Бағалы қағаздардың түсінігі және түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. БАҒАЛЫ
ҚАҒАЗДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Бағалы қағаздарды есепке алу және
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Бағалы қағаздардың жасайтын нормативтік құқықтық
базасы ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы туралы заңдылығы
Қазақстанның Конституциясына негізделген және ҚР Азаматтық кодекісінен, 2-
шілде 2003 жылғы құнды қағаздар нарығы туралы Қ.Р заңынан және басқа ҚР
нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер де Қазақстан Республикасы қол
қойған келісімшарттарда заңда қарастырылғаннан басқа ережелер бекітілген
болса, онда халықаралық келісімшарт ережелері қолданылады.
Қазақстанда Азаматтық құқықтағы бағалы қағаздарды толық қалыптастыру
үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету
керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру
мәселесі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмылдырып
экономиканың реалды секторына жұмсауды қажет етеді. Кіріс министрлігі
мен Салық комитеті мамандарының пікірінше Қазақстан тұрғындарының
қолында айналымға тартылмаған 2-3 млрд доллар нақты қаржы қорлары бар
екен. Осы қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің
мүмкіншілігін нығайтып, олардың салымшыларға беретін сақтандыру
кепілдіктерін (гарантия) жоғары деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр.
Соңғы кездері Қазақстандағы ең ірі коммерциялық банктер келісімге келіп,
банкаралық сақтандыру қаржы қорын құру саясатын іске асырмақшы. Қазақстанда
тұрғындар өз қаржы-қаражатын негізінен Халық банкісінде сақтайтыны белгілі.
Банк басқармасы тұрғындардың салымдарын сақтап, олардың тұрақты тұрде
өсімін қамтамасыз ету мақсаттарында, Қазақстанда тұрақты жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындар акцияларын сатып алу құқығын алуға ниет білдіріп,
қажетті құжаттар дайындап оларды заңдастыруға күш салып отыр.

І. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және түрлері
Азаматтық құқықтың объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып табылады.
Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген: белгіленген
нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны
көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат
бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше
сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз — түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетгі талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға — индоссантқа немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді).
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды
индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсырумен ғана
шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкілі ретінде әрекет жасайды (АК-
тің 132-бабы).[1]
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжаттаумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп-төркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып не қолмен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқықтық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша керсетілген міндеті, нормалдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайыздар), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа шарттар) талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей
сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап-мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктің құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130-бабы мүліктік құқықтар куәландыратын мазмұнына
қарап бағалы кағаздарды облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-бабының 2-
тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және ордерлік
болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың тұпнұсқасы болады, ал
тұпнұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің өкілеттілігін
жүзеге асырады. Демек ұсынбалы бағапы қағаздар онда көрсетілген мерзімде
нақты құнымен басқа мүліктік балама алуға құқық береді. Бағалы қағаздың
мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі көрсетілмейді, тек бұл
құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады (мысалы, облигация).
Ордерлік бағалы қағаз да құжат болып табылады, ол бойынша міндетті
субъект құжат мәтінінде көрсетілген тұлғаға міндеттенген нәрсені орындауды
ұсынады, немесе өзі де белгіленген ереже бойынша құжат мәтінінде
көрсетіледі. Ордерлік бағалы қағаз құқықтың субъектісі болып табылатын
белгілі бір тұлғаға беріледі.
Сонымен бір мезгілде мүліктік құқықтың айналым қабілеттілігін жақсарту
мақсатында ордерлік қағаздар үшін оны тапсырудың ерекше механизмі жасалған.
Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтар бұл қағаз берілген жазу —
индоссамент арқылы беріледі. Борышқор бұл талапты міндетті түрде сақтауы
тиіс. Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқық берілетін адам (индоссант)
құқықтың болуы үшін ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады.
Индоссамент құжатта (әдетте сыртқы бетінде) жазылады және оның екі түрі
болады, яғни бірінде иесі аталып, құқық мирасқорының аты жазылады, ал
екінішісі әлгі айтқандай, бланктік болады, онда бағалы қағаздың
тапсырылғаны туралы жазылады, бірақ құжаттың жаңа иесінің аты
көрсетілмейді.[2]
Бағалы қағаздың ордерлік түрін иеленуші индоссамент бланкісімен қоса
құжатты берерде бағалы қағазды ұсынушыға тапсыру тәсілін таңдап, бағалы
қағазды табыстауға, бағалы қағазды басқа адамға атаулы индоссамент бойынша
тапсыруға және индоссаментке өзінің атьш жазуға құқылы болады.
