Көсемшелердің күрделі етістік жасауы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Курстық жұмыста көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі мен олардың
жұмсалу өрісінің кеңеюі қарастырылады. Зерттеудің тілдік дереккөзі ретінде
Абайдың қара сөздері алынып, ондағы көсемшелердің синтаксистік қызметі
арнайы зерттеу нысаны болды. Атап айтар болсақ, көсемшелердің негізгі
синтаксистік қызметі, олардың пысықтауыштық қызметте, сонымен қатар күрделі
етістік жасаудағы қызметі мен сөйлем тиянақтаудағы баяндауыштық және
бірыңғай баяндауыш жасайтын негізі амал ретіндегі қызметтері Абай қара
сөздерінен теріліп алынған тілдік деректер негізінде дәйектелді.

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 тарау. Көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі және жұмсалым
өрісінің кеңеюі
1.1 Көсемше тұлғаларының грамматикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Көсемше тұлғаларының жұмсалым өрісінің
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . .. 10

2 тарау. Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік қызметі
2.1 Көсемшелердің пысықтауыштық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Көсемшелердің күрделі етістік
жасауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.3 Көсемшелердің баяндауыштық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Көсемшелердің бірыңғай баяндауыш
жасауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 30

Кіріспе

Қазір дәстүрлі тіл білімінде нақты тақырыптарды зерттеу нысаны ету өріс
алып келеді. Бұның ұтымды жағы белгілі бір тілдік құралдың немесе
категорияның жан-жақты ашылуына жағдай жасау болып табылады. Осы зерттеу
жұмысында да көсемше тұлғалары барлық тіл деңгейлері тұрғысынан алғаш рет
қарастырылып отыр. Рас, көсемше тілдің деңгейлік сипатына байланысты
морфология және синтаксис салаларына қатысты жазылған түрлі еңбектерде
сипатталады, бірақ олардың бүкіл тіл жүйесіндегі функционалдық-парадигмалық
жүйесі кешенді түрде бұрын қарастырылған емес. Жұмыстың өзектілігі де
осында жатыр. Жүйе ішіндегі тілдік элементтің деңгейлік орнын анықтаумен
шектелу бүгінгі ғылым талабы үшін жеткіліксіз. Жалпы тіл білімінде, оның
ішінде қазақ тіл білімінде жұмсалымдық бағыттың өріс алуына байланысты
жүйе ішіндегі тілдік құралдың жұмсалу мүмкіндігін (потенциялын) анықтау
қажеттілігі туындап отыр. Морфологиялық деңгейде көсемше етістіктің бір
функциялық жұрнағы ретінде сипатталып, сөйлемде пысықтауыштық қызмет
атқаратындығы сөз болады. Ал көсемшелердің синтаксистік қызметі морфология
саласына байланыссыз қарастырылады. Анығында бұл тұлғалардың жұмсалуы бір-
бірімен тығыз байланысты. Жалпы тіл деңгейлері бір-бірімен өте тығыз
байланысты болатындығы белгілі. Қазақ тіл білімінде көсемше тұлғаларының
жұмсалу аясы тілдегі болатын синтагмалық және парадигмалық қатынастар
тұрғысынан алғаш көрсетмекші. Яғни тіл фактілеріне сол күйінде ғана талдау
жасалмай, олардың тіл деңгейлеріндегі барлық ұқсас қызметтерін салыстыра
қарау арқылы көсемше тұлғаларының жұмсалым өрісін және олардың бір-бірімен
тығыз байланысын анық көруге болатындығы дәлелденіп отыр.
Зерттеудің нысаны ретінде Абай қара сөздеріндегі көсемшелердің
синтаксистік қызметі алынды. Оның ішінде көсемшеден жасалған пысықтауыштық
тіркестер, көсемшелердің предикаттық қызметі, көсемшелердің күрделі етістік
жасауы және т.б.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Абайдың
қара сөздеріндегі көсемшелердің синтаксистік қызметін анықтау.
Осы мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
• Көсемшелердің тілдік бірлік болып қалыптасуының тарихын көрсету;
• Көсемшелердің қазіргі қазақ тіліндегі жұмсалу парадигмасын анықтау;
• Көсемшелердің морфология деңгейіндегі қызметі мен синтаксис
деңгейіндегі қызметінің байланысын ашу;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
• Көсемшелердің функционалдық-парадигмалық жүйесі анықталды;
• көсемше жұрнақтарының жұмсалымдық мүмкіндігі парадигмалық қатар,
синтагмалық тізбек қатынасы тұрғысынан алғаш рет кешенді түрде
талданып, деңгейаралық байланысы дәлелденді.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында қолданылған
лингвистикалық сипаттама, морфемдік және компоненттік талдау әдістері
көсемше тұлғаларының тіл деңгейлеріндегі жұмсалу мүмкіндігін толық ашуға
көмектесті.
Зерттеу жұмысының материалдары. Зерттеу жұмысында Абай Құнанбайұлының
қара сөздерінен талдауға қатысты алынған көсемше тұлғасы бар сөйлемдер
сараланып талданды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Тұлғадан мағынаға қарай
зерттеудің де функционалдық грамматика мәселесіне қатысы бар екендігі
белгілі. Осы тұрғыдан келгенде көсемше тұлғасының барлық тіл
деңгейлеріндегі жұмсалымы анықталғаны және олардың деңгейаралық байланысы
көрсетілген грамматикадан теориялық еңбектер жазуға негіз болады.
Жұмыста алынған нәтижелерді жоғарғы оқу орындарының филология
факультеттерінде өтетін қазіргі қазақ тілінің жай сөйлемі мен құрмалас
сөйлем синтаксисі курсына қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
• көсемшелер көпқызметті жұрнақ болып саналады;
• көсемшелердің әр деңгейдегі жұмсалу өрісі өзара парадигмалық және
синтагмалық қатынаста байланысты болады;

1-тарау

1.1 Көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі
Етістіктің ерекше бір түрі – көсемше. Бұл көсем сияқты үнемі алдыда
тұрады дегенді білдіреді. Қазақ тіл біліміне бұл терминді енгізген
А. Байтұрсынұлы болатын [1, 245 б.]. Есімше және
көсемше тұлғалары грамматикаға қатысты барлық еңбектерде сөз болады. Қазақ
грамматикасын жаңаша қарастыруға тырысып, кейбір терминдерді басқаша атаған
Қ.Жұбанов та есімше, көсем есімше немесе көсемше деп беріп, аталған
терминдерді А. Байтұрсынұлы терминдеріндегідей қалдырған [2, -384-385 бб.].
Содан бері жарияланған барлық грамматикаларда көсемше ешбір өзгеріссіз
осылайша аталып келеді. 2002 жылы шыққан Қазақ грамматикасында:
Көсемшелер тұлғалық жағынан да, мағыналық жағынан да тиянақсыз
болғандықтан, қысқа қайырылып, өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет
етіп отырады да, кем дегенде екі сыңардан құралып, жаңа мағына түзетін
күрделі етістіктердің көптеген түрін жасауға негіз болады. Көріп қойдым,
біле келді, айта бердім т.б., – деп анықтайды [3, 529 б.].
Лингвистикалық сөздіктерде есімшеге берілген анықтамаларға көңіл
аударайық: Причастие (Adverbial participle). Именное (непредикативное)
отглагольное образование, объединяемое с системой глагольных форм
категориями вида и залога и общностью управления и обозначающее
второстепенное добавочное действие, примыкающее к главному действию [4,
125 c.].
Ғ. Қалиев шығарған іргелі лингвистикалық сөздікте көсемшеге берілген
анықтама жоғарыдағылардан өзгеше: Көсемше – етістік негіздерден арнаулы
жұрнақтар арқылы жасалып, қимылдың амалын, белгісін білдіретін, шақтық,
модальдік мағынасы бар етістік категориясы [5, 169 б.].
А. Салқынбайдың лингвистикалық сөздігінде көсемше былайша сипатталған:
Көсемше – етістіктің түбірі және негізіне -ып, -іп, -п, -а, -е, -й, -ғалы,
-гелі, -қалы, -келі жұрнақтары жалғану арқылы жасалатын етістіктің
категориясы. К. қимыл-қозғалыстың белгісін білдіреді де сөйлемде
пысықтауыштық қызмет атқарады. К. қимыл-әрекеттің себебін, амалын, мақсатын
білдіреді [6, 116 б.].
Байқап отырғанымыздай, қазақ тіл біліміне қатысты негізгі деген 4-5
ғылыми еңбекте көсемшеге деген анықтама түрлі-түрлі. Бір анықтамада
көсемшенің пысықтауыштық мағынасына назар аударылса, бір анықтамада
бірліктің баяндауыштық (шақтық) мағынасына басымдылық берілген. Тіл
жүйесіндегі көсемшенің жұмсалу ауқымын бір анықтамаға сыйдыру, әрине,
мүмкін емес. Анықтама тілдік тұлғаның негізгі мағыналарын ғана қамтиды.
Көсемшелердің жоғарыда көрсетілген мағыналарынан өзге тіл жүйесінде бірнеше
қызметтері бар екендігі анық. Біз жұмысымызда осы мәселелерді толық
қарастыруға ұмтылдық. Анықтама қысқа, нақты болса, оған қойылған терминнің
берер ақпараты одан да қысқа болып келеді. Мәселен, көсемшені арнайы
қарастырған Б. Қапалбеков бұл термин жөнінде былай дейді: Көсемше дегенде
А. Байтұрсынұлы жеке тұрып атауыштық қызмет атқара алатын ұқсас формамен
бүркеп, үстеу сөзді термин еткендігі байқалады. Есімше де осы ізбен туған
А. Байтұрсынұлы оған есімше дейтін есім сияқты айтылатын етістіктің түрі
деген анықтама береді. Ғалым етістіктің функционалдық екі түрін көсемше
және есімше деп атаған. Көсемшелер формалық жағынан да, мағыналық жағынан
да тиянақсыз болғандықтан, тиянақтаушы етістіксіз айтылмай өзі үнемі
көсемдер сияқты, көсемше соның алдында тұрады. Етістіктің функционалды екі
түрінің есімше, көсемше аталуы құрылымдық жағынан бірдей болғанмен, ұғымдық
белгіге сүйенуі басқа-басқа. Есімше ішкі лингвистикалық ұғымға сүйеніп
жасалған болса, көсемше сыртқы құбылыстық ұқсастыққа сүйеніп жасалған.
Осыған байланысты қазіргі қазақ тіл білімінде есімше есімдік қасиетінің
(әсіресе, сын есімдік) молдығынан есімше аталғандықтан, көсемшені де
үстеуше деп айтайық дейтін ұсыныстар бар [7, 29 б.].
Етістік мәселесі сөз болған барлық еңбектерде есімшелер туралы айтылмай
тұрмайды. Өйткені көсемше мен есімше тұлғалары етістіктің функционалды
жұрнақтары болып табылады. Олардың басты айырмашылықтары:
1. Көсемше – етістіктің бір түрі ретінде жанама қимылды білдіріп,
негізгі етістікті сипаттайды. Бұл – көсемшенің табиғатына тән түп негізгі
(первичные) қызметі мен мағынасы, бірақ көсемше тілдің дамуының нәтижесінде
өзіне басқа да түрлі мағына мен қызметтерді қосып алған. Осыдан оның
мағынасы да, қызметі де кеңіген. Олар – көсемшенің кейінгі (вторичные)
мағыналары мен қызметтері. Көсемшенің қосымша қызметі деп күрделі етістік
жасау, аналитикалық формант құрау, шақ, оралым, бағынынқы сөйлемнің
баяндауышы болу қызметтерін айтамыз. Нағыз көсемше жанама қимылды білдіріп,
негізгі қимылды сипаттайды. Негізгі қимылды сипаттау оның ең негізгі
мағынасы болып саналады. Көсемше негізгі етістікті сипаттап қолданылғанда,
қалай? қайтіп? деген сұрақтарға жауап беріп қимылдың қандай тәсілдер арқылы
жасалуын білдіретін амал пысықтауыш қызметін атқарады, көсемшелер сөйлемде
етістік арқылы айтылған іс-әрекеттің сынын, тәсілін, мекенін, мезгілін
білдіріп, пысықтауыштық қызмет атқарумен қоса, барлығы бір дәрежеде бір
мүшеге қатысты болатын және салаласа байланысып, бір-біріне бағынбай
тұратын бірыңғай баяндауыштарды жасауға қатысады. Сондай-ақ көсемше
жұрнақтары құрмалас сөйлем жасауға белсене қатысады. Көсемшелер шақ
мағынасын жасауға қатысады және т.б. Сондай-ақ көсемше тұлғалары формалық
жағынан да, мағыналық жағынан да тиянақсыз болғандықтан қысқа қайырылып,
өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет етіп тұрады да, кем дегенде екі
сыңардан құралып, жаңа мағына түзетін күрделі етістіктердің көптеген түрін
жасауға негіз болады [7, 12 б.].
      2. Ал есімшелердің тіл жүйесіндегі жұмсалымы – көсемшелердікінен
өзгеше. Етістіктің функциялық формаларының бірі ретінде есімшелер кейде зат
есімді анықтап, шақты білдіретін мағынасын жоғалтып, тұрақты сапаны
білдіріп кетеді. Олар түрленгенде есімдерше көптеледі, тәуелденеді. Осы
ерекшелігіне байланысты сөйлемде атрибуттық және предикаттық мағыналарға ие
болады да, әрі етістік, әрі сын есім орнына жүре береді. Бірақ есімшелердің
етістік негізді екендігін табиғаты етістіктікі екендігін дәлелдейтін дерек
көп. Мысалы, ақ шаш пен ағарған шаш деген тіркестердің екеуі де
анықтауыштық қатынасты білдіріп тұр. Бірақ қимылға қатысы жағынан келгенде
екі тіркестің мағыналары ерекшеленеді. Таза сапалық сын есім арқылы болған
анықтауыштық қатынас тұрақты сапаны білдіреді: ақ шаш, көк шөп және т.б. Ал
есімше негізгі сын есімдер белгілі бір процестің аяқталғандығын соның
нәтижесін көрсетіп тұрады: ағарған шаш, көгерген шөп және т.б. Қимылдың өту
сипаты тұрғысынан келгенде аяқталған әрекеттің көрінісін береді: Шөп
көгереді → шөп көгеріп келе жатыр → шөп көгерді → шөп көгерген → көгерген
шөп. Бұдан біз есімше тұлғаларының есімдерше қолданысында да әрекет мәні
сақталатындығын байқаймыз.
Салттылық, сабақтылық – таза етістікке тән категория. Қазақ тіліндегі
салт-сабақты етістіктер түбірмен біте қайнасып бірігіп жатыр. Етістіктің
синтаксистік қызмет атқарумен байланысты, сөйлемнің объектісі болу-
болмауына орай сабақты етістік пен салт етістік категориялары бұрыннан бері
бөлініп келеді. Етістіктің салттылық сабақтылық семантикалық түрлік
ерекшеліктері зат есімнің жалпы есім-жалқы есім, адамға байланысты зат,
адамнан басқа атауларға байланысты зат (адам және ғалам), сын есімнің
сапалық-қатыстық түрлеріне ұқсас. Етістік жалпы грамматикалық мағынасы
жағынан нені білдірсе де қандай тұлғада тұрса да я сабақты, я салт мәнді
білдіріп тұрады. Яғни есімше формалары етістіктің салт-сабақтылық мағынасын
сақтайды.
Есімше -ған (-ген, -қан,-кен), -ар (-ер, -р, -с), -атын (-етін, -итын,
-йтын), -ушы (-уші), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұрнақтарының
негізгі және туынды түбір етістікке, етістіктің болымды және болымсыз
формалары да, етіс категориясының барлық түрлеріне жалғану арқылы жасалады.
Ал қалау рай, бұйрық рай, шартты рай формаларына есімше жұрнақтары
жалғанбайды. Өйткені ол жұрнақтар есімшелермен функционалдық парадигма
құрайды.
Есімше жұрнақтарының қызметі өзі жалғанған етістіктің негізгі мағынасын
өзгертпей, заттың қимыл-әрекет арқылы білдіретін белгісін жасау. Мысалы:
жар – қимыл-әрекетті білдіретін етістік, ал жарған (ағаш), жаратын (отын),
жарушы (бала) – заттың қимыл нәтижесімен аңғартылған белгісі.
Есімше жіктеледі, бірақ жіктелудің үлгілерінің ішінде етістіктерше
емес, есімдерше жіктеліп, сөйлемде баяндауыштың қызметін атқарады [3, 531
б.].
Қазақ тілінде жіктелудің бес үлгісі бар. Бірдей үлгіде жіктелетін
сөздердің лексика-грамматикалық сипаты бірдей болмайды және олардың шақтық
мағынасы да әркелкі болып келеді. Бұл жерден де есімше мен көсемшенің
ерекшеліктерін анық байқауға болады. Мәселен, көсемшелер жіктелгенде бірдей
үлгіде болғанымен бірі (-а, -е, -й) ауыспалы келер шақты,
бірі (-п, -ып, -п) өткен шақты білдіреді. Есімшелер де
солай бірде келер, бірде өткен шақты білдіреді. Жалпы көсемше тұлғалары
жіктелетіндер және жіктелмейтіндер деп бөлінеді [7, 38 б.]. Кестеге назар
аударайық:


1-кесте. Көсемшелердің жұмсалу әдісі
Жұмсалу өрісіне қарай КүрделіПысықтауыш Бірыңғай КүрделенгенҚұрмалас
етістікболу баяндауыш сөйлем сөйлем
жасау жасау жасау жасау
Шаққа қатысына қарай
жіктелетіндер -а; -п -а; -п -п -а; -п -а; -п
жіктелмейтіндер -ғалы -ғалы - -ғалы -ғалы
-ғанша -ғанша -ғанша
-мастан -мастан -мастан
-ысымен -ысымен -ысымен
-майынша -майынша

Есімшелер де бірдей үлгімен жіктелгенімен әр шақты білдіріп отырады.
-ар, -ер, -р болжалды келер шақ, -ған, -ген өткен шақ және т.б. Бірақ
олар көсемшелер сияқты жіктелетіндер және жіктелмейтіндер болып
бөлінбейеді.
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген көсемшелердің жіктелмейтін түрлеріне
морфологиялық талдау жасау оңай. Көсемшелік сипаты қаншалықты басым
болғанымен де -ғалы тұлғасынан өзгесінің морфологиялық құрамында есімшелер
анық көрініп тұр.
-ғанша (есімше + қызметтік (функциялық) жұрнақ)
-мастан (болымсыз етіс + есімше + шығыс септік)
-ысымен (қимыл есім + тәу. ІІІ жағы + көмектес септік)
-майынша (болымсыз етістік + көсемше + дәнекер + қызметтік жұрнақ).
Есімшелер есім сөздермен бірдей үлгіде жіктеледі де, үшінші жақта
нөлдік тұлғада тұрады. Ал көсемшелер үшінші жақта жіктік жалғауын жалғап
тиянақталады.
Қазақ тілінде есімшелер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады.
Есімшелердің сөйлемдегі қызметі олардың тұлғалық өзгерістеріне және
сөйлемдегі орнына байланысты болады. Мына кестеге назар аударайық:

2-кесте. Есімшелердің сөйлемдегі қызметі
Сөйлемдегі Тұлғалануы Сөйлемдегі орны
қызметі
Бастауыш атау, (жай, тәуелді, көпше) ілік Зат есімнің орнында
келгенде
Анықтауыш атау, ілік Анықталушы сөздің алдында
Баяндауыш атау, жіктік Сөйлемнің соңында
Толықтауыш Септеулі Меңгерген сөздің алдында
Пысықтауыш жатыс, барыс, шығыс септік, Байланысқан сөзінің,
демеулікті, туынды, атау етістіктің алдында
(-дай, -дей)

Сөздердің сөйлемдегі орын тәртібі олардың қандай сөйлем мүшесі
екендігін білдіреді және де грамматикалық мағына білдіруде де септігі
болады. Сөз түрлендіруші тұлғалары жоқ немесе өте аз тілдерде сөздердің
орын тәртібінің мәні, грамматикалық мағына білдіруде, айрықша болып
табылады. Мәселен, қытай және ағылшын тілдерінде сөздердің орын тәртібі
басты грамматикалық тәсілдердің біріне саналады. Айталық, Әкесі баласын
жақсы көреді деген сөйлемді қазақ тілінде Баласын әкесі жақсы көреді деп
орындарын өзгерткенмен ешқандай грамматикалық өзгеріс болмайды.
Қазақ тілінің морфологиялық жүйесі күрделі, көрсеткіштерге өте бай.
Десек те сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің мәнін жоққа шығаруға
болмайды. Есімше тұлғалы анықтауыш қазақ сөйлемінде міндетті түрде
анықталатын сөздің алдында тұрмаса баяндауыш қызметін атқарып кететіндігі
белгілі жайт. Бұл арнайы әр жұмсалымға қатысты морфологиялық көрсеткіштің
жоқтығына байланысты: Ағарған шаш – Шаш ағарған. Әр жұмсалымның өзіндік
грамматикалық көрсеткіші болса, бұлай болмас еді.
Есімшенің -ған (-ген, -қан, -кен), -ар (-ер, -р, -с), -атын (-етін,
-йтын,-йтін), -ушы (-уші), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек)
жұрнақтарының тіл жүйесінде барлығы бірдей дәрежеде жұмсалына алмайды. Бірі
актив қолданса, бірі пассив қолданылады. Мұндай құбылыс есімшелерге ғана
тән емес, көсемшелердің де барлығы бірдей күрделі етістік жасап, баяндауыш
тұлғасында жіктеле жұмсалынып, пысықтауыштық қызмет атқарып немесе құрмалас
сөйлем жасай алмауы мүмкін. Көсемшені зерттеген ғалымдар оның жұмсалымдық
сипатын былай анықтайды [7, 29 б.]:

3-кесте. Көсемшенің жіктелуі
Шаққа қатысына қарай Жіктелетіндер Жіктелмейтіндер
Жұмсалу өрісіне қарай -а, -е, -п -ғалы, -ғанша, -ғандай,
-мастан,
-ысымен, -майынша
Күрделі етістік жасау + –
Пысықтауыш болу + +
Бірыңғай баяндауыш жасау + –
Күрделенген сөйлем жасау + +
Құрмалас сөйлем жасау + +

Байқап отырғанымыздай, бір категория жұрнақтарының жұмсалыну
ерекшеліктері әр түрлі. Бірінің ауқымы кең, бірінің ауқымы тар. Осы
айтылғандарды ескере отырып біз есімше тұлғаларының тіл жүйесіндегі
жұмсалыну парадигмасын анықтауға тырыстық.
Тіл жүйесінде парадигмалық және синтагмалық қатынас болатындығы
белгілі. Танылған бір заңдылық, алдымен, тіл деңгейлерінің біріне қатысты
қолданылады да, бірте-бірте басқа деңгейлерге өтіп отырады. Парадигма
ұғымы да тіл білімінде алдымен лексикаға қатысты қолданылған болатын.
Швейцар ғалымы Фердинанд де Соссюр белгілі бір лексема мағыналарының
синтагмалық және парадигмалық қатынасы болатындығын көрсеткен [8, 155 б.].
Ғалымның көрсеткендей, синтагмалық қатынас тек сөзге ғана емес сөйлемге де
қатысты болып келеді. Жалпы тармақтық (парадигмалық) және тізбектік
(синтагмалық) қатынастар тіл жүйесіндегі негізгі заңдылықтардың біріне
саналады. Ол тіл жүйесіне қатысты болғандықтан, ондағы тілдік бірліктердің
де барлығына қатысты болады. Қазақ тіл білімінде көсемшелердің жұмсалымынан
шығатын грамматикалық мағыналардың парадигмалық және синтагмалық қатары
болатындығы дәлелденген [9, 43 б.]. Тіл жүйесіндегі барлық тілдік бірліктер
бір-бірімен тармақтық және тізбектік қатынаста тұрады. Етістіктің
функциялық формасы болып табылатын есімшелердің де тіл жүйесінде ондаған
жұмсалымы болады. Олар бір-бірімен тармақтық және тізбектік қатынаста
болады. Мәселен, тиянақсыз тұлғада тұрған есімшелердің сөйлемнің тұрлаусыз
мүшесін жасау қызметі мен күрделі құрылымдардың сыңарларын құрмаластыру
қызметі өте ұқсас болып келеді. Бірақ олар дәстүрлі грамматикада тілдің
деңгейлік сипатына байланысты бір-біріне байланыссыз қарастырылады. Тілді
бір-бірімен байланысып жатқан деңгейлік жүйе деп танитын болсақ, ол сол
мағыналардың байланысына негізделеді. Біз қарастырып отырған есімше
тұлғаларының жалпы мағынасы мен оған қоса қосымша мағыналары болады.
Аталған тұлғаның сөйлеу кезіндегі жұмсалымнан шығатын мағыналары бір-
бірімен тармақтық немесе тізбектік қатынаста болады. Біздің алдағы
мақсатымыз – осы қатынастарды анықтау.

1.2 Көсемше формаларының жұмсалым өрісінің кеңеюі
Тіл даму барысында қарапайымнан күрделіге қарай бағытталатыны белгілі.
қай тілде болмасын күрделі тұтасқан құрылымдар кейін пайда болған. Жай
құрылымдардың деривациялық қатынастарға сүйене отырып модельдер арқылы
көрсетуге болады. зерттеудің осындай түрі арқылы тілдің жүйелілік сипатын,
даму заңдылықтарының бір-бірімен байланысын бірден толық, кең түрде көруге
мүмкіндік туады. Осы мүмкіндіктерге сүйене отырып, біз Абайдың қара
сөздеріндегі көсемшелердің синтаксистік қызметін көрсетуге тырыстық.
Бұл мәселе, нақты алғанда, Абай қара сөздерінде қолданыста кездесетін
көсемше формаларының тілдегі қызметінің парадигмалық және синтагмалық
өрісіне қатысты болмақ.
Курс жұмысында көсемшелердің шақтық қызметінен басқа тілдегі
қызметтеріне арнайы тоқталмақпыз. Атап айтар болсақ: күрделі етістік жасау,
пысықтауыш болу, бірыңғай баяндауыш жасау. Бұлар бір-біріне ұқсамайтын
тілдің әр деңгейіне қатысты әртекті қызметтер. Олардың ішінде пысықтауыштық
және баяндауыштық қызмет көсемшелердің синтаксистік қызметі деп саналады.
Көсемшелердің бір-біріне ұқсамайтын әртекті қызметтерін (күрделі
етістіктің бар түрін жасау; сөйлемде пысықтауыш болу; бірыңғай пысықтауыш
не бірыңғай баяндауыш болу) тік сызықтың бойына рет-ретімен орналастырып,
парадигма түзуге болады. Бұлай етуіміздің себебі, көсемшелердің көлденең
бір сызықтың бойына түзілетін синтагмалық қызметі де баршылық. Мәселен,
олар сабақтас құрмалас сөйлемнің амал, себеп, мезгіл, мақсат т.б. сияқты
бірнеше мағыналық түрлерін жасауға қатынасып, біртекті де қызмет атқарады.
Бұл құбылыс ХХ ғасырдың басында швейцар ғалымы Ф. де Соссюр ұсынған
тілдегі мағыналық қатынастардың парадигмалық және синтагмалық қатарына өте
ұқсас. Бірақ бұл жердегі мағына грамматикалық мағынаға жатады және
лексикадағыдай сөздің статикалық қалпына шығатын парадигмалық және
синтагмалық қатынастар емес, көсемшелердің динамикалық қызметінен
туындайтын әртекті және біртекті мағыналар. Яғни көсемшелердің
жұмсалымдығынан пайда болған грамматикалық мағыналардың парадигмалық және
синтагмалық мағыналары болып табылады.
Бұл мәселелердің ұқсастығы мен айырмасын мына сызбамен беруге болады:
4-кесте

І. А. Синтагмалық қатынас
1) ақылды;
2) үлкен;
3) әдемі т.б.

Б. Парадигмалық қатынас
1) ақылды;
2) кез келген нәрсенің алғашқы бөлігі;
3) жанды денені басқарушы т.б.

ІІ. А. Синтагмалық қызмет
1) себеп бағыныңқылы;
2) мезгіл бағыныңқылы;
3) амал бағыныңқылы т.б. сөйлемдерді жасауға қатысады.

Б. Парадигмалық қызмет
1) сабақтастарды құрмаластырады;
2) сөйлемде пысықтауыш болады;
3) күрделі етістік жасауға қатысады т.б.

Аталған қызметтердің қайнар көзі пысықтауыштық қызмет болып табылады.
Көсемшелердің тілдегі бар қызметі соның негізінде қалыптасқан, содан
өрбіген. Оған синтаксистік деривация арқылы көз жеткізуге болады. ол туралы
айтпас бұрын алдымен деривация (өрбу) жайлы тоқтала кеткеніміз жөн.
Бізге лексикалық деривация, яғни жұрнақтар арқылы сөзжасам, флекция,
екпін, т.б. бұрыннан таныс. Ол туралы үнді-еуропа тілдерінде де, түркі
тілдерінде де көптеген зерттеулер болды. Ал синтаксистік деривация туралы
әлем лингвистикасында 1962 жылдардан бастап қана қолға алына бастады. Ол
туралы алғашқы еңбекті Париж лингвистикалық мектебінің өкілі Ежи Курилович
жазды. Ол лексикалық деривациямен қатар синтаксистік деривация да болатынын
дәлелдеп, жалаң сөйлемдердің жайылмаға айналуын туынды сөйлемдер деп таныды
[10, 70 c.]. Бұл жерде туынды деген сөздің мәнін кеңірек түсіну керек.
Өйткені лексикалық деривация кезінде туынды лексикаға негіз болатын да сөз
болса, синтаксистік деривация кезінде туынды сөйлемдерге негіз болатын
синтаксистік құрылымдар болып табылады. Сонымен қатар лексикалық деривация
– статикалық құбылыс. Оның бірінен-бірі өрбіген туынды элементтері тілде
парадигмалық қатарда болады. ал синтаксистік деривация – динамикадан, тіл
элементтерінің жойылуынан, синтагмалық тізбектелуінен пайда болатын
құбылыс.
Қазіргі қазақ тіліндегі жайылма сөйлемдер мен күрделенген сөйлемдер
немесе құрмалас сөйлемдер және одан да үлкен күрделі синтаксистік
құрылымдардың негізі, бастапқы көзі тек бастауыш пен баяндауыштан (не соның
бірінен) ғана тұратын жалаң сөйлемдер екендігі белгілі. тілдегі
құрылымдардың күрделенуі сөйлеу кезінде болады және айтушының қажетіне
қарай жүзеге асады.
Тілдің алғашқы даму сатысында тіліміздің бүгінгі қалпында ұшырасатын
сөйлемдердің сан алуан түрлері болған жоқ. Алғашқы предикаттық қатынас зат
есім, зат есім, қимыл атау және жіктеу есімдіктерінің тіркесінен тұрғандығы
белгілі. Сөйлемдердегі анықтауыш және пысықтауыш мүшелердің қолданылуы
олардың күрделенуіне жатады. Тілімізде сөздердің анықтауыш мүше болып
жұмсалуынан сын есімдер, пысықтауыш мүше болып жұмсалуынан үстеулер
қалыптасқан. Кейін тілдің даму барысында есім мен етістіктің аражігі
ашылып, таза етістік қасиетін молайта түсетін жаңа категориялар
қалыптасқан. Етістік негізді туынды формалар да үстеу мен сын есімдердің
орнына жүріп, бірі анықтауыштық қатынастар (есімшелер), бірі пысықтауыштық
қатынастар (көсемшелер) жасай бастаған. Мына сөйлемдерді салыстырып
көрейік:
1. Аңдар жүр.
2. Қашаған аңдар жүр.
3. Қашаған аңдар жайылып жүр.
4. Қашаған аңдар орманда жайылып жүр.
5. Қашаған аңдар орманда бытырай жайылып жүр.
6. Қашаған аңдар келіп, орманда бытырай жайылып жүр.
7. Қашаған аңдар келіп, кейбіреуі орманда бытырай жайылып жүр, т.б.
Байқап отырғанымыздай, барлық жеті сөйлемдегі хабар біреу-ақ, бірдей.
Алғашқы сөйлем қалған сөйлемдердің тууына, бір-бірінен өрбіп қалыптасуына
негіз болып тұр. Синтаксистік деривация мұндай сөйлемдерді түпнегіз
(ядерные) құрылымдар деп атайды. Ал одан туындаған сөйлемдерді өрбіген
құрылымдар деп атайды. Өрбу түпнегіз құрылымнан жарыса қалыптаспайды.
Жоғарыда көрсетілгендей сатылай жүреді. Яғни екінші құрылымның қалыптасуына
бірінші құрылым негіз болса, үшінші құрылымның қалыптасуына екінші құрылым
негіз болған т.б. Мұндағы туынды құрылымдар бастапқы сөйлемдегі ойды
күрделендіру (екеу ету үшін емес), толықтыру үшін жалаңнан жайылмаға
айналған.
Жоғарыдағы мысалдарда көрсетілген ең соңғы жетінші сөйлем күрделенудің
шегі емес. Синтаксистік деривация бұдан әрі де жүре беруі мүмкін. Бұл
әдетте анықтауыш мүшеге қатысты болады. Мысалы: Кеше бізге ұстатпаған
қашаған аңдар келіп, кейбіреулері орманда бытырай жайылып жүр.
Баяндауыш мүшенің де кеңею шегі мұнымен бітпейді. Бүгінгі тілімізде
көсемшелер арқылы сабақтасатын көп бағыныңқылы сөйлемдер молынан ұшырасады.
Мысалы: Кеше біз қанша қусақ та ұстай алмаған аңдар келіп, кейбіреулері
тіпті сескенбей, орман ішінде жайбарақат бытырай жайылып жүр.
Бұдан байқайтынымыз, құрмалас сөйлемдер міндетті түрде жеке-жеке жай
сөйлемдердің тіркесінен болған деген кесімді пікірге синтаксистік деривация
құбылысы қайшы келіп тұр.
Синтаксисте дәлелденген теория бойынша гипотаксис (сабақтаса байланысу)
паратаксистен (салаласа байланысу) кейін пайда болған. Бұның өзі екі жолмен
дамиды. Бірінші – екі жай сөйлемнің салаласа құрмаласуы негізінде
(кейінірек осының негізінде сабақтаса байланысу өрбіп шыққан), екіншісі –
жай сөйлемнің ішінде оралымдар жетіліп, жеке предикаттық қатынас дәрежесіне
көтерілген [11, – С. 59-67].
Құрмалас сөйлемнің пайда болуы мен дамып қалыптасуының бірінші жолы
барлық тілдерге тән және ол туралы пікірлер де бір жақты, ал
А.П. Рифтиннің ұсынған екінші жолын құптамайтын пікірлер бар.
Мәселен Г.С. Кнабенің Еще раз о двух путях развития сложного
предложения атты еңбегін айтсақ болады. дегенмен жай сөйлемдердің
сабақтасуы көсемше және есімше арқылы болуына қарай жоғарыдағы екі жол
арқылы да бағыныңқы сөйлемдердің қалыптасатыны байқалады.
Фонеманың басқа бір фонемалармен тіркесімінен сөздің пайда болатыны
сияқты, жеке сөздік тұлғалардың тіркесімінен сөз тіркесінің қолданысқа
енетіні дау тудырмаса керек. Ал соңғы екі тілдік бірліктің сөйлемге келуі
де олардың өз байланысуынан тұрады. Адам баласының пайымдауы осы сөйлем
арқьшы іске асады. Сондықтан да сөйлемді пікір білдірудің құралы деп
атайды. Сөйлем құрылыстық жағынан жай және құрмалас болып жіктеледі. Жай
сөйлемнің қарым-қатынастық қызметі алғашқы да, құрмаластың қызметі
адамаралық қатынастың соңғы жемісі. Бірақ сөйлемнің пайда болу мерзімін бір
уақытқа телуге болмайды.
Ғалым Ғ.Мұсабаев пікіріне сүйенсек, жалпы түркі халқының бабасы болып
келетін ғүндардан біраз ескерткіштер жетті. Соның бірінен оқылған сөйлемнің
өзі құрмаластық құрылымда келген екен:
Сушы тілей(ді) қаң
Бұғы тағы ау даң!.
Қала берді, А. Байтұрсынұлының сөйлемдердің құрмаласуын сыйыса және
қиыса құрмаласу деп жіктеуін дұрыс түсінген жөн. Қазіргі күні ғалымдар
талдамына салсақ, осы сөйлемдердің қиысулы түрі ғана құрмалас сөйлем
өлшеміне жауап береді. Бұл - дұрыс. Бірақ А.Байтұрсынұлы "құрмалас" деп
тегіннен-тегін айтпаған. Ең бастысы, ғалым кұрмаластың жеке сөйлем екенін
анық аңғарған да аңғартқан. Ендеше, тереңірек таразылап көрейік.
Жоғарыда айтқанымыздай, адамзаттың пікір алысуына дәнекер болған
сөйлемнің түрі — жай сөйлем. Құрмалас сөйлем — осы сөйлемдердің өзара
байланысуынан дамыған келесі сатыдағы әрекет. Адам миының жетілуіне сәйкес,
сөйлемнің жай түрі іске асады, оны күрделендіру эволюциялық даму
нәтижесінің еншісінде. Демек, сөйлеуді білдірудегі қабілеттің күші, ең
алдымен, "Карабай аңға шықты" немесе "Сарыбай аңға шықты" тұрғыда түзуге
жетті. Мұны А. Байтұрсынұлының сыйыстыруы — адамзат қабілетінің жоғары
сатыға көтерілгендігін байқатуы деп қабылдаған жөн. Ал бұлардың тіркесімін
құрмалас деп қабылдамау тілдік заңдылықты жете меңгере білмегендігімізден,
болмаса немқұрайдылығымыздан.
А. Байтұрсынұлы меңзеген сыйысулы құрмаластар қолданыста жиі кездеседі.
Оларды жай сөйлемдік үлгіде таныту қалай болады екен?! Әдетте, дау
тудырмайтын құрмалас сөйлем құрылымындағы мысалмен талдап байқайық: Менің
айрықша тілейтінім, сыйлықтарды беруде кандидаттың ұлты мен нәсіліне назар
аударылмай, оны нағыз лайықтылар алса екен (Альфред Нобель). Сөйлемде
алғашқы құрылымның баяндауышы — "мынау" да, екінші құрылымның бастауышы —
"ол". Екеуі де сыйыстырудың нәтижесінде ығыстырылған, бірақ сөйлемде
мағынасыздық жоқ. Екінші бір ескеретін нәрсе, сөйлемдік құрылымның тәуелдік
жалғаулы болып тұруы - сыйыстырудың бір амалы іспетті. Тек осындай
түзілімде ғана "мынау (сол, осы) — "ол" моделі болады. Қараңыз: "Менің
Отаным - Қазақстан". Біздіңше, бұл — екі жай сөйлемдік бірліктердің
тұтасуына ұласқан сыйысулы құрмалас сөйлем. Оның біріншісі — "Менің Отаным
- мынау (сол, осы " да, екіншісі — "ол - Қазақстан".
Тағы да баса айтарымыз сол, екі есім сөзден болған предикаттық
қатынастағы тіркестерден сыйысулы құрмалас іздеуге әсте болмайды. Мысалы:
Сол жақ қаптал — күлгін бозғылт жусанды кең дала (М.Мағауин). Бұл
сөйлемдегі "қаптал — кең дала" тіркесімінің "Отаным - Қазақстан"
тіркесімінен айырмашылығы шамалы. Бірақ алғашқыда сыйысулыққа әкелетін "осы
— ол" моделі жоқ. Ал ондай өлшемді өз еркімізбен кіргізу сөйлем мағынасына
нұқсан келтірмесе де, шығарма авторының құқығын, қала берді, тілдік
заңдылықты бұзу болып табылады.
Құрмалас сөйлемдердің сыйысулы жолмен берілуі С.Аманжолұлы тарапынан
көтерілгенімен, кейіннен жалғасын таппады. Әйтпегенде ғалымның "Өткен түнде
қар жауып еді, бүгін жаңбыр жауды" мысалын дерек етіп, мұны қысқартып
"Өткен түнде қар, бүгін жаңбыр жауды" деуге болады" деп тұжырымдауына
келіспеу қиын. Екінші орамдағы сөйлемді құрмаластық құрылымға жеткізбей,
жай сөйлемдік бірлікке тану екі сөйлемге қойылар талапты білмеу болып
табылады. Өйткені екі қимыл иесін (субъект) бір іс-әрекетке (предикат)
балау бола қоймайды. Ал бір қимыл иесінің екі, тіпті одан да көп іс-
әрекеттерді атқару мүмкіншілігі мол: Ол келді, жуынды, шайын ішті...
С.Аманжолұлы "құрмаласты сыйыстыру жалпы сөйлемнің мәнін бұзбайтынын"
дұрыс тілге тиек етті. Демек, жай сөйлемдік үлгілердің сыйыса жұмсалуы
құрмалас сөйлемдердің дамуына өзіндік септігін тигізе алады.
Құрмалас сөйлемнің даму жолын көрсетуде тілші ғалымдар А.П.Рифтиннің
[13] мақаласына сүйеніп, тұжырым жасайды. Оның ұсынған алғашқы жолын қазақ
тіл біліміне де қатысты деп тауып, екінші жолының екі ұдай түсінікте
болғанын аңғарамыз. Алғашқы жолымыз — екі жай сөйлемдік үлгінің тең
дәрежеде тұрып байланысуы - салалас құрмалас сөйлемнің, одан кейінірек
сабақтас құрмалас сөйлемнің пісіп жетілуіне әкелді. Сөз орайы келгенде айта
кеткен жөн, құрмалас сөйлемнің дамуындағы бұл өлшем көптеген тілдерге, оның
ішінде қазақ тіліне тікелей бағытталған деуге болады.

2-тарау

Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік қызметі

2.1 Көсемшелердің пысықтауыштық қызметі
Әрбір сөз табының негізгі синтаксистік қызметі бар да, одан басқа
қосымша синтаксистік қызметі бар. Етістіктің көсемше категориясы жеке-дара
сөз ретінде қолданылмайды, морфологиялық жағынан түрленбейді. Яғни септік,
көптік, тәуелдік жалғаулары жалғанбайды. Кейбір түрлерінің жіктелу
мүмкіндігі бар. Көсемшелердің сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметі –
пысықтауыш және баяндауыш болу. Көсемшелер тек қана етістік негіздермен,
олардан өрбіген етістік формаларымен ғана тіркесетіндіктен, субстантивтік,
адъективтік қызмет атқармайды. Тек қана пысықтауыш, баяндауыш болады.
Сонымен қатар күрделі етістік компоненттерінің құрамында негізгі немесе
жетекші сыңар есебінде қызмет етеді.
Осы қызметтердің ішінде ең алдымен көсемшенің пысықтауыштық қызметіне
тоқталып өтсек.
Пысықтауыштың жалпы сипаты туралы көптеген ғалымдарымыз өз еңбектерінде
айтып өткен. Ендігі қарастыратын мәселеміз, пысықтауыштың зерттелуі.
Негізгі қазақ тіл білімінде сөйлем мүшелерін 3 кезеңге бөліп қарастырған
орынды сияқты. Сөйлем мүшелері туралы 1936-40 жылдар шамасында жазылған
едәуір материалдар назарға аларлық. Ол кезде сөйлем мүшелері туралы
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, І.Бәйтенов, Х.Басымов, С.Аманжолов, Ә.Ермеков,
М.Балақаев еңбектерін атай аламыз. Бұл кездегі еңбектерде сөйлем мүшелері
тек жасалу жағынан ғана сөз болып қойған жоқ, жалпы сөйлем мүшелерінің
қалыптасу, тұрақтану мәселесіне көбірек назар аударылды. Бұл уақыттағы
еңбектерде сөйлем мүшелері туралы айта келіп Х.Басымов былай деді: Осы
күнге шейін қазақ грамматикасындағы аяғы жерге тимеген мәселенің бірі. Осы
сөйлем мүшелері болып келеді, - дейді (8). Сөйлем мүшелері туралы арнайы
тақталған ғалым А.Байтұрсынов. автордың 1924 жылғы Орынборда басылып шыққан
Тіл танытқыш үшінші оқулығы синтаксис мәселесіне арналған. Онда сөйлем
мүшелерін бастауыш баяндауыш, анықтауыш және пысықтауыш деп бөлінгенін
көруге болады. Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтың мақаласында (9). А.Байтұрсыновтың
сөйлем мүшелерін тапсырғанда тек мағыналық жағынан баса назар аударып
қателесті деуіне қосыла алмаймыз. А.Байтұрсыновтың сөйлем мүшелерін топтауы
туралы Қ.Жұбанов, С. Аманжолов еңбектерінде біраз сын айтылып, кейіннен
сол авторлар туралы сөз болған кезде әңгіме етілді.
Осынау сөйлем мүшелерін ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінен
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтар көбіне олардың ғылыми жүйеленуіне
назар аударса, ал басқа ғалымдар сөйлем мүшелері туралы еңбектерінде
көбінесе олардың жасалу жағына ғана баса назар аударған. Сөйлем мүшелері
туралы арнайы тоқталған ғалым – Қ.Жұбанов. Ол сөйлем мүшелерін екі жақты
қарастырады. Сөйлем мүшесінің көбіне орын тәртібі кейде олардың жасалуы
сияқты мәселелер бойынша, Из истории порядка слов в казахском
предложении. О построение речи на казахском языке және Қазақ тілі
грамматикасы сияқты мақала және кітаптарында біраз тоқталған. Бұл аталған
еңбектерінде автор сөйлем мүшелері туралы ғылыми талас пікірлерге
тоқталмайды, тек олардың жасалуы, олардың негізгі анықтамалары сияқты
мәселелерді сөз еткен. Ал оның сөйлем мүшелері туралы ғылыми көзқарасын
Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан атты көлемді мақаласынан айқын
көруге болады. Автор сөйлем мүшелерінің саны, оның атаулары туралы жоғарыда
аталған еңбектерінде тұрлаулы және айқындауыш деп бөле келіп, әсіресе,
сөйлемнің тұрлаусыз сөйлем мүшелері туралы өзіндік жаңа ұсыныстар жасауды
мақсат еткен.
Сөйлем мүшелерін топтастыруда А.Байтұрсыновтың жүйелеуіне өзіндік сын
айтады. Олардың сөйлем мүшелерін жасаудағы көзқарасына бүтіндей қарсы
екенін дәлелдейді. Автор да және өзінен бұрынғы зерттеушілер де сөйлемнің
тұрлаулы мүшелеріне келгенде пікірлес екенін көруге болады. Ал, олардың
арасындағы негізгі айырмашылық тұрлаусыз сөйлем мүшелерін топтастыру болып
отыр. Қ.Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы өзінен бұрынғы
авторларды сынай келіп, олардың жүйелеулерінің көбіне мағыналық ерекшелікке
тоқталғандығын дұрыс емес деп тауып, сөйлем мүшелерін топтастыруда тұлғалық
принципті басшылыққа алады. Яғни, сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деген
терминнің орнына орыс тіл білімі мамандарының топтауының негізінде оларды
тек айқындауыш дейді. Бұдан әрі автор сөйлем мүшелерін топтауда мағыналық
жағынан гөрі тұлғалық жағынан қарастыра келіп, септік жалғаулы сөздердің
барлығын тіпті, ілік жалғаулы сөздерді де толықтауышқа қосып жібергенін
байқауға болады (10).
Жалпы автор пысықтауыш болатын, бүгін кеше сияқты сөздерді пысықтауышқа
қосуының негізгі себебі олардың мағыналық жағын еске алғандықтан емес, тек
тұлғалық сөздермен бір тұлғалас екендігін негізге алғандықтан болып отыр.
Оған қоса септік жалғаулы сөздерді толықтауышқа қосуымен бірге, кейде ілік,
кейде басқа септік жалғаулы сөздердің түсіріліп айтуын да (хат жаздым дала
мектебі) толықтауыш деп біледі. Сонымен, Қ.Жұбановтың сөйлем мүшелері
туралы топтауларында біраз үйлесімсіз жайтттардың барлығы айқын. Автордың
сөйлем мүшелерін тек тұлғалық жағынан ғана топтауы сөйлем мүшелерінің
табиғатын ашып бере алмаса керек. Қазақ тілінің сөйлем мүшелерін топтастыру
туралы С.Аманжоловта арнайы тоқталғандығы белгілі. Автор мақаласында сөйлем
мүшелерін ескі жіктеу және жаңаша жіктеу деп бөле келіп, А.Байтұрсыновтың
тұрлаулы және тұрлаусыз сөйлем мүшелері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.