Берешек қарыздарды талдау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1. Берешек қарыздары

1.1. Берешек қарыздар есебін ұйымдастыру және факторингалық операциялар
есебі
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешек қарыздарының есебі
1.3. Еншілес серіктестіктердің берешек қарыздарының есебі
1.4. Күмәнды қарыздарды жабу резерві
1.5. Басқадай берешек қарыздар есебі

2. Берешек қарыздардың талдауы

2.1 Талдау жүргізудің түрлері және оның маңызы мен мақсаты
2.2 Берешек қарыздарды талдау

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Ұйымдардағы қаржылық көрсеткіштердің бірі берешек қарыздардың алатын
орны ерекше болып табылады.
Берешек қарыз деп - белгілі бір қарым–қатынасқа байланысты заңды және
жеке тұлғалардың мекеменің алдындағы сатып алған тауарлары, ұйымның оларға
кеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің ұйымнан
аванс ретінде алған немесе несиеге, қарыз алған тауарлары мен материалдары
үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады. Осы мекемеге берешек қарызы бар
мекемелер мен ұйымдар, сондай–ақ жеке тұлғалар берешектер болып табылады.
Ол ағымдағы ( өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық циклды және
ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық емес берешек
қарызды бөліп көрсетеді. Саудалық берешек қарызы – негізгі іс-әрекет
нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып
алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес берешек қарыз іс-әрекеттің
басқа түрлері нәтижесінде (мекеме қызметкерлеріне немесе филиалдарына
аванстар, шығындарды жабуға арналған депозиттер, алуға арналған девиденттер
мен проценттер, үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап
және басқалар) пайда болады.
Берешек қарыз үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке
және мекеменің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді.
Берешек қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу
күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады. Әдетте берешек
қарыз шот-фактуралармен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми
борыштық міндетемелермен расталады.
Мен курстық жұмыс жазу барысында берешек қарыздардың қазіргі нарықтық
экономика жағдайында ұйымдастырылуы, есебі мен оны талдау туралы
мәліметтерді қарастырдым.

1. Берешек қарыздары

1.1. Берешек қарыздар есебін ұйымдастыру және факторингалық операциялар
есебі

Берешектер қарызы – деп заңды және жеке тұлғалардың осы ұйымға
берешегін айтамыз. Берешектер қарызы шартты түрде екіге: әдетті жағдай-дағы
және сенімсіз (қисынсыз) жағдайдағы болып бөлінеді. Әдетті жағдайда
берешектер қарызы деп сатылған өнімдер, тауарлар, қызметтер және жұмыстар
үшін екі жақты жасалған келісім-шарт негізінде, тиісті есеп айырысу
үлгілерін қолдану арқылы қалыпты жағдайдағы екі жақтың өзара есеп айырысуын
айтады. Сонымен қатар, осы ұйымда қызмет атқарушы жауапты тұлғалардың
жауапкершілігіне әртүрлі мақсатты операциялар орындау үшін берілген
қаражаттарды және басқада ұйымға қойылған талап-тар да берешектер қарызына
жатады. Сенімсіз немесе қисынсыз жағдайдағы берешектер қарызы ұйым
қызметтері мен жұмыстарын дұрыс ұйымдастырып, бақыламаған жағдайда тауарлы-
материалды құнды-лықтарды түгендеу барысында мысалға, есептен кем
шығушылықтан, ысырап жасалғандықтан, ұрлық-қарлық сияқты жағымсыз
факторлардан пайда болады.
Мекемелер мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – берешек қарыздар (Алынуға тиісті
шоттар) деп аталады. Осы мекемелер мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды
және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін уақытына қарай
алынуға тиісті берешек қарыздар ағымдағы алынуға тиісті болып екіге
бөлінеді. Бұл қарыздар есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
берешек қарыздар қысқа мерзімді активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- қысқа мерзімді активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған берешек қарыздар;
- басқадай берешек қарыздар.
Мекеменің балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(берешек қарыз) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив
болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ берешек қарыз дегеніміз, бұл
– иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте
қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына берешек
қарыздардың айналымы жатады. Яғни берешек қарыздардың есептелген уақыты мен
өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.Ұйымның берешек қарызы
оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Берешек қарыздар
сатылған өнімдер мен тауардың құнының баға жеңілдіктерін және қайтарылған
тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір
жылдам астам уақыт бойы алынбаған берешек қарыздар Ұзақ мерзімді берешек
қарыздар болып есептеледі. Берешек қарыздың пайда болған уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Мекемелер өздерінің тауарларын сатқанға кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки)
терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар
қолданылады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға
жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да ұйым сатып
алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш сомаларының
мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура келеді. Әрине
аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті табыстарының көлемін
азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның бухгалтериясында жасалынған
жеңілдік сомасына:
Дт: Баға шегерімі - шоты
Кт: Алынуға тиісті борыштар – шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы болады
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Дт: Сатылған тауарлардың қайтарылымы – шоты
Кт: Алынуға тиісті борыштар – шоты
Берешек қарыздарды иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына
байланысты актив болып саналады. Яғни берешек қарыз дегеніміз, бұл -
иелік ету құқын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған
болашақтағы экономикалық тиімділік болып табылады.
Мысалы: американдық FASB-пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау
бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, берешек қарыздың активі маңызды келесідей
сипаттамаға ие:
- ол, ақша қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне мүмкіндікті
қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге) болашақтағы
тиімділікті қамтиды;
- активтер дегеніміз - ұйым басқара алатын ресурстары болып табылады.
Тиімділікке деген немесе потенциалдық қызметтерге деген құқықтар, заңды
болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған берешек қарыздар ұзақ мерзімді
активтердегі Ұзақ мерзімді берешек қарыздар бабына енгізілуі мүмкін.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің және басқадай дебиторлармен
есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистірлерден
(тіркелімдерден) басқа берешек қарыздардың есебіне аналитикалық есептің
карточкаларын, ажырату парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерлік
анықтамаларды және т.б. құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы
есеп регистірлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұның сипаттайтын
бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Контировка деп
аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын
корреспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері
бойынша топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын
көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өндеулермен белгілі бір
бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын
тілдес мемлекеттерде мысалы: АҚШ-та біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір
корпорацияның мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды
өздері құрайды. Бір жағынан мұндай шешім бухгалтерлер мамандарының
әдістемелік шешімдер таңдауында бір шама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші
жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың бір ұйымнан
екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда ұйымдардағы құрылатын
шоттар жоспарына халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен
қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.
Мысалы Америка Құрама Штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен
зиандар жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігімен
айрықша көзге түседі, сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық
туғызбайды. Есеп формасын таңдау хұқы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсақ, олар негізгі есеп регистірлерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып
бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде
трансформациялық ведомостар деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың
мақсаты – бізге қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен қаржы
бөлінуші – реттеуші шоттардың толық жабылуы. Мұндай ведомостар біздің
теориямызда да, практикамызда да белгісіз болып отыр. Біздің жағдайда
қаржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар айқын көрініс табуы
мүмкін, керісінше трансформациялық ведомость көптеген көңіл бөліп отырған
тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен айырады немесе бухгалтер бұл жағдайда, егер
алынған пайда оны қанағаттандырмаса, онда құрылған ведомості жоққа
шығарып, басқа реттеу жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер алуы мүмкін.
Берешек қарыздардың шоттарында есептелінетін сомалардың дұрыстығы мен
олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар
бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы
жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен
дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік
ақпараттарды өндеудің барлық техникалық–экономикалық параметрлерінің
жақсарғандығы байқалып отыр. Болып отырған ақша демитерилизациясы, яғни
ақшалардың электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша
(оның ішінде берешек қарыз бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті
енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан
берешек қарыздың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жиналғандығы
жайлы ұмытпаған дұрыс.
Шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен
аударып, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие
берушімен несиелік келісім-шартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны
сатып алу кезінде қолданады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда ол
несие берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік
карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты
несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие
берушілердің (кредиттік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы
үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие
алудың қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі
тәсілі бар:
Бірінші жолы – сатушы несие беруші коммерцияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен жүргізілетін
сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе – сату уақытын анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе жөнелтілген тауарлар
(жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деп танылуында. Бухгалтерлік есептің
көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және
есеп айыру құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар деп танылады. Ондай
сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қаражаттары келіп түспегеннің өзінде
табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет. Бұл жағдайда сатып
алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де мүмкін. Әсіресе
бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік есепті халықаралық
стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл жолын, келісім-
шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын талап ететіндігін
көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік технология берілген әдістің барлық
іс -әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік береді.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде берешек қарыздың пайда
болуы мекеменің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып
саналады. Берешек қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын
делініп бөлінеді. Мекеменің өндірістік–шаруашылық іс-әрекетінің барысында,
сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары
қалыптыға жатады.
Берешек қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, мекемелер бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды.
Әдетте, берешек қарыздың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін тең болады,
егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері берешек қарызды талап ету құқын факторингалық
компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез-келген мекеме немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген ұйым автоматты түрде төлеуге тиіс.
Бұл арада өзінің берешек қарызды талап ету құқын берген ұйым мен факторинг
компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық та, жабық та
(конфиденциалды) болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтарып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің құны
көрсететін қызметтің түрінде, қаржылық жағдайына және т.б факторларына
тәуелді болып келеді.

1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешек қарыздарының есебі

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы - деп аталатын бас
шоттың бөлімше шоттары, сатып алушыларымен тапсырыс берушілердің ұйымға
деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған.
Аталған бөлім келесідей шоттар жайлы ақпараттарды ашып көрсетеді:
Алынуға тиісті шоттар;
Алынған вексельдер;
Басқалары;
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар - деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер, атқарылған
жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша
төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы Алынуға тиісті борыштар шотын
сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді активтер ретінде сату нәтижесінде
пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда
саудалық міндеттемелер - деп те аталады. Олар тауарларды несиеге сату
кезінде де пайда болады. Міндеттемелерді алудың көздеріне басқадай
нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Шетелдерде
кез келген адамға тауарлардың несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен
бірге сатып алушылар үшін сатып алынған тауарлардың төлемін бір немесе
бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені
коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар,
сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына
бақылау шараларын жүргізілулері қажет. Сол үшін әрбір фирмада несиелік
бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың
немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға несиеге
тауарды беру немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды
білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік
бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар.
Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге
тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем
сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір
қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай мекеменің таңдап алынған
ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетілуі қажет.
Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар және тағы да басқалар бойынша берешек қарыздар есептелуі мүмкін.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы - деп аталатын бас
шотының бөлімше шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
- Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге, тиеліп жіберілген тауарлар,
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары
ұсынылғанда Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы – шот
дебеттелініп, 6010- шот кредиттелінеді.
- Тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге байланысты қосылған құн салығы есептелінгенде 2110-шот
дебеттелініп, 3140– шот кредиттелінеді.
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша берешек қарыздардың пайда болуына 2110– шоты тиістілері
дебеттелініп, 6010 – шот кредиттелінеді.
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді
баға айырмашылықтарының пайда болуына 2110– шоты тиістілері дебеттелініп,
6280– шот кредиттелінеді.
- Айыппұлдар, өсімақылар есептелінгенде 2110– шоты тиістілері
дебеттелініп, 6280– шот кредиттелінеді.
- Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1010, 1030, 1060 –
шоттардың тиістілері дебеттелініп, 2110 – шот кредиттелінеді.
- Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда 6020- шот дебеттелініп, 2110 шот тиістілері
кредиттелінеді.
- Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға
шегерімдерінің сомасы 6030- шот тиістілері дебеттелініп, 2110- шот
тиістілері кредиттелінеді.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнайы ведомостарда есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлы материалдық қорлар бойынша фактура–шоттары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып
көрсетіледі. Ведомостардағы жазулар, шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Ведомостің бірінші бағанында (графасында) сатып алушылар
(тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі. Екінші мен
оныншы аралығындағы бағандарда (графаларда) бұйымдардың аттары немесе
топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. Он
бірінші көрсетілген шоттар бойынша сомалар бағанында (графасында) ай
ішінде сатылған активтер шоттары бойынша мәліметтер енгізіледі. Ұсынылған
фактура–шоттары төлеуге байланысты операциялар 113 және 114 –Төлемдер
жайлы белгілер бағанында (графасында) банктер жіберген шоттардың үзінді
көшірмесі, кассалық ордерлер мен басқадай ақша құжаттары негізінде
көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бас шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-ордер
қолданылады.
Тауарларды сату-сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату мен сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім–шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
обьектісі - тауар болып табылады. Сондықтан келісім – шартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және кезекті
тұрақтылық (фиксация) болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім-шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында, әсіресе,
келісім–шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына
байланысты сатушы теңгені есеп айырысуға тұрақты пайдаланғанда кейде
теңгенің бағамының өзгеруіне байланысты тиімсіз жағдайға тап болуы мүмкін.
Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге
тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және
теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен бағамы
белгіленеді. Әртүрлі банктердегі бағамдар әртүрлі болғандықтан, бағам
тауардың жеткізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін
тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% (пайызы) сомасының төленгендігі
тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісім-шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта . Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісім-шартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда, фактура–шотта салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісім-шарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды. Жоғарыда көрсетілген
корреспонденциялар қолма–қол және қолма-қолсыз есеп айырысқан жағдайда
қолданылады, яғни төлем тапсырмаларымен, аккредиттермен, чектермен және
тағы басқалар түрінде жүзеге асады. Қолма–қолсыз есеп айырырысуда сатып
алушының есеп айырысу шотынан сатушының шотына қаражаттар аударылғанда,
банк мекемесі көрсеткен қызметі үшін белгілі бір пайызды алып отырады.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Вексель – белгіленген қатал нысанында
жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің
иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын
вексельде көрсетілген соманы төлеуге талап етуге даусыз құқық береді.
Вексельдер эмитенттер бойынша:
- қазынашылық және жекеше;
- төлем түрі бойынша: жай және аударылмалы;
- төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген;
- төлеу тәртібі бойынша: мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель
болып бөлінеді.
Жай вексель – борышкердің (қарызгердің) жазбаша өкімі бойынша
міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік
міндеттеменің сомасы, төленетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті
кредитордың аты көрсетіліп, вексель беруші кредитордың қолы қойылуы қажет.

Аударылмалы вексель - (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге
(транссатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып табылады..
Вексельдерді толтыру мен рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Құжатта міндетті түрде векселдік таңба яғни вексель деген жазу
жазылып, оның ұсынылған күні мен орны (жері, вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Аударылмалы вексельді трассат (борышкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда транссаттың вексель бойынша
ешқандай міндеттемесі болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу
мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін
басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен
несие алу үшін пайдалануы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі
(реквизиті) болып төлем мерзімі саналады. Мекеменің бухгалтерия
қызметкерлері вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап, оны
бақылап отыруы қажет. Вексельдермен есеп айырысу есебі арнайы Алынған
вексельдер шотында жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және
тапсырыс берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп
айырысу операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.

1.3 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің берешек қарыздарының есебі

Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің берешек қарызы бас шоты мына
бөлімше шоттарынан тұрады:
- Еншілес серіктестіктердің борышы,
- Тәуелді серіктестіктердің борышы,
- Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы.
Жалпылама аталмыш шоттарда барлық еншілес және тәуелді
серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешек қарыздары
жайлы ақпараттар көрініс табады.
Шаруашылық серіктестіктері туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығына сәйкес өзгерістер және толықтыруларда шаруашылық
серіктестіктері - дегеніміз, өзінің қызметінің негізінде пайда табу
мақсатында жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесі мен
анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық серіктестік,
сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы
мүмкін.
Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз – басқа
(шаруашылық) серіктестік оның жарғылық қорына қатысуымен немесе
келісім–шартқа сәйкес осындай серіктестікпен қабылданатын шешімдерді
анықтай алатын мүмкіндігі бар болатын серіктестік болып табылады. Еншілес
шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің
қарыздарына жауап бермейді. Тәуелді серіктестіктердің еншілес
серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал болып табылады және өзінің
жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануына арналады.
Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы–шаруашылық қызметінің
бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп регистрлерін, бас кітапты
толтырады және баланстарын жасайды.
Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шотын сипаттай келе,
бухгалтерлік есептің №15 Бірлескен қызмет бойынша қаржылық есеп беруде
үлестік қатысудың көрсетілуі стандарттарының Бірлесіп бақыланатын заңды
тұлға сөзіне түсініктеме берілген. Айтылып өткендей бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғаның қатысушы өзінің жеке қаржылық есептемесінде және
біріктірілген (консолидациялық) қаржылық есептемесінде өзінің үлестік
қатысуын көрсетуі қажет. Ол пропорционалды біріктіру үшін есеп беретін
форматтардың біреуін қолдану негізінде жүзеге асады.
Біріктірілген (консолидированный) есептеме жайлы айта отырып, №13
Бухгалтерлік есеп стандартында Біріктірілген қаржылық есеп беру мен
еншілес серіктестіктердегі инвестициялардың есебіне сәйкес оны құрудың
әдістері ұсынылған. Біріктірілген есептеме құрамына кіретін негізгі
серіктестікпен оның еншілес ұйымдарының қаржылық есептемесі әдетте жалпыға
бір есеп саясатын қолдану арқылы дайындалады. Егер топ мүшесі біріктірілген
қаржылық есептемеде қабылданған есеп саясатынан бөлек (басқа) есеп саясатын
қолданатын болса, онда біріктіру (консолидациялау) барысында оның қаржылық
есептемесіне сәйкес өзгертулер енгізіледі. Мүлік серіктестіктердің активі
болып, ал барлық қатысушылар иемденушілер болып қалады. Сондықтан келісім
шартта әр бір қатысушы бойынша табыстың немесе зиянның бөліну әдісі
жазылып, көрсетілуі қажет. Меншіктің осы бір түрін айқындайтын анықтамалар
азаматтық кодексте толық түрде көрініс тапқан (228 – 234 баптары). 2120,
2130, 2140 – бас шоттың бөлімше шоттары мына шоттармен
корреспонденцияланады:
• Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бақыланатын заңды тұлғалар
үшін есеп айырысу шотынан және басқа субьектілердің шоттарынан
төлем жүргізілген уақытта 2120, 2130, 2140 – шоттарының тиістілері
дебеттелініп, 1030 –шот кредиттелінеді.
• Еншілес, тәуелді серіктестіктерге, бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғаларға кассадан ақша қаражаттары берілген уақытта 2120, 2130,
2140 – шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1010 – шот
кредиттелінеді.
• Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес
активтер және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың берешек қарыздардың пайда болуына
2120, 2130, 2140 шоттардың тиістілері дебеттеліп, 6010, 6020,
6030 – шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
• Қосылған құн салығы сомасына 2120, 2130, 2140 – шоттардың
тиістілері дебеттелініп, 633 –шот кредиттелінеді.
• Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа
2120, 2130, 2140 – шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6280– шот
кредиттелінеді.
• Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешек
қарыздардың жабылуына 2110, 1030, және 1010 – шоттардың тиістілері
дебеттелініп, 2120, 2130, 2140 - шоттардың тиістілері
кредиттелінеді.
• Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың берешек қарыздарын салыстыру актілері арқылы алашақ
қарыздар есебінің жабылуына 4120, 4130 және 4140 – шоттарының
тиістілері дебеттелініп, 2120, 2130, 2140 - шоттардың тиістілері
кредиттелінеді.
• Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп-бақыланатын заңды
тұлғалардың борыштарын олардан тауарлы материалдық құндылықтарды
жеткізу үшін алынған аванстар есебінен жапқанда 4410 шоттарының
тиістілерінің дебеті, 2120, 2130, 2140 – шоттардың тиістілерінің
кредиті түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
• Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімсіз бағамдық
айырмашылыққа 7430 – шоты дебеттелініп, 2120, 2130, 2140 –
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

1.4.Күмәнды қарыздарды жабу резерві

Ұйымдар өз өнімдерін, сатып алған тауарларын, көрсеткен қызметтерін
және орындаған жұмыстарын төлем өтеушілік қабілеті жоғары сатып алушыларға
сатқысы келеді. Сатып алушылардың төлем өтеушілік қабілетін бірден білу
және бұлардың қызметіне бақылаушылық шаралар қолдану қиын.
Сатып алушылардың төлем өтеушілік қабілеті болғанымен кейбір жағдайда,
кейбір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.