Бақылау сыныбындағы оқушылардан неге сұрақ қоймайсыңдар

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Дүниетанудан сабақ беру әдістемесін зерттеу әдісінің пәні және міндеттері

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5
ТарауІ. Дүниетанудан орта мектепте сабақ берудің зерттеу әдіс-тәсілдері мен
пәннің міндеттері
1. Дүниетану пәнінен орта мектепте сабақ берудің әдіс-тәсілдері
... ... .6-8
2. Дүниетану пәні бағдарламасы мен оқулығына талдау жасау және оқушыларға
берілетін дүниетану пәнінің міндеттері ... ... ... ... ... ... . .9-17

Тарау ІІ. Дүниетану пәнінен сабақ берудің маңыздылығы мен оқушыларға
дүниетанудан сабақ беру арқылы тәрбие беру ерекшеліктері
2.1. Оқушыларға дүниетанудан сабақ беру арқылы тәрбие беру мен дүнитетану
пәнінің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18-22
2.2. Бастауыш сыныптарда дүниетану пәні бойынша оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...23-2 7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-29
Пайдалаған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30-31

Кіріспе
Егеменді еліміздің қоғам өмірдегі табандылықпен жүзеге асырылып жатқан
әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-мәдени, экологиялық және білім беру
жүйесінде түбегейлі өзгерістер бүкіл халықтық мәселеге айналып отыр. Мұндай
ғылым мен техниканың даму талаптарына қарай білім берудің қарқыны да
мазмұны мен жүйесі де және оған қойылып отырған талаптар да үлкен өзгеріске
ұшырауда.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Білім берудің
бастауыш және орта білім беру, сондай – ақ кадрларды қайта даярлау жүйесін
халықаралық стандарттарға жақындата түсу - деп аталатын бөлімінде сапалы
білім беруге жан–жақты қол жеткізудің маңыздылығы туралы ерекше атап өтті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында және Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында:
Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы
қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту -деп
көрсетілген. Бұл қағида оқушыны тұлға ретінде қалыптастыруды көздеуден
туындап отыр. Себебі, білім жүйесінде болатын қайта құру мәселесі заңды
түрде бастауыш сыныптардан басталатыны анық. Бүкіл орта білімнің іргетасы
осы сатыдан бастау алатыны белгілі. Сонымен қатар, орта мектепте оқылатын
барлық пәндердің алғашқы ғылыми ұғымдары осы бастауыш сыныптардан бастап-
ақ, оқушылардың білім қорына ене бастайды.
Қазіргі таңдағы бастауыш сыныптарда білім берудің басты талаптарының
бірі - баланың жеке бастық дамуына, өмірге көзқарасының дұрыс қалыптасуына
дайындығын қамтамасыз етуге бағытталған. Осы тұрғыдан алғанда қоршаған
дүниені терең түсінген, ондағы үздіксіз болып тұратын өзгерістерді байқап,
бақылай алатын оқушы ғана даму мүмкіндігіне ие болады.
Осы міндеттерді жүзеге асыруда оқушыларға қоршаған табиғи және
әлеуметтік, ортадағы заттар мен құбылыстардың өзара байланыстарын тануға
ықпал ететін жаратылыстану ғылымдары негіздерінен берілетін ғылыми
ұғымдарын қалыптастыру келешекте олардың білімді саналы меңгеруіне және
дамуында үлкен рөл атқарады.
Жалпы адамның тұлға ретінде қалыптасуына табиғаттың тигізетін әсерін
және алғашқы алатын ұғымдардың рөлін философтар мен психологтар атап
көрсетеді. Шығыс ғұламасы Әбу Насыр Әл-Фараби өз еңбегінде ғылымның бастауы
ұғымдар, қағидалар, алғышарттардан тұратындығын атап кеткен. Философия
ғылымын зерттеушілер И.П.Сафронов, Д.И.Фомин, А.Гуссейнов, В.И.Фурсов және
Қазақстандық белгілі философтар: Д.Кішібеков, Ә.Нысанбаев, Ғ.Ақманбетов,
Ұ.Сыдықов, Ә.Жақсыбековтердің еңбектерінде де бұл мәселе жайында толық
пікір айтылған.
Оқушыларда бастапқы ғылыми ұғымдардың пайда болуы олардың танымның
жоғарылауына ғылыми деңгейінің көрінуіне әсер етеді. Бастауыш сынып
оқушыларында дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастыруда ұғымды меңгеру ең
мағызды рөл атқарады. Оқушылардың ғылыми ұғымын қалыптастыру таным
теориясымен, логикамен, психологиямен тығыз байланысты.
Бірқатар психологтар П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина, П.П.Блонский,
С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, В.В.Репкин т.б., еңбектерінде
ұғымдардың жинақталуына әкелетін ақыл-ой әрекеттерінің сатылай қалыптасуы,
ұғымның нақты білім екендігі, ұғымның сан-алуан құрылымы, ұғымдардың жеке
және жалпы түрлері көрсетілген. Сондай-ақ, оқушылардың эмпирикалық
білімдерінің қайта жаңғыртылуы, оқыту барысында бастапқы ғылыми ұғымдардың
меңгерілуі, бастауыш және негізгі мектептердегі географиялық, химиялық
мазмұндағы материалдарды оқушылардың практикалық әрекеттер барысында
қалыптастыру теориясы атап көрсетіледі.