Бланктік индоссаментке қандай да бір атауды енгізумен бағалы қағаздарды
ұсынушыға беру тәсілі құжатты тапсырғанға дейін жүзеге асырылады.
Бағалы қағазды тапсыру кезінде жазылатын жазулар ретімен жазылады. Ал
мүліктік құқықты тапсыруда ордерлік бағалы қағаз қолданылады. Құжаттың иесі
құжаттың тұпнұсқасындағы міндеттерді орындау үшін ұсынарда
индоссаментттердің реті бұзылып кетсе, одан бас тартуға құқылы. Бұл
реттердің үзілмеуі база формальдық белгілермен айқындалады, аталған
индоссамент бойынша берілетін құжаттың атымен қатар бағалы қағазда
қабылдаушының да аты жазылады.
Ордерлік бағалы қағаз жоғалып кетсе, оған оны ұстаушының өзі жауап
береді ("Қазақстан Республикасындағы 141 вексельдік қатынастар туралы"
Заңның 96-бабын қараңыз). Ордерлік қағаздың иесі айрылып қалған құжаты
кімнің қолында екенін білсе, кұжатты қайтаруға ликдикациялық талап қоюға
құқылы. Егер кейінгі индоссамент бланктік болса, жоғалған құжатқа құқық
меншігін дәлелдеу іс жүзінде мүмкін болмайды. Мұндай қағазды жоғалтқанда
оның орындалуына да үміт аз. Ал ордер қағазы жойылып кетсе, онда құжаттың
балама данасын беруге болмайды.
Атаулы бағалы қағаз — бұл мүліктік сипаты бар құжат, оның иесі кім
екендігі құжаттың мәтінівде көрсетіледі. Яғни атаулы бағалы қағаз бойынша
құқықты талап ету сонда көрсетілген адамға ғана тиесілі болады.
Азаматтық кодекстің 130-бабында бағалы қағаздардың әр түрінің
белгілерін қамтитын бағалы қағазды шығару көзделген. Оған мысал ретінде
атаулы түрін ұстаушының жүргізуін талап ететін "Бағалы қағаздар нарығы
туралы" Заңның 34-бабының нормасын келтіруге болады.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік
емес деп бөлінетін болғандықтан оның заңдық маңызы болады. "Бюджет жүйесі
туралы" және "Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш
туралы" зандарға сәйкес мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекеттің шеттен
алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда шығарылады (олар шет мемлекеттер
мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке тұлғалары болып табылады). Оны
шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Ұлттық банк арқылы
жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару негізінен алғанда
республикалық бюджеттің жетіспеуіне байланысты. Қазақстан Республикасы
бағалы қағаздарды әлемдік нарықтарға шығарады (еврооблигациялар), сондай-ақ
Қазақстан аумағында қазыналық міңдеттемеде және қазыналық облигацияда
жүреді. "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Заңның 14-бабына сәйкес мемлекеттік
бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы
заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің
жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдык қаржыны
тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі "Бағалы
қағаздар нарығы туралы" Заңмен реттеледі.
Бағалы қағаздар женіндегі қазіргі қолданылып жүрген заңдар
құжатталмаған бағалы қағаздар ұғымына сәйкестендірілген. Азаматтық
кодекстің 135-бабында құжатталмаған бағалы қағаздардың мүліктік
құқықтарының бірнеше түрі келтірілген.
