Салық бақылауының тиімділігін арттыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қаржы кафедрасы
ҚР салық жүйесі
.
Алматы 2010
Мазмұны
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3-11
II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12- 26
2.1. Салық саясатының әлеуметтік-экономикалық мәні ... ... ... ..12-15
2. Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімі ... ... ... ..16-20
2.2.1.Салықтық нысандарды қабылдау ... ... ... ... ... ... ...16-20
2.2.2. Камералдық бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-23
2.2.3. Камералдық бақылау жүргізудің тәртібі мен
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2.4. Камералдық бақылау нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... 23-24
2.2.5. Хронометраждық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-26
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-31
IV. Қолданылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
V. Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33 -48
I. Кіріспе
Салық– мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық
жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын
салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет
құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтар негізгі атқаратын мынадай қызметтері бар:
1)реттеушілік;
2)фискалдық;
3)қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру,
бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі – салықтың ең
негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын
тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең
басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Жоғарыда көрсетілген
салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана
қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды
ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге
асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған стафкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.
Салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын
функциаларда толық ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші
және қайта бөлу сияқты негізгі үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы –
осы қаржы санаттың ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен
бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра
отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді.
(Румянцев А.В. Налоги и налогообложение: курс лекций, М.: Дело,
2003,144с.)
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет
қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімде
салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары Қазахстанда ішкі
жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын алып отыр. Егер
1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7пайыз болса, 1998 жылы ол
16,6 пайызға,2000 жылы-22,6 пайыз,2001 жылы - 22,2 пайыз болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз). Салық салу объектілерін
есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт
әдісі қолданылады: кадастырлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша,
табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Мемлекеттік салық салу саясаты- салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық жүйесі
- өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы қатынастары және осы
қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері
мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және
салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен
әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі
принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда,
тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. Енді
осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен
құралады.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, - салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу міндеті
жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар
салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір
дәйектілікті белгілейді.
Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын
салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген соммалар
туралы ақпарат беруге; салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу
мерзімін қатаң сақтауға;
(http:www.wikipedia.kz).
Қазақстандағы салық жүйесіне тоқталатын болсақ, 1991 жылға дейін, яғни КСРО
ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл
жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі
қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы
тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және
мемлекетті реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие
болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес
республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде салық жүйесі жұмыс
істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы заңға
негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы
құжат еді.Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылға қаңтардың 1-нен бастап 13
жалпы мемлекеттік салық,18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының
ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен
салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және бюджетке төленетін
басқада міндетті төлемдер туралы1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42
салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып
қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші
бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-
1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар еңгізіледі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің бұрышы әрі
міндеті болып табылады, - жазылған.
Салық ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекеттен алынатын
салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекепік реттеп отыруға бағытгалған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылда-ған
бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі
жұмыс істей бастады. Ол "Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы"
заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардьщ түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы
құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қащардың 1-інен бастап
13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының
ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен
салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидатгарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бүрынғы 42
салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып
қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші
бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-
1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуьі мүмкін.
Барлық өрке
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуының бағыттарының
бірі болып табылатын салық қызметін дамыту алдыңғы қатарлы мәселелердің
бірі болып саналады. Осы стратегияға сәйкес еліміздің салық қызметін
дамытуда алдыға қойылған миссиялары төмендегідей:
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсуiн,
мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк сақтандыру
қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын қамтамасыз
ету, сондай-ақ салық төлеушімен салық міндеттемелерін орындауына салық
бақылауын жүзеге асыру. Осындай мәселелердің дұрыс орындалуын қадағалау
арнайы құрылған салық комитетіне жүктелетін міндет. Салық комитеті –
салықтардың барынша түсуін және оның қызметіне қоғамның
барынша қанағаттануын қамтамасыз ететін басқарудың тиімділігі
жоғары жүйесі бар
мемлекеттік орган.
Мемлекеттік орган ретінде салық қызметінің миссиясы
стратегиялық бағытымен салықтардың толық түсуін қамтамасыз етуді анықтайды.
Салық қызметінің Көрінісіне жету үшін тағы да екі стратегиялық бағыт
белгіленеді: салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету және тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
Салық қызметі органдарының қызметінің осы стратегиялық бағыты
басым болып табылады және оны жүзеге асыру үшін мынадай бағыттарға баса
көңіл бөлу кажет:
- салық мәдениетін көтеру: мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып,
дамыған елдердің салық мәдениетінің деңгейі қазақстандық қоғамның
әрі қарай дамуы үшін үлгі болуы қажет.
- салық бақылауының тиімділігін арттыру: көлеңкелі экономика көлемін
азайту және салық төлеушілердің салық заңнамасын сақтау аясында
қабылданатын шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізуде салық
қызметі органдары жұмысында тиімді салық бақылауы маңызды мәнге ие.
- салық заңнамасын оңайлату: салықтардың толық жиналуын қамтамасыз
ету үшін салық салудың қолданылып жүрген жүйесін оңтайландыру және
оңайлату қажет.
Қазір салықтық әкімшілендіру аясында салық төлеушілермен салықтық
қызмет көрсету сапасымен қанағаттанбауында және қоғамның салықтық заңнама
мен салық міндеттемелерін орындау мәселелері бойынша ақпаратпен нашар
қамтылғанынан көрінетін проблемалар бар.
Осыған байланысты, мынадай бағыттарда жұмыстарды күшейту қажеттігі
туындайды:
- қоғамның салық сұрақтарында ақпараттануын арттыру: қабылданатын
шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізу және салық қызметінің оң
көзқарасты беделін қалыптастыру үшін БАҚ, семинарлар, дөңгелек
үстелдер, брошюралар мен буклеттер шығару арқылы қоғаммен ұдайы
өзара іс-әрекет жасасу қажет.
- көрсетілетін салық қызметінің сапасын арттыру: көрсетілетін салық
қызметінің сапасы халықаралық стандарттарға сай келуі тиіс.
Осындай стандарттарға сай болу үшін және еліміздің экономикасын көтеру
жолында салық қызметінің стратегиялық дамуының миссиясы мен
көрінісiнен жуық 5 жылда мынадай мақсаттар мен міндеттер тұр:
1. Салықтардың толық түсуін қамтамасыз ету.
1-мақсат- Салық мәдениетін көтеру.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады.
Орта білім беру жүйесінде салық салу негіздерін оқытуды енгізу.
БАҚ-да мемлекеттің жүргізетін салық саясаты, оның маңызы мен қоғамның
дамуы үшін басым бағыттары туралы жариялау.
Қолданыстағы салық салу жүйесі туралы буклеттер, анықтама жүйелері
және кәсіби салық кеңесшілері арқылы ақпарат тарату.
2-мақсат- Салық бақылауының тиімділігін арттыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет.
Салық бақылауы рәсімін жетілдіру және оңайлату.
Салық бақылауы рәсімін реттеу.
Мемлекеттік, өзге уәкілетті органдардың шет мемлекеттердің құзырлы
салық органдарымен өзара әрекет ету тиімділігін арттыру.
Салық бақылауы рәсімін автоматтандыру.
Жүйелі түрде салық салудан жалтаруда қолданылатын жаңа тәсілдер мен
схемалар анықтау және олардың тууына ықпал ететін себептерді жою аясында
әрі қарай шаралар енгізу.
3-мақсат - Салық заңнамасын оңайлату.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешумен қамтамасыз етіледі.
Салықтарды есептеуді оңайлату.
Салық есептілігі нысандарын оңайлату.
2. Салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету.
1-мақсат - қоғамның салық сұрақтарында ақпараттануын арттыру.
Ақпараттық-үгіттеу кеңістігін құру: пресс-конференциялар, брифингтер,
кездесулер, теле-радиохабарлар, бейнероликтер; салық міндеттемелерінің тууы
және орындау туралы түсіндіру ақпаратын құрайтын газет, журнал, брошюралар,
буклеттер, жаднамалар, күнтізбелер шығару.
Салық органының әкімшілік процесстерінің ашықтылығын қамтамасыз ету
және салық төлеушілерді оның қызметтері, толтырылатын құжат нысандары
үлгілері, құжаттарды электронды түрде толтыру және тапсыру, құжаттар
айналымы реттілігі, шешімдерді даулау және шағымдану тәртібі туралы
ақпараттандыру.
Арнай салықтық пресс-қызметтер құру.
Салық салу аясындағы нормативтік-құқықтық актілеріне толықтырулар мен
өзгерістер енгізуді дайындау кезінде бизнес-құрылымдар мен кәсіби салық
кеңесшілерін кері байланыс қағидасы бойынша тарту.
2-мақсат- Көрсетілетін салық қызметінің сапасын арттыру.
Осы мақсат мынадай міндеттерді шешу арқылы жеткізіледі.
Мемлекеттік қызмет көрсету стандарттарын енгізу.
Электрондық салық қызметтері санын арттыру.
Қазіргі кезгі салық төлеушілерге қызмет көрсету бойынша Ақпаратты
қабылдау және өңдеу орталықтарын құру және дамыту.
3. Тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
Мақсаты - Салық қызметі органдарында басқару жүйесін жетілдіру.
Даму стратегиясын жүзеге асырудағы жетістік көп жағдайда басқару
жүйесінің тиімділігі мен оның салық органы алдында тұрған міндеттерді
шешудегі мақсаттылығымен анықталады.
Бизнесс-процесстерді реттеу, оңтайландыру және реинжинирингтеу.
Салық органдарында Теңгерілген көрсеткіштер жүйесін (ТКЖ) енгізу.
Тәуекелдерді басқару процесін енгізу.
Нәтижеге көзделген мақсаттарға жетуге бағытталған ынталандыру
қағидаларын енгізу.