Зерттеуші ғалымдар Б.Г.Ананьев, Д.М.Богоявленский, Н.Б.Менчинская,
Е.Н.Кабанова-Меллер оқушылардың ғылыми ұғымдардың меңгеруі үшін толық түрде
жетілген тәжірибенің қалыптасуы қажет деп атап көрсетсе, И.Ф.Свадновский,
П.Баранов, И.Д.Лушников, И.С.Якиманская, Ф.Н.Шемякин т.б. теориялық
танымның дамуы тұлғаның ынталығы мен сезімталдығына байланыстылығын, ұғым
мен түсінік арасындағы айырмашылықтарды және оларды қалыптастыратын
жүйелерді талдап көрсетеді.
Оқушыларға ұғым беруде бақылап зерттеуге мүмкіндік беретін олардың
көзіне айқын түсетін қоршаған ортада кездесетін нысандарға негіздеудің
маңызы туралы педагог-ғалымдар Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци,
А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский ерекше атап көрсетсе, қазақ
ағартушылары: М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Қожахметов т.б. қазақ халқының
ерекше құнды деп табылатын асыл қазыналарының бірі – қазақ ауыз әдебиетінің
үлгілері: географиялық тиым сөздер, нақыл сөздер, жұмбақтар, мақал-
мәтелдер, болжаулар арқылы бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде
географиялық ұғымдарды тереңірек қалыптастырудың бірден-бір жолы екенін
дәлелдеген.
Бастауыш мектепте географиялық білім беруге байланысты оқу әрекеттері
теориясын ұсынған Е.А.Гудинова, Е.Н.Букварева, Л.В.Тарасов, А.А.Вахрушев,
А.С.Раутиан еңбектерінде оқушыларға ғылыми ұғымдарды меңгертуде
практикалық іс - әрекеттің басым болу керектігін дәлелдейді.
Қазақстандық белгілі ғалымдар: Қ.Б.Жарықбаев, А.Е.Әбілқасымова,
Ж.А.Қараев, Т.С.Сабыров т.б. жастардың дамуын жетілдіруде олардың танымдық
әрекетіне баса мән беруді ұсынады. Бастауыш сыныптарда жаратылыстару
ғылымдарынан оқушыларда ғылыми ұғым қалыптастыруға байланысты пікірлер
оқулық авторлары әдіскер-ғалымдар Т.Мұсақұлов, Т.Коргулин, Ә.Бірмағамбетов,
Қ.А.Аймағамбетова, А.Мырзабаев, Қ.Сарманова, т.б. еңбектерінде элементарлық
химиялық, химиялық ұғымдардың дамуы, химиялық, географиялық ұғым
қалыптастырудың психологиялық және педагогикалық мәселелері, бастауыш
сыныптарда жаратылыстану материалдары бойынша білім берудің теориялық және
әдістемелік мәселелері кеңінен қарастырылады.
Оқушылардың тұлға ретінде дамуында олардың санасында ғылыми ұғымдардың
қалыптасуы үлкен әсер етеді. Әр пәннің мазмұны мен мақсатына орай
оқушыларға беретін ғылыми ұғымдарының да мазмұндық, жүйелік, көлемдік
ерекшеліктері бар.
Ұғым арнайы ғылымдар шеңберінде туындап, түрлі іс-әрекеттер негізінде
қалыптасады, сондықтан да біз географиялық, химиялық ұғымдарды
қалыптастыру туралы сөз еткенде бастауыш сыныпта оқытылатын дүниетану пәні
бойынша нақты географиялық мазмұндағы материалдар арқылы білім беру
негізіне сүйенеміз. Біз зерттеген психологиялық-дидактикалық жеке
әдістемелік әдебиеттерде білім берудің төменгі сатысына яғни, бастауыш
сынып оқушыларының географиялық, химиялық ұғымдарын қалыптастыруды жеке
зерттеу нысаны еткен ғылыми әдістемелік еңбектердің жеткіліксіздігі
байқалды.
Курстық жұмыстың мақсаты-дүниетану сабағын оқытудың әдіс-тәселдері мен
оқушыларға дүниетану пәнін оқыту арқылы адамгершілік пен шығармашылық
қабілеттерді қалыптастырудың орны мен роліне тоқталу.
Осы мақсаттарды негізге ала отырып, мынадай міндеттерді алдыма қоямын:
-Дүниетану пәнінен орта мектепте сабақ берудің әдіс-тәсілдеріне;
-Дүниетану пәні бағдарламасы мен оқулығына талдау жасау және оқушыларға
берілетін дүниетану пәнінің міндеттеріне;
-Оқушыларға дүниетанудан сабақ беру арқылы тәрбие беру мен дүнитетану
пәнінің маңыздылығына;
-Бастауыш сыныптарда дүниетану пәні бойынша оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту жолдарына тоқталу.

ТарауІ. Дүниетанудан орта мектепте сабақ берудің зерттеу әдіс-тәсілдері мен
пәннің міндеттері
1. Дүниетану пәнінен орта мектепте сабақ берудің әдіс-тәсілдері
Қазақстанда бастауыш сыныптардағы жаратылыстану ғылымдарына байланысты
білім мазмұнын жетілдіру, мемлекеттік міндетті білім стандартын жобалау,
оқу-әдістемелік кешендермен қамтамасыз ету мәселерін жүзеге асыруда үлкен
үлес қосып жүрген әдіскерлер: Қ.А.Аймағамбетова, К.Жүнісова,
Ә.Бірмағамбетов т.б. Бұл авторлардың еңбектерінде бастауыш сыныптарда
жаратылыстану ғылымдары негізінен берілетін білім мен оны оқытудың әртүрлі
бағыттағы тұжырымдамаларында оқушылардың танымдық әрекетіне негіздей
отырып, олардың дүниетанымын қалыптасыру жолдары айқын көрсетілген[1].
