Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Өнім түсінігі 4
1.2Еңбек өнімділігі 6
1.3Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері 8
1.4Еңбек өнімділігін жоспарлау 9
1.5Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері 10
2 Еңбек ақы түсінігі 11
2.1Еңбек ақының экономикалық мәні 12
2.2Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері 16
2.3Бухгалтерлік есепте еңбек ақы төлеудің нысаны 16
2.4Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақыны есептеу 18
2.5Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу 19
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 25
КІРІСПЕ

Экономикада ресурстарды пайдаланып өндірілетін және жасалатын
заттардың бәрі экономикалық өнім деп аталады. Кейде материалдық қана
емес, рухани, ғылыми, интелектуалды өнімдерді де өнім деп атайды. Ғылыми
институт өндіріске енгізу үшін ғылыми өнім шығарады.
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
классиктері А.Смит пен Д.Рикардоның теориясына негізделген.
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен
емес.Оның пайымдауынша,еңбек табиғи бағасы бар тауар деп саналады.
Ал,табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады,яғни жұмысшының және оның
отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А.Смит табиғи жалақы деп
жұмыс күшінің құнын түсінді. Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне
қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани
элементтерді қамтиді, осымен байланысты Смит еңбек ақы мөлшерінің ұлттық
айырмашылығы болатынын түсіндірді. Рикардо еңбек ақы теориясын Мальтустың
халық өсімі теориясымен байланыстырды. Еңбек ақы, осы теория бойынша,
халықтың табиғи өсуіне сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады.
Маркстік тұжырымдамаға сәйкес еңбек ақы еңбек бағасы емес, өйткені
еңбек тауар емес, олай болса оның құны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады,
ал еңбек ақы осы тауардың бағасы, оның құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы
еңбек ақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек қажетті еңбек мөлшерінің
құнын алады. Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы
өндірістің жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және
рухани қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы
жүзеге асырылады.
К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс заттарының физикалық
минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен анықталады
деді.Еңбек ақының мөлшері жұмыс күшінің құнына әсер ететін еңбек
өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді.Еңбек
рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең
еңбек ақы бөлінеді.
Еңбек ақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі
болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді.
Себебі, еңбекақы жұмыс күшін пайдаланудағы нталандырудың маңыздысының
бірі. Міне , сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.

1. Өнім түсінігі

Экономикада ресурстарды пайдаланып өндірілетін және жасалатын
заттардың бәрі экономикалық өнім деп аталады. Кейде материалдық қана
емес, рухани, ғылыми, интелектуалды өнімдерді де өнім деп атайды. Ғылыми
институт өндіріске енгізу үшін ғылыми өнім шығарады.

Сурет 1.1 Өнім түрлері

Өнім дегеніміз-адам еңбегімен жасақталған өндіріс құралының көмегімен
адами қажеттіліктерге айналған табиғат заттары, материалдық нәтиже.Өндіріс
процесінде өңделуге ұшыраған еңбек құралдары нысанын өзгертіп өнімге
айналдырады, олар өндіріс (машиналар, шикізат, материалдар), одан жеке
тұтыну құралдарына айналады (тамақ өнімдері, киім, аяқ киім).
Материалдық деп адамдардың заттай өнімдерін айтады.Материалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жаңа заттарды көптеп шығару керек.
Әрбір 30 жыл сайын адамдар өз қажеттіліктері үшін жаңа заттар ойлап
табады.Алдымен адамдар өздерінің физиологиялық қажеттіліктерін
қанағаттандыру қажет. Егер адам қоршаған ортадан өз ағзасына қажетті
заттарды уақытылы алмаса, өмір сүруіне қажетті өнімдерімен айырбастамаса,
өліп кетеді. Бұл температуралық режимге де байланысты.
Рухани өнім әр түрлі. Экономикалық, өндірістік және шаруашылық қызмет
оны қанағаттандыруға септігін тегізеді. Рухани азықты адам ой еңбегі арқылы
жасайды.Жасанды интелекті, ойлайтын машинаны жасау әреккеттері еқолға алына
бастады.Бұдан адамдардың рухани қажеттіліктері мен оларды қанағаттандыру
көздері экономикамен байланысты емес деуге болмайды.Мысалы, кітапті
алайық.Кітап шығару үшін алдымен қағаз дайындау керек, оған мәтінді жазу
керек, мұқабалау керек, сосын дайын өнімді сатып алушылар үшін дүкендерге
шығару керек.Осының өзі- экономика. Рухани құндылықтар материалдық
жеткізушілердежазылуы мүмкін. Мәтінді грампластинкаға, аудиокассетаға
немесе компакт-дискіге жазу керек,көрінетін ақпаратты-бейнекассетаға немесе
кинотаспаға жазу керек. Суретшілер мен қолөнер шеберлерінің шығармалары да
материалдық негізге ие, мысалы, холст және бояу, гипс және мәрмәр.
Интеллектуалды өнім- адамның ой еңбегі (лат. Intellctus-таным,
түсінік, пайым-бұл ойлау қабілеті, тиімді танымы).
″Интеллект″ термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша
аудармасы (Платон мен Аристотельдің нус туралы ілімінде адам жанының ойлау
қабілетін бөлігі; ″ақыл″ әлем эманациясының шамалық деңгейі,
неоплатонизмнің бірыңғай басы, т.б.).
Ғылыми өнім- бұл функциясы болмыс туралы обьективті білімді теориалық
жүйелеуді жасау және қолдану болып табылатын адам қызметінің саласы;
қоғамдық сананың бір нысаны. Ғылым дамуының барысында өнім қоғамның
өндірістік күшіне әрі маңызды әлеуметтік институтқа айналады. ″Ғылым″
ұжымына жаңа білім алу жөніндегі қызметпен қатар осы қызметтің нәтижесі-
әлемнің ғылыми көрінісін жиынтығын құрайтын осы сәтті алынған ғылыми
білімнің қосындысы да кіреді. ″Ғылым″ термині сонымен қатар ғылыми
білімнің жекелеген саларын белгілеу үшін қолданылады.
Тікелей ғылыми өнімнің мақсаты-өзі ашқан заңдылықтар негізінде оның
зерттеу пәнін, яғни кең мағынада- болмыстың теориалқ бейнесін құрайтын
болмыстағы процестер мен құбылыстарды қолдану, суреттеу,түсіндіру және
болжау.
Интелектуалды өнім- адамның ой еңбегі (лат.Intellectus-таным,
түсінік,пайым-бұл ойлау қабілеті, тиімді таным).
″Интелект″ термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша аудармасы
(ПЛАТОН МЕН Аристотельдің нус туралы ілімінде адам жанының ойлау білетін
бөдігі; ақыл әлем эманациясының шамлық деңгейі, неоплатанизмнің бірыңғай
басы, т.б.).
Бұл термин ортағасырлық схоластикада құдай бейнелі,(″ratio″) ″ақыл-
ойға″ қарсы ″интеллект″ термині ретінде қолданылды.Ал И.Кант мұны керісінше
(нем.Versant-пайым) түсініктерді құру қабілеті, яғни ақыл-ой (нем.
Vernunft)-метафизикалық идеяларды құру қабілеті деп түсіндіреді.Гегель
пайым және ақыл-ой тұжырымдамасында абстракциялық-талдау қабілеті алғашқы
″ақыл-ойлық″ нақты-диалектикалық түсінік деп пайымдайды.
Қазіргі экономика қызметкердің интеллектуалдық еңбегімен
ерекшелінеді, одан логикалық ойлау қабілеті, өндіріс технологиясымен жұмыс
істей алуы талап етіледі.
2. Еңбек өнімділігі

Еңбек өнімділігі дегеніміз-кәсіпорында жұмысшылардың нақты еңбегі
мен қабілетінің нәтежесінде,белгілі бір жұмыс уақыттында саны мен
сапасыжоғары өнімді өндіру деңгейін сипаттайтын маңызды экономикалық
катерория.
Еңбек өнімділігінің деңгейін өнімгекеткен еңбек шығынын еңбек
үрдісінің қорытындысы мен салыстыру арқылы анықтайды.
Еңбектің көп саладағы жұмсалған алуан түрлі шығындарынекі топқа бөлуге
болады:
а)Жанды еңбек шығыны-нақты өнімді өндіру мен тікелей айналысатын
жұмысшылар категориясының жұмыс уақыты;
б)Мүліктенген немесе затқа айналған шығын немесе өткендегі еңбек
шығыны.Бұл затқа айналған еңбекте өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс
құралдарын жасауға кеткен еңбек шығындары, яғни шикізат,материалдарды,
жабдықтарды т.б. өнеркәсіп салаларындағы өнім өндіруде қолданылатын
құралдарға кеткен, өткен мезгілдегі еңбек шығындары.
Осыған орай еңбек өнімділігі жанды еңбек өнімділігі және қоғамдағы
еңбек өнімділігі болып бөлінеді.
Қоғамдағы еңбек өнімділігі барлық жанды еңбек шығыны мен өткендегі
еңбек шығындарын қосып есепке алса, жанды еңбек шығыны тек кәсіпорындағы
өнімге кеткен шығынды қамтиді.
Сонымен, жанды еңбек өнімділігі өнеркәсіптің әрбір өндіріс
бұйымдарындағы-бригада, цехтардан бастап салаға дейінгі еңбек өнімділігінің
тиімділігін сипаттайды.Тек жанды еңбек- өнімді тікелей дайындайды.
Затқа айналған еңбек шығыны- өндірістің бастапқы кезеңінде жанды
еңбектеніп,жанды еңбектің материалды жағдайын көруге қызмет атқарып,жанды
еңбек өнімділігіне қатыспайды.
Қоғамдық еңбек өнімділігінде ғана жинақталған қорытындыны, тиімділікті
анықтағанда жанды және затқа айналған жалпы еңбек шығындары бірге
есепелінеді.
Еңбек шығынын азайтып,еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің өзіндік
құнын азайтуға болады.Өнім өндіруде еңбек шығыны азайған сайын, өнімнің
өзіндік құны арзандап, кәсіпорынның пайдалылығы өседі.
Еңбек өнімділігі- бір жұмысшының белгілі бір уақытта (сағат, күн,ай,
тоқсан, жыл) істеген мезгілінде өндірілген өнім саны немесе өнімді өндіру
бірлігіне жұмсалған еңбек шығынымен өлшенеді.
Еңбек өнімділігі – жалпы ішкі өнім көрсеткіштерін экономикадағы
жұмысбастылыр санына бөлгенге тең. Жалпыға ортақ тұжырым – ол бизнестің
бәсекеге қабілеттілігін дамытуда капитал мен еңбек өнімділігінің өсуі үлкен
маңызға ие. Еңбек өнімділігі - капиталдың алғашқы жиналымының және алдағы
ұлттық экономика капитализациясының қайнар көзі. Еңбек өнімділігінің артуы
өнімнің бір данасына есептегенде капитал қайтарылымының өсуіне, материалдық
қолданыстың азаюына және қосымша құнның ұлғаюына ықпал етеді, ЖІӨ, ЖҚҚ және
т.б.
Экономиканың дамуындағы басты алғышарт – еңбек өнімділігінің артуы
болса, еңбек өнімділігінің арттыруда еңбектің капиталмен қарулану
деңгейінің жоғары болуы аса маңызды. Бірақ бұл әлі күнге дейін барлық
зерттеушілермен ескеріле бермейді. Еңбек өлшемі бойынша да ақша өлшемі
бойынша да еңбектің капиталмен қарулануы тек қана ресми статистикамен жоққа
шығарылмайды, сондай-ақ экономикалық категория экономика оқулықтарында да
сирек кездеседі. Олардың көпшілігінде тіпті еңбектің каиталмен қарулануы
деген ұғым бола бермейді.
Еңбек өнімділігі бірінші жағдайда-өнімді өндіруге кеткен уақыт
бірлігінде, екінші жағдайда-еңбек сыйымдылығы - дайындалған өнім бірлігінде
есептелінеді.
Еңбек өнімділігі төмендегі формуламен анықталады:
Еө=ӨкЕ
Мұнда Еө-еңбек өнімділігі;
Өк-өндірілген өнім көлемі;
Е-өнімді өндіруге жұсалған еңбек шығыны;
Немесе Ес =ЕӨк,
Мұнда Ес- еңбек сиымдылығы.
Интелектуалды өнім- адамның ой еңбегі (лат.Intellectus-таным,
түсінік,пайым-бұл ойлау қабілеті, тиімді таным).
″Интелект″ термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша аудармасы
(ПЛАТОН МЕН Аристотельдің нус туралы ілімінде адам жанының ойлау білетін
бөдігі; ақыл әлем эманациясының шамлық деңгейі, неоплатанизмнің бірыңғай
басы, т.б.).
Бұл термин ортағасырлық схоластикада құдай бейнелі,(″ratio″) ″ақыл-
ойға″ қарсы ″интеллект″ термині ретінде қолданылды.Ал И.Кант мұны керісінше
(нем.Versant-пайым) түсініктерді құру қабілеті, яғни ақыл-ой (нем.
Vernunft)-метафизикалық идеяларды құру қабілеті деп түсіндіреді.Гегель
пайым және ақыл-ой тұжырымдамасында абстракциялық-талдау қабілеті алғашқы
″ақыл-ойлық″ нақты-диалектикалық түсінік деп пайымдайды.
Қазіргі экономика қызметкердің интеллектуалдық еңбегімен
ерекшелінеді, одан логикалық ойлау қабілеті, өндіріс технологиясымен жұмыс
істей алуы талап етіледі.
3. Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері

Еңбек өнімділігі- еңбек шығындарының нәтижелігінің тиімділігін
сипаттайды және орындалатын жұмыс немесе өндіретін өнімнің бірлігіне еңбек
шығындарының және жұмыс уақытының бірлігіне өндірілген өнім саның
анықтайды. Еңбек өнімділігі тірі және қоғамдық жиынтық болып бөлінеді.
Тірі еңбек өнімділігі - әрбір жеке өндірісте жұмыс уақытының
шығындарымен анықталады.
Қоғамдық еңбек өнімділігі – тірі және бұрынғы еңбек шығындарымен
анықталады.Қоғамдық еңбек өнімділігінің есебі өте күрделі бұл көрсеткіш
материалды өндіріс саласында бір жұмыс бастығы ұлттық кіріс ретінде
есептеледі. Кәсіпкерде еңбек өнімділігі тек тірі еңбек шығындарының
тиімділігі ретінде анықталады. Өндірудің 3 әдісі бар, олар келесідей;
1. Натуралдық көрсеткіш- дұрыс нақты және көпшілігіне оның мәніне
сәйкес келеді бірақ олардың қолдану аумағы шектеулі.Наатуралдық көрсеткіш
көбінесе өндіруді анықтау кезінде газ, мұнай, көмір, энергита, орман сиақты
салалары бар кәсіпорында қолданады.
2. Өндіруді анықтаудың құндық әдісі- тек ғана тірі еңбек шығындарын
анықтауды ғана ескермейді сол сяқты бағаның әсері шығарылған өнім
материалының өндірістік бағдарламада құрлымдық жылжымалық әдісі ерекше
ескеріледі.
3. Еңбек өнімділігін өлшеудің әдісі - өнімділікті өлшеу ретінде еңбек
сиымдылығының көрсеткішінің қолдануын көздейді.
Өнімнің еңбек сиымдылығы өнім бірлігіне өндіруге тірі еңбек шығындарын
көрсетеді. Өндіру көрсеткішіне қарағанда еңбек сиымдылық көрсеткішіне
бірқатар артықшылықтар бар. Ол өндіру көлемі және еңбек шығындар арасында
тура байланысты көрсетеді.
1.4 Еңбек өнімділігін жоспарлау

Еңбек өнімділігінің жоғарлауы тірі еңбектің өнім дайындаудағы үлесі
төмендейді, ал өткен еңбек үлесі артады, осыдан абсалюттік биіктік тірі
және қоғамдық еңбек шығыны өнім бірлігіне қысқаруы анықталады.
Еңбек өнімділігін өндіру көлемі немесе еңбек сиымдылығының нақты кезендегі
көрсеткіші келесі формуламен анықталады.
Iпт=В0Вб немесе Iпт=ТбТ0
ПТ=(В0Вб)*100 немесе ПТ=(ТбТо)*100
ПТ=((Во-Вб)Вб)*100 немесе ПТ=((Тб-То)То)*100
Еңбек өнімділігін жоспарлау жұмыс орны цех пен учаскісі бойынша жоғары
өрлеген формула бойынша нақты әдіспен өндіріледі. Кәсіпорынның мақсаты
бойынша еңбек өнімділігін жоспарлау келесі тәртіппен техникалық-
экономикалық фактордың негізінде жузеге асады.
Кәсіпорын және оның мүмкіндігі бойынша еңбек өнімділігнің деңгей
фактор қатары және өсу факторында еңбек өнімділігінсіз өзгеру деңгейі
түсіндіріледі. Резерв өсуінде кәсіпорын еңбек өнімділігі еңбек ресурысының
үнемдеудің нақты әлі қолданылмаған мүмкіндіктері көрсетіледі. Еңбек
өнімділігінің өсу факторы кәсіпорынның қажеттілігі және т.б. себептерге
байланысты болады, бірақ ол бүкіл қабылдау бойынша келесі факторларға
бөлінеді.
Жалпы, еңбектің капиталмен қарулануы орташа жылдық еңбекақының өсуіне
әкеледі. Еңбекақының артуымен еңбек өнімділігі және капиталдың өсуі тікелей
байланысты. Ал еңбек өнімділігінің артуына көбінесе адам басына шаққандағы
ЖІӨ-нің артуы сәйкес келеді.
4. Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

Еңбек өнімділігі- алынған өнім көлемінің оны дайындауға жұмсалған
еңбекке қатынасы (еңбектің өндіріс үдерісіндегі тиімділігі).Уақыт өлшемінде
өндірілген өнімнің мөлшерімен (өндіріммен) немесе өнім өлшеміне жұмсалған
уақыт шығынмен (еңбек сыйымдылығымен) тұлғаланады. Жеке және қоғамдық еңбек
өнімділігі бөлінеді. Біріншісі нақты еңбек шығынын, екіншісі нақты және
өткендегі (заттандырылған) еңбек шығынын көрсетеді.
Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері- еңбек өнімділігінің деңгейін көрсету
тәсілдері. Өнеркәсіпте еңбек өнімділігінің деңгейі жұмыс уақытының бір
өлшеміне шаққанда өндірілген өнімнің санымен (тікелей көрсеткіш) немесе
өнімнің бір өлшемін дайындауға жұмсалған жұмыс уақытының мөлшерімен (кері
көрсеткіш, яғни еңбек сыйымдылығы) өлшенеді. Өнімді өндіруге жұмсалған
еңбек шығыны адам-сағат, адам-күн, адам-ай (тоқсан, жыл) есебімен
көрсетіледі, мұның өзі сағаттық, күндік, айлық еңбек өнімділігі
көрсеткіштеріне сай келеді, оның деңгейін бір жұмысшыға, бір жұмыскерге
т.б. шағып белгілеуге болады. Өнім шығару (жұмыстарды орындау) көлемінің
қабылданған өлшеуіштеріне сәйкес еңбек өнімділігін өлшеу заттай,
еңбек,құндық әдістеріне бөлінеді. Заттай әдісте еңбек өнімділігінің
деңгейі заттай өлшеммен (т,м, дана т.б.) есептелетін өнім мөлшерінің жұмыс
уақытының шығынына не месе жұмыскерлердің орташа тізімдік санына
қатынасымен айқындалады.
Еңбек әдісінде өнімнің алуан түрлері олардыөндіруге жұмсалған еңбек
шығыны бойынша өлшенеді немесе еңбек сыйымдылығының деңгейлері
салғастырылады.Құндық әдісте еңбек өнімділігі орта есеппен бір қызметкерге
шаққандағы немесе жұмыс уақытының белгілі бір өлшемінде дайындалған
өнімнің құнымен көрсетеді.
Затқа айналған еңбек шығыны- өндірістің бастапқы кезеңінде жанды
еңбектеніп,жанды еңбектің материалды жағдайын көруге қызмет атқарып,жанды
еңбек өнімділігіне қатыспайды.
Қоғамдық еңбек өнімділігінде ғана жинақталған қорытындыны, тиімділікті
анықтағанда жанды және затқа айналған жалпы еңбек шығындары бірге
есепелінеді.
Еңбек шығынын азайтып,еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің өзіндік
құнын азайтуға болады.Өнім өндіруде еңбек шығыны азайған сайын, өнімнің
өзіндік құны арзандап, кәсіпорынның пайдалылығы өседі.
Еңбек өнімділігі- бір жұмысшының белгілі бір уақытта (сағат, күн,ай,
тоқсан, жыл) істеген мезгілінде өндірілген өнім саны немесе өнімді өндіру
бірлігіне жұмсалған еңбек шығынымен өлшенеді.

2. Еңбек ақы түсінігі

Еңбек ақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды
жүзеге асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Шаруашылық
субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының
түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және
салықтармен реттелінеді. Еңбекақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды,
сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына
елеулі әсер етеді. Еңбек ақының номаиналды және шынай түрлері болады.
Номиналды еңбек ақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің
күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының
мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың
деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.
Шынайы еңбек ақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер
мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну
заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.
Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып
табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек
өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің
өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Еңбек ақының мәні. Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда 2
тұжырымдама бар:
1. Еңбек ақы еңбек бағасы,оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар-
сұраныспен және ұсыныспен анықталады.
2. Еңбек ақы жұмыс күші-тауардың бағасы,еңбектің бағасы емес, өйткені
еңбек тауар бола алмайды,еңбек ақы өндіріс жағдайымен де,рыноктық
факторлар сұраныс,ұсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы еңбек
ақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары,бірде төмен болатындығын
көрсетеді.
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
классиктері А.Смит пен Д.Рикардоның теориясына негізделген.
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен
емес.Оның пайымдауынша,еңбек табиғи бағасы бар тауар деп саналады.
Ал,табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады,яғни жұмысшының және оның
отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А.Смит табиғи жалақы деп
жұмыс күшінің құнын түсінді.
Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне қажетті құн минимумымен
анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани элементтерді қамтиді,
осымен байланысты Смит еңбек ақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы болатынын
түсіндірді. Рикардо еңбек ақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен
байланыстырды. Еңбек ақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсуіне сәйкес
күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады. Маркстік тұжырымдамаға сәйкес
еңбек ақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек тауар емес, олай болса оның құны
да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал еңбек ақы осы тауардың бағасы, оның
құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы еңбек ақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес,
тек қажетті еңбек мөлшерінің құнын алады.
Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы өндірістің
жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және рухани
қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы жүзеге
асырылады. К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс заттарының
физикалық минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен
анықталады деді.Еңбек ақының мөлшері жұмыс күшінің құнына әсер ететін еңбек
өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді.Еңбек
рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең
еңбек ақы бөлінеді.

2.1 Еңбек ақының экономикалық мәні

Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі. Еңбектің көмегімен адам өз қажетін
өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді.Адамның тіршілік
етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен деп айтудың
өзі де жайдан-жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дуниесінен бөлініп
шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз муддесіне пайдаланды, еңбек
құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу өнер, ғылымды
игерді.
Еңбек туралы айта отырып, еңбек өнімділігі мен еңбек қарқындылығы
деген ұғымдарда да тоқталған дұрыс болар. Еңбек қарқындылығы –белгілі бір
уақыт ішінде жұмсалған еңбектің мөлшері мен еңбек пәрменділігі. Конвейерлі
(тізбекті) жұмыс әдісін шапшандатқанда,бір мезгілде жұмыс істейтін
жабдықтарды көбейткенде, уақыт ұтып еңбек қарқындылығын арттыруға
болады.Ғылыми-техникалық революция жағдайында, өндірісті кешенді
механизациялау және автоматттандырумен байланысты жұмысшының дене күшін
жұмсауы азаяды,есесіне ой- ми энергиясын жұмсауы ұлғаяды.
Жұмыс күнінің ұзақтығы қысқартылса, еңбек қарқындылығы артады,
керісінше, жұмыс күнінің ұзақтығы артатын болса, еңбек қарқындылығы
төмендеуі мумкін.Ғылыми-техникалық революция еңбек сипатын өзгертті.
Еңбектің мамандық дәрежесі өсті, кадрларды кәсіптік жағынан даярлауға
кететін уақыт көбейді, өндірісте күрделі машиналар мен механизмдерді
пайдаланумен байланысты адамдардың дене еңбегінің үлесі барған сайын
азаюда, жұмысшы технологиялық процестің мәнін ұғынып, қымбат та күрделі
жабдықтармен жұмыс істей алатын, өздігінен бастама көрсететін дәрежеге
көтерілді. Жұмыс куні бойынша еңбек қажетті және қосымша болып бөлінеді.
Жұмысшы жұмыс уақытының бір бөлігін өзін қажетті өнімдерді өндіруге
жұмсайды.Бұл уақыт ішінде жұмсалған еңбек болып табылады. Алайда жұмысшы
тек осындай көлемде өнім өндірумен шектелсе, қоғам одан әрі дами алмаған
болар еді.
Өндіріс көлемін ұлғайту және барған сайын жетілдіру, ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қамтамасыз ету, еңбекке жарамсыз адамдарға көмек көрсету,
материалдық емес өндіріс салалары қызметкерлерінің қажеттіліктерін өтеу
қоғамның міндеті. Сондықтан жұмысшыға қажетті жұмыс уақытынан тыс еңбек
етуге де тура келеді. Мұндай уақыт ішінде жұмсалған еңбек-қосымша еңбек деп
аталады. Бір ескеретін жәйт еңбектің қажетті және қосымша болып бөлінуі
маркстік әдебиеттерге ғана тән, ал қазіргі батыстық экономикалық
әдебиеттерде бұл жоқ.
Шаруашылық үрдістері жабдықтау, өндіру және сату деп алдыңғы
тауарларда айтып өткен болсақ, осы өнім өндңіру үшін қажеттілер еңбек
заттары, еңбек құралдары, сондай – ақ жұмысшы күші екендігі белгілі.
Тауарлық – материалдық қорлардың есебін қарастырғанда еңбек
заттарының, негізгі құралдардың есебін қарастырғанда еңбек құралдарының
есебі қалай жүргізілетіндігіне тоқталып өткен болатынбыз. Ал кез келген
кәсіпорындар мен ұйымдардағы жүмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген
адамдардың еңбегін дүрыс бағалап, олрдың сіңірген еңбегіне қарай әділ
еңбекақы төлеу қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің бірі.
Міне, сондықтан да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын
қызметкерлер мен еңбекақы бойынша есеп айырысу тақырыбы өз алдына бөлек
тарау болып қарастырылатындығы осыдан.
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері :
1. Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін,еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау.
2. Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау.
3. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау.
4. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан,
қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлінетін
қаржыларды бақылау.
5. Жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу.
6. Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу.
7. Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды
есепті беру.
Сонымен қатар еңбек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.