Кадрлық тағайындаулар және ауыстырулар, сонымен қатар салық
органдарына жұмысқа қабылдау кезінде карьералық өсу, ашықтық, объективтік
қағидаларын енгізу.
Жоспарлау нәтижелеріне негізделген икемді, мақсатты қаржы және
материалды-техникалық ресурстармен қамтамасыз ету.
Қызметкерлердің кәсіби деңгейін көтеру, ТМД және алыс шет ел
мемлекеттерінің салық қызметтерімен, сондай-ақ аумақтық салық органдары
қызметкерлері арасында тәжірибе алмасу.
Салық қызметі органдарының болашақ кадрларын дайындау бөлігінде ҚР
ЖОО-мен өзара әрекет ету.
(Қазақстан Республикасы салық қызметінің даму стратегиясы).
II. Негізгі бөлім
1. Салық саясатының әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар, белгілі болғандай, мемлекеттің қызметінің
барлық бағыттарының қаржыландыру көздерінің бірі және мемлекеттік
басымдықтарын өтеудің экономикалық құралы.
Салықтар - мемлекеттік егемендіктің ықылас білдіруінің бірі. Осынысымен
олар мемлекеттік мүліктер мен қарыздардан алынатын табыстардан
ерекшеленеді. Мемлекеттің егемен құқығы болып әрқашанда салықты өндіріп
алудың құқығы тиынды шығару және әділ сотты жөнелту сияқты, соған орай,
салықтар біржақты тәртіпте белгіленген. Салықтар және олардың қызметтері
нақты базисті көрсетеді, яғни салықтық саясатта мемлекетпен қолданылатын
салықтық қатынастардың жылжуының объективті заңдылықтары.
Салықтық заң шығарудың мақсатты бағытталуы қолданылуды анықтайтын үкімет
органдарының және басқарудың құқықтық қызметтердің кешенінің ұсынушы
болып есептеледі. Бұл көзқарастан, халық аймағындағы саясат - бұл сонымен
қоса мемлекеттік табысты реттеу, жоспарлау және бақылау кезінде салықтық
техниканы жүзеге асырудағы құқықтық нормалар.
Қазіргі экономистердің анықтауы бойынша, салықтық саясат қаржылық
саясаттың бөлігі болып табылады. Салықтық саясаттың мазмұны мен мақсаты
қоғамның әлеуметтік- экономикалық құрылым мен үкімет басындағы тұрған
әлеуметтік топтармен шарттасылған. Экономикалық негізделген салықтық
саясат салықтық жүйе арқылы орталықтанған құралдарды оптимизациялаудың
мақсатының ізіне түсуде. Батыс экономистері салықтық саясатты бөлек
бөлмейді және мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауын
салықтар арқылы жүзеге асырудың қаржыландыруын түсіндіруімен, мемлекеттік
шығындардың жағдайларын зерттеуінсіз салықтардың әсерін қарастырмайды.
Жұмыспен қамтылу, өндіру көлемдерінің және инфляция қарқынының өзгеру
деңгейіне бағытталған үкіметтің арнайы шешімдерінің нәтижесінде
мемлекеттік шығындардың, мемлекеттік бюджеттің, салықтарының және сальдо
мөлшерлерінің мақсатты бағытталған өзгерулері ретінде анықталатын
бұндай саясатты дикрециялы фискалды деп атайды.
Дискрециялық емес фискалды саясат - бұл сондай-ақ жалпы табыстың циклдік
ауытқудың нәтижесінде айтылған мөлшерлердің автоматикалық өзгеруі. Мұндай
саясат тұрақтандырылған ықпал көрсететін ЖҰӨ өсу (кему) мерзіміндегі
мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің автоматикалық көбеюін
(азаюды) болжайды.
Нақты жағдайда таза салықтық түсімдер бюджетке салықтық түсімдердің
мөлшерінің және үкіметтің төленген трансферттер сомасының арасындағы
айырымын айтады.
Мысалы, Юткина Т.Ф. салықтық саясатты салықтық заңдардың мақсатты
бағытталуын айқындайтын үкімет органдарының және басқарманың құқықтық
қызметінің кешені деп анықтайды.
Салықтық саясат үкімет органдары мен басқарманың ғылыми негізделген және
экономикалық мақсатқа сай тактикалық және стратегиялық құқықтық
қызметтерінің жиынтығы ретінде анықталады.
Салықтық саясатты жүргізудегі бастапқы нұсқама болып тек қана құқықтық
тәртіпті қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық төлемдерді төлету
емес, сонымен қоса салық салудың ықпалының астында жиналған шаруашылық -
экономикалық қатынастарды бүкілжақты бағалауды жүргізу. Сондықтан,
салықтық саясат - бұл салықтық заңдардың үйғарымның автоматикалық
орындалу тиіс, оларды жетілдіру.
Салықтық саясат келешекке есптеумен жүргізілген салықтық стратегия, ал
нақты мерзімде - салықтық тактика. Тактика және стратегия айырылмас, егер
мемлекет қоғамдық, корпоративтік және жеке экономикалық ынталарды
келістіруге ұмтылады. Жиі, мемлекеттің басқарушысымен әрекет қылған нақты
кезеңде салық салудың координациясы бойынша тактикалық қадамдар
экономикалық дәлелденбеген. Бұл тек қана салықтық стратегияның өткізуіне
кері әсер келтірмей ғана қоймай, сонымен қоса мемлекеттің экономикалық
бағытын деформациялайды. Салық саласындағы Ресейдің әйгілі экономисті
Черник Д.Г. салықтық саясатты экономикалық мемлекеттік реттеудің негізгі
құрамы болып табылады және жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық ықпалын
көрсетеді деп ойлайды.
Салықтық саясаттың қаржы құралдарының алымының формалары мен әдістерінің
жиынтығы - қиын жағдай. Онда терең қарама - қайшылық шалғындық салынған:
бір жағынан, экономика субъетілерінен жеткілікті қаржы ресурстарын
айыруды қамтамасыз ету, екінші жағынан - бұл жағдайда олардың іскерлік
активтілігінің төмендеуін ұйғармау. Бұл парадоксты шешу орынды компромисс
есебінен қамтамасыз етіледі - деп, өз жұмыстарында Соколинский В.М.
белгіледі.
Экономикалық сөздіктерде берілген анықтама келесі түрде жинақталған:
салықтық саясат - салық салуда тікелей немесе жанама қатынасқа ие,
қандай да бір мемлекеттің конституциясымен салықтық заңдардың жиынтығы
және басқа заңды актілерде анықталған салықтық қатынастардың
қатысушылардың өздерінің құқықтары мен міндеттерінің орындалуындағы
стратегиялық бағыт және тактикалық іс - әрекет.
Бірақ ең қысқа анықтама дамыған елдердің салықтық жүйесі сөздігінде
берілген, ол салықтар аймағында мемлекетпен өткізілетін шаралар жүйесі
ретінде салықтық саясатты сипаттайды.
Экономикалық жағдайдың жалпы жақсаруы салықтардың түсімдерінің ішінде
табысқа салынатын салықтардың көбеюіне әкеледі.
Әр мемлекетте әрқашан да екі альтернативті, яғни бюджеттік пен салықтық
саясаттардың арасындағы қарым-қатынастарының құрылуының принципиалды
қарама-қайшылықты стратегиялық қолайлы жол бар.
Бұл, бірінші жағдайда - халықтың қазынаға жоғары салықтарды төлету, оның
қауіпсіздігі, амандығы, басқа қызықшылықты қорғаудың толық
жауапкершілігін өз мойнына алу, сондай-ақ ертеңгі күнге сенімділігінің
мүмкіндігінің бар болуын өзіне қабылдау. Екінші жағдайда - шектеулі төмен
салықтарды алу, яғни азаматтардың, халықтың өзінің қарауынша өздерінен
алынбаған салық түріндегі құралдарды өз беттерінше қолданатындар өз-
өздерін мемлекеттің көмегінсіз-ақ күте алады.
Әр жағдайда бұл таңдаудың мәселесін шешу негізінен халықтың әлеуметтік
және экономикалық деңгейлерінің тұтынуынан, оның экономикасының
потенциалды және әлеуметтік бағытталуынан қатысты. Ереже бойынша, әлсіз
экономикамен елдерде, яғни дамып жатқандар, өзінің қалыптасу және нарыққа
көшудің, әсіресе алғашқы қадамында қатысты төмен салықтарға ұмтылады.
Кейін, қоғамдық тұтынудың (білім беру, денсаулықты сақтау, коммуналды
қызмет және т.б.) әр түрлі формаларының дамуымен салық салудың аса жоғары
деңгейіне баяу өту жүзеге асырылады, оның параметрлері экономикасы мықты:
елдердің, басқа сөзбен айтқанда, дамыған елдердің максималды мәніне
жетеді.
Алайда, жалпы тенденцияның шектеуінде әртүрлі мемлекеттер әр түрліше
өзінің қаржылық, сондықтан, салықтык саясатын құрайды. Олар тым жоғары
нәтижелі айқындамасы бойынша жеке тұлғалардың меншігінен гөрі қаржылық
құрылымдардың бақылауындағы қаржы құралдарының қолданылуын, салықтық және
басқа міндетті төлемдер түрінде қоғамның табыстарынан 50% дейін алу
мүмкін деп ойлайды. Басқалары, керісінше, бұл көзқарастарды бөлмей,
өздерінің салықтық тәбеттерін жалпы ішкі өнімнен 25-30% - бен шектейді.
Біріншілердің ішінде, бай елдер, олардың салықтық алып тастаулары орта
жандық жалпы табыстар деңгейіндегі 25-30 мың. долл. елеулі сома құрайды.
Мысалы, Данияда бұл халықтың бір жанына 17 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі
салықтардың үлесі - 51%), Швейцарияда 15 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі
салықтардың үлесі - 33%), Норвегияда -14 мың. долл. (ЖІӨ-гі салықтардың
үлесі - 42%), Германия, Франция, Бельгия, Финляндияда - 11-ден 12 мың.