Құжатталмаған құнды қағаздар шын мәнінде бағалы қағаздың мазмұнын
куәландыратын мүліктік құқы болып есептеледі. Ондай бағалы қағаздармен
құқықтық қатынасқа түскен кезде оның тізілімдегі жазбаға енгізілуі жарамды
бола береді.[3]
1.3. Бағалы қағаздар түрлері
Бүгінгі таңда бағалы қағаздардың басым көпшілігі мемлекеттік бағалы
қағаздар ретінде, Қазақстанның бағалы қағаздар рыногында айналымға түсіп
жатыр. Мемлекет Қаржы Министрлігі атынан мемлекеттік бағалы қағаздардың
эмитенті ретінде ішкі мемлекеттік бюджетті қаржы қалдыруынан сақтандыру
мақсатында шығарып келеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар іскер бағалы қағаз
болып табылады.[11]
Бағалы қағаздар рыногының әлемдік даму тәжірибесі мемлекеттік бағалы
қағаздардың инвестицияның бір түрі ретінде кең тарайтындығын, жеке инвестор
ретінде рыноктың кәсіпқой қатысушысы екенін дәлелдеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБК) мемлекет шығаратын мемлекеттік
ішкілік қарыз формасы болып табылады. Мемлекеттік бағалы қағаздар негізінен
мына мәселелерді шешу үшін шығарылады:[12]
мемлекеттік бюджеттің жетіспейтін тұстарын ќаржыландыру,
мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру,
экономикалық белсенділікті реттеу (баға мен құнсыздануға әсер ету,
айналымға қаржы массасын салу, төлем балансы және т.б.).
Мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа бағалы қағаздардың екі
артықшылығы бар: сенімділігі жоғары деңгейде, яғни негізгі капиталды
шығындауда кездейсоқтықтар өте аз, салық жеңілдіктері көбірек.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру және тататумен Ұлттық банк
және Қаржы Министрлігі айналысады. Оның негізгі инвесторлары — халық,
зейнеткерлер мен сақтандыру компаниялары және қорлары, банктер,
инвестициялық компаниялар мен қорлар.
Шығарылған бағалы қағаздар түріне әр түрлі тәсілмен таратылады:
аукциондық саудалар, белгіленген баға бойынша барлық тілек білдірушіге ашық
сату, белгілі инвесторлар тобының арасында жабық түрде тарату.
Мемлекетті бағалы қағаздардың негізгі түрлеріне: облигация,
вексельдер, сертификат және басқалар жатады.
Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңы (1997
жылы 5 наурызда қабылданған) бағалы қағаздардың шығу мен айналымға түсуіне
қатысты байланыстарды реттеуде, бағалы қағаздар рыногының субъектілерінің
іс-қимылын жүзеге асыруда, бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік жүйеге
келтіруде, бағалы қағаздардың түрлерін анықтауда басты құжат болып түр.[13]
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы бағалы
қағаздардың түрінің бірі акция болып табылады.
Акция түсінігінің айқындаудың көптеген нүсқасы бар. Соның ішінде
нақтылыққа жақыны Азаматтық кодекстің 139 бабында, бекітілген түсініктеме.
Онда, акцияның акционерлік қоғамының бір бөлігін салынғанын куәландыратын
бағалы қағаз екенін көрсетілген. Сонымен қатар, өз үстаушысының
(акционердің) акционерлік қоғам пайдасының бір бөлігін дивиденттер түрінде
алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға, қатысуға және ол
таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын куәландыратын
бағалы қағаз акция деп танылады.
Акция акционерлік қоғамның мүшесін куәландыратын бағалы қағаз болып
табылады. Сондықтан да кез-келген жағдайда акционер акционерлік қоғамнан
акция беруін талап етуге ққұқыққылы болуы керек. Бұл құқықтық барлық
елдердің зандарында көзделген (тек Рессейдегі акционерлік қоғам туралы
Ережеде "Акционер құқығы" деген білім енгізілмеген).[14]
Акция өз құқықстаушысына (акционерге) мынадай құқықықтар бере алады:
Қоғамды басқару ісіне қатысу акционерлердің жиналысында дауыс беруге
құқылы.
Жеңілдетілген акция дауыс беру құқығынан айырады. Алайда, кез-келген
жағдайда акционерлік қоғамның байланысымен есеп берудің басқа да
нысандарымен танысуға құқығы бар.
2.Дивидент алуға құқылы (акционерге акционерлік қоғамнан түскен
пайдадан әр акцияға жүйелі түрде (жыл сайын) кіріс төленіп түрады.
З.Акционерлік қоғам таратылып кеткен жағдайда, акционердің
акционерлік қоғамның барлық несиелік талаптары қанағаттандырылғаннан кейін
мүліктің тиісті бөлігін алуына құқығы бар.
Акцияның қатыстылығына байланысты атаулы жөне ұсынбалы болып
бөлінеді.
Құқықтағы атаулы акцияға иеленушінің аты тікелей құжатта көрсетілуі
арқылы артықшылыққа ие болып, ал иесінің өзі акционерлік қоғамның реестріне
тіркеледі.
Ұсынбалы акцияның толық иесі акцияны меншіктеуші болып табылады, ал
ондағы топтастырылған құқықтарды беру акцияның беру "сату" жолымен жүзеге
асырылады. Рыноктық қатынасы дамыған елдердің бәріндегі бағалы қағаздар
рыногындағы Ұсынбалы акция негізге алынады. Ұсынбалы акция корпорацияның
немесе акционерлік қоғамның реестрінде тіркелмейді. Ережеге сай оның иесі
белгісіз болады. Бұл акциялардың иеленуінің заңды негізінде компания
акционері болу жатыр. Ұсынбалы акцияның сатылуы бұл бағалы қағаздың бірінші
меншіктенушіден екіншісіне тікелей берілуі болып табылады.
Экономикасы дамыған елдердің көпшілігінде үсынбалы акцияны "бағалы
қағаздар құқықстаушыларды реестірге тіркелмейтіндіктен" шығаруға жол
берілмейді.
Сонымен қатар акциялар қарапайым және артықшылығы бар
"привилигированные" болып бөлінеді.
Қарапайым акциялар акционерлік қоғамды басқаруға қатысу құқығын
береді (акционерлер жиналысында мәселелер шешуде бір акция — бір дауыс бере
алады) және резервтер толтырылып артықшылығы бар акциялар бойынша
дивиденттен төлем берілген сол қоғам пайдасының бөлігін бөліске салуға
қатысады. Артықшылығы бар акциялар — басқару ісіне қатысуға құқық бермейді,
бірақ түрақты (тіркелген) дивидент әкеледі, және қарапайым акцияның алдында
пайда бөлісу және қоғам таратылған кезде жеңілдіктерге ие бола алады.
Артықшылығы бар акциялардың өзі бірнеше түрге бөлінеді: мысалы,
дивиденттің бекітілген нарқы немесе бекітілген дивидентке белгілі
қосымшаның көзделенуі (қарапайым акциялар бойынша пайда түсіміне
байланысты). Құқығында ескертетіні акционерлік қоғамның қарапайым акциялар
бойынша дивидент төлеуге міндетті деп ойлау қателікке ұрындырады.
Дивиденттер акционерлік қоғамның пайдасынан қатталап отырады.
Сондықтан да акцияның түрін ұстаушылардың акционерлік қоғамның
ұйымдастырылуы мен іс қимылы үшін маңызды мәселелер қабылдау процестеріне
белгілі дәрежеде нақты қатысып отыруына заңды құқық берілген. ҚР-ның
заңында, Азаматтық Кодекстің 139 бабы үшінші пунктіне сәйкес "алтын акция"
деп аталатын түсінік бар.[15] Осы бабқа сай акционерлік қоғамдарда
құрылтайшылар жарғылық қорды қалыптастыруға және дивиденттер алуға
қатыспайтын "алтын акция" енгізуі мүмкін. "Алтын акция" иесіне жалпы
жиналыстың, басқарма мен қадағалау кеңесінің жарлығымен белгіленген
мәселелер жөніндегі шешімдеріне тыйым салуға ғана құқығы бар.
Бұл мәселеде ҚР-ның заң актілерінің арасында бір қатар қайшылықтар
бар. "Мемлекеттік холдинг туралы" Ереженің 1.3 пунктінде "алтын акция"
иесінің акционерлік қоғам немесе кәсіпорынның жабық пакетін иеленуі
қажеттілігі айтылады[16] ҚР-ның Азаматтық Кодексінің 139 бабының үшінші
пунктінде бұл түсінік дәлірек анықтама берілген.
Алайда "алтын акция" иесі бір мезетте компанияның акционері болуы да,
болмауы да мүмкін. "Алтын акцияның" басты міндеті сонда, ол бір құрылымның
(мемлекеттің, компанияның өзіне және т.т.) мүддесін қорғау мүмкіндігін іске
асырады. Одан соң қандай да бір нақты міндеттерді шешетін іс шараларды
жүзеге алады. Қазіргі кезеңдегі "алтын акция" иесі ҚР-ның заңына сай, те
мемлекеттің өзі оның басқару органдары бола алады. "Алтын акция" бағалы
қағаз емес, тәртіп қолданылмайды. "Алтын акцияны" кепілдікке немесе траст
жүргізуге, сондай-ақ басқа да тәсілдермен иеліктерге беруге тыйым салынады.

Қазақстан Республикасындағы жаңадан қабылданған "Бағалы қағаздар
рыногы туралы" Заңда (2003.07.02.) "толық өкілетті орган"-Қазақстан Ұлттық
Банкі, инвесторлар құқығы, эмитенттерге талаптар және ең бастысы бағалы
қағаздардың өзін таныта білген түрлерінің тізімі қарастырылған. Заң күшін
жойған президенттің "Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы" жарлығынан
айырмашылығы, жаңа Заңда вексель бағалы қағаздар тізіміне енгізілмеген.
Өйткені, "Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы" Заң
қабылданды, оның мазмұнында вексель бір жақты ақшалай міндеттемесі бар
қатаң белгіленген нысандағы төлем құжаты ретінде тану ұсынылған.
ҚР 1997 жылғы 28 сәуірдегі "Вексель айналымы туралы" Заңға сәйкес,
еніп отырған бұл айналымға жай және аударымды вексельдер қатысады. Олар
бойынша талап ету құқығын беру, олармен байланысты вексельді міндеттемелер
мен операцияларды орындау, сондай-ақ есеп кеңселермен вексель операцияларын
жүргізу және ҚР-ның Ұлттық банкісінің вексельдерді қайта есепке алу
мәселелері қарастырылған.[18]
ҚР-да айналымына байланысты қатынастар осы заңның Женевадағы
вексельдік конвенциясынан шығатын вексельдік құқық, оған сәйкес шығарылған
ҚР-ның басқа заң актілері арқылы реттеліп отырады.
Вексель деп вексель берушінің ешқаңдай шарт қойылмаған
міндеттемелерін (жәй вексель) не вексельде көрсетілген өзге төлеушінің
(аударымды вексель) вексельде көзделген мерзім келген кезде вексель иесіне
белгілі бір соманы төлеуін куәландыратын бағалы қағаз танылады.
Вексельдік міндеттемелер тек ақша түрінде ғана кездеседі. Сату —
сатып алу, сондай-ақ қысқа мерзімге инвестициялау объектісі болатын вексель
бағалы қағаздың ерекше түрі сапасына жатады. Құрылымдық түрі мен нысанына
қарай вексель жәй және аударымды болып бөлінеді.[19]
Жәй вексель — вексель берушінің ешқандай шарт қойылмаған
міндеттемелер төлем мерзімі келген кезде вексель иесіне белгілі бір соммада
төлеуі болып табылады.
Аударымды вексель (трата) — вексель берушінің (трасанттың) төлеушіге
(трасатқа) ешқандай шартсыз жазбаша көрсетілген вексель ұсынушыға белгілі
бір сомадағы ақшаны төлеу мазмұнындағы ақшалай құжат болып табылады, яғни
вексельде көрсетілген тұлғаға не ол көрсеткен адамға белгіленген мерзімде
немесе талабы бойынша белгілі бір соманы төлеу. Осылайша, трата бойынша
төлеушілер дегеніміз — жәй вексельдегі секілді вексель иесі емес, ал басқа,
акцепт арқылы аударымды вексельді өз мерзімінде төлеуге міндеттеме алған
тұлға болып шығады.
Айналымның процесі кезінде вексель бір иеленушіден екіншісіне
иносаменттің арнайы қолы арқылы беріліп жатады. Иносамент атаулы немесе
нақты тұлға болмауы мүмкін. Құқығындай жағдайда вексельдің одан әрі берілуі
жәй ұсыну арқылы жүзеге асырылады.
Түріне қарай вексельдер коммерциялық, қаржылық және қазналық болып
бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өндіруші — кәсіпорындарға тқұқықтынушы
кәсіпорындардың төлемінің мерзімін шегіңціру нысанын көрсететін
коммерциялық несиелер ресмиленеді.
Қаржылық вексельдермен тауарлы мәмілелер емес, түрлі банктер арасында
іскер байланыстар ресмиленеді.
Вексельдер эмиссиялық бағалы қағаздар емес, олардың айналымы ҚР-ның
Ұлттық банкісімен жүйеленіп отырады. Вексельдің құқықтық иесінің зандық
тәсілінің белгілері бойынша вексельдер ордерлік және атаулы болып бөлінеді.
Ордерлік вексельдер әлемдік вексель айналымында кең таралған. Бәрінен
бүрын сауда, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.