Ұғым беру кезінде мұғалім мен оқушының оқу және оқыту әрекеттері
үндестік тауып, бір мақсатқа орай бірін бірі толықтырып,сол мақсатты жүзеге
асыруға бағытталады. Осы үндестіктер болғанда ғана кез келген ұғымды
саналы, нәтижелі меңгерту ісі қамтамасыз етіледі.
Біз зерттеу барысында қоршаған дүние туралы оқушылардың дұрыс
ұғымдарын қалыптастырудың жолдары мен оны жүзеге асыруды жоғарыда
келтірілген қағидалар негізінде қарастырамыз.
Ұғымдардың қалыптасуы – сезімдік таным мен логикалық ойлау өзара
байланыста қаралатын және алынған білімдерді практикада қолдану арқылы
жүзеге асатын біртұтас үрдіс.
Дүниетану сабақтарына керекті көрнекі және оқу құралдарының толық
пайдаланылмайтындығын, ғылыми ұғымдардың жеткілікті түрде
сараланбайтындығын, оқушылардың географиялық картамен жұмыс түрлерімен
жаттықпағандығын, оқушылардың сөйлеу дағдысына да өз көңіл бөлінетіндігін
көрсетті.
Тест тапсырмаларын орындаудың нәтижесінде мына жағдайлар байқалды:
- оқушылардың бұрынғы оқып өткен ұғымдарды ойда сақтау дәрежесінің
төмендігі;
- табиғи заттардың басты қасиеттерін нақты ажырата алмайтындығы;
- табиғат құбылыстарының себеп-салдарын ғылыми тұрғыдан түсінбейтіндігі.
- сарамандық және бақылау жұмыстарының жүйелі жүргізілмейтіндігі тәжірибе
жасау, географиялық картаны пайдалану, шартты белгілерді дұрыс оқи білуінің
төмендігі;
-пайдалы қазбалардың, топырақтың түрлерін бір-бірінен ажырату, судың,
ауаның қасиетін анықтау деңгейінің төмендігі байқалды [2].
Дүниетану пәні негізінен жаратылыстану ғылымдарының кіріккен мазмұнынан
тұратын болғандықтан, ұғым қалыптастыру кезінде осы ғылым саласына тән
әдістер қолданылды. Бұларға тәжірибе, бақылау, талдау, анықтау, салыстыру,
қортындылау, іздену т.б., әдістер тобы жатады. Бұл әдістер арқылы оқушының
іздеу қабілетін, табиғатты бақылауға, бақылау кезінде басты құбылыстар мен
ерекшеліктерді байқау икемдіктерін, өздерін қызықтырған сұрақтарға жауап
табу қабілетін дамыту тұстарына баса көңіл бөлінді. Осылардың негізінде
оқушыларға нақтылы құбылыстар, деректер мен ерекше белгілерді, заттардың
қасиеттерін білдіретін теориялық және практикалық ұғымдар меңгеру мақсаты
жүзеге асты.
Оқушылар қалыптастыру экспериментінің нәтижесінде табиғат туралы кез-
келген сұраққа саналы түрде жауап қайтаруға, оқулық бойынша, өздігінен
бақылау және практикалық жұмыстар орындау нәтижесінде, дұрыс жауап таба
білуге, өзін- өзі тексеруге жаттықты. Мәселен, 2- сыныпта оқушылар көкжиек
тұстарымен танысады. Оған байланысты тұстардың атын, оны қалай анықтау
жоларын біледі. Енді олардың осы ұғымдарын бекіту мақсаты практикалық
жұмыстар орындату арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін мұғалім әр оқушының өз
үйінің мектептен қай бағытта орналасқандығын анықтап, мектепке келетін
жолындағы кездесетін заттарды әр қайсысын өз бағытында орналастырылып,
шартты белгілер арқылы қағазға түсіріп, мектепке келетін жолының сызбасын
жасау үйге тапсырады. Бұл жағдайда оқушылардың осы мәселені қалай шешуді,
оны жүзеге асыру үшін не істеу керектігін білуі қажет. Бұл жұмыстарының
нәтижесін оқушылар бүкіл сынып бойынша бірігіп талқылайды. Бір – бірінің
қатесін шығарады. Жұмысты орындау барысында оқушылар әр түрлі шартты
белгілерді қолдануға жаттығады. Жұмыс нәтижесін талдау кезінде оқушылар
көптеген жаңа сөздерді (дүкен, жол қиылысы, базар, автокөлік, аялдама,
саябақ т.б.) қолданады. Шартты белгілерді дұрыс қолдану, негізгі көкжиек
тұстарын дұрыс көрсету, әр нысанда өз бағытында орналастыру бұл келешекте 3-
4 сыныптарда картамен жұмыс істеуге дайындайды.
Мұғалімнің оқыту және оқушылардың оқу әрекеттерінің байланыстылығын
қамтамасыз ете отырып, оқушылардың белсенділігін арттыратын әдістерді
қолдану арқылы бастауыш сыныпта географиялық, химиялық ұғым қалыптастыруға
болатындығына көз жеткіздік.
Эксперимент нәтижесін қортындылау кезінде әр сыныпқа бақылау сұрақтары
мен тапсырмалар беріліп, соған қайтарған жауаптар мен орындаған сарамандық
жұмыстардың нәтижесі қортылды. Бақылау сыныптары мен эксперименттік сынып
оқушыларының білім деңгейі, сарамандық жұмыс орындаудағы біліктіліктері
және алған ұғымдарын қолдану құзіреттілігі де сараланды.
Сұрақтар мен тапсырмаларды орындатумен қатар белгілі бір тарау бойынша
оқушылардың бір- біріне сұрақтар қойғызып, өз ойларын айтқызу арқылы да,
алған ұғымдарын қолдана алу деңгейін де байқауға тырыстық. Бұл жұмысты
қортындылау кезінде мына мәселелерге көңіл аударылды:
1. Бақылау сыныбы мен эксперименттік сынып оқушыларының қойған
сұрақтарының тақырыпқа сәйкестігі;
2. Әр сынып бойынша сұрақ қоюға оқушылардың белсенділік деңгейі;
3. Оқушылардың сұрақтарға қайтарған жауаптардың сапасы;
4. Тәжірибе әдістерін қолдануға байланысты қойылған сұрақтар;
5. Практикалық әдістерді қолдануға байланысты қойылған сұрақтар;
6. Бақылау әдістерін қолдануға байланысты қойылған сұрақтар.
7. Сұрақ қою барысында оқушылардың ұғымдарды қолдану деңгейлері т.б.
Осы жұмыстар барысында алынған мәліметтер эксперименттік топта
табиғатқа байланысты ұғымдардың қалыптасқандағын байқатты. Оқушылар өздері
қойған сұрақтары мен тапсырмаларында географиялық атауларды, құбылыстарды,
заттардың қасиетін, шартты белгілерді, т.б. ой қорытуға қажетті ұғымдарды
қолдана алды. Бақылау сыныбындағы оқушылардың сұрақты жүйелі қоюға және
ойларын тұжырымдап айтуға шорқақтығын байқатты. Сұрақ қоюға ұмтылмаған
оқушылар да кездесті. Ал кейбір оқушылар сұрақ қоюға ұялып, өздеріне
сенімсіздік көрсетті. Көптеген сұрақтардың құрылымы мен мағынасы дұрыс
болмады. Бақылау сыныбындағы оқушылардан неге сұрақ қоймайсыңдар? - деп
сұрағанда, олардың жауаптар әр түрлі болды. Мысалы: ... мен не істеу
керектігін мүлдем түсінген жоқпын, менде қояр сұрақ жоқ, Сұраққа
қажетті сөздерді тауып, айту қиын, т.б.
Біз тәжірибелік–сынақ жұмыстарымызды қорытындылаған кезде қойылған
сұрақтар мен оған қайтарылған жауаптардың дұрыстығын бағалаумен қатар,
оқушының ойлау әрекетінің деңгейін, ұғымдарды қолдану біліктіліктерін
байқауға тырыстық. Эксперименттік сынып оқушыларының сұрақ шешімдерін
іздеу әдістері, өз әрекеттерін бағалау, ой қорыту қабілеттілігі байқалды.
Эксперименттік сынып оқушылары сабақ барысында мұғалімге әр
түрлі сұрақтар қоюмен қатар, тапсырманы орындау әдістерін түсіндіруді талап
ететін деңгейге көтерілді. Бақылау сыныбының оқушылары шартты белгілерді
қиналды және дұрыс белгілей алмады. Бұл оқушылардың сабақ барысында
көбінесе тыңдаушы мен көрермен ретінде болғандығын байқатты. Ал,
эксперименттік сынып оқушылары өздігінен әрекет жасап, белсенділік
көрсетуге, осының нәтижесінде білімді саналы қабылдауға дайын, ойлау мен
елестету, іздену қабілеттерінің басымдығын байқатты [3].

1.2.Дүниетану пәні бағдарламасы мен оқулығына талдау жасау және оқушыларға
берілетін дүниетану пәнінің міндеттері
Дүниетану - аты жағынан да, мазмұны жағынан да бұрын бастауыш
тәжiрибесiнде бiртұтастық, жүйелi мазмұнға құрылып оқытылмаған жаңа пән.
Дүниетану пәні ғылыми негіздегі жаратылыстану ғылымының алғашқы
сатысы [4].
Оқу бағдарламасының мазмұны бастауыш мектеп мұғалiмдерiнен оқу-
тәрбиелiк мақсаттарын дұрыс анықтап, табиғатты, адамды, қоғамды, еңбек
адамдарын оқушыларға тиiмдi де түсiнiктi түрде жеткiзу үшiн оқытудың
тәсiлдерiн дұрыс таңдауды қажет етедi. Жалпы бастауыш мектеп мұғалiмi
оқушыларды қоршаған дүниемен таныстыра отырып, эстетикалық, адамгершiлiк,
табиғатты қорғауға тәрбиелеудi мақсат деп санайды.
Ғылымда қоршаған дүние сырын танудың оқу үрдісiнде үш әдiсi бар:
- бiлiм көзi;
- мұғалiмнiң оқытуы;
- оқушының бiлiмдi қабылдауы;
- оқытудың тәсiлдерiнiң классификасы;
- әңгiмелеу, түсiндiру, суреттеу, баяндау, көрнекi құралдарды
қолдану, практикалық жұмыс, табиғатқа топсеруен, тәжiрибе жасау, т.б.
Оқу процесiнде қолданылатын әдiстердi оқу үрдісiнiң құрамына,
оқушылардың жас ерекшелiгiне, сабақтың тақырыбына байланысты белгiлеймiз.
Ендi сол әдiс-тәсiлдердi атап көрсетемiз.
1 ”Дүниетану” сабақтарындағы модельдеу әдiсi.
Бастауыш мектепте модельдеу әдiсi барлық сабақтарда қолданылуы
қажет. Бiлiм беруде оның маңыздылығы зор, себебi оқушылар кеңiстiктi көз
алдына елестетуi, немесе құбылысты түсiну ерекшелiктерiнiң, iс тәжiрибеде
нақты көрсетiлуiн қажет етедi.
Оқушылардың басты бiлiм алу көзi оқулық болып табылады. Оқушылардың
толық терең жүтем бiлiм алуы, оқулықпен дұрыс жұмыс iстеуiне байланысты.
В.А.Сухомлинский оқушының өздiгiнен ынтасымен кiтап оқуын ақыл-ой
тәрбиесiнiң екiншi бағдарламасы деп есептеген. (Жақсы оқи бiлу деңгейiнiң
мәнi неде? Бұл, ең алдымен, кiтап оқудың қарапайым әдiсiн бiлу, игеру болып
табылады” [5].
Ғалымдар Ф.Талызина, Е.Н.Қабанова, Меллер, А.В.Усовалардың айтуынша
оқушылардың бiлiктiлігі қалыптасқан болса, онда еңбегi едәуiр нәтижелi
болады. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуында оқулықпен жұмыс iстеу бiлiктiлiгi
ең басты танымдылық бiлiктiлiк болып саналады.
Мұғалiм қаншалықты тиянақты, ұқыпты, сабақ бергенiмен, оқушыларды
материалды оқып-үйренуге ынталандырғанымен, егер де оқушының өзi бiлiм
алуға ынталанбаса, оқыту үрдісi ойдағыдай өз дәрежесiнде болмайтыны
белгiлi.
“Оқыту дегенiмiз - ең алдымен оқушыда оқуға деген ынта туғызу және
оқуға үйрету. Егер оқушы мектепте тек елiктеуге, көшiруге үйренсе, онда ол
өмiрде шығармашылықпен жұмыс iстей ала ма?
Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын, көзқарасын қалыптастыру және
дамыту – ұзақ та күрделi үрдiс. Ол пәндi оқып үйретудiң бойында үнемi
жүргiзiледi.
Танымдық қабiлет оқушыда қабылдау, қиялдау, есте сақтау, дамыту мен
ынталаудың арнайы әдiсiн қалыптастыру, бiлiк пен iскерлiк түрiнде бекiтiлуi
және ойлаудың түрлi сапаларынан тұрады.
Профессор Т.Сабыровтың мынандай пiкiрiне назар аударайық: оқушыларды
пәнге деген қызығушылығын туғызудың шарттары мен амалдары көп. Солардың
iшiнен төмендегiдей үш жағдайды атап көрсеткен жөн:
1) Оқу материалының мазмұны, ондағы жаңалықтар, қазiргi ғылым мен
техникадағы жаңа табыстар (оның практика үшiн патшасы, т.б.).
2) Оқуды ұйымдастыру процесiнiң ерекшелiктерi (оның әдiстерi мен
формалары, т.б.).
3) Мұғалiм мен оқушылар арасындағы қарым –қатынастардың
ерекшелiктерi. Мысалы, сабақта мұғалiм мен оқушылар арасында жылы шырайлы
қарым-қатынастың болуы, еркiн жағымды эмоциялық жағдай, мұғалiм көңiл-күйi
сергек, жарқын болуы, оқушылардың бiр-бiрiне көмек беруi, т.б [6].
Кейбiр тақырыптарға, бөлiм, тарауларға түрлi сұрақтар мен
тапсырмалар, тәлiм-тәрбиелiк жағынан мәндi қосымша материалдар енгізілген.
Оқушылардың ой-пiкiрiнiң еркiн, дербестiгiн жүзеге асыру құқын
барынша дамыту, оқудың маңызды шарттарының бiрi.
Туған елдiң табиғаты – адамгершiлiк тәрбиенiң қуатты құралы. Оның
сұлулығы балалық шақта жарқын әрi терең қабылданады. Мұғалiм балаларға
табиғат әлемiн ашып бередi, олардың гүл жапырағындағы мөлдiр шықтың, алуан
түрлi шөптердiң, батып бара жатқан күн бояуының ғажап әдемiлiгiн түсiнуге
көмектеседi.
Баланың барған сайын аналитикалық-синтетикалық ойлау дәрежесi
дамиды. Осыны ескере отырып, балалардың серуеннен кейiнгi алған бiлiмдерiн
жинақтау мақсатында мiндеттi түрде қорытынды сабақ өтiледi.
Көктемнiң алғашқы гүлдерiмен таныстыру топсеруенi табиғаттың кiшкене
ғана бөлшегi арқылы әсемдiктi көре бiлу мақсатын көздейдi. Балалар гүлдердi
салыстырып көрiп, олардың құрылысы мен тiршiлiк әрекеттерi жайлы бiрқатар
мәлiметтер алады. Бақылаған өсiмдiктердiң атын атауларына қарап балалардың
топсеруен кезiндегi зейiні тұрақтануы мен материалдарды есте сақтау
қабiлеттерiнiң өте қиын екенiн байқаймыз. Мұндай сабақтарды өткiзу
барысында мұғалiм алдында күрделi мiндеттер тұрады. Бiрiншiден,
топсеруеннен алған әсерлерi негiзiнде балалардың табиғатқа деген қарым-
қатынасын, қоршаған ортаның әсемдiгiн көре бiлу қабiлеттерiн одан ары
дамыта түсу, ұйымшыл, тату болуға, өзара сыйластық сезімдерін үнемі
тудыруға тырысу. Екiншiден, мұғалiм оқушылармен бiрге табиғи құбылыстарды,
олардың қасиеттерiн бақылауы, яғни баланың шындық өмiрдi қабылдауын дамытуы
керек. Кез-келген бастауыш сынып мұғалiмi дүниетанудың осы екi тұсын
үйлестiрудiң өте қиын екенiн бiледi. [7]
Оқушыларды адамгершiлiкке, еңбексүйгiштiкке тәрбиелеуде көркем
шығарманың маңызы зор. Оқушылар ой-санасын дамытуға, мiнез-құлқын
қалыптастыруға, дүниетанымын кеңейтуге көркем әдебиет шығармаларындағы
кейiпкерлердiң өмiрi мен iс-әрекеттерi де үлкен әсер етедi. Әсiресе,
бастауыш сынып оқушылары өздерiнiң жас шамаларына қарай ертегi, аңыз-
әңгiмелердi, батырлар туралы шығармаларды сүйсiнiп оқиды.
Шығарма кейiпкерлерiнен үлгi алып, оның жақсы қасиеттерiн үйренiп,
соған жету үшiн өздерiн дайындайды. Мысалы, достық деген тақырыпқа
байланыстырып, өмiрден достыққа байланысты деректер келтiрiледi. Дос -
деген ұғым қасиеттi ұғым. Дос адамдық асыл қасиет пен саған тек жақсылық
ойлайды, қиындықта көмектеседi, қуанышты да, қайғыны да бiрге бөлiседi. Дос
– қамқоршы, көмекшi, жанын сала сыйлайтын ең жақын серiк, тiрек деген
сияқты мысалдар..
Достық - әдеп, сыйласым.
Дос - өмiрлiк қимасым,
Достық ниет – жақсы үмiт,
Достық жасап адамға,
Достаса бiл әмәндә.
Осылайша сабақты тартымды өткiзу үшiн сабақ тақырыбына сай көрнекi
құралдар, дидактикалық материалдар, үлестiрмелi карточкалар көптеп қолдану
керек. Қорыта айтқанда бастауыш сынып оқушылары үшiн сабақты қызықты да
мазмұнды етiп жүргiзу мұғалiмнiң өзiне, шығармашылық iзденiсiне, әр түрлi
әдiстемелiк әдiс-тәсiлдердi сабақта тиiмдi пайдалана бiлуiне байланысты.
Адамдар арасындағы өзара қатынастың күрделiлiгiн ашуға көмектесетiн
балалар әдебиетiнен мысалдарды сабақта тақырыпқа сай пайдалануға болады.
2-сыныпта балалар әжептәуiр өсiп қалды, сондықтан мұғалiм
экскурсияның тәрбиелiк мүмкiндiктерiн 1-сыныптағыларға қарағанда кеңiрек,
әрi тереңiрек пайдалана алады. Бұл жерде мұғалiм оқушылардың танымдық
құштарлығын арттыра бередi. Экскурсия кезiнде баланың табиғатқа, қоғамдық
өмiрдегi әр түрлi құбылыстарға, моральдық норма мен тәртiп ережесiне
қатынасы қалыптасып, әр түрлi мамандықтағы адамдардың еңбегi жөнiндегi
түсiнiгi кеңейе түстедi [8].
Iс-әрекеттiң барлық түрiне деген құштарлықты пайдалана бiлу, оның
сана-сезiмiн арттыра түсуге көмектеседi.
2-сынып оқушылары өздерi үшiн мүлдем жаңа дүниетану пәнiн оқи
бастайды. Сондықтан мектептiң биология кабинетiне саяхат жасаған дұрыс.
Олар биология пәнiмен, мұғалiмiмен танысып, анық аты-жөнiн, кабинеттегi
құстар тұлыбы, өсiмдiктер, гербарий сияқты коллекциялар түрін көредi. Егер
мектепте хайуанаттар жүйесi болса, жоғары сынып балалары оларды қалай бағып-
күтетiндерi жөнiнде айтып бередi. Бұл жұмыстар арқылы балалардың
мейірімділік, аяушылық сезімдерін туғызыға болады. Өлкетану мұражайында
балалар мектеп оқушылары өз қолдарымен жинап, құрастырған экспанаттармен
танысады. Мектептiң өлкетану мұражайына материалдар жинауға қатысып, қолдан
келген көмектерiн көрсету, 2-сынып оқушыларын жоғары сынып оқушыларымен
жақындастырып, олардың достық қарым-қатынастарын, үлкендерді сыйлау, үлгі
алу, ұйымшыл болу, дұрыс сөйлесе білу, т.б. қасиеттерін күшейте түсу.
Дүниетану пәнi оқушыларға адам, қоғам және табиғаттың тылсым сыры
жайлы түсiнiк беретiнiн ескерсек “табиғат” туралы көптеген дәлелдер айта
беруге болады.
Оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруды сол әсем табиғатты
қорғаудан, туған жер табиғатын сүюден бастауға болады.
Табиғат адамға қажет, баға жетпес байлық. Ол-ырыс пен мол қазынаның
қайнар көзi. Сондықтан, халқымыз “Табиғат адамзаттың өмiр нәрi, қажетiнiң
табылар содан бәрi” деп дәрiптеген. Табиғат адам бойына адамгершiлiк абзал
қасиеттердi қалыптастыратын ұлағатты ұстаз, тәлiмi мол тәрбиешi.
Табиғаттан бабамыз ала берген секiлдi;
Дархандықты қазаққа дала берген секiлдi;
Еркелiктi ерiктi желден алған секiлдi;
Мөлдiрлiктi көгiлдiр көлден алған секiлдi.
Табиғат дегенiмiз – бұл бiздiң санамыздан тыс, бiзге бағынбайтын,
бiздiң өмiрiмiздiң тiрегi болып тұрған болмыс, әсем дүние. Табиғатты адам
өмiрiнiң барлық қажетiн толық өтейтiн құрал болу үшiн, ол мiндеттi түрде
ештеңемен былғанып уланбауы тиiс. Табиғат тазалығын сақтайтын да, оны
былғайтын да адам. Адам өзiнiң де, табиғаттың да қаласа досы, санасыз iс-
әрекет жасаса, жауы бола алады. Осындай ерекшелiктердi ескере отырып
мұғалiм алдындағы әр оқушының санасына табиғат қорғаушысы болуын сiңiру
жолдарын iздестiруi керек. Дүниетану сабағы- өсiмдiктер мен жануарлардың,
адам ағзасы мен қоршаған ортаның, табиғат пен экологияның адам үшiн алар
орнын ашу, мәнiн бiлдiру.
Бастауыш бiлiм- үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы болғандықтан,
оқушыларға белгiлi бiр көлемдегi бiлiм, бiлiк-дағдыларымен қатар
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру, жан-жақты дамыту бүгiнгi күннiң басты
талабы.
Бастауыш сынып оқушыларына сапалы бiлiм мен тәрбие беруде әр пән
жоғары деңгейде жүргiзiлуi тиiс. Бұл үшiн пән мұғалiмi әдiс тәсiлдердi
жетiлдiре оқытып, оқушылардың сол пәнге деген ынтасын арттыра бiлуi қажет.
Сабақ- ұстаздың көп iзденуiнен, көп еңбектенуiнен туатын педагогикалық
шығарма. Ал осы “шығарманы” алдында отырған оқушыларға игерте бiлу де оңай
емес.
Ол үшiн мұғалiмнiң бiлiктiлiгi, iскерлiгi шеберлiгi арқылы оқушы
жүрегiне жеткiзе алатындай шебер ой өрнегi болуы керек [9].
Дүниетану сабақтары арқылы оқушылар адам, табиғат, қоғам, яғни реалды
дүниенiң үш құрамдас бөлiгi туралы бiлiм алады. Бұл пән оқушылардың
танымдық белсендiлiгiн арттырып, дүниетанымын, адамгершiлiк қасиеттерiн
жетiлдiрiп, өмiрдi, оның құбылыстарын танып бiлуге мумкiндiк бередi.
Сонымен бiрге бастауыш сынып оқушыларының ой-өрiсiн дамытып, шығармашылыққа
жетелейдi.
Адамгершiлiк мәдениетi өте кең көлемдегi ұғым, өйткенi оған адамға
деген, досқа, ата-анаға, Отанға, үлкенге, iнi-бауырға тағы басқалармен
бiрге табиғатта жатады.
Табиғат - адам баласының материалдық және рухани қажеттiгiне жарайтын
ең негiзгi байлық. Себебi қоршаған орта барлық адамдарға ортақ, сондықтан
оның таза және әсем болуына бастауыш сынып оқушылары да үлес қоса алады.
Дүниетану сабағында оқушыларда табиғатқа деген сүйiспеншiлiк сезiмiн
қалыптастырып қана қоймай, оларды қорғап, оның байлықтарын тиiмдi пайдалану
жұмыстарын тәрбиемен байланыстырып жүргiзiлетiн жұмыстар өткiзу мұғалiмге
байланысты.
Төменгi сыныптарда оқушылар табиғаттың жеке бөлшектерiнiң жағдайын,
табиғаттың әсем маусымына байланысты өзгерiсi мен оның себептерiн, тiрi
табиғат пен өлi зат арасындағы қарым қатынас, адам әрекетiнiң табиғатқа
жасайтын ықпалы, қоршаған табиғат жайлы жалпылай мағлұмат алады [10].
Ал оны тереңдетiп, оқушыларға практикалық мысалдармен жеткiзе бiлу
мұғалiмнiң шеберлiгiне байланысты. Әрине оқушылардың жас ерекшелiктерi,
бiлiм деңгейлерi ескерiледi немесе жануарлармен таныстыратындығын алдын ала
белгiлеп алады. Табиғат пен оған жасалған адам ықпалын оқу процесiнде
оқушылар бөлме өсiмдiктерiн көбейту, құстарды тамақтандыру, ағаш отырғызу
сияқты практикалық жұмыстардан да мағлұмат алады. Сабақ барысында
табиғатқа, жан-жануарлар, өсiмдiктер мен құстарға деген қамқорлық жасау
қалыптасады. Серуенге шыққан оқушыларды тағам қалдықтары мен қағаздарды
жағып жiберуге, қатты заттарды көмiп тастауға үйретуi керек.
Адамға бiлiм де, дұрыс тамақтану да, жақсы киiну де, тiптi көтерiңкi
көңiл күй де, т.б көптеген нәрсе қажет. Осылардың бәрiн ол айналадағы
дүниеден алады. Дегенмен айналадағы дүние өзiнiң барын адамға сый етiп бере
бермейдi. Себебi айналадағы дүние көп нәрсеге мұқтаж.
Мысалы: бақтағы алма ағашын алайық. Ол - табиғат перзентi. Тiршiлiк
ету үшiн оған да су, ауа, қорек, жылу жарық керек, яғни адам сияқты ол да
тiршiлiк етедi.
Жемiсiн адамға сыйлайды. Ағашқа күтiм қажет. Бағбан оны суарады,
түбiн қопсытады, дiңiн әктейдi, күтедi. Сонда ғана ол жемiс бередi.
Сондықтан да оқушылар санасына ағаш адамға жемiсiн сыйласа, адам оған су,
ауа, қорек болатындай жағдай жасап, қажетiн өтейдi. Бұл жерде оқушының өз
ауласындағы бақшасы, мектептегi жемiс-жидектерге қандай көмек көрсететiнiн
өздерiне әңгiмелетiп, мысалдар айқызуға болады [11].
Адамгершiлiкке тәрбиелеудiң негiгi әдiстерiне түсiндiрудi жатқызуға
болады. Оның құралдары ретiнде мақалдар мен мәтелдер, әңгiмелер мен
ертегiлер, аңыздар мен аңыз-әңгiмелер қызмет еттi. Оқушылармен әнгiмеде тап
сол жағдайға қолайлы мақалдар мен мәтелдер арнайы сұрыпталып, реттелiп
алынып отырады. Адамгершiлдiкке тәрбиелеудiң аса бай жолдары белгiлi
болғанына көз жеткiзу үшiн келесi әдiстер мен құралдарды атап өтуге болады.
Олар: көрсету, үйрету,жаттықтыру, сендiру, өтiну кеңес, мақұлдау, сәттiлiк
тiлеу, тыйым салу, ант беру, сөгiс беру,кiнәлау жатады.
Мәселен, халық ұғымында, адам баласының мiнез-құлығына тәрбие мен
тәлiм арқылы тек бiлiм мен ақылды ұштастыра бiлгенде ғана сiңетiн, аса
құдiреттi, қасиеттi мол адамшылық атаулының бiр көрiнiсi. Шындық пен
әдiлнттi суреттейтiн көркем шығармалардың iшiндегi аңызды айтсақ-“Аяз бидi”
еске аламыз. Шыр етiп дүниеге келген перiште сәбиге адами асыл қасиеттер
ана сүтiмен, берiсi бесiктен дамиды десек, қателеспеймiз. Ал адам балысының
тәрбиесiнiң ошағы саналатын – мектеп тәрбиесi бала бойында iзгi
қасиеттердiң қалыптасуына үлкен де, маңызды атқарары даусыз. Тәрбиенiң
негiзгi – iргетасы адамгершiлiк тәрбиесiне байланысты [12].
Өйткенi, адам бойындағы мыңдаған қасиеттердiң iшiндегi негiзгi орын
алатын қасиет – адамгершiлiк қасиетi. Бұл- аксиома. 2-сыныпта дүниетанудан
“Өсiмдiктер мен жануарлар” бөлiмiндегi “Қызыл кiтап” тақырыбын өткенде –
Қазақстан Республикасының “Қызыл кiтабы” Оның мұқабасының тысы қызыл. Қызыл
түс қауiп- қатердiң белгiсi сияқты. Бұл кiтап өсiмдiктер мен жануарлардың
көптеген түрлерiнен жер бетiнен жоғалып, құрып кетуi қаупi төнгенiн
ескертедi. Егер, жануарлар жайылып өсiмдiктердi жұлып, кесiп немесе оларды
аямай таптап, балалар ойнап сындыра берсе, өсiмдiктер құрып кетедi. Адамның
қорғауына өте мұқтаж жануарлар мен өсiмдiктер көп.
Елiмiздiң “Қызыл кiтабына” талас қайыңы, Қарқаралы бөрiқарақаты тағы
басқа, өсiмдiктер, құстардан қоқиқаз, бүркiт, ақбас, тырна, аққу, басқа
жаныарлар енгiзiлген. Табиғатты қорғауы туралы заңды тек үлкендер ғана
емес, балалар да сақтауға тиiс. Мысалы, саған құс ұясын алыстан бақылауға
болады.
Ал оларға тиюге, ұяны бұзуға рұқсат жоқ. Құмырсқа илеуiн бұзып,
таптау –зиянкестiң iсi. Себебi құмырсқаның орманға тигiзетiн пайдасы зор:
олар ағаш зиякестерiн жояды. Ал ағаш -өсiмiдiк, ол адам үшiн көп пайда
бередi. Оны өздерiң бiлесiңдер деп әр-кез топсеруен, бақылау кезiнде
ескертудi естен шығармау керек. Өсiмдiктердiң де “Қызыл кiтапқа енген”
түрлерi көп [13].
Кесте 1 2 сыныптағы “Дүниетану” пәнiн оқытудың күнтiзбелiк жоспары
(68 с)

Сабақтың тақырыбы Әдiстерi мен тәсiлдерi Көрнекi құралдары
I Кiрiспе-6 сағат.
1 Адамның айналадағы “Табиғат” бейнеленген
дүниемен қарым қатынасы. сурет, схема макеттерi.
Бiлу және бiлгендi өмiрге
пайдалану.
2-3 Адам өмiрiне не қажет? Схема макеттерi, судың, Әңгiмелесу, схема
Оларды адам қайдан алады? ауаның, күннiң суреттерi. құрастыру
“Сыйға-сый,- әдептiлiк.”
4 Еңбекпен келген Таблица макетi, Тақырыпқа Әңгiмелесу, таблица
нан-қасиеттi тағам. байлынысты суреттер. толтыру
5 Топсаяхат “Алтын күз”. Бақылау жоспары. Модельдеу, бақылау
II Сурет және сұлба (8 сағат)
6 Көкжиек және көкжиек Схемалар Сарамандық әдiс
сызығы, тұстары
7 Бағдарлау. Компас Схемалар, компас Сарамандық әдiс
8 Қашықтықты өлшеу. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.