долл. диапазонында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - сәйкес 40% - дан 47% - ға
дейін).
Орта жандық табыстарының деңгейі бойынша соңғы орынды алатын елдерде
салықтық алып тастаулары көлемі аса қарапайым. Солай, ол Оңтүстік Кореяда
2,5 мың. долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 22%) құрайды, ал
Мексикада 500 долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 16%). Және тек
Ресей орта жанды табыстар деңгейі бойынша соңғы категорияға түссе де,
салықтық алып тастаулар үлесі бойынша жоғары дамыған елдердің артынан
тартылады - ЖІӨ-нің 30% астам (шамамен халықтың әр жанына 1 мың. долл.,
яғни Жапония мен Швейцария деңгейінде). Басқаша айтқанда, онда 4 адамнан
түратын статистикалық отбасына барлық салық түрлерінің алу сомасынан
жалпы қиындықта орташа 4 мың. долл. қүрайды. Сол уақытта, мемлекеттердің
адекватты көлемде бұл отбасылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін
қорғауды қарастырады.
Алайда, белгілі болғандай, мемлекеттің бюджеті арқылы қайта таратудың
мүмкін салық салу деңгейінің өз шектеуі бар, яғни ол экономикалық және
әлеуметтік қайшылықтарының шиеленісуі әрі қарай өсуіне жеткендегі ЖІӨ-гі
салықтық алып тастаулардың сондай үлесі. Олар ашық саяси дауларда және
салықтық реформалардың наразылық шақырылған уайыммен, оның ішінде:
салықтық үкіметке бағынбау, табыстарды массалық жасыру және салықтық
міндеттерді орындаудан кету, ұлттық экономикадан шет елдерге капиталдың
ағылуы, халықтардың салық төлеушілер үшін азырақ ауыртпалылықты түсіру
бойынша аймақтарға көшу формаларымен көрсетілуі мүмкін. Және тек шүғыл
немесе форс - мажорлық жағдайларда (мысалы, соғыс, сұрапыл апаттар, ірі
техногендік апаттар, эпидемия) экономикалық үғынуларға қарсы салықтық
шектеудің деңгейі қалыпты жиһазда оның ең жақсы мәнінен көп жоғары болуы
мүмкін.
Салық салу мәселелері әрқашанда экономистер, философтар, әр түрлі
дәуірлердің мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен қамтылды. Салық салу
теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны төлейтіндерге
арналған - құлдықтың белгісі емес, керісінше бостандықтың деп айтқан
болатын. АҚШ-тың мемлекеттік қызметшісі және ғалымы Б.Франклин өмірде
өлім мен салықтардан басқа шарасыз заттар жоқ деп айқындады.
Д.С.Миль алғаш рет ғалым классиктерінің арасында салықтың бірегей емес,
керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын түжырымдады.
XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық
теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды.
Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының
белгілі критикалық деңгейі деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі,
оның арттыруы алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі,
өндірістің қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан
тоқталуына әкеледі. 1995 ж. Қазақстанда Салық және бюджетке төленетін
міндетті төлемдер туралы ҚР Президентінің Жарғысы жүзеге асырылды.
(http:www.salyk.kzPublicationsE ducationdistantpublfinance_2003_ publ
finance_2003_13_publfinance_2003_1 3_000.htm)
2.2. Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімі және оның атқаратын негізгі
міндеттері
1. Салықтық нысандарды қабылдау
Бақылау мәселесі экономика ғылымында бірінші жоспарда тұр,
яғни, өте актуалды мәселе болып отыр. Бақылау мәселесін зерттеген көптеген
авторлардың көзқарастары бақылаудың-басқарудың құрамдас бөлігі екендігін,
оның кез – келген дәрежеде біліктіліксіз басқару мүмкін еместігін айтуда
түйісіп отыр, және де басқарылушы жүйе неғұрлым көпжақты және кәсіби болса,
соғұрлым бақылау да күрделі болуы тиіс. Кеңестік дәуірдің салық – қаржы
әдебиеттерінде бақылау мемлекеттік және қоғамдық өмірдің рәміздерінің бірі
ретінде, экономиканың дұрыс дамуының маңызды жағдайы ретінде қарастырылды.
Бақылаудың жан – жақты қажеттілігі, оның түрлері мен жүзігі асырылу
әдістері көрсетіліп отырды. Әсірісе мемлекеттік бақылау түрлері оның ішінде
мемлекеттік қаржы бақылауы терең зерттелді. Емлекеттік саяси, экономикалық
және әлеуметтік қайта құрулар сәйкес шешімдер мен ережелермен бекітіледі.
Олардың орындалуынсыз қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсімге,
қаржы тұрақтылығына, азаматтардың өмір мүру деңгейінің көтерілге, олардың
қаіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды. Біздің
ойымызша, бақылау дегеніміз кері байланыстың бір түрі бола отырып, сол
сәтте басқару шешімдерінің орындалуына катализатор бола алады. Бақарылу
объектісі туралы қажетті ақпаратты алып, оны талдау арқылы оған шаралар
қолдануға, яғни, жағдайды түзетуге бағытталған нормативтік актілермен
басқару шешімдерін қабылдауөажеттігі туралы шешімді қабылдауға болады. Ал
салықтық бақылау дегенде салық заңдылықтарының: Салық кодексі, және заңдық
нормативтік актілерді т.б. орындалуын бақылауды түсіне қажет. Негізгі
заңның бұзылмауын қадағалау – ол Заңның әрбір саласына қатысты жалпы
мемлекеттің міндеті. Құқықтық нормативтік актілерді шығарып және оның
орындалуын бақылауды жүзеге асыра отырып, мемлекет қоғамдық саяси жүйенің
субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол арқылы мемлекеттік бақылау заң мен
тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді. Сол жағынан салық заңдылықтарының
сақатлуын бақылау басқа салдардан ешбір айырмашылығы жоқ. Сонымен қатар
салық заңдарын бақылау, мемлекеттің табысы болып табылатын салықтың түсуін
қамтамасыз ету құралы екендігін көрмеу мүмкін емес. Яғни, бұл дегеніміз
салықтық бақылаудың негізінде мемлекеттің материалдық қызығушылығы жатыр.
Басқаша айтар болсақ, егер бақа жағдайларда қоғамдақ қатынастарды реттей
отырып, мемлекет оған қатыспайтын болса, онда салықтық құқықтық қатынаста
мемлекет әрі реттей тұрып, оған қатынасады. Мұның барлығы басқа мемлекеттік
бақылау түрлерінен салықтық бақылаулың өз алдына ерекше жүгі бар екендігің
бөліп көрсетеді. Біздің ойымызша қорыта айтар болсақ, салықтық бақылау
мемлекеттік бақылаудың барынша жақсылап ұйымдастырылған түрінің бірі болып
табылады. Мысалы: салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын экологиялық және
санитарлық сияқты бақылаулармен салыстыруға болмайды. Мұндағы мемлекеттің
материалдық қызығушылығы салықтық бақылаудың барлық аймағына қатысты
болады, яғни төленбеген салықтың салдары басқа экономикалық, әлеуметтік
сияқты салаларға да әсерін тигізеді. Қазіргі таңдағы экономистер салықтық
бақылауға төмендегіше белгілермен сипаттамалар береді.: Біріншіден,
салықтық мемлекеттік бақылаудың бір түрі болып табылады. Яғни, оны
мемлкеттің бақылау қызметін атқарушы мемлекеттік орган жүзеге асырады.
Сонымен бірге бұл мемлекеттік орган біржақты мемлекеттің органы ретінде
бөлініп, сол берілген функцияны атқарушы мүмкіндігіне ие. Екіншіден,
салықтық бақылау қаржылық бақылаудың бір түрі болып табылады. Қаржылық
бақылауға Худяков А.И.: бұл мемлекеттік және қоғамдық органдардың
орталықтанған және орталықтанбаған ақша қорларының қалыптасуы, бөлінуі мен
қолданылуы процестерін тексеруге негізделген іс-әрекеті, деп анықтама
береді 2. Оны жүргізу барысында мекемелер мен кәсіпорындардың және
азаматтардың ақша қорларын заңды және мақсатты пайдалануын тексереді. Сол
арқылы экономика дамуына және халық жағдайын жақсартуға тиімді қолданылуын
қадағалайды. Салық бақылауын жүзеге асыру барысында мемлекеттің қаржылық іс-
әрекетіне бағытталған, ақша қорларын құруға кететін, осы мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады. Үшіншіден,
салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың арнайыланған түріне жатады. Бұл
бірінші кезекте салықтық бақылауды тек арнайы өкілетті орган ғана жүзеге
асыра алатындығынан көруге болады. Оның үстіне мемлекетіміз салықтық
бақылауды жүзеге асыруды тек арнайы орган жүзеге асыратындай еткен.
Салықтық бақылайдың арнайылылығын оның төртінші қырын – функционалдығы кез
– келген салықтық міндеттері бар заңды және жеке тұлғалардың олардың меншік
түрлеріне, ұйымдастыру құқықтық формасына және айналысатын іс түріне
қарамай кез келгені оның объектісі бола алтындығын көруге болады.Кейбір
салық – қаржы, экономикалық әдебиеттерінде: салықтық бақылаудың өздігінен
айтарлықтай күрделі ұйымдық жүйе болып табылатындықтан және төмендегіше
элементтерден: а) бақылау субъектісі; б) бақылау объектісі; в) бақылау
тақырыбы мен пәні; г) бақылау мақсаты; д) бақылауды жүзеге асыру
әдістерінен тұратындығын білеміз. Салықтық бақылаудың субъектісі дегеніміз
мемлекеттің салық қызметі, яғни , тек салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар
орган – салық комитеті. Салық бақылауының объектісі болып, салық
заңдылықтары бойынша заңды міндеттемелер жүктелген тұлғалар. (*О финансовом
контроле А. И. Худяков. Фин.право РК, 1995. А.с. 189.) табылады. Оларға
төменгі негізгі топтарға жатқызуға болады: 1) салық төлеушілер; 2) салық
агенттері; 3) банктер; 4) салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салықтық бақылаудың тақырыбы дегеніміз тексерілушінің салық заңдары, Салық
кодексі, заңдық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға
тиіс, орындайға тиіс міндеттері.Салық бақылаушының мақсаты:1) салық
заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық қатынастарда
қатысушының өз міндетін сапасыз орындалғанын анықтау; 2) айыптыларды
анықтау және оларды заңда бекітілген жауапкершілікке тарту; 3) салық заңын
бұзушылықты жою; 4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану түріндегі
мемлекеттің материалдық пацдасын қорғау; 5) салық заңын бұзушылықтардың
алдын алу. Соңғы мақсат бойынша айтар болсақ салықтық тексеру барысында
тіпті заң бұзушылық болмағанның өзінде де салық төлеуші өзі де салықтық
міндеттемелердің орындалуын мұқият қадағалап отыратын болады. Салықтық
бақылауды әр түрлі аспектілерде: ұйымдастыру, әдістемелік, техникалық
жағынан қарастыруға болады. Салықтық бақылаудың әдістемесіне келер болсақ
бұл дегеніміз нақты жүзеге асырылатын әдістер мен айлалар. Салықтық
бақылауды әр түрлі негіздерін құрай төмендегіше жіктеуге болады. Салықтық
бақылауды жүзеге асыру формасы бойынша: 1)тікелей бақылау; 2) сырттай
бақылау деп бөлуге болады. 1) Тікелей салық бақылауына біріншіден тексеру
бақылау объектісінде өтетіндігінен, екіншіден тексеруші тұлға алғашқы
құжаттармен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Бұл салық бақылауына құжаттық тексеру
рейдтік тексеру, хронометраждық тексеруді жатқызуға болады. 2) Сырттай
салық бақылауды: біріншіден бақылау субъектісі мен объектісі тексеру
жүргізу кезінде байланысқа түспеуі мүмкін, яғни сырттай тексеру жүргізіле
беретіндігінен сипатталады. Яғни тексеруші негізін есептіліктермен жұмывс
істейді. Бұл салықтық бақылауға камералдық тексеруді жатқызуға болады.
Салықтық бақылау ішкі және сыртқы сипатта болады. Ішкі бақылау түрі –
бақылау субъектісі мен бақылау объектісі бір ұйымдық жүйенің бөлімдері
болған жағдайда жүргізіледі. Мысалы, Министрлік өзіне қатысты
ведомстволарды өз салық міндеттемелерін, заңдылықтырын қалай орындап
жатқандығын тексереді. Сыртқы бақылау өзіне қарасты емес субъектілерге
қатысты жүзеге асырылады. Мұндай бақылау салық комитеті органдарының
тексеруіне тән. Салықтық бақылаудың ішкі бақылау түрі қажет екендігі
күмәнсіз: әрбір салық төлеуші өзінің алықтық міндеттемелерін толық және дер
кезінде орындауға ұмтылуы керек. Бірақ бұл бақылауды ішкі бақылау
мемлекеттік бақылау деп айтуға да болмайды – мұнда салық төлеуші өзін - өзі
бақылайды. Сондықтан ішкі шаруашылық бақылау қажет бола тұрса да, оның
салық тәртібін жақсартуға әсері бар болса да, оны салықтық бақылауға
жатқызуға болмайды. Салықтық бақылау тек салықтық қатынастырға ғана билеуші
және бағынушы моделі түрінде жүзеге асырылып отырады, мұнда бақылаушы
мемлекеттік, яғни, мемлекет өкілеттік берген салық органы болып табылады
3. Салықтық бақылау негізінен үкім орындаушы органының іс-әрекеті арқылы,
ал нақтылай айтқанда – мемлекеттік салық органы арқылы ғана іске
асырылады1. Бірақ құқық қрғау органдары да салықтық бақылау жасай
алатындығын айтпауға болмайды, тек салық органының қатысуымен. Салық
жүйесінің тиімді болуы экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімінің атқаратын негізгі мақсаттары
төмендегідей болып табылады:
1) Салықтық нысандарды қабылдау
2) Камералдық бақылау
3) Камералдық бақылау жүргізудің тәртібі мен мерзімі
4) Камералдық бақылау нәтижелері
Салық кодексінің 82-тарауының 584-бабына сәйкес салық нысандарын
қабылдау:
1. Салықтық тіркелімдерді қоспағанда, салық нысандары салық қызметі
органдарына Кодексте белгіленген мерзімде табыс етіледі.
2. Салықтық тіркелімдерді қоспағанда, салық нысандарын салық қызметі
органдарына ұсыну күні оларды табыс ету тәсілдеріне қарай:
1) келу тәртібінде - салық қызметі органдарының салық есептіліктерін
және (немесе) өтініштерді қабылдау күні;
2) хабарландыра отырып, тапсырыс хатпен почта арқылы:
салық есептілігі үшін – почта немесе өзге де байланыс ұйымының
қабылдағаны туралы белгі қойылған күн;
салықтық өтініш үшін – салық қызметі органдары алған күн;
3) электронды түрде – осы баптың 4-тармағында белгіленген тәртіппен
жіберілетін хабарламада көрсетілген салық қызметі органдарының салық
есептілігін қабылдау және өңдеу жүйесі орталық торабының қабылдаған күні
болып табылады.
2-1. Кодекстiң 69-бабы 2-тармағының 2) тармақшасына сәйкес керi қайтарып
алынған салық есептiлiгiн қабылдаған күн осы Кодекстiң 69-бабының 1-
тармағына сәйкес табыс етiлген салық есептiлiгiнiң табыс етiлген күнi болып
табылады.
3. Почта немесе өзге байланыс ұйымдарына салық есептілігін тапсыру үшін
Кодексте белгіленген мерзімнің соңғы күнінің жиырма төрт сағатына дейін
тапсырылған қағаз жеткізгіштегі салық есептілігі почта немесе өзге де
байланыс ұйымы қабылдаған уақыт пен күннің белгісі болған кезде, мерзімінде
тапсырылған деп есептеледі.
Салық қызметі органдарына салық есептілігін тапсыру үшін Кодексте
белгіленген мерзімнің соңғы күнінің жиырма төрт сағатына дейін электронды
байланыс арналары арқылы тапсырылған электронды түрдегі салық есептілігі
мерзімінде тапсырылды деп есептеледі.
4. Салық қызметі органдары салық есептілігі электронды түрде табыс
етілген кезде салық қызметі органдарының қабылдау жүйесі салық есептілігін
қабылдаған кезден бастап екі жұмыс күнінен кешіктірмей салық төлеушіге
аталған жүйенің салық есептілігін қабылдағаны немесе қабылдамағаны туралы
хабарлама жіберуге міндетті.
5. Салықтық тіркелімдерді қоспағанда, салық нысандары, егер:
1) Салық Кодексіне сәйкес уәкілетті орган белгілеген салық нысандарына
сәйкес келмесе, немесе
2) салық қызметі органының коды көрсетілмесе немесе дұрыс көрсетілмесе,
немесе
3) сәйкестендіру нөмірі көрсетілмесе немесе дұрыс көрсетілмесе, немесе
4) салық кезеңі көрсетілмесе немесе дұрыс көрсетілмесе, немесе
5) салық есептілігінің түрі көрсетілмесе, немесе дұрыс көрсетiлмесе,
немесе
6) салық есептілігіне қол қоюға қатысты салық кодексінің талаптары
бұзылса, немесе
7) уәкілетті орган белгілеген электрондық формат құрылымы бұзылса, салық
қызметі органдарына табыс етілмеген деп есептеледі.
Қосымшалар бөліміндегі 1-кестеде ойын сауық орындарының мысалы ретінде,
салықтық нысандарды қабылдау көрсетілген.
(Қазақстан Республикасының 2010 жылғы салық кодексі)
2.2.2. Камералдық бақылау
Камералдық бақылау - салық төлеуші (салық агенті) табыс еткен
салық есептілігін, уәкілетті мемлекеттік органдардың мәліметтерін, сондай-
ақ салық төлеушінің қызметі туралы басқа да құжаттар мен мәліметтерді
зерделеу мен талдау негізінде салық қызметі органдары жүзеге асыратын
бақылау.(2-кесте).
Камералдық бақылау қатерлерді басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Камералдық бақылаудың мақсаты – салық органдары камералдық
бақылау нәтижелерi бойынша анықтаған бұзушылықтарды салық органдарында
тiркеу есебiне қою және (немесе) салық Кодексінің 587-бабына сәйкес салық
есептiлiгiн ұсыну және (немесе) салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi төлеу арқылы салық төлеушiге дербес жоюға құқық беру.
Салық кодексінің 585-бабына сәйкес камералдық бақылау ретінде салық
қызметі органдарының салық төлеуші (салық агенттігі) ұсынған салық
есептілігін, өкілетті органдардың, сондай-ақ салық төлеушінің қызметі
туралы басқа да құжаттарды зерттеу және талдау негізінде жүзеге
асырылатынын бақылау деп түсініледі.
Мәселе айқынырақ болуы үшін мысал келтірсек, камералдық бақылаудың
классикалық үлгісі бақылау агенттерінің салық төлеушілердің айналысын
бақылау болып табылады, яғни, қандай да бір ЖШС өз есебінде өнім өткізу
бойынша қосымша құн салығын 100 млн. теңге деп көрсетті дейік, ал оның
бақылау агенттерінің есептерінде одан 130 млн. теңгеге өнім сатып алынды
деп көрсетіліп тұр, соған сәйкес бұл соманы қосалқы құн бойынша өзінің
міндеттемелерін есептеуде өздерінің есептеріне жатқызады. Сөйтіп, 30 млн.
