етуі алады.
Ал түптеп келгенде соңғы шешімді қабылдау құқығы жұбайлардың
әрқайсысына жеке тиесілі құқық болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының қызмет, кәсіп түрін еркін таңдауға
құқылы. Бұл теңдік қамтамасыз етілмеген болар еді, егер де әйелге
мемлекеттің, барлық аясында, шаруашылық, мәдени және қоғамдық-саяси өміріне
араласуына ерлермен теңдей құқықтармен қамтамасыз етілмеген болса.
Құқықтың барлық дерлік салаларында осы теңдікті бекітетін және
қорғайтын нормалар бар. Еңбек заңдарының нормалары әйел еңбегін зиянды
жағдайларда жұмыс жасауға пайдалануға тыйым салсды, жүкті әйелдер үшін
белгілі бір жеңілдіктер береді. Еңбек және отбасы құқықтарының нормалары
әйелдердің жүктілік кезеңіне және бала тууына байланысты демалысқа кепілдік
береді. Қылмыстың құқық нормалары әйелді оның жүктілік себебі бойынша
жұмысқа қабылдаудан бас тартқан немесе жұмыстан негізсіз босатқан немесе үш
жасқа дейінгі баласы бар әйелді нақ сол себептен жұмысқа қабылдаудан
негізсіз бас тартқан немесе жұмыстан босатқан үшін қылмыстық жауаптылық
көзделген.
Қоғамның қазіргі даму сатысында, демократиялық және құқықтық мемлекет
құру барысында әйел адамға деген қатысты құқықтар мен бостандықтар маңызды
роль атқарады. Көптеген мемлекеттерде немесе белгілі бір мемлекеттік
басқару нысанасының кезеңдерінде әйелдердің құқықсыз тұлға ретінде
есептелініп, олардың құқықтары мен бостандықтарының елеулі шектелгендігі
белгілі. Әйелдердің негізгі мамандығы мен атқаратын негізгі функциялары тек
үй-шаруашылығы жұмыстары болды. Ал өркениеттің және ғылыми-техникалық
прогрестің ары қарай дамуы, сондай-ақ жаңа қоғамдық қатынастардың
қалыптасуы әйел адамдардың қызметтік жане саяси ортаға біртіндеп енуіне
алып келуде. Сондықтан бүгінгі күнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1-бөлім. Ерлі–зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінiң түсiнiгi. 4
1.1 Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың түсiнiгi мен ара –
қатынастары 4
1.2 Отбасы құқығы мен мораль нормаларының мүліктік емес қатынастарды
реттеудегі алатын орны 11
2-бөлім. Ерлі-зайыптылардың (өзiндiк) жеке құқықтары 15
2.1. Мазмұны түрлері және құқықтық ерекшелігі мен мәні. 15
ҚОРЫТЫНДЫ 32
Пайдаланған әдебиеттер 34
КІРІСПЕ
Отбасының адам өмірінде алатын ролі мен маңызына баға жеткізу өте
қиын. Отбасы – күрделі қоғамдық құбылыс. Ерлі-зайыптылардың, ата –
аналардың, балалардың және басқа да мүшелері арасындағы өзара қарым –
қатынастардың жиынтығын білдіреді. Ф. Энгельс, отбасының қоғамдық
маңыздылығын сипаттай келе, ... қазіргі заманғы қоғам – ол жаппай жеке
отбасылардан тұратын бүтін бір дене, ал отбасы соның молекулалары
сияқты,[1], деп жазды. Қоғамның өмірге төзімділігі оның бастапқы
организмдері – отбасының жағдайына белгілі бір бағаныштылықта болады.
Азаматтардың жеке және қоғамдық мүдделері үйлесімді бірігетін отбасы
туралы қамқорлық мемлекетіміздің маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Сол себептен де Қазақстан Республикасының Конституциясының 27 – бабында
неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады деп
атап көрсетілген.
Неке және отбасы туралы заңы ерлі – зайыптылардың, балалардың және
басқа да отбасы мүшелерінің өзара құқықтары мен міндеттерін белгілей
отырып, өзара сүйіспеншілік және бірін бірі құрметтеу қатынасына
негізделген, тең құқықты отбасын құруға жағдай жасауға бағытталған. Заңның
басты міндеттері мораль (өнеге, адамгершілік) қағидасына негізделген
отбасын нығайту және ана мен бала мүддесін мейлінше жоғары дәрежеде қорғау
болып табылады.
Отбасы, сонымен қатар, моральдың (өнеге) әсер ететін маңызды ортаның
бірі болып есептеледі. Отбасының қоғамына кірген және осы ерекше
коллективтің мүшелері болып табылатын тұлғалардың арасында көп жағдайда
өнеге нормаларымен реттелетін әр түрлі қатынастар пайда болады. Бұған
ерлі–зайыптылардың өзіндік құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруға
байланысты туындайтын жеке мүліктік емес қатынастарды жатқызамыз. Мүліктік
емес қатынастардың ерекшелігі көбінесе қоғамда болып жатқан өзгерістерге
байланысты.
Әйелдердің қоғамға пайдалы еңбек аясына белсенді араласуын, олардың
теңділігінің нақты қамтамасыз етілуі отбасы ішіндегі байланыстарды,
ерлі–зайыптылар арасындағы, ата – аналар мен балалар арасындағы
қатынастарды одан әрі күрделендіре түсті. Осыдан келіп неке және отбасы
заңнамаларының мүліктік емес отбасылық қатынастардың реттеуші ретінде ролі
күшейді.
Ерлі – зайыптылардың өзіндік құқықтары мен міндеттері жөніндегі
мәселеге арналған бұл жұмыста әйелді ана ретінде анықтайтын жағдайларға
(ана мен бала мүдделерін қорғау, көп балалы және жалғыз басты аналарға
көмек, әйелдің жүктілігіне байланысты демалыстар беру, әйелдердің еңбегін
қорғау) ерекше тоқталмаймыз, дегенмен бұл жағдайлар отбасындағы әйелдің
жағдайын анықтауға да үлкен роль атқарады. Олар әйелдің тәуелсіздігін және
дербестігін қамтамасыз етеді, қоғам өміріне белсенді түрде қатысу
мүмкіндігіне кепілдік береді.және оның үстіне әйелдің отбасындағы
міндеттерін орындауна, бала тәрбиесіне қатысуына зиян келтірмейді.
Конституция және барлық заңдар әйелге тек теңдік қана қамтамасыз
етілмегенін, сонымен қатар, ана ретінде ерекше қорғау берілгендігінің айқын
дәлелі бола алады.
Жекеге жұбайдың жеке мүддесін қозғайтын, құқықтар мен міндеттер
жатады. Олардың негізін отбасы қатынастарының қатысушылары ретінде жұбайы
мен зайыбының жеке өміріне қатысты, мемлекет мақұлдаған іс-әрекеттер
құрайды. Олар Қазақстан Республикасының Конституциясының 18 – бабында
көзделген (әкімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен ар намысының қорғалуына) құқықтарымен тығыз
байланысты. Алайда, бұл байланыстың едәуір күрделі сипаты бар, өйткені
отбасының беріктілігі көп жағдайда ерлі – зайыптылардың бір – біріне деген
ізгі сезімдерінің болуына, өзара сенімге байланысты болып келеді.
Ерлі – зайыптылардың:
o Оларды иеленушілерден ажыратылмайды;
o Олардың иемнушілердің еркі бойынша ажыратылмайды;
o Қандай да бір мәліметтердің пәні бола алмайды;
o Ақшалай эквивалентті болмайды.
Ерлі-зайыптылардың өзіндік – құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруы
теңдік қағидасына негізделеді. Бұл қағида ерлі-зайыптылардың отбасының ішкі
мәселелерін өзара келісім бойынша шешу қағидасымен тығыз байланысты. Неке
және отбасы заңында көзделген жеке құқықтар мен міндеттер
ерлі–зайыптылардың осы құқықтарын паритетті бастамаларда жүзеге асыруына
бағыт береді.
Жеке құқықтық қатынастардың мүліктіктен айырмашылығы экономикалық
мазмұнының болмауы және материалдық сипатқа ие еместігінде. Жеке
құқықтардың көлемі, мазмұны, сипаты отбасылық құқық қатынастардың
қатысушылары ретінде ерлі-зайыптылардың құқықтық жағдайын айқындайды. Ерлі-
зайыптылардың арасындағы жеке қатынастар адамгершілік нормалармен, әдет-
ғұрыптармен, сонымен бірге, ерлі-зайыптылардың әрқайсысында қалыптасқан
отбасы өмірінің тәртібі туралы түсініктермен реттеледі.
1-бөлім. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінiң түсiнiгi.
1.1 Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың түсiнiгi мен ара –
қатынастары
Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері мәселесін өз алдына
дербес қарастырмас бұрын, оның ерлі –зайыптылардың мүліктік қатынастарымен
ара – қатынасын анықтап, ара – жігін ашып алған жөн. Ғылыми және өзге де
әдебиеттерде бұл салалардың ара – жігін ашу мәселесі әлі күнге дейін қызу
талқыланып және әр қилы көзқарастарға ие болып келуде. Алайда ғалымдардың
барлығы дерлік, отбасы құқығымен реттелетін қатынастардың басты ерекше
белгісі ретінде, оның жеке мүліктік емес қатынастарға негізделетіндігін
болып қарастырады және мүліктік қатынастардың жеке қатынастарға тәуелді
және одан туындайтын сипатта болатындығын мойындайды.
Мұндағы мүліктік қатынастардың жеке қатынастарға тығыз байланыстылығы,
мүліктік қатынастардың, бұл қатынастарға тән емес ерекше белгілерге ие
болатындағымен түсіндіріледі. Осы пікірмен, отбасы құқығын азаматтық
құқықтың құрамдас бөлігі ретінде қарастырушылардың белді өкілі О.С. Иоффе
де келісе отырып, бірақ азаматтық құқықта да жеке қатынастардың ара
қатынасында тәуелді немесе бағынышты, туынды деген сөз тіркестерін
қолданудың қате екендігін және жеке оған өзінің қарсылығын білдірді[2].
Біздің пікіріміз бойынша О.С.Иоффенің бұл тұжырымы сол кезеңдегі
көзқарастардың ішіндегі бүгінгі күнде маңызын жоймаған, керісінше, арта
түскен ретінде қарастырылуы қажет.
Өткен кеңестік кезенде отбасылық қатынастарды құқықтық реттеу, осы
белгісі бойынша капиталистік елдердегі отбасылық қатынастарды реттеуге
қарсы қойылды. Ол мемлекеттердегі отбасылық қатынастардың азаматтық
құқықтың пәніне енуін.
Мүліктік элемент басым үлеске ие, сондықтан отбасылық қатынастар
азаматтық құқықтың пәніне кіреді деп есептелінеді.
Мәселен, А.М.Белякова: буржуазиялық қоғамдағы отбасылық қатынастарды
реттеудегі ерекшеліктердің бірі, айрықша жағдайларды қоспағанда,
буржуазиялық мемлекеттерде арнайы некелік-отбасылық немесе азаматтық
заңдармен реттелінуін, кеңестік ғалымдар ондағы заңдардың жоқтығы.
Отбасылық-некелік қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтық нормалар
органикалық түрде азаматтық заңдарға еніп, оның ажырамас бөлігін құрайды.
Бұл кездейсоқ құбылыс емес. Буржуазиялық қоғамда бұл заңдылық. Өйткені
буржуазиялық қоғамдағы отбасылық реттелінуіне басты назарды аударады, деп
көрсете отырып, ол мұның капиталистік елдерде отбасылық қатынастарды
реттеудің негізгі құқықтық қайнар көзі азаматтық кодекс болып
табылатындығымен бекіте түседі[3].
Ал Н.В.Рабинович: Кеңестік социалистік құқықта негізгі маңызға жеке
қатынас ие. Кеңестік құқықтың буржуазиялық құқыққа түбірлі қарама-қайшылығы
осы жерден көрінеді, оларда құқық ең алдымен ерлі-зайыптардың мүліктік
қатынастарын реттеуге бағытталынған, яғни мұндағы мақсат әйелінің мүлкіне,
тапқан табысына иелік ету үшін оны күйеуіне бекітіп беру[4], деп біржақты
жаңсақ тұжырымды келтіреді.
Жоғарыдағы көзқарастарды талдар болсақ, отбасы құқығындағы мүліктік
және жеке қатынастардың басымдылығы туралы пікірлердің қайсысы шындыққа
сәйкес келеді?
Егер жеке және мүліктік қатынастардың ара-қатынасы туралы айтқанда,
оны әлеуметтік институт ретінде қарастырсақ бұл салыстыруға келер, мүмкін
даусыз және әділ болар, бірақ отбасылық құқықтағы бұл ара-қатынас туралы
айтар болсақ, барлық жағдай керісінше көрінеді. Мәселе мынада, отбасында
орын алатын көптеген мүліктік емес жеке қатынастар құқықпен реттелінбейді,
тіпті құқықпен болашақта да реттелінуі мүмкін емес және бұл көзқарасқа
ешкім аса дау айта алмайды. Демек, отбасылық қатынастардың тек елеулі
бөлігі ғана құқықпен реттелінуге жатады және мұндай пікірге кеңестік
кезенге дейінгі, кеңестік өмірмен аз байланысты болғандықтан, мораль
нормаларына қарағанда абстракцияға көбірек ие деген кең таралған түсінік
бар. Мүліктік емес сипаттағы отбасы құқығы нормаларына қатысты айтылған
пікір қарсылық білдіреді.
Ерлі-зайыптылардың және өзге де отбасы мүшелерінің құқықтары мен
міндеттерін күнделікті жүзеге асырумен байланысты оқиғалар, барлық шын
мәнінде болып жатқанның құрамдас бөлігі болмай ма? Отбасында күнмен күнге
іске асырылатын қылықтар және іс-әрекеттер құқықтық деп қабылданбайды.
Мораль нормаларының негізінде жатқан жақсылық, зұлымдық, ар,
арсыздық, және т.с.с. түсініктер, сөзсіз, неғұрлым жоғары деңгейдегі
абстракцияға ие көптеген отбасы құқығы нормалары дерексіз сипатта болады.
Алайда олардың басым көпшілігі нақты анықталынған тұлғаларға арналған дәл
ережелерді қарастырады: неке туралы, некені бұзушылар, отбасылық-құқықтық
міндеттерді жүзеге асырушылар. Сонымен, мораль нормаларымен салыстырғанда
құқықтық нормалар үлкен абстрактілікке ие деген пікір өзінің растығын
таппады.
Біз мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің ара-
қатынасын, құқық пен моральдық нормалардың ара-қатынасын жоғарыда жан-жақты
қарастырып өттік. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері де бұдан тыс
қалмайды. Сонымен қатар, бізге ерлі-зайыптылар арасындағы жеке қатынастар,
олардың арасындағы мүліктік қатынастарға қарағанда үлкен орын алатындығы
және маңызды роль атқаратындығы белгілі.
Дегенмен, тағы да қайталап өтсе артықшылығы болмайды, достық,
махаббат, бір-біріне деген сүйіспеншілік пен жауапкершілік қатынастары
құқықпен реттеуге келе бермейді. Құқықтық реттеуден ерлі-зайыптылардың
күнделікті өміріндегі қатынастарының көпшілік бөлігі қалып қояды. Сондықтан
ерлі-зайыптылар арасындағы қатынастарды реттеуге жеке қатынастарға
мүліктікке қарағанда елеулі аз орын беріледі. Отбасының ішкі және сыртқы
мүліктік қатынастарының шеңберін анықтау ғана құқықтың жалғыз мүмкін
болатын міндетін құрайды [5].
Демек отбасылық құқықта, азаматтық кұқық секілді көбінесе мүліктік
қатынастарды реттейді және бұл ең алдымен қатынастардың құқықпен реттеліну
икемділігіне байланысты жүзеге асады. Яғни, құқықтың "ішкі рухани әлеммен
емес, тек сыртқы әлеммен ғана ісі бар". Сонымен қатар, "жеке құқықтық
қатынасты ері мен әйелінің өнегелік нормаларға негізделген жеке өзара қарым-
қатынасынан ажыратып қарау қажет[6]. Өйткені ерлі-зайыптылар қатынастарының
аясы кең және жан-жақты сипатқа ие екендігі белгілі. Онда құқық пен
өнегелік нормалардың байланысы айқын көрінеді.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, ерлі-зайытылардың барлық жеке қатынастары
құқықтық реттелінуге жатпайтындықтан олардың елеулі бөлігі моральдық
нормалармен реттелініп, бұл ең алдымен оның "терең" жеке сипатқа ие болуы
салдарынан барлық жағдайда құқықпен әсер етудің пәні бола алмайтындығымен
түсіндіріледі.
Дегенмен, 1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының жаңа
Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) қабылдануына байланысты, отбасылық және
азаматтық құқықтарымен реттелінетін жеке мүліктік емес қатынастар өз
құрамдары бойынша сәйкес келе ме деген сұрақ туындауы заңды. Азаматтық
кодекстің 1-бабы 2-тармағында мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік
емес жеке қатынастардың азаматтық заңдармен реттелітіндігі, өйткені олардың
заң құжаттарында өзгеше көзделмегендігі, не мүліктік емес жеке қатынастар
мәнінен туындамайтындығы бекітілген. Осы жерде салыстырмалы түрде айта
кетер маңызды жағдай, Ресей Федерациясының жаңа Азаматтық кодексінде
мүліктік қатынастарға байланысты жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық-құқықтық реттеу пәнінен алып тасталынған. Оның 2-бабы 2-
тармағында, "материалдық емес игіліктер азаматтық құқықпен қорғалады, егер
бұл игіліктердің мәнінен басқа жағдай туындамаса", деп қана көрсетіледі.
Ресей Федерациясының 1995 ж. қабылданған Азаматтық кодексіне берген
түсініктемеде де М.И.Брагинский мұны былайша түсіндіреді: "кодекс авторлары
азаматтық құқық мүліктік емес қатынастар объектілерін реттемейді, тек
қорғайды, деген көзқараста болды"[7]. Мәселені осылайша шешудің өте даулы
екендігі белгілі. Біздің ойымызша, біріншіден, кез-келген құқық саласы
объектіні емес, оның себебінен пайда болатын қатынастарды қорғайды.
Екіншіден, азаматтық-құқықтық реттеу пәнін тарылту арқылы, азаматтық
құқықтың азаматтық-құқықтық жағдайды қалай реттейтіндігін түсіндіру мүмкін
емес[8] Құқық қабілеттілігін, әрекет қабілеттілігін, оны шектеуді реттеуге
байланысты қатынастар мүліктікпен байланысты емес жеке мүліктік емес
қатынастар болып табылады. Азаматтық құқық оларды тек қорғамайды, сонымен
қатар реттейді де. Демек реттеу және қорғау теориясының жақтастары
арасындағы келіспеушіліктердің мәніне назар аудармасақ, жоғарыда
келтірілген қорытындыларды неке-отбасылық құқықпен реттелінетін жеке
қатынастардың көпшілігіне қолдануға болады.
Сонымен бірге отбасы құқығында ұзақ уақыт бойына, отбасы құқығы
мүліктік емес жеке қатынастарды реттемейді, тек мүліктік емес жеке
қатынастарды қорғайды деген теория орын алып келді. Ұлы қазан төңкерісіне
дейінгі орыс ғалымы В.А.Умовтың пікірі бойынша, құқық отбасылық-құқықтық
хал-ахуалардың (неке, туыстық, балағып алу және т.б.) тек сыртқы шектерін
бекітеді, оның құқықтык, аядап тыс жатқан ішкі табиғатын реттемейді. Бұл
хал-ахуалдар мүліктік қатынастарға әсер етеді және сол себепті құқық пәніне
енеді, ал бұл олардың тек басталуы мен тоқтатылуын анықтайды. Демек, бұл
көзқарас бойынша, құқықпен тек отбасылық қатынастардың пайда болуы мен
аяқталуының шектері ғана бекітіледі, ал қатынастардың мәніне оның еш қатысы
жоқ.
Отбасындағы жеке қатынастардың көпшілігінің құқықпен реттеліну
мүмкіндігімен К.Д.Кавелин де келіспейді. Оның пікірінше, құқықтық реттеу
тек осы қатынас субъектілерімен отбасының басқа мүшелерінің құқығы
бұзылғанда ғана қажетті болады. Яғни, құқық бұл қатынастарды олар
бұзылмаған кезде реттемейді, тек оның бұзылғаны кезінде ғана қорғайды. Бұл
көзқарас қазіргі уақытта қалыптасқан отбасы құқығы саласындағы қорғау
теориясына өте ұқсас. Оның пікірінше, бұзылған түрдегі қатынас отбасылық-
құқықтық болудан қалады, өйткені "барлық заңилылық мәні бойынша
бірікітіруге қарағанда, көбірек бөледі немесе өзі бөлек немесе жеке
нәрселерді сыртқы күйде ғана біріктіреді. Заңи анықтама отбасы жоқ жерде
ғана жүреді, - өйткені отбасылық одақ пен заңи анықтама бір-бірін өзара
жоққа шығарады"[9].
Кеңестік кезеңдегі ғалымдардың ішінен мүліктік емес қатынастардың
құқықпен реттелу шектерін О.С.Иоффе бәрінен дәл анықтады деуге болады. Оның
пікірінше "заңи нормалардың объектинті мүмкіндіктері елеулі шектеулі,
өйткені бұл қатынастар сыртқы бақылауға көнбейтін, ішкі дүниенің әсерлеріне
байланысты". Сондықтан, егер отбасылық мүліктік қатынастар үшін заң
құқықтық реттеудің жалпы режимін енгізсе, ал отбасы мүшелерінің жеке өзара
қарым-қатынасына арналған заңи нормалар оның тек жекелеген жақтарын ғана
қамтиды[10]. О.С.Иоффе отбасылық құқықтың пәнін анықтай келе, басты назарды
мына тұжырымға әкеліп тірейді: "Отбасылық құқық – бұл мемлекеттің
бақылауында бола алатын шекте жеке және мүліктік қатынастарды реттейтін
заңи нормалар жиынтығы..."[11].
Демек, қорытындылай келе мынадай ұйғарымға келуге болады, жеке
қатынастар саласында құқық олардың тек сыртқы шектерін, яғни олардың
бастаулы мен аяқталуын ғана анықтайды: некеге тұру шарттарын, некенің
тоқталуын, әкелікті анықтауды, ата-аналық құқықтан айыруды және т.б.
Сонымен қатар, құқық жалпы императивті тыйым салуларды, өз мазмұны бойынша
құқықтық реттеу аясынан тыс жатқан, жеке отбасылық қатынастар жүзеге асатын
жалпы шеңберді бекітеді. Мәселен заңменен балаларды тәрбиелеудің нысандары
мен тәсілдері анықталмағанымен. бұл құқықтарды киянаттылықпен пайдалануға
тыйым салынады. Ал ерлі-зайыптылардың жеке мүліктік емес қатынастары
құқықпен бұдан да аз реттелінген. Шындығында, құқықтың ерлі-зайыптылар
арасындағы өзара қарым-қатынасын, олардың бір-біріне деген сүйіспеншілігін
реттемейтіндігін және реттей алмайтындығына біздің көзіміз анық жетеді.
Сондықтан бұларды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерін құқық еш уақытта игере
алмайды. Осы себепті, олардың ерлі-зайыптылардың мұндай құқықтарына
байланысты бекітілген жалпы шегі жоқ деуге болады.
Жоғарыда келтірілгендерді қорытындыласақ, олардың барлығы дерлік,
отбасылық құқықта мүліктік қатынастарға жеке қатынастарға карағанда кең
орын беріледі деген фактіні бекіте түседі. Демек, бұл ІІІындығында да
осылай болса, онда отбасылық құқықтың пәні толығымен азаматтық құқықтың
пәнімен сәйкес келмей ме деген сұрақ туындайды. Бұл екі салада да пәнінің
негізін мүліктік қатынастар құрап, ал жеке қатынастар оларда екінші орынға
шығып қалады. Бірақ бұл сұраққа толық жауап беру үшін ең алдымен отбасылық
қатынастар арнайы белгілерге ие емес пе, бұл оны азаматтық қатынастан
қаншалықты ерекшелендіреді деген мәселелерді анықтап алуымыз қажет,
осыларды анықтап алғаннан кейін ғана біз отбасылық құқықты дербес құқық
саласы ретінде қарастыра аламыз.
Біз отбасы кұқығымен реттелінетін мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтар мен міндеттер арасындағы ара-қатынасты мүмкіндігінше қарастырып
өттік. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері бұдан тыс қала алмайды.
Ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік емес жеке қатынастардың олардың
өмірінде елеулі роль атқарып, маңызды орын алатындығы сөзсіз және ол
мүліктікке қарағанда ерекше сипатқа ие. Дегенмен, жоғарыда аталып өткендей
ерлі-зайыптылар арасындағы барлық жеке қатынастар құқықпен реттеліне
бермейді. Мәселен, бір-біріне деген құрметтің, сүйіспеншіліктің, достықтың,
махаббаттың, жауапкершіліктің құқықтық реттелінуге жатуы мүмкін емес. Осы
себепті ерлі-зайыптылар өміріндегі көптеген қатынастар құқықтық реттеуден
қалып қояды да, мүліктік емес жеке қатынастарға құқықтық реттеуден
мүліктікке қарағанда елеулі аз тоқталып өтеді.
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері (жеке және мүліктік)
Қазақтан Рсспубликасының "Неке және отбасы туралы" Заңының 28-бабына
сәйкес, азаматтың хал актілерін жазу органдында некеге тұру мемлекеттік
тіркелген күннен бастап туындайды.
Дәстүрлі қазақ салттары, зайырлы және демократиялық қоғам жағдайында
отбасын құру және оны сақтаудың шешуші факторы болып, біздің ойымызша,
алдымен мүліктік дүние таным емес, рухани-мәдени дүниетаным түсуі қажет.
"Жеке құқықтар мен міндеттер ерлі-зайыптылардың рухани мүдделері мен
ынталары нәтижелерінде пайда болуы қажет".
Олардың ері мен әйелі арасындағы өзара қарым-қатынастардың мүліктік
жағын көрсететін құқықтар мен міндеттерден айырмашылығы да осында. Сондай-
ақ жеке мүліктік емес қатынастардың некелік одақтың мығымдылығының негізін
құрайтындығы және ерлі-зайыптылар арасындағы жетекші орын алатындығы
белгілі.
Осыдан ары қарай біз ерлі-зайыптылар арасындағы құқықпен реттеуге,
дәлірек айтсақ сыртқы шектері анықталуға жататын жеке мүліктік емес
құқықтар мен міндеттерді қарастырып, оларға қүқықтық баға беруге тоқталып
өтелік. Ерлі-зайыптылардың жеке мүлік емес құқықтары мен міндеттері "Неке
және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 6-тарауындағы 29-30-
баптарымен айқындалған. Мұнда бұл құқықтар мен міндеттердің көлемі мен
мазмұны анықталынған деуге болады. Осы заңның 28-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың құқықтары мен міндеттері, соның ішінде, жеке құқықтары мен
міндеттері азаматтық хал актілерін жазу органдарында некеге тұру
мемлекеттік тіркелген күннен туындайды.
Осы жерде тарихқа тағы да бір қайтып - оралсақ, қазақ қоғамында
отбасының жұптасып өмір сүруінің басталуы және бекітілуінің алғашқы кезеңі,
о бастан "қалыңмал" төлеген уақыттан басталатын болды деуге болады. Бул
туралы З.Кенжалиев былайша өте ұтымды тұжырым квлтіреді: "... міне, осы
кезде некелесудің және неке байланысты нақты қоғамдық қажеттілігінің ерекше
нысаны пайда бола бастайды, ерлі-зайыптылардың некелесуі реттелінеді.
Жұптасып отбасын құру үшін әр бір некені жеке тіркеу қажет болды. Бұл
процесс өзіндік маңызға ие болды және неке өмірінің өзге сатылары
ерекшеленді. Некелесу мен оны ресми тіркеудің стихиялы түрде қалыптасқан
алғашқы қоғамдық нысаны әйелді ұрлап әкету, келе-келе құдаласу, қалыңдық
пен күйеу баланың әке-шешелерінің оларды қосу жөніндегі келісімдері болды.
Мұндай келісімге жетіп, екі жақтың некесін қию тиісті әдет-ғұрып, жол-
жоралық шаралармен, салтанатпен ұштасып отырды. Күйеудің, оның туыстырының
сыйлық ретінде қалыңдыққа төлем төлеуі осы процестің қосалқы элементтерінің
бірі болып саналады, мұның бәрі ғұрыптың маңызға ғана ие болды. Бұл -
қоғамдық актінің - неке қию салтанатының - үйлену тойының бір бөлігі ғана
болды, салтанат аясынан ерекшеленген жоқ"[12]. Сонымен бірге, осының
барлығы үйлену тойының бір бөлігі, салтанат аясының шеңберінде өтіп
отырғанымен, осы кезеңнен бастап қыз бен күйеу жігіт арасындағы сол
уақыттың өзіне тән белгілі бір жеке құқықтары мен міндеттерінің бастау алар
кезеңі, тіпті басталған кезеңі болды деуге болады.
Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтық қатынастары мүліктікке қарағанда
экономикалық мазмұнға ие емес және материалдық сипатта болмайды. Дегенмен,
осындай белгілеріне қарамастан, олар өз кезегінде негізгі, анықтаушы
сипатқа ие болады, өйткені неке мәнінің өзі әйел адам мен ер адамның ерікті
негізде, ерлі-зайыптылардың тендігіне негізделген одақты құруға
тырысушылығы болып табылады. Ерлі-зайыптылардың бұл одағы сонымен бірге,
олардың өзара сүйіспеншілігіне, құрметіне және бір-бірі үшін
жауапкершілігіне негізделеді. Ал ерлі-зайыптылардың мұндағы жеке құқықтары
мен міндеттерін құқықтық реттеу барынша елеусіз деңгейде жүргізіледі және
ол негізінен отбасында ерлі-зайыптылардың тендігін қамтамасыз етуге,
олардың әрқайсысының қалыпты дамуына жағдайлар жасауға және тұтасымен
алғанда отбасын нығайтуға бағытталған. Сондықтан "Неке және отбасы туралы"
Заңда тек құқық нормаларымен әсер етуге мүмкін болатын ғана ерлі-зайыптылар
арасындағы қатынастар берілген. Демек ерлі-зайыптылар арасындағы жеке
қатынастардың көпшілігі құқықтық реттеу аясынан тыс қалып қойған және бұл
бос аралықты моральдық нормалардың толтыратығына сенім артылады. Өйткені
ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері ерлі-зайыптылардың жеке
тұлғасымен тығыз байланысты және одан ажырағысыз екендігі белгілі. Тіпті
оларға ерлі-зайыптылардың бірге тұрғаны немесе бөлек тұруы фактілері де
әсер етпейді. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы моральдық нормаларды басшылыққа
ала отырып, өздерінің жеке қүқықтарын өз қалаулары бойынша қолдана алады.
Жоғарыда айтылғандармен қатар, неке және отбасылық қатынастарды
реттейтін зандардың некелік-отбасылық қатынастарға өзіндік әсср етуі
көбінесе отбасы құқығының ерекшеліктеріне байланысты болады.
1.2 Отбасы құқығы мен мораль нормаларының мүліктік емес қатынастарды
реттеудегі алатын орны
Отбасы құқығы нормаларының жеке сипаты, оның жалпы мақсаты,
мемлекеттің жол көрсетуіне бағыныштылық дәрежесі және тағы басқалары осы
салаға тән сапалар неке – отбасылық қатынастарды құқықытық реттеуге өте
үлкен әсерін тигізеді.
Дегенмен, отбасы құқығы нормаларының басты ерекшелігі, оның негізінен
жалпы адамгершілік мораль нормаларымен тығыз байланыстылығында. Әсіресе бұл
ерлі-зайыптылардың өзіндік құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру барысында
кеңінен орын алады.
Қоғамдағы адамның жүріс-тұрысына әлеуметтік әсер ететін әдіс (тәсіл)
ретінде адамгершілік (мораль) тақырыбына көптеген ғылыми жұмыстар жазылған.
Алайда оның некелеген категорияларына (әділдік-әділетсіздік, жақсылық-
жамандық және т.с.с) әлі күнге дейін нақты анықтама берілмеген,
адамгершіліктің (мораль) қалыптасуына ықпал жасайтын факторлар жеткілікті
деңгейде зерттелмеген, бұл сөзсіз мүліктік емес қатынастардың құқықтық
зерттелуіне кедергі келтіреді. Адамгершілік (мораль) тұрғысынан отбасы
қатынастарына қатынасушылардың жүріс-тұрысының баға беру қиындықтар
туғызады, өйткені адамгершілік және әділетсіздік түсініктері мұнда өз
ерекшелігі, көпшілік мақұлдаған түсініктердің белгілеріне сәйкес келмейтін
өзіндік жеке мәні болуы мүмкін[13].
Құқықтық нормалармен моральдық нормаладың ара-қатынасының мәселелері
кеңестік кезеңнің және қазіргі уақыттағы ғалымдардың әдебиеттерінде,
әсіресе кеңестік отбасылы құқығы теориясында ғалымдармен кеңінен
қарастырылған[14].
Құқықтық нормасы мен моральдық ара-қатынасының проблемалары
философиялық әдебеиеттерде де кең көрініс тауып, талқыланғын. Мұндағы назар
аударарлығы, философ ғалымдар да заңгерлер секілді өздерінің дәйектерін
негіздеу үшін көбінесе отбасы құқығына назар аударып, мысалдарды осы
саладын келтіреді. Бұған түсініктеме беру де қиын емес. Моральдық
нормалардың мазмұны, оның анықтамасы қоғамдық танымның нысаны ретінде
қандайда бір күрделілігімен ерекшеленсе де, отбасы құқығы нормалармен
барынша ұштасып жатады. Осы қарастырылып отырған нормалар, сонымен қатар,
ақыр алғанда өздерінің біртекті сапасына, алдарына қойған мақсаттарының бір
екендігіне тығыз байланысты. Мүліктік емес жеке қатынастарды реттеуге
бағытталған отбасы құқығының барлық нормаларының мақсаты адамды
жетілдіруге, оның іс - әрекетіне қолдау көрсетуге, қоғам мүдделерін
бұздырмауға, жеке тұлға ретінде тәрбиелеуге арналған.
Отбасы құқығы да және мораль (өнеге) қоғамдық қатынастарды реттеуші
рөлінде болады. Отбасы құқығы неке – отбасы қатынасына қатысушы – адамның
жүріс – тұрысына мораль нормаларының әдістерін пайдалана (қолдана) отырып
әсер етеді. Алайда ықпал ету әдістері мен тәсілдеріне тәуелсіз, отбасы
құқығының нормалары және мораль өнеге нормаларының көмегімен реттеу
процессі жүзеге асырылады. Егер отбасы құқығымен мораль нормаларын
салыстыратын болсақ, екеуінде де тиісіті қылық жөнінде айтылатындығын
аңғару қиын емес. Мысалы отбасына, отбасылық (ерлі-зайыптылық, ата-аналық)
құқықтар мен міндеттерге адал болу керек, ерлі-зайыптылар, өзгеде отбасы
мүшелері бірін-бірі сыйлауға тиісті, әрбір отбасы мүшесінің құқықтары,
мүдделерімен есептеу қажет. Сәйкесінше, міндетті болу әлементі, отбасында
мүліктік емес қатынастарды реттейтін, мораль және отбасы құқығы нормаларын
біріктіретін белгілердің біріне жатады.
Ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке қатынастарды реттейтін отбасылық
нормалармен моральдық нормалар арасында осындай ұқсастық пен қатар, олар өз
кезегінде бір-бірін елеуді дәрежеде ерекшелендіреді немесе көріністабу
тәсілі қамтамасыз етілу, әрекет ету аясы, талап ету сипаты және диспозивтік
деңгейі бойынша сәйкес келе бермейді. Отбасылық құқықтағы нормалар неке -
отбасылық заңдардың нақтылы баптарында келтірілсе, ал моральдық нормалар
біздің қоғамымыздың үстемдік етуші талабы бола отырып, кодификацияланбаған
және өзінің нақтылық көрініс табу тәсіліне ие емес.
Отбасы құқығының әрекет ету аясы (нек және отбасы заңында көзделген)
біршама үлкен емес: олар некеге тұрудың, некені тоқтатудың және оның
жарамсыз деп танудың шарты мен тәртібін белгілейді, ерлі-зайыптылардың
азғантай ғана жеке сипаттағы құқықтары қарастырылады, балалардың мүліктік
емес мүдделерін қорғау әдістері туралы неғұрлым толық қамтылады. Ал мораль
нормалар, беріктілігі көп жағдайда адамның адамгершілік түсініктері мен
анықталатын, отбасы, неке қатынастарының барлығына қатысты қолданылады. Осы
себептен де неке - отбасы қатынастары саласында мораль (өнеге) ықпал ету
радиусымен ерекшеленеді.
Неке – отбасы нормаларының ерлі-зайыптылардың, ата-аналардың,
балалардың қатынастарына ықпал етуінің тарлығы, ең алдымен, барлық неке –
отбасы қатынастырын мемлекеттік мәжбүрлеуге тәуелді ету мүмкін еместігімен
түсіндіріледі.
Неке – отбасы нормалардың ерекше белгісі ретінде олардың аз
деңгейіндегі диспозивтілігі жатады. Неке – отбасы нормаларында қандай
әрекеттерге тиым салынады немесе, керісінше, рұқсат етілетіндігі нақты
белгіленген. Мысалы, некеге тұрауға біреуі болса да, басқа тіркелген некеде
тұрған адамдардың арасында жол берілмейді. Неке және отбасы туралы заң
белгілі бір іс-әрекеттерді жүзеге асыруға рұқсат бергенде (ерікті тәртіппен
әкелікті белгілеу, баланы асырап алуға), отбасы құқығы нормаларын қолдануда
үлкен еркінділік беріледі. Бірақ мұнда да белгілі бір талаптарды сақтау
қажет (ерікті тәртіпте әкелікті белгілеу үшін анасының рұқсатын алу, бала
асырап алуға ата-аналардың келісімі т.с.с.), бұлар, әрине, жүріс-тұрыс
түрін (вариантын) таңдау мүмкіндігін шектейді. Егер доминант мораль
нормалары болған кезде, онда, ойлаған мақсатқа жету үшін тура кедергілер
болмайды, қоғамдық келіспеушілктер ғана болуы мүмкін.
Қарастырылған құқық нормасы мен мораль нормасының ұқсас белгілері мен
айырмашылықтарымен қоса, олар бойынша біртұтас емес пікірлер де кездеседі.
Құқық және мораль нормасын анализ жасау кезінде, құқықтық нормалар
көбінесе адамның санасымен, ал моральдық нормалар – оның сезімдерімен,
эмоцияларымен байланысты екендігіне көңіл бөлінеді[15].
Кеңес кезеңіндегі неке, отбасы мәселелеріне арналған еңбектерде,
көпшілік некеге тұру махаббат сезімінің болуынан екендігін дәлелдейтін
сандық мәліметтер келтірілген. Тек махаббат қана емес, сонымен қатар,
құштарлық, құрметтеушілік және өзге де ізгі сезімдер, некеге тұруды
реттейтін, отбасы құқығы нормаларын қолдануға итермелеген. Некені бұзу
тікелей түрде сезімдермен байланысты.
Балаларды тәрбиелеуге байланысты құқықтар мен міндеттерді жүзеге
асырған кезде ата-аналар ең алдымен ақыл-парасат дәлеледерін басшылыққа
алады. Мұнда да балаға деген махаббат басты орында тұр. Ал ол жоқ болған
кезде, әдетте, ата-аналық құқықтарын теріс пайдалану, ата-аналық
міндеттерін орындамау жөнінде айтуға тура келеді.
Құқық нормасы мен мораль нормасын айыратын белгінің бірі – бұл олардың
абстракция деңгейі. Құқықтық нормалар, күнделікті өмірімен аз байланысты
болғандықтан, мораль нормаларына қарағанда абстракцияға көбірек ие деген
кең таралған түсінік бар. Мүліктік емес сипаттағы отбасы құқығы нормаларына
қатысты айтылған пікір қарсылық білдіреді ерлі-зайыптылардың және өзгеде
отбасы мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін күнделікті жүзеге асыру мен
байланысты оқиғалар, барлық шын мәнінде болып жатқанын құрамдас бөлігі
болмай ма отбасында күннен-күнге іске асырылатын қылықтар. Және іс-
әрекеттер құқықтық деп қабылданбайды. Мораль нормаларының негізінде жатқан
жақсылық, зұлымдық, ар, арсыздық және т.с.с. түсініктер, сөзсіз неғұрлым
жоғарғы деңгейдегі абстракцияға ие. Көптеген отбасы құқығы нормалары
дерексіз сипатта болады. Алайда олардың басым көпшілігі нақты анықталынған
тұлғаларға арналған дәл ережелерді қарастырады: неке тұрушылар, некені
бұзушылар, отбасылық – құқықтық міндеттерді жүзеге асырушылар. Сонымен
мораль нормаларымен салыстырғанда құқықтық нормалар үлкен абстрактілікке ие
деген пікір өзінің растығын таппады.
Біз мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің ара-
қатынасын, құқық пен моральдық нормалардың ара-қатынасын жоғарыда жан-жақты
қарастырып өттік ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері де бұдан тыс
қалмайды сонымен қатар, бізге ерлі-зайыптылар арасындағы жеке қатынастар,
олардың арасындағы мүліктік қатынастарға қарағанда үлкен орын алатындығы
және маңызды роль атқаратындығы белгілі. Дегенмен, тағы қайталап өтсек
артықшылығы болмайды, досттық, махаббат, бір-біріне деген сүйіспеншілік пен
жауапкершілік қатыныстары құқықпен реттеу келе бермейді. Құқықтық реттеуден
ерлі-зайыптылардың күнделікті өміріндегі қатынастарының көпшілік бөлігі
қалып қояды. Сондықтан ерлі-зайыптылар арасындағы қатынастарды реттеуде
жеке қатынастарға мүліктікке қарағанда аз орын беріледі.
2-бөлім. Ерлі-зайыптылардың (өзiндiк) жеке құқықтары
2.1. Мазмұны түрлері және құқықтық ерекшелігі мен мәні.
1998 жылы 17 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы туралы Заңның 6-тарауы ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен
міндеттеріне арналып 2-баптан турады. 29-бап ерлі-зайыптылардың отбасындағы
теңдігі мәселесіне арналса, 30-бап ерлі-зайыптылардың тек таңдау құқығына
араналған. Ал осы тараудағы 28-бапта ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттерінің азаматтық хал актілерін жазу органдарында некеге тұру
мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайтындығы бекітілген. Салыстырмалы
түрде айта өтсек, осы Заңның алдындағы Қазақ ССР-нің неке және семья
туралы Кодексіндегі ерлі-зайыптылардың (бұл кодексте ерлі-зайыптылар деген
ұғым жұбайлар сөзімен, ал жеке құқықтары деген сөз өзіндік праволары мен
міндеттері деген сөздермен берілгендігі белгілі) жеке құқықтары олардың
мүліктік құқықтары мен міндеттерімен қатар жеке міндеттерімен қатар бесінші
тарауда бірге қарастырылған. Және онда олардың жеке міндеттері туралы
мәселе ерекше айтылмай, тек тең правомен пайдаланып, міндеттерінің бірдей
болатындығы ғана бекітілген[16].
Дегенмен, мәселе баптардың немесе олардың жеке тарау болып берілуінде
емес. Сонымен қатар жеке мүліктік емес құқықтар отбасы құқығы нормаларымен
бекітілгенімен, көптеген жағдайда олар нақтылы заңи нормалар емес, тек
декларация-нормалар қызметін ғана атқарады, өйткені мұндай құқықтарды
бұзғаны үшін санкция қолдану мүмкін емес. Мұнда ең басты мәселе ерлі-
зайыптылардың отбасы өміріндегі сұрақтарды шешуі кезіндегі теңдігін
бекітетін нормалар туралы болып отыр. Мұнда ескере отыратын жағдай,
декларация-нормалар ешқандай құқықтық құндылыққа ие емес деген түсінік
болмауы тиіс. Өткені, біріншіден, моральдық нормалардың құқықтық деңгейге
теңестірілуі арқылы, мемлекеттің отбасылық құқықтық саясаты жария
етілінеді, екіншіден, олар жүріс-тұрмыстың белгілі бір эталонның
қалыптастырады және бұл өз кезеңінде тәрбиелік маңызға да ие болады[17].
Сонымен қатар, ерлі-зайыптылардың жеке тұлғалары мен міндеттері ерлі-
зайыптылардың жеке тұлғаларымен тығыз байланысты, олар бөлінбейді және
ажыратылуы мүмкін емес. Бұған ерлі-зайыптылардың бірге немесе бөлек
тұрғандығы әсер етпейді.
Жұбайлардың әрқайсысы жеке құқықтарды өздерінің қалауы бойынша дербес
қолданады.
Атап өтер ең маңызды нәрсе, ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен
міндеттері олардың арасындағы өзіндік келісімдері арқылы өзгертілуге немесе
тоқтатылуға жатпайды. Сондай-ақ олар неке шартының, сонымен бірге қандай да
бір мәселелердің пәні бола алмайды. Бұл ерлі-зайыптылардың отбасындағы
негізгі қағидасы, ал бұл қағида өз кезегінде олардың теңдігінің мүлтіксіз
сақталуын қамтамасыз етеді және ерлі-зайыптылардың бірінің құқықтары мен
беделінің қандай да бір дәрежеде болса да келісім арқылы кемітілуіне жол
бермейді.
Неке және отбасы туралы Заңда бекітілген ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтары мен міндеттерінің көпшілігі, оларға некеге тұрғанға дейін-ақ
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес кез келген адамға жеке
тұлға ретінде тиесілі болады. Ал некеге тұру ерлі-зайыптылардың құқықтарын
ешбір шектемейді. Сонымен бірге мезгілде некені мемлекеттік тіркеуден
өткізгеннен кейін осы, тектес құқықтар ерлі-зайыптылардың субъективті
отбасылық құқығы санатына енеді, өйткені енді бұлар отбасылық құқықтырды
қорғау сотпен азаматтық іс жүргізу тәртібімен жүзеге асырылса, кей
жағдайларда Неке және отбасы туралы Заңға сәйкес мемлекеттік органдар мен
немесе қорғаншы және қамқоршы органдармен жүзеге асырылады[18].
Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес жеке құқықтары мен міндеттері ең
алдымен Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 2-тармағында
бекітілген: ешкім шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік,
жыныстық, нәсілдік, ұлттық, тілдік, дінге деген қатынасы мен наным-
сеніміне, тұрғылықты жері мен басқа да жағдайларына байланысты
кемістілушікке жатпайды, деген нормасына негізделініп, бастау алады.
Сонымен қатар осы баптың 1-тармағында адамдардың заң мен сот алдында
теңдігінің бекітілуі де ерлі-зайыптылардың отбасылық қатынастарына да
қолданылатындығы айқын. Патшалық Ресей кезеңінің Ресей заңдарымен Ресейдегі
және оған тәуелді елдердегі әйелдер теңдігінің отбасылық құқықтағы негізгі
қағида ретінде танылмауын, белгілі ғалым-құқықтанушылар санап, ерлі-
зайыптылрдың отбасындағы теңдігін заңдармен бекітілуін ұсынған болатын.
Мәселен, Г.Ф. Шершеневич былай деп атап көрсетеді, әрбір азаматтық жеке
тұлғасының бостандығын оның қандай да бір топқа және жынысқа жататындығына
қарамастан тани отырып, ерлі-зайыптылардың мүліктік және жеке қатынастарда
теңдігі мен дербестігін, олардың некеге тұрғанға дейінгі болған теңдігі мен
дербестігі дәрежесінде қарастыруымыз қажет. Неке ерлі-зайыптылардың
жағдайына ешқандай әсер етпеуі керек, яғни олардың арасындағы құқықтық
қатынастар бір-біріне бөтен, басқа тұлғалар арасындағы қатынас секілді
болуы қажет.
Неке және отбасы туралы Заңның Ерлі зайыптылардың теңдігі, деп
аталатын 29-бабына сәйкес, ерлі-зайыптылардың отбасындағы теңдігі, соның
ішінде, ерлі-зайыптылардың тең құқықтарды пайдалануы және тең міндеттер
атқаруы (Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңның 29-бабының
тармақтары) төмендегі сұрақтарды қамтиды:
1. ерлі-зайыптылардың әрқайсысының қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерін
таңдау еркіндігін;
2. ана, әке болуды, балаларды тәрбиелеуді, оларға білім беру мәселелері
мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылардың бірлесіп
шешуін;
3. ерлі-зайыптылардың отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және
өзара көмек негізінде құруын, отбасының игілігі мен нығаюына
жәрдемдесуін, өз балаларының денсаулығына, өсіп жетілуіне және олардың
әл-ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндеттерін.
Отбасы өмірінің мәселелерін шешуге сырттай араласуға, соның ішінде
жақын туыстардың және биліктік өкілеттіліктерге ие құрылымдардың
(мемлекеттік билік органдарының, кәсіпорындар, мекемелердің басшыларының)
араласуына жол бермеуі керек. Біз өзіміздің өткен тарихымыздан
білетініміздей, коммунистік партияның жергілікті ұйымдары мұндай
мәселелерді назарынан тыс қалдырмай, тіпті отбасының ішкі мәселелерін
партиялық жиналыстарда қараған кездер де болған. Ал демократиялы, зайырлы
қоғамда отбасы үшін маңызды болып табылатын барлық мәселелер ерлі-
зайыптылардың өзара түсінушілік және еріктілік, теңдік қағидалары негізінде
шешілуі қажет.
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабы өз
мазмұны бойынша, Қазақстан Республикасы Конституциясының 14, 21, 24-
баптарының, Адам құқықтарының жалпыға бірдей Деклорациясының 16-бабының,
Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы Конвенцияның
12-13, 15, 16-баптарының[19], сондай-ақ Пекин декларациясы мен басқа да осы
тектес халықаралық құжаттардың талаптарына толығымен жауап береді деуге
болады. Осы арқылы Қазақстан Республикасы заңдарының халықаралық-құқықтық
құжаттарға сәйкестендірілу тенденциясы да бекітіле түседі.
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабының 2-
тармағына сәйкес ерлі-зайыптылардың әрқайсысы
қызмет, кәсіп түрін және тұрғылықты жерін таңдауға ерікті және бұл норма
Конституцияның 24-бабымен жарияланған еңбек ету бостандығы, қызметі мен
кәсіп түрін еркін таңдау құқығы талаптарына сәйкес келеді.
Мұнда, ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзінің бейімділіктерін,
мүдделерін, шығармашылық мүмкіндіктері мен білімін басшылыққа ала отырып
еңбек қызметінің түрін дербес таңдайды. Сондықтан кәсіп түрін таңдау
кезінде ерлі-зайыптылардың біреуінің келісімі немесе келісім бермеуі
ешқандай құқықтық маңызға ие бола алмайды. Кәсіп немесе қызмет түрін
таңдауда қойылатын шектеулер тек жалпы сипатта болуы мүмкін. Мысалы:
қабілеттілікпен, табиғи дарынымен, қандайда бір қызметпен айналысу үшін
қажетті болатын кәсіптік даярлықпен және тағы да осы секілді талаптармен
байланысты қоғамда қалыптасқан шектеулер. Дегенмен ерлі-зайыптылардың
бірінің қызмет және кәсіп түрін таңдауы секілді жеке құқығы қандай да бір
дәрежеде екінші жұбайдың немесе тұтасымен алғанда отбасының мүдделеріне
әсер ететіндігі белгілі, сондықтан мұндай мәселені олардың бірлесіп
талқылап шешкені жөн. Бірақ кәсіп қызмет түрін таңдауды жұбайлардың бірі
екінщісіне тек кеңестер мен ұсыныстар беру жолымен ғана әсер етуі алады.
Ал түптеп келгенде соңғы шешімді қабылдау құқығы жұбайлардың
әрқайсысына жеке тиесілі құқық болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының қызмет, кәсіп түрін еркін таңдауға
құқылы. Бұл теңдік қамтамасыз етілмеген болар еді, егер де әйелге
мемлекеттің, барлық аясында, шаруашылық, мәдени және қоғамдық-саяси өміріне
араласуына ерлермен теңдей құқықтармен қамтамасыз етілмеген болса.
Құқықтың барлық дерлік салаларында осы теңдікті бекітетін және
қорғайтын нормалар бар. Еңбек заңдарының нормалары әйел еңбегін зиянды
жағдайларда жұмыс жасауға пайдалануға тыйым салсды, жүкті әйелдер үшін
белгілі бір жеңілдіктер береді. Еңбек және отбасы құқықтарының нормалары
әйелдердің жүктілік кезеңіне және бала тууына байланысты демалысқа кепілдік
береді. Қылмыстың құқық нормалары әйелді оның жүктілік себебі бойынша
жұмысқа қабылдаудан бас тартқан немесе жұмыстан негізсіз босатқан немесе үш
жасқа дейінгі баласы бар әйелді нақ сол себептен жұмысқа қабылдаудан
негізсіз бас тартқан немесе жұмыстан босатқан үшін қылмыстық жауаптылық
көзделген.
Қоғамның қазіргі даму сатысында, демократиялық және құқықтық мемлекет
құру барысында әйел адамға деген қатысты құқықтар мен бостандықтар маңызды
роль атқарады. Көптеген мемлекеттерде немесе белгілі бір мемлекеттік
басқару нысанасының кезеңдерінде әйелдердің құқықсыз тұлға ретінде
есептелініп, олардың құқықтары мен бостандықтарының елеулі шектелгендігі
белгілі. Әйелдердің негізгі мамандығы мен атқаратын негізгі функциялары тек
үй-шаруашылығы жұмыстары болды. Ал өркениеттің және ғылыми-техникалық
прогрестің ары қарай дамуы, сондай-ақ жаңа қоғамдық қатынастардың
қалыптасуы әйел адамдардың қызметтік жане саяси ортаға біртіндеп енуіне
алып келуде. Сондықтан бүгінгі күнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz