Салық салудың экономикалық мазмұны және функциялары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2

І-бөлім.Салық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4

1.1 Салық салудың экономикалық мазмұны және функциялары.4

1.2 Салықтың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11

ІІ-бөлім. ҚР кәзіргі кездегі салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...16

2.1 Салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 22

2.2 ҚР салық
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..24

ІІІ-бөлім. Салық жүйесін женілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...31

Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .32

Кіріспе

Бұл курстық жұмыста қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы
салықтардың экономикалық мазмұны, салықтың даму тарихы, қазіргі кездегі
салық жүйесі, ҚР салық реформалары, салық органдары, салықтың атқаратын
кызметі, салық жұйесінің женілдіру жолдары, олардың әр түрлі белгілер
бойынша жіктелуі және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері
жөнінде толық мәлімет берілген . Сонымен қатар есептеу және төлеу тәртібін,
декларация тапсыру мерзімдерін, мемлекеттің жүргізіп отырған салық саясатын
және Салық кодексінде енгізілген өзгерістер, толықтырулар баяндалған.
Мемлекет басшысы парламент палаталарының бірлескен отырысында атап өткендей
, мемлекеттік маңызы бар маңызды мінтеттердін бірі – салық саясатын
реформалау. Атап айтқандай: салық жиналымының деңгейін ұлғайту, салық
салынатын базаны кенейту, салық салу құрылымын оңайту, сандай-ақ салықтын
саның шектеу. Осымен қоса біздін жұмысымыздағы басым бағыттардың бірі
салықтын әкімшілеуді жақсарту, салық төлеушілермен салық органдармен қарым
– қатынас формасын оңайту салық төлеушілердін бюджет алымындағы берешетін
азайту болып табылады. Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз
мемлекет болғанына да, міне, он бес жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында
салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.

Қазақстан Республикасы Конститутциясьшың 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетгі төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.

Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең — 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз КСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-дің басты
мемлекетгік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікгі салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетгі төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тён 11 -ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең — 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қантарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Бұл курстық жұмыстың бірінші бөлімінде салықтың экономикалық мазмұны
және функциялары туралы айтылған. Жалпы салық дегеніміз не және
экономикалық категория, құқықтық, материалдық тұрғысынан қаралған. Салықтың
даму тарихы, жалпы салықтардың қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе
жатқан адамзат өркениетінің бастапқы кезеңдерінен басталып жазылған.Екінші
бөлімінде ҚР қазіргі кездегі салық жұйесі, жеке салық жұйесінің мазмұны, ҚР
салық реформалары, салық органдары оның ішінде республикалық салық,
облыстық салық, жергілікті салыққа тоқталған. Үшінші бөлімі салық жұйесінің
жеңілдіру жолдары, яғни 2007-2009 жылдарға арналған ҚР-ның фискалды
саясаты.

І-бөлім. Салық түсінігі.
1.1 Салықтың экономикалық мазмұны және функциялары.

Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьекгілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі больш табылатындығында..
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекетгің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетгі
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекетгің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі не-месе 10 пұг тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетгі ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық — заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгіпі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылган міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мүра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, және белгілі бір көлемде немесе
мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салық-тардың меншікгі
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі - салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндеггі түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекетгік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық — салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және беліленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
гілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы
болып саналады.
Ал, құқықтық түрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы - мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай
нысанда) немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір
заттардың санын (натураддық заттай нысанда) білдіред.Сонымен салықтардың
мазмұны мынадай:
• Материалдық категория жағынан - бұң белгілі бір ақша сомасы болса;
* Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
* Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады.
* Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
* Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді беледі;
* Салық - ақшалай нысанда төленеді;
* Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
* Салық — баламасыз сипатта болады
* Салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
* Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтын өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және занды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып шығарады. Мұның экономикалық сипатгамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2.Салық — ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады,
яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
* Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
* Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол
соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық — баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда,
салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуьш көрсетеді.
Сондықтан салық - баламасыз төлем болып табылады.
5.Салықты төлеген кездеменшік нысандары айқындалады.Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына,
немесе материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік
меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемле-
кетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік өзгерте алады.
6. Салық — тұрақты экономикапьщ қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мы-салы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатты— настары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап
айтқанда:
* салықты — мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттікорган
белгілейді;
* салық — құқықтық нысанда жүзеге асады;
* салық - мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
* салықты белгілеу арқылы салық міндетгемесі туындайды;
* салық — мәжбүрлеме сипатта болады;
* салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық — осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарының, салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекетгік органғана бекіте
алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
• үшіншіден, осы қабалданған құқықтық акт белгілі бір акт тәртіпке
сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері жэне салық салудың шарттары осы құқықтық актіге сәйкес
белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге кел- мейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімең ғана келісімге келуі мумкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу обьекгілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салықжеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төеуші тұлғалар салық және бюджеттке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық занды салық міндетгемесін туғызады. Қазақстан
Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша түсініктеме
берілген: "Салық төлеушілердің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында
туындаган міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оган сәйкес салық
төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен
салық салуга башанысты объектілерді ащындауга, салық және бюджетке
төлетпгін басца да міндетпгі төлемдердг есептеуге, салық есептілігін
жасауга, оны белгіленгеп мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші езінін салық міндетгемелерінорындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекет-ті басқа да ақшалармен қамтамасыз
етеді, ал бұл құқықтық не-гізде мемлекетгің меншігі болып саналады. Айта
кету керек "Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе кұқыққа
қарсы тәртіпсіздікгері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтың жиналатын орындары:
* нарықтарда;
* сатушы мен сатып алушылардан;
* үй шаруашылығынан;
* табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері :
• салық түрлері;
• салық ставкалары ;
• салық жеңілдіктер ;
• салық салу әдісі ;
Салық төлеуден қашу себептері:
• елеулі салық ауырпалығы ;
• салық заңының айқынсыздығы ;
• субектілердің салалы түрде алдын – ала салық мөлшерін төлеуге
ұмтылады;
• Салық қызметінін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін;
Салықтардың алымнан айырмашылығы
Алымдар салыұ төлеу
Салықтың төлемақыдан айырмашылығы
Төлемақы дегеніміз — мемлекепг меншігіндегі объекпгілерді пайдаланган
кезде пгөленетін төлем.Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықгары бар.
Мәселен:
•біріншіден, төлемақы өтеулі жэне баламалы төлем, яғни телемақыны
белгілі бір объекгілерді пайдаланған кезде төлейді;
* екіншіден, төлемақы мемлекетгің азаматгық құқыққа сәйкес азаматық-
құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
* үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқықалады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығы
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
* мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан бұл
баламалы телем болып саналады;
* мемлекетгік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,мемлекеттің
қызметіне байланысты төлем ретінде қараукерек. Айта кету керек, бажды
төлеген кезде тауар-ақшақатынастары жүзеге асады.
Баждық алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсақ:
* баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметгеріне орай табысы болып саналады;
* баждың мөлшері төлеушілерге ұсынылған қызметтерініңқұнына байланысты
болмайды, ал алым көрсетілген қыз-меттердің құнына орай анықталады,
яғни өтініш берушінің мемлекетгік органға келтіретін шығындары есепке
алынады. Сондықтан алымның мөлшері тауар бағасы сияқтынақты болуы тиіс.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекетгің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық
субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет
екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеггік қаржылардың көзі
қолданылады: салық салу; облигацияларды сату (қазыналық вексель);
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.
Салық салу — мемлекет қаржысын жэне табысты толықгыруды реттеу эдісі
болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажетгіліктерін
қанағаттандырады.
Салық салу — мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде жэне оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу — бұл ретге эрбір салық төлеушіден бірдеймөлшерде салық
алынады.
Мемлекеттік бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж — уәкілдік берілген мемлекетгік орган-дардың, немесе
лауазымды адамдардың зандық мем-лекетгер арасында табыстарды үлестіру
эдісі ретінде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
* декларация;
* салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты телегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
* ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.Салық салуға қойылатын
талаптар:
* қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;

* мемлекеттік бюджетгің пайдалануын қамтиды;
* әлеуметтік-әділеттілік болуы керек;
* салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
• халықтың әлеуметгік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік
ақталмаған кірісті азайту.
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салықты жаспарлау-салық міндеттемелерін заңды қысқарту әдістері.
Активтерді және табысты ұгымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы — салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі- салықты төлеу мерзімнің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетгі
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеггемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларыньщ жиынтығы.
Салықтың атқаратын қызметтері
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл — қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі — түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтық қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекетгің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджетгің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетге ақша қаражатгары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту
жолыменәлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.

1.2 Салықтың даму тарихы.

Салықтар коғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
еркениетінің бастапқы кезендерінде пайда болған болатын. Кезінде Інжілдегі
Ізгі хабарын жазғанда Лука Исаның (Христостың) тууы туралы өзінің баяндауын
Сол күндері кесарь (патша) Август жер жүзінің барлық тұрғындары салық
төлеу үшін тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы
оқиға салыктар мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге
тіркеу ісінің бастамасы болды, сондай-ак халық санағы мен жерлерді есепке
алу жөніндегі аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған
кезде, астарлы мағынада жүргізілген болатын.
Тізімге тіркеу (қазіргі кездегі салықтық тіркеу есебіне алу) барысында,
бірінші кезекте римге бағынышты барлык провинциялардьгң жерлерін
кадастрлеуге және бағалауға кол жеткізілсе, екінші кезекте тұрғылыкты
халықтар накты салыктөлеушілер ретінде есепке алынды. Міне, осындай жәйттер
Иса Құткарушы (Машиах) дүниеге келген кезден бастап салықтар-дың
императорлар (падишахтар) казынасы мен мемлекет пайдасына халықтан
мәжбүрлеп ақша алудыңтанымал әрі таптырмас құралына айналғанын дәлелдейді.
Көне Үндістанда Ману заңцарында; шалынған құрбандықты өзіне, яғни
құрбандыққа шалынған (берілген) мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала
алады деп белгіленген болатын. Сонымен бірге осы зандарда Веданы жатқа,
жаксы білушілерден патша салық ала алмайды деп, брахмандардың
салыктөлеуден босатылатыны бекітілген еді. Ал патшаға және баска да
баскарушыларға байланысты сол Ману зандарында Патша жыл сайын елде
тұратын бұқара халыкты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды
салықдеп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Енді көне Грекияға көз салсак, онда алымдар мен салыктарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық Грекияда
алғашкы тікелей алымды тек кұдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде
берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға,
белгіленген тәртіпті камтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен порттағы
жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Бұл жерде, салықтардың Иса Құтқарушы дүниеге келгенге дейінгі VIII-VI
ғасырларда Ежелгі Грекияда және IV—III ғасырларда Көне Римде, сондай-ақ 12
ғасыр бұрын Кытайда, Бабыдда (Вавилонда) және Персияда (Иранда) алынғанын
және дамытылғанын білуіміз кажет.
Біздің эрамызға дейінгі VII—VI ғасырларда ауқатгылардың өкілдері
табыстың онға бөлгендегі бір бөлігін немесе жиырмаға бөлгендегі бір бөлігін
қазынаға алу қажет деп белгілеген. Ал VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың
басында қоғамдық ауыртпашылықтар-литургиялар пайда болған. Литургиялық
міндеттерін етегендер баска салыктарды төлемейтін болған.
Бесінші ғасырдың ортасына таман салықтарды алудың жаңа түрлері
ойластырылған. Мысалы: базарлардағы саудасаттыққа салынатын салыктар,
шетелдік азаматтардан алынатын салық-тар, кедендік баждар алынған.
Жезөкшелерге де салық салын-ған. Бұлар кірістерді құраса, шығыстарға:
қаланы астықпен жөне ағашпен камтамасыз етуге кететін қаражаттар; спорт
ойындарын каржыландыруға, дипломатоялык катынастарды каржыландыруға,
полицияны ұстауға қажетті каражаттар жаткан. Бұл ретте басқару нысанына,
мемлекеттерге және баска да жайларға карамастан, салықтардың кажеттілігі
және әрдайым әрі ұдайы алынатындығын,сондай-ақ салықтелеуден ешкімнің
тысқалмайтындығын байкаймыз. Мысалы, ауқатты азаматтар триеархияға 200
таланттан (алтын ақша) төлеп отырған. 378-377 жылдары ауқатты және басқа
азаматгардың мүліктері мен байлықтарын жаппай бағалау жүзеге асырылған.
Ерікті коғамдық төлем литургия да екінішке орай салыкқа айналдырылған
болатын.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздер әрбір
бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған.
Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер
қала шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан баска
мемлекеттік салық, трибутумды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы өлшеніп, кала-лар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі
салықтардың бірі жер салығы ан-нона болған. Оның төлемдері
ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемлекетінін салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар Іболып саналатын. Баждардың мына түрлері
алынған: мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа. Татар-монғол шапкыншылығы кезінде Ордаға выход-де-ген
салықтәленген, сондай-ак ям атты салык Орданың елшісі мен оның
кызметкерлерін ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные,
ямские, пищальные деген са-лыктар, стрелецкая подать, полоняничные
деньги, сборы на городовое и засечноедело, соха, медовая дань,
яеуся деген түрлі міндетті төлемдер алынған.
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған бо-латын. Одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және реви-зионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салыктар мен міндетті төлемдер алынған:
гербовый сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых дворов,
налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи съестного,
подушная подать (кейін налог со строений). Кейінгі патшалардың
баскарулары аясында питейный налог, гильдейская подать, квартирный
налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор с проезда по шоссе Санкт-
Петербург - Москва, пошлина с имущества, переходящего по наследству,
сборы с заграничных паспор-тов, паспортные сборы, акцизы на табак,
сахар, соль, спички, прессованные дрожжи, осветительные масла, промысло-
вый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің қалыптасып, дамуы кезінде алынған
негізгі міндетті телемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық жүйесінің
әр кездегі болмысы және құкыктык, тағдыры патшалар мен билеушілердің,
мемлекеттің саяси еркіне төуелді болғаны, сондай-ақ бола беретіні сезсіз.
Казақстанда да заман-кезендеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
камал-калалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Кұлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлык, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлүматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салыктар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салык салу мәселелерін шешуге
орасан зор үлесін қосқан бірден-бір қүқықтык дерек көзі Тәуке ханнын (Әз
Тәуке) хандық қүруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті
Жарғы болып табылады.Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты онын
аумағыңа да Ресейдің заңдарында кезделген салықтар мен өзге де міндетті
төлемдер алынатын болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп
отырған. Мысалы, кибиточный сбор, ясачная подать, паспортный сбор,
ямская повинность және т.б.
8—12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық, салу теориясы экономикалык
жөне мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариатта көрініс тапқан болатын. Салык салудың мұсылмандық жуйесінін
көптеген элементтері қазіргі Казақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жуйесіне косылмай тұрып
таралған еді.
Шариат (араб сөзі аіІІ — Шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады)
коғамдағы адамдардын өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жан-жақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас кұкық жүйесі болып табылады.
Белгілі өзбек ғалымы, мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасыр-дағы ханифиттер
мазхабының (мектебінің, ағым — бағытының деуге болады) факиғы (факих — діни
құқық танушысы) Бурхан ад — Дин әл Маргинанидің Әл — һидоя деген еңбегіне
көптеген ғасырлар бойына жасалынған түсіндірмелер (Хидоя. Мұсылман
құқығының түсіндірмелері) жинағына жазған баяндамасында: мұсылман
кұқығының айрықша ерекшелігі — оның біртұтастығы және пәрменділігі; шариат
нормаларында батыс (континентальдык, англосаксондық) кұкық жүйелерінде
байкалатын, адамдардың өзара қатынастарын реттейтін нормаларды кұқықтык,
әдептілік және діни нормалар деп бөлу орын алмаған.
Шариат — ислам құкығының философиясы, ол үшін рухани, діни және зайырлы
өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайырлық және практикалык,
қызметтері бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін колдану қажеттілігі жөнінде
Әмір Темір көреген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан кірістер
мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым, салык жинау кезінде
мүмкіндігінше халыкқа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумактардағы елді
мекендерге салмақ салуды азайту кажет.Өйткені, халыктың кедейленуі
мемлекеттің қазынасының тап-шылығына әкеліп соктырады, ал мемлекетгік
мұқтаждықтарды өтеуге қажетті каражаттың болмауы әскери жөне басқа
күштердің ыдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің
жөне басқа да күштердің болмауы мемлекеттік екімет билігін, мемлекетгі
өлсіретеді деген болатын.
Ресей империясының қаржылық күкық саласы бойынша көрнекті ғалымы П.П.
Гензель бүрынғы кездерде етек жайған салыктарға байланысты заңсыз
мәжбүрлеулер жөнінде: Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары,
әралуан кадастрлары жөне өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы
мәлім болған деп айта келіп көне заманда каржылық қүқык жок болғандықтан
казіргі кездегідей салық салу тәртібін білме-гендері белгілі. Ол кезде тек
бағындырылған халықтан салық алуға бағытталған каржылык мәжбүрлеуді ғана
білген деп түжырымдаған. Міне, салықтар жөнінде осындай көзқарастар
калыптасқан еді.
Сонымен салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатканы жоғарыда біршама
айтылды және қандай болмасын мемле-кеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі — каржыларды қалыптастыратын ең басты кайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мөжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқыктық кірістер түрінде немесе коғамдық
(мемлекеттік)-құқықтық кірістер сипатында болды.
Жоғарыда айтылғандай салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің әр
қилы кезендеріңде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде белгілі бір
деңгейде дамыған әрбір мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің
кандай да болмасын мүктаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-эко-
номикалық салаларын реттеудің таптырмас құралы ретінде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу жөне салықтык кұқық жөнінде кезінде А. Смит, Д.
Рикардо, У. Петти, Н. Тургенев, М. Сперанский, Ш. Уәлиханов, И. Алтынсарин,
А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, А. Бекейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес
кеңістігі мен кдзіргі егеменді еліміздің ғалымдары М. Оспанов, А. Худяков
қалып- тастырған маңызы зор теориялар, экономикалық және кұқық-тық
кезқарастар осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай кажет екенін
дәлелдеп отыр.
Осы салық жуйесінін мындаған жылдар бойы дамып, өрке-ниетгі түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басына тұс келген
болатын. Оны ірге тасын калаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смитдеп айтсақ
қателеспейміз. Ол өзінін 1776 жылы шыққан Халықтар байлығының табиғаты мен
себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында: Мем-лекетгің тұрғындары
өздерінін табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын қанағатгандыру үшін ат
салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем — салықтың мөлшері өте дәл айқындалғаны
дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы
өте анык болуы кажет. Салықты алу кезеңі мен уакыты немесе тәсілі салык
телеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар, әрбір салықтың
салмағы халықтың жанқалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы
кажет. Сонда, мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерлеген межеден артық
болмаса, кем түспейді деп жазған еді.
Міне, осы айтылғандардың түпкі тұжырымы ретінде мынадай: салықтарды
барлык азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп,
белгілеу; салықтық төлемнің сомасы, тәсілі жөне уақыты оны төлеушіге күні
бұрын әрі нактылы белгілі болғаны дұрыс; салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салык алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуға тиіс деген салық салудың
негізгі қағидалары калыптас-тырылған болатын.
Салықтын белгіленуі, салык салу мемлекетгің құрылысына, қалыптасқан
коғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдык саясатының мән-
жайына, билік етуші тармактардын ектем өкілеттіліктерінің демократиялык
деңгейіне, накты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.