теңге бұл ЖШС тарапынан айналымды жасырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы кафедрасы
ҚР салық жүйесі
.
Алматы 2010
Мазмұны
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3-11
II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12- 26
2.1. Салық саясатының әлеуметтік-экономикалық мәні ... ... ... ..12-15
2. Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімі ... ... ... ..16-20
2.2.1.Салықтық нысандарды қабылдау ... ... ... ... ... ... ...16-20
2.2.2. Камералдық бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-23
2.2.3. Камералдық бақылау жүргізудің тәртібі мен
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2.4. Камералдық бақылау нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... 23-24
2.2.5. Хронометраждық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-26
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-31
IV. Қолданылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
V. Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33 -48
I. Кіріспе
Салық– мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық
жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын
салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет
құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтар негізгі атқаратын мынадай қызметтері бар:
1)реттеушілік;
2)фискалдық;
3)қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру,
бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі – салықтың ең
негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын
тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең
басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Жоғарыда көрсетілген
салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана
қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды
ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге
асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған стафкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.
Салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын
функциаларда толық ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші
және қайта бөлу сияқты негізгі үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы –
осы қаржы санаттың ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен
бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра
отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді.
(Румянцев А.В. Налоги и налогообложение: курс лекций, М.: Дело,
2003,144с.)
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет
қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімде
салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары Қазахстанда ішкі
жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын алып отыр. Егер
1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7пайыз болса, 1998 жылы ол
16,6 пайызға,2000 жылы-22,6 пайыз,2001 жылы - 22,2 пайыз болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз). Салық салу объектілерін
есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт
әдісі қолданылады: кадастырлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша,
табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Мемлекеттік салық салу саясаты- салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық жүйесі
- өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы қатынастары және осы
қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері
мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және
салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен
әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі
принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда,
тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. Енді
осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен
құралады.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, - салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу міндеті
жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар
салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір
дәйектілікті белгілейді.
Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын
салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген соммалар
туралы ақпарат беруге; салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу
мерзімін қатаң сақтауға;
(http:www.wikipedia.kz).
Қазақстандағы салық жүйесіне тоқталатын болсақ, 1991 жылға дейін, яғни КСРО
ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл
жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі
қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы
тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және
мемлекетті реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие
болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес
республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде салық жүйесі жұмыс
істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы заңға
негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы
құжат еді.Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылға қаңтардың 1-нен бастап 13
жалпы мемлекеттік салық,18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының
ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен
салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және бюджетке төленетін
басқада міндетті төлемдер туралы1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42
салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып
қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші
бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-
1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар еңгізіледі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің бұрышы әрі
міндеті болып табылады, - жазылған.
Салық ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекеттен алынатын
салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекепік реттеп отыруға бағытгалған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылда-ған
бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі
жұмыс істей бастады. Ол "Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы"
заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардьщ түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы
құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қащардың 1-інен бастап
13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының
ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен
салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидатгарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бүрынғы 42
салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып
қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші
бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-
1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуьі мүмкін.
Барлық өрке
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуының бағыттарының
бірі болып табылатын салық қызметін дамыту алдыңғы қатарлы мәселелердің
бірі болып саналады. Осы стратегияға сәйкес еліміздің салық қызметін
дамытуда алдыға қойылған миссиялары төмендегідей:
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсуiн,
мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк сақтандыру
қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын қамтамасыз
ету, сондай-ақ салық төлеушімен салық міндеттемелерін орындауына салық
бақылауын жүзеге асыру. Осындай мәселелердің дұрыс орындалуын қадағалау
арнайы құрылған салық комитетіне жүктелетін міндет. Салық комитеті –
салықтардың барынша түсуін және оның қызметіне қоғамның
барынша қанағаттануын қамтамасыз ететін басқарудың тиімділігі
жоғары жүйесі бар
мемлекеттік орган.
Мемлекеттік орган ретінде салық қызметінің миссиясы
стратегиялық бағытымен салықтардың толық түсуін қамтамасыз етуді анықтайды.
Салық қызметінің Көрінісіне жету үшін тағы да екі стратегиялық бағыт
белгіленеді: салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету және тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
Салық қызметі органдарының қызметінің осы стратегиялық бағыты
басым болып табылады және оны жүзеге асыру үшін мынадай бағыттарға баса
көңіл бөлу кажет:
- салық мәдениетін көтеру: мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып,
дамыған елдердің салық мәдениетінің деңгейі қазақстандық қоғамның
әрі қарай дамуы үшін үлгі болуы қажет.
- салық бақылауының тиімділігін арттыру: көлеңкелі экономика көлемін
азайту және салық төлеушілердің салық заңнамасын сақтау аясында
қабылданатын шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізуде салық
қызметі органдары жұмысында тиімді салық бақылауы маңызды мәнге ие.
- салық заңнамасын оңайлату: салықтардың толық жиналуын қамтамасыз
ету үшін салық салудың қолданылып жүрген жүйесін оңтайландыру және
оңайлату қажет.
Қазір салықтық әкімшілендіру аясында салық төлеушілермен салықтық
қызмет көрсету сапасымен қанағаттанбауында және қоғамның салықтық заңнама
мен салық міндеттемелерін орындау мәселелері бойынша ақпаратпен нашар
қамтылғанынан көрінетін проблемалар бар.
Осыған байланысты, мынадай бағыттарда жұмыстарды күшейту қажеттігі
туындайды:
- қоғамның салық сұрақтарында ақпараттануын арттыру: қабылданатын
шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізу және салық қызметінің оң
көзқарасты беделін қалыптастыру үшін БАҚ, семинарлар, дөңгелек
үстелдер, брошюралар мен буклеттер шығару арқылы қоғаммен ұдайы
өзара іс-әрекет жасасу қажет.
- көрсетілетін салық қызметінің сапасын арттыру: көрсетілетін салық
қызметінің сапасы халықаралық стандарттарға сай келуі тиіс.
Осындай стандарттарға сай болу үшін және еліміздің экономикасын көтеру
жолында салық қызметінің стратегиялық дамуының миссиясы мен
көрінісiнен жуық 5 жылда мынадай мақсаттар мен міндеттер тұр:
1. Салықтардың толық түсуін қамтамасыз ету.
1-мақсат- Салық мәдениетін көтеру.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады.
Орта білім беру жүйесінде салық салу негіздерін оқытуды енгізу.
БАҚ-да мемлекеттің жүргізетін салық саясаты, оның маңызы мен қоғамның
дамуы үшін басым бағыттары туралы жариялау.
Қолданыстағы салық салу жүйесі туралы буклеттер, анықтама жүйелері
және кәсіби салық кеңесшілері арқылы ақпарат тарату.
2-мақсат- Салық бақылауының тиімділігін арттыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет.
Салық бақылауы рәсімін жетілдіру және оңайлату.
Салық бақылауы рәсімін реттеу.
Мемлекеттік, өзге уәкілетті органдардың шет мемлекеттердің құзырлы
салық органдарымен өзара әрекет ету тиімділігін арттыру.
Салық бақылауы рәсімін автоматтандыру.
Жүйелі түрде салық салудан жалтаруда қолданылатын жаңа тәсілдер мен
схемалар анықтау және олардың тууына ықпал ететін себептерді жою аясында
әрі қарай шаралар енгізу.
3-мақсат - Салық заңнамасын оңайлату.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешумен қамтамасыз етіледі.
Салықтарды есептеуді оңайлату.
Салық есептілігі нысандарын оңайлату.
2. Салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету.
1-мақсат - қоғамның салық сұрақтарында ақпараттануын арттыру.
Ақпараттық-үгіттеу кеңістігін құру: пресс-конференциялар, брифингтер,
кездесулер, теле-радиохабарлар, бейнероликтер; салық міндеттемелерінің тууы
және орындау туралы түсіндіру ақпаратын құрайтын газет, журнал, брошюралар,
буклеттер, жаднамалар, күнтізбелер шығару.
Салық органының әкімшілік процесстерінің ашықтылығын қамтамасыз ету
және салық төлеушілерді оның қызметтері, толтырылатын құжат нысандары
үлгілері, құжаттарды электронды түрде толтыру және тапсыру, құжаттар
айналымы реттілігі, шешімдерді даулау және шағымдану тәртібі туралы
ақпараттандыру.
Арнай салықтық пресс-қызметтер құру.
Салық салу аясындағы нормативтік-құқықтық актілеріне толықтырулар мен
өзгерістер енгізуді дайындау кезінде бизнес-құрылымдар мен кәсіби салық
кеңесшілерін кері байланыс қағидасы бойынша тарту.
2-мақсат- Көрсетілетін салық қызметінің сапасын арттыру.
Осы мақсат мынадай міндеттерді шешу арқылы жеткізіледі.
Мемлекеттік қызмет көрсету стандарттарын енгізу.
Электрондық салық қызметтері санын арттыру.
Қазіргі кезгі салық төлеушілерге қызмет көрсету бойынша Ақпаратты
қабылдау және өңдеу орталықтарын құру және дамыту.
3. Тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
Мақсаты - Салық қызметі органдарында басқару жүйесін жетілдіру.
Даму стратегиясын жүзеге асырудағы жетістік көп жағдайда басқару
жүйесінің тиімділігі мен оның салық органы алдында тұрған міндеттерді
шешудегі мақсаттылығымен анықталады.
Бизнесс-процесстерді реттеу, оңтайландыру және реинжинирингтеу.
Салық органдарында Теңгерілген көрсеткіштер жүйесін (ТКЖ) енгізу.
Тәуекелдерді басқару процесін енгізу.
Нәтижеге көзделген мақсаттарға жетуге бағытталған ынталандыру
қағидаларын енгізу.
Кадрлық тағайындаулар және ауыстырулар, сонымен қатар салық
органдарына жұмысқа қабылдау кезінде карьералық өсу, ашықтық, объективтік
қағидаларын енгізу.
Жоспарлау нәтижелеріне негізделген икемді, мақсатты қаржы және
материалды-техникалық ресурстармен қамтамасыз ету.
Қызметкерлердің кәсіби деңгейін көтеру, ТМД және алыс шет ел
мемлекеттерінің салық қызметтерімен, сондай-ақ аумақтық салық органдары
қызметкерлері арасында тәжірибе алмасу.
Салық қызметі органдарының болашақ кадрларын дайындау бөлігінде ҚР
ЖОО-мен өзара әрекет ету.
(Қазақстан Республикасы салық қызметінің даму стратегиясы).
II. Негізгі бөлім
1. Салық саясатының әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар, белгілі болғандай, мемлекеттің қызметінің
барлық бағыттарының қаржыландыру көздерінің бірі және мемлекеттік
басымдықтарын өтеудің экономикалық құралы.
Салықтар - мемлекеттік егемендіктің ықылас білдіруінің бірі. Осынысымен
олар мемлекеттік мүліктер мен қарыздардан алынатын табыстардан
ерекшеленеді. Мемлекеттің егемен құқығы болып әрқашанда салықты өндіріп
алудың құқығы тиынды шығару және әділ сотты жөнелту сияқты, соған орай,
салықтар біржақты тәртіпте белгіленген. Салықтар және олардың қызметтері
нақты базисті көрсетеді, яғни салықтық саясатта мемлекетпен қолданылатын
салықтық қатынастардың жылжуының объективті заңдылықтары.
Салықтық заң шығарудың мақсатты бағытталуы қолданылуды анықтайтын үкімет
органдарының және басқарудың құқықтық қызметтердің кешенінің ұсынушы
болып есептеледі. Бұл көзқарастан, халық аймағындағы саясат - бұл сонымен
қоса мемлекеттік табысты реттеу, жоспарлау және бақылау кезінде салықтық
техниканы жүзеге асырудағы құқықтық нормалар.
Қазіргі экономистердің анықтауы бойынша, салықтық саясат қаржылық
саясаттың бөлігі болып табылады. Салықтық саясаттың мазмұны мен мақсаты
қоғамның әлеуметтік- экономикалық құрылым мен үкімет басындағы тұрған
әлеуметтік топтармен шарттасылған. Экономикалық негізделген салықтық
саясат салықтық жүйе арқылы орталықтанған құралдарды оптимизациялаудың
мақсатының ізіне түсуде. Батыс экономистері салықтық саясатты бөлек
бөлмейді және мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауын
салықтар арқылы жүзеге асырудың қаржыландыруын түсіндіруімен, мемлекеттік
шығындардың жағдайларын зерттеуінсіз салықтардың әсерін қарастырмайды.
Жұмыспен қамтылу, өндіру көлемдерінің және инфляция қарқынының өзгеру
деңгейіне бағытталған үкіметтің арнайы шешімдерінің нәтижесінде
мемлекеттік шығындардың, мемлекеттік бюджеттің, салықтарының және сальдо
мөлшерлерінің мақсатты бағытталған өзгерулері ретінде анықталатын
бұндай саясатты дикрециялы фискалды деп атайды.
Дискрециялық емес фискалды саясат - бұл сондай-ақ жалпы табыстың циклдік
ауытқудың нәтижесінде айтылған мөлшерлердің автоматикалық өзгеруі. Мұндай
саясат тұрақтандырылған ықпал көрсететін ЖҰӨ өсу (кему) мерзіміндегі
мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің автоматикалық көбеюін
(азаюды) болжайды.
Нақты жағдайда таза салықтық түсімдер бюджетке салықтық түсімдердің
мөлшерінің және үкіметтің төленген трансферттер сомасының арасындағы
айырымын айтады.
Мысалы, Юткина Т.Ф. салықтық саясатты салықтық заңдардың мақсатты
бағытталуын айқындайтын үкімет органдарының және басқарманың құқықтық
қызметінің кешені деп анықтайды.
Салықтық саясат үкімет органдары мен басқарманың ғылыми негізделген және
экономикалық мақсатқа сай тактикалық және стратегиялық құқықтық
қызметтерінің жиынтығы ретінде анықталады.
Салықтық саясатты жүргізудегі бастапқы нұсқама болып тек қана құқықтық
тәртіпті қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық төлемдерді төлету
емес, сонымен қоса салық салудың ықпалының астында жиналған шаруашылық -
экономикалық қатынастарды бүкілжақты бағалауды жүргізу. Сондықтан,
салықтық саясат - бұл салықтық заңдардың үйғарымның автоматикалық
орындалу тиіс, оларды жетілдіру.
Салықтық саясат келешекке есптеумен жүргізілген салықтық стратегия, ал
нақты мерзімде - салықтық тактика. Тактика және стратегия айырылмас, егер
мемлекет қоғамдық, корпоративтік және жеке экономикалық ынталарды
келістіруге ұмтылады. Жиі, мемлекеттің басқарушысымен әрекет қылған нақты
кезеңде салық салудың координациясы бойынша тактикалық қадамдар
экономикалық дәлелденбеген. Бұл тек қана салықтық стратегияның өткізуіне
кері әсер келтірмей ғана қоймай, сонымен қоса мемлекеттің экономикалық
бағытын деформациялайды. Салық саласындағы Ресейдің әйгілі экономисті
Черник Д.Г. салықтық саясатты экономикалық мемлекеттік реттеудің негізгі
құрамы болып табылады және жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық ықпалын
көрсетеді деп ойлайды.
Салықтық саясаттың қаржы құралдарының алымының формалары мен әдістерінің
жиынтығы - қиын жағдай. Онда терең қарама - қайшылық шалғындық салынған:
бір жағынан, экономика субъетілерінен жеткілікті қаржы ресурстарын
айыруды қамтамасыз ету, екінші жағынан - бұл жағдайда олардың іскерлік
активтілігінің төмендеуін ұйғармау. Бұл парадоксты шешу орынды компромисс
есебінен қамтамасыз етіледі - деп, өз жұмыстарында Соколинский В.М.
белгіледі.
Экономикалық сөздіктерде берілген анықтама келесі түрде жинақталған:
салықтық саясат - салық салуда тікелей немесе жанама қатынасқа ие,
қандай да бір мемлекеттің конституциясымен салықтық заңдардың жиынтығы
және басқа заңды актілерде анықталған салықтық қатынастардың
қатысушылардың өздерінің құқықтары мен міндеттерінің орындалуындағы
стратегиялық бағыт және тактикалық іс - әрекет.
Бірақ ең қысқа анықтама дамыған елдердің салықтық жүйесі сөздігінде
берілген, ол салықтар аймағында мемлекетпен өткізілетін шаралар жүйесі
ретінде салықтық саясатты сипаттайды.
Экономикалық жағдайдың жалпы жақсаруы салықтардың түсімдерінің ішінде
табысқа салынатын салықтардың көбеюіне әкеледі.
Әр мемлекетте әрқашан да екі альтернативті, яғни бюджеттік пен салықтық
саясаттардың арасындағы қарым-қатынастарының құрылуының принципиалды
қарама-қайшылықты стратегиялық қолайлы жол бар.
Бұл, бірінші жағдайда - халықтың қазынаға жоғары салықтарды төлету, оның
қауіпсіздігі, амандығы, басқа қызықшылықты қорғаудың толық
жауапкершілігін өз мойнына алу, сондай-ақ ертеңгі күнге сенімділігінің
мүмкіндігінің бар болуын өзіне қабылдау. Екінші жағдайда - шектеулі төмен
салықтарды алу, яғни азаматтардың, халықтың өзінің қарауынша өздерінен
алынбаған салық түріндегі құралдарды өз беттерінше қолданатындар өз-
өздерін мемлекеттің көмегінсіз-ақ күте алады.
Әр жағдайда бұл таңдаудың мәселесін шешу негізінен халықтың әлеуметтік
және экономикалық деңгейлерінің тұтынуынан, оның экономикасының
потенциалды және әлеуметтік бағытталуынан қатысты. Ереже бойынша, әлсіз
экономикамен елдерде, яғни дамып жатқандар, өзінің қалыптасу және нарыққа
көшудің, әсіресе алғашқы қадамында қатысты төмен салықтарға ұмтылады.
Кейін, қоғамдық тұтынудың (білім беру, денсаулықты сақтау, коммуналды
қызмет және т.б.) әр түрлі формаларының дамуымен салық салудың аса жоғары
деңгейіне баяу өту жүзеге асырылады, оның параметрлері экономикасы мықты:
елдердің, басқа сөзбен айтқанда, дамыған елдердің максималды мәніне
жетеді.
Алайда, жалпы тенденцияның шектеуінде әртүрлі мемлекеттер әр түрліше
өзінің қаржылық, сондықтан, салықтык саясатын құрайды. Олар тым жоғары
нәтижелі айқындамасы бойынша жеке тұлғалардың меншігінен гөрі қаржылық
құрылымдардың бақылауындағы қаржы құралдарының қолданылуын, салықтық және
басқа міндетті төлемдер түрінде қоғамның табыстарынан 50% дейін алу
мүмкін деп ойлайды. Басқалары, керісінше, бұл көзқарастарды бөлмей,
өздерінің салықтық тәбеттерін жалпы ішкі өнімнен 25-30% - бен шектейді.
Біріншілердің ішінде, бай елдер, олардың салықтық алып тастаулары орта
жандық жалпы табыстар деңгейіндегі 25-30 мың. долл. елеулі сома құрайды.
Мысалы, Данияда бұл халықтың бір жанына 17 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі
салықтардың үлесі - 51%), Швейцарияда 15 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі
салықтардың үлесі - 33%), Норвегияда -14 мың. долл. (ЖІӨ-гі салықтардың
үлесі - 42%), Германия, Франция, Бельгия, Финляндияда - 11-ден 12 мың.
долл. диапазонында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - сәйкес 40% - дан 47% - ға
дейін).
Орта жандық табыстарының деңгейі бойынша соңғы орынды алатын елдерде
салықтық алып тастаулары көлемі аса қарапайым. Солай, ол Оңтүстік Кореяда
2,5 мың. долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 22%) құрайды, ал
Мексикада 500 долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 16%). Және тек
Ресей орта жанды табыстар деңгейі бойынша соңғы категорияға түссе де,
салықтық алып тастаулар үлесі бойынша жоғары дамыған елдердің артынан
тартылады - ЖІӨ-нің 30% астам (шамамен халықтың әр жанына 1 мың. долл.,
яғни Жапония мен Швейцария деңгейінде). Басқаша айтқанда, онда 4 адамнан
түратын статистикалық отбасына барлық салық түрлерінің алу сомасынан
жалпы қиындықта орташа 4 мың. долл. қүрайды. Сол уақытта, мемлекеттердің
адекватты көлемде бұл отбасылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін
қорғауды қарастырады.
Алайда, белгілі болғандай, мемлекеттің бюджеті арқылы қайта таратудың
мүмкін салық салу деңгейінің өз шектеуі бар, яғни ол экономикалық және
әлеуметтік қайшылықтарының шиеленісуі әрі қарай өсуіне жеткендегі ЖІӨ-гі
салықтық алып тастаулардың сондай үлесі. Олар ашық саяси дауларда және
салықтық реформалардың наразылық шақырылған уайыммен, оның ішінде:
салықтық үкіметке бағынбау, табыстарды массалық жасыру және салықтық
міндеттерді орындаудан кету, ұлттық экономикадан шет елдерге капиталдың
ағылуы, халықтардың салық төлеушілер үшін азырақ ауыртпалылықты түсіру
бойынша аймақтарға көшу формаларымен көрсетілуі мүмкін. Және тек шүғыл
немесе форс - мажорлық жағдайларда (мысалы, соғыс, сұрапыл апаттар, ірі
техногендік апаттар, эпидемия) экономикалық үғынуларға қарсы салықтық
шектеудің деңгейі қалыпты жиһазда оның ең жақсы мәнінен көп жоғары болуы
мүмкін.
Салық салу мәселелері әрқашанда экономистер, философтар, әр түрлі
дәуірлердің мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен қамтылды. Салық салу
теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны төлейтіндерге
арналған - құлдықтың белгісі емес, керісінше бостандықтың деп айтқан
болатын. АҚШ-тың мемлекеттік қызметшісі және ғалымы Б.Франклин өмірде
өлім мен салықтардан басқа шарасыз заттар жоқ деп айқындады.
Д.С.Миль алғаш рет ғалым классиктерінің арасында салықтың бірегей емес,
керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын түжырымдады.
XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық
теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды.
Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының
белгілі критикалық деңгейі деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі,
оның арттыруы алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі,
өндірістің қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан
тоқталуына әкеледі. 1995 ж. Қазақстанда Салық және бюджетке төленетін
міндетті төлемдер туралы ҚР Президентінің Жарғысы жүзеге асырылды.
(http:www.salyk.kzPublicationsE ducationdistantpublfinance_2003_ publ
finance_2003_13_publfinance_2003_1 3_000.htm)
2.2. Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімі және оның атқаратын негізгі
міндеттері
1. Салықтық нысандарды қабылдау
Бақылау мәселесі экономика ғылымында бірінші жоспарда тұр,
яғни, өте актуалды мәселе болып отыр. Бақылау мәселесін зерттеген көптеген
авторлардың көзқарастары бақылаудың-басқарудың құрамдас бөлігі екендігін,
оның кез – келген дәрежеде біліктіліксіз басқару мүмкін еместігін айтуда
түйісіп отыр, және де басқарылушы жүйе неғұрлым көпжақты және кәсіби болса,
соғұрлым бақылау да күрделі болуы тиіс. Кеңестік дәуірдің салық – қаржы
әдебиеттерінде бақылау мемлекеттік және қоғамдық өмірдің рәміздерінің бірі
ретінде, экономиканың дұрыс дамуының маңызды жағдайы ретінде қарастырылды.
Бақылаудың жан – жақты қажеттілігі, оның түрлері мен жүзігі асырылу
әдістері көрсетіліп отырды. Әсірісе мемлекеттік бақылау түрлері оның ішінде
мемлекеттік қаржы бақылауы терең зерттелді. Емлекеттік саяси, экономикалық
және әлеуметтік қайта құрулар сәйкес шешімдер мен ережелермен бекітіледі.
Олардың орындалуынсыз қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсімге,
қаржы тұрақтылығына, азаматтардың өмір мүру деңгейінің көтерілге, олардың
қаіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды. Біздің
ойымызша, бақылау дегеніміз кері байланыстың бір түрі бола отырып, сол
сәтте басқару шешімдерінің орындалуына катализатор бола алады. Бақарылу
объектісі туралы қажетті ақпаратты алып, оны талдау арқылы оған шаралар
қолдануға, яғни, жағдайды түзетуге бағытталған нормативтік актілермен
басқару шешімдерін қабылдауөажеттігі туралы шешімді қабылдауға болады. Ал
салықтық бақылау дегенде салық заңдылықтарының: Салық кодексі, және заңдық
нормативтік актілерді т.б. орындалуын бақылауды түсіне қажет. Негізгі
заңның бұзылмауын қадағалау – ол Заңның әрбір саласына қатысты жалпы
мемлекеттің міндеті. Құқықтық нормативтік актілерді шығарып және оның
орындалуын бақылауды жүзеге асыра отырып, мемлекет қоғамдық саяси жүйенің
субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол арқылы мемлекеттік бақылау заң мен
тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді. Сол жағынан салық заңдылықтарының
сақатлуын бақылау басқа салдардан ешбір айырмашылығы жоқ. Сонымен қатар
салық заңдарын бақылау, мемлекеттің табысы болып табылатын салықтың түсуін
қамтамасыз ету құралы екендігін көрмеу мүмкін емес. Яғни, бұл дегеніміз
салықтық бақылаудың негізінде мемлекеттің материалдық қызығушылығы жатыр.
Басқаша айтар болсақ, егер бақа жағдайларда қоғамдақ қатынастарды реттей
отырып, мемлекет оған қатыспайтын болса, онда салықтық құқықтық қатынаста
мемлекет әрі реттей тұрып, оған қатынасады. Мұның барлығы басқа мемлекеттік
бақылау түрлерінен салықтық бақылаулың өз алдына ерекше жүгі бар екендігің
бөліп көрсетеді. Біздің ойымызша қорыта айтар болсақ, салықтық бақылау
мемлекеттік бақылаудың барынша жақсылап ұйымдастырылған түрінің бірі болып
табылады. Мысалы: салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын экологиялық және
санитарлық сияқты бақылаулармен салыстыруға болмайды. Мұндағы мемлекеттің
материалдық қызығушылығы салықтық бақылаудың барлық аймағына қатысты
болады, яғни төленбеген салықтың салдары басқа экономикалық, әлеуметтік
сияқты салаларға да әсерін тигізеді. Қазіргі таңдағы экономистер салықтық
бақылауға төмендегіше белгілермен сипаттамалар береді.: Біріншіден,
салықтық мемлекеттік бақылаудың бір түрі болып табылады. Яғни, оны
мемлкеттің бақылау қызметін атқарушы мемлекеттік орган жүзеге асырады.
Сонымен бірге бұл мемлекеттік орган біржақты мемлекеттің органы ретінде
бөлініп, сол берілген функцияны атқарушы мүмкіндігіне ие. Екіншіден,
салықтық бақылау қаржылық бақылаудың бір түрі болып табылады. Қаржылық
бақылауға Худяков А.И.: бұл мемлекеттік және қоғамдық органдардың
орталықтанған және орталықтанбаған ақша қорларының қалыптасуы, бөлінуі мен
қолданылуы процестерін тексеруге негізделген іс-әрекеті, деп анықтама
береді 2. Оны жүргізу барысында мекемелер мен кәсіпорындардың және
азаматтардың ақша қорларын заңды және мақсатты пайдалануын тексереді. Сол
арқылы экономика дамуына және халық жағдайын жақсартуға тиімді қолданылуын
қадағалайды. Салық бақылауын жүзеге асыру барысында мемлекеттің қаржылық іс-
әрекетіне бағытталған, ақша қорларын құруға кететін, осы мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады. Үшіншіден,
салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың арнайыланған түріне жатады. Бұл
бірінші кезекте салықтық бақылауды тек арнайы өкілетті орган ғана жүзеге
асыра алатындығынан көруге болады. Оның үстіне мемлекетіміз салықтық
бақылауды жүзеге асыруды тек арнайы орган жүзеге асыратындай еткен.
Салықтық бақылайдың арнайылылығын оның төртінші қырын – функционалдығы кез
– келген салықтық міндеттері бар заңды және жеке тұлғалардың олардың меншік
түрлеріне, ұйымдастыру құқықтық формасына және айналысатын іс түріне
қарамай кез келгені оның объектісі бола алтындығын көруге болады.Кейбір
салық – қаржы, экономикалық әдебиеттерінде: салықтық бақылаудың өздігінен
айтарлықтай күрделі ұйымдық жүйе болып табылатындықтан және төмендегіше
элементтерден: а) бақылау субъектісі; б) бақылау объектісі; в) бақылау
тақырыбы мен пәні; г) бақылау мақсаты; д) бақылауды жүзеге асыру
әдістерінен тұратындығын білеміз. Салықтық бақылаудың субъектісі дегеніміз
мемлекеттің салық қызметі, яғни , тек салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар
орган – салық комитеті. Салық бақылауының объектісі болып, салық
заңдылықтары бойынша заңды міндеттемелер жүктелген тұлғалар. (*О финансовом
контроле А. И. Худяков. Фин.право РК, 1995. А.с. 189.) табылады. Оларға
төменгі негізгі топтарға жатқызуға болады: 1) салық төлеушілер; 2) салық
агенттері; 3) банктер; 4) салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салықтық бақылаудың тақырыбы дегеніміз тексерілушінің салық заңдары, Салық
кодексі, заңдық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға
тиіс, орындайға тиіс міндеттері.Салық бақылаушының мақсаты:1) салық
заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық қатынастарда
қатысушының өз міндетін сапасыз орындалғанын анықтау; 2) айыптыларды
анықтау және оларды заңда бекітілген жауапкершілікке тарту; 3) салық заңын
бұзушылықты жою; 4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану түріндегі
мемлекеттің материалдық пацдасын қорғау; 5) салық заңын бұзушылықтардың
алдын алу. Соңғы мақсат бойынша айтар болсақ салықтық тексеру барысында
тіпті заң бұзушылық болмағанның өзінде де салық төлеуші өзі де салықтық
міндеттемелердің орындалуын мұқият қадағалап отыратын болады. Салықтық
бақылауды әр түрлі аспектілерде: ұйымдастыру, әдістемелік, техникалық
жағынан қарастыруға болады. Салықтық бақылаудың әдістемесіне келер болсақ
бұл дегеніміз нақты жүзеге асырылатын әдістер мен айлалар. Салықтық
бақылауды әр түрлі негіздерін құрай төмендегіше жіктеуге болады. Салықтық
бақылауды жүзеге асыру формасы бойынша: 1)тікелей бақылау; 2) сырттай
бақылау деп бөлуге болады. 1) Тікелей салық бақылауына біріншіден тексеру
бақылау объектісінде өтетіндігінен, екіншіден тексеруші тұлға алғашқы
құжаттармен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Бұл салық бақылауына құжаттық тексеру
рейдтік тексеру, хронометраждық тексеруді жатқызуға болады. 2) Сырттай
салық бақылауды: біріншіден бақылау субъектісі мен объектісі тексеру
жүргізу кезінде байланысқа түспеуі мүмкін, яғни сырттай тексеру жүргізіле
беретіндігінен сипатталады. Яғни тексеруші негізін есептіліктермен жұмывс
істейді. Бұл салықтық бақылауға камералдық тексеруді жатқызуға болады.
Салықтық бақылау ішкі және сыртқы сипатта болады. Ішкі бақылау түрі –
бақылау субъектісі мен бақылау объектісі бір ұйымдық жүйенің бөлімдері
болған жағдайда жүргізіледі. Мысалы, Министрлік өзіне қатысты
ведомстволарды өз салық міндеттемелерін, заңдылықтырын қалай орындап
жатқандығын тексереді. Сыртқы бақылау өзіне қарасты емес субъектілерге
қатысты жүзеге асырылады. Мұндай бақылау салық комитеті органдарының
тексеруіне тән. Салықтық бақылаудың ішкі бақылау түрі қажет екендігі
күмәнсіз: әрбір салық төлеуші өзінің алықтық міндеттемелерін толық және дер
кезінде орындауға ұмтылуы керек. Бірақ бұл бақылауды ішкі бақылау
мемлекеттік бақылау деп айтуға да болмайды – мұнда салық төлеуші өзін - өзі
бақылайды. Сондықтан ішкі шаруашылық бақылау қажет бола тұрса да, оның
салық тәртібін жақсартуға әсері бар болса да, оны салықтық бақылауға
жатқызуға болмайды. Салықтық бақылау тек салықтық қатынастырға ғана билеуші
және бағынушы моделі түрінде жүзеге асырылып отырады, мұнда бақылаушы
мемлекеттік, яғни, мемлекет өкілеттік берген салық органы болып табылады
3. Салықтық бақылау негізінен үкім орындаушы органының іс-әрекеті арқылы,
ал нақтылай айтқанда – мемлекеттік салық органы арқылы ғана іске
асырылады1. Бірақ құқық қрғау органдары да салықтық бақылау жасай
алатындығын айтпауға болмайды, тек салық органының қатысуымен. Салық
жүйесінің тиімді болуы экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімінің атқаратын негізгі мақсаттары
төмендегідей болып табылады:
1) Салықтық нысандарды қабылдау
2) Камералдық бақылау
3) Камералдық бақылау жүргізудің тәртібі мен мерзімі
4) Камералдық бақылау нәтижелері
Салық кодексінің 82-тарауының 584-бабына сәйкес салық нысандарын
қабылдау:
1. Салықтық тіркелімдерді қоспағанда, салық нысандары салық қызметі
органдарына Кодексте белгіленген мерзімде табыс етіледі.
2. Салықтық тіркелімдерді қоспағанда, салық нысандарын салық қызметі
органдарына ұсыну күні оларды табыс ету тәсілдеріне қарай:
1) келу тәртібінде - салық қызметі органдарының салық есептіліктерін
және (немесе) өтініштерді қабылдау күні;
2) хабарландыра отырып, тапсырыс хатпен почта арқылы:
салық есептілігі үшін – почта немесе өзге де байланыс ұйымының
қабылдағаны туралы белгі қойылған күн;
салықтық өтініш үшін – салық қызметі органдары алған күн;
3) электронды түрде – осы баптың 4-тармағында белгіленген тәртіппен
жіберілетін хабарламада көрсетілген салық қызметі органдарының салық
есептілігін қабылдау және өңдеу жүйесі орталық торабының қабылдаған күні
болып табылады.
2-1. Кодекстiң 69-бабы 2-тармағының 2) тармақшасына сәйкес керi қайтарып
алынған салық есептiлiгiн қабылдаған күн осы Кодекстiң 69-бабының 1-
тармағына сәйкес табыс етiлген салық есептiлiгiнiң табыс етiлген күнi болып
табылады.
3. Почта немесе өзге байланыс ұйымдарына салық есептілігін тапсыру үшін
Кодексте белгіленген мерзімнің соңғы күнінің жиырма төрт сағатына дейін
тапсырылған қағаз жеткізгіштегі салық есептілігі почта немесе өзге де
байланыс ұйымы қабылдаған уақыт пен күннің белгісі болған кезде, мерзімінде
тапсырылған деп есептеледі.
Салық қызметі органдарына салық есептілігін тапсыру үшін Кодексте
белгіленген мерзімнің соңғы күнінің жиырма төрт сағатына дейін электронды
байланыс арналары арқылы тапсырылған электронды түрдегі салық есептілігі
мерзімінде тапсырылды деп есептеледі.
4. Салық қызметі органдары салық есептілігі электронды түрде табыс
етілген кезде салық қызметі органдарының қабылдау жүйесі салық есептілігін
қабылдаған кезден бастап екі жұмыс күнінен кешіктірмей салық төлеушіге
аталған жүйенің салық есептілігін қабылдағаны немесе қабылдамағаны туралы
хабарлама жіберуге міндетті.
5. Салықтық тіркелімдерді қоспағанда, салық нысандары, егер:
1) Салық Кодексіне сәйкес уәкілетті орган белгілеген салық нысандарына
сәйкес келмесе, немесе
2) салық қызметі органының коды көрсетілмесе немесе дұрыс көрсетілмесе,
немесе
3) сәйкестендіру нөмірі көрсетілмесе немесе дұрыс көрсетілмесе, немесе
4) салық кезеңі көрсетілмесе немесе дұрыс көрсетілмесе, немесе
5) салық есептілігінің түрі көрсетілмесе, немесе дұрыс көрсетiлмесе,
немесе
6) салық есептілігіне қол қоюға қатысты салық кодексінің талаптары
бұзылса, немесе
7) уәкілетті орган белгілеген электрондық формат құрылымы бұзылса, салық
қызметі органдарына табыс етілмеген деп есептеледі.
Қосымшалар бөліміндегі 1-кестеде ойын сауық орындарының мысалы ретінде,
салықтық нысандарды қабылдау көрсетілген.
(Қазақстан Республикасының 2010 жылғы салық кодексі)
2.2.2. Камералдық бақылау
Камералдық бақылау - салық төлеуші (салық агенті) табыс еткен
салық есептілігін, уәкілетті мемлекеттік органдардың мәліметтерін, сондай-
ақ салық төлеушінің қызметі туралы басқа да құжаттар мен мәліметтерді
зерделеу мен талдау негізінде салық қызметі органдары жүзеге асыратын
бақылау.(2-кесте).
Камералдық бақылау қатерлерді басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Камералдық бақылаудың мақсаты – салық органдары камералдық
бақылау нәтижелерi бойынша анықтаған бұзушылықтарды салық органдарында
тiркеу есебiне қою және (немесе) салық Кодексінің 587-бабына сәйкес салық
есептiлiгiн ұсыну және (немесе) салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi төлеу арқылы салық төлеушiге дербес жоюға құқық беру.
Салық кодексінің 585-бабына сәйкес камералдық бақылау ретінде салық
қызметі органдарының салық төлеуші (салық агенттігі) ұсынған салық
есептілігін, өкілетті органдардың, сондай-ақ салық төлеушінің қызметі
туралы басқа да құжаттарды зерттеу және талдау негізінде жүзеге
асырылатынын бақылау деп түсініледі.
Мәселе айқынырақ болуы үшін мысал келтірсек, камералдық бақылаудың
классикалық үлгісі бақылау агенттерінің салық төлеушілердің айналысын
бақылау болып табылады, яғни, қандай да бір ЖШС өз есебінде өнім өткізу
бойынша қосымша құн салығын 100 млн. теңге деп көрсетті дейік, ал оның
бақылау агенттерінің есептерінде одан 130 млн. теңгеге өнім сатып алынды
деп көрсетіліп тұр, соған сәйкес бұл соманы қосалқы құн бойынша өзінің
міндеттемелерін есептеуде өздерінің есептеріне жатқызады. Сөйтіп, 30 млн.
теңге бұл ЖШС тарапынан айналымды жасырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz