Әскери қызмет бойынша шектеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Жазаның жүйесі және олардың түрлері
1.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...4
1.2. Жазаның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...9
2. Жаза тағайындаудың бастамасы
2.1. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын жағдайлар ... ... ... 14
2.2. Кәмелетке толмағандарға жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..19
3. Қылмыстардың көптілігі жағдайында жаза тағайындау
3.1. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау ... ... ... ... ... .24
3.2. Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау ... ... ... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

Кіріспе

Біздің елімізде ХХ ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан
әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс – жаңғырулар қоғамның құқықтық
саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Ел ішінде жүргізіліп жатқан
кешенді реформалар жаңа базасыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Соңғы он жыл
ішінде кез келген құқықтың мемлекеттік алғашқы тұғыры, берік іргетасы болып
табылатын бірқатар заңдар: конституция, Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс,
Қылмыстық-атқару кодексі және т.б. қабылданды.
Қазіргі таңда Қылмыстық құқықтарға жаза жүйесінің түсінігі мен маңызы
бұрынғыға қарағанда әлдеқайда өзгерістермен толықтыруларға ұшырады. Бұл
дегеніміз өмірдің жаңа ағымына қарай қылмыстық жаза түрлерінің өзгеруі мен
байланыстырамыз.
Осы жұмыстың әдебиет тапшылықтарына келетін болсақ соңғы шығарылып
жатқан ғалымдардың, профессорлардың жұмыстарының жоқ болуы, осы жұмысқа
ауыртпалығын тигізді. Бірақ Қолда барды қадыр тұт – демекші бар әдебиет
информативтік актілер, түрлі әдебиеттер қолдана келе осы жұмыстың ауқымды
жерлерін аша түстік деп ойлаймыз.
осы курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.

Жазаның жүйесі және олардың түрлері.
1.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы.

Жазалар жүйесі дегеніміз – ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен
орналасқан, толық берілген және сот үшін міндетті болып табылатын,
қылмыстық заңда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39-баптың 1
бөлігіңде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің
методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методологиялық маңызы сол - әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл
шегін және төртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен
күресте жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін
сақтауға қол жетізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол - онда жазаның
түрлері бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нәтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының төжірибесін,
қоғамдық көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанға ықпал
жасаудың әртүрлілі шараларын тиімді де үтымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда - ол арқылы
қай жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай
аламыз. Бұл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін
жазаның жұмсақтау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК-тің 71-бабы).
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген
тәсіл арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігің береді, сол тәсілдер
арасынан сот ең орынды шараны тандап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар
ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша қауіпті емес
қылмыс жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға құқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында тұрған мақсатқа жетуге көмектеседі (23-баптың 1
бөлімі).
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бос-тандығы, ар-ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау - жаза қолданудын салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер әруақта мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келді, жауап
береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын
емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық
қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына, және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және
құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму
деңгейімен байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады:
өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар,
мәдениет те төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың
аса қатаң түрлері қолданылды - ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жара-
қаттаудың жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны
қатайтуды қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
1532 жылы кабылданған Карл V-нің қылмыстық жинағы Каролина
(Constitutio criminalis Carolina) сол кезенді дәлірек сипаттайтын заң
актісі. Басқа елдердің заңдары да, одан кейінгі кездері де бұл заңнан алыс
кеткен жоқ. Ф.Энгельс былай деп жазды: Ағылшындардың қылмыстық заңының
Европадағы ең қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің
қатыгездігі жағынан Каролинадан кем түспеді: отқа жағу, доңғалаққа байлап,
кескілеп өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп
тараған түрі болды (2,638 б).
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң
жазалаумен ғана шектелді. Ондағы басты мақсат - зиянкес адамның көзін жою
немесе оны адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің ұраны -
үрейлендіру мен қатыгездік.
Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір
көрсетті. Нәтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан
да, алдыңғы қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатын өзгерту керек,
екіншіден қылмыстың аддын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек
дегенді айтты.
Қазіргі тарихи кезең жағдайды жазамен түзетуге болмайтындығын
көрсетіп отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын
іздестіруде. Осыған байланысты мәжбүрлеу жене зорлық принципіне емес,
сенімді мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше
маңыз алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен күрестегі маңызды да және
әзірше қажетті құрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты құрал емес, тек қосымша
ғана деген түсініктен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орыны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс.
Мәжбүрлеудің қылмыспен күрес төсілдерінің бірі екендігін ескере отырып,
бірақ ақтық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал
жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-құлқын өзгертуге болатындығын
мойындау керек (3,79-83 6.)
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде бұл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бұрынғы заңмен салыстырғанда едәуір
өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
алып тастаған.
Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу, тағы басқадай
жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді. Жазаның кейбір
түрлерінің атаулары да, оған сәйкес мазмұны да өзгерген. Әскери және арнайы
атақтан айырудың орнына - арнайы әскери және құрметті атақтан, сыныптық
шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстарына жіберудің
орнына - түзеу жұмыстары. Тәртіптік батальонға жіберу түріндегі жаза
төртіптік әскери бөлімде ұстаумен ауыстырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы
жаза деп көрсетілмеген.
ҚР ҚК-нің 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде
мыналар бар: айыппүл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу
жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; камау;
төртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы;
арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шеннен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру; мүлкін тәркілеу.
Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстен
жазаның мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу,
келтірген нұқсанды жоюды міндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу,
қызметтен босату, еңбекпен тәрбиелеу профилакториясына жіберу, ата-ана
құқынан айыру. Мұның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық кодексте бар болатын.
Бұрын кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалар түрінің арнайы
тізімі қарастырылмаған болатын. Ал қазір, ҚР ҚК-нің 79-бабына сәйкес, 18
жасқа дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппұл
салу; белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру; қоғамдық жұмыстарға
тарту; түзеу жұмыстары; қамау; бас бостандығынан айыру.
Жаңа ҚК-те жазалар жүйесі басқаша құрылған: олар (жаза түрлері)
жеңілдеу жазадан бастап қатаң жазаға қарай тізілген. Бұл қылмыстық заң
принципімен сәйкестігін табады – қылмыскерді жазалағанда жазалау құралдары
үнемді пайдаланылады.
ҚР-ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін,
оның денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. ҚР
Конституциясының 17-бабында былай делінген:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сүғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не
жазалауға болмайды. Сонымен қатар, кәмелетке толмаған адамға, екі қабат
әйелдерге, емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза
қолданылғанда заң бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған.
Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дәл тізімі
берілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді.
Жаза түрлері өздерінің мазмұны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және
ауырлығы (жазалау сипаты) жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және
төртібі тікелей заңда белгіленеді, оның нәтижесінде жазаның әділдігін,
лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға,
жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз
етуге жағдай жасалады.
Осы күшіндегі ҚК бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, біріншіден оның
озық, алдыңғы қатардағы принциптер бойынша құрылғанын, сондықтан оған
жазалаудың жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы
қолданылмаған кейбір жазалардың алынып тасталғандығын атап өту керек.
Сонымен қатар, жаңа ҚК-дегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге болмайды.
Біздің пікірімізіне, өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның бөлек
түрі ретінде жазалар жүйесіне кіргізілмегеңдігі – қателік. Жазаның бұл
түрінің өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар, себебі бас бос-
тандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір бойы бас
бостандығынан айыру – мерзімсіз жаза. ҚК-нің Ерекше бөлігіндегі баптардың
санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас бостандығынан
айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі (ҚК-тің 96-бабының 2 бөлігі).
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топка бөлінеді: негізгі,
қосымша және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла
алады (ҚК-тің 39-бабы).
Жазаларды негізгі және қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор.
Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану – жазаны жеке даралау принципін
жүзеге асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету заңцылық талабына толық сай келеді.

1.2. Жазаның түрлері

Жазаның негізгі түрлеріне тек өзінше бөлек тағайындалатын жазалар
жатады, олармен басқаларды толықтыруға болмайды, жазаның негізгі
мақсаттарын орындау осылармен байланыстырылған (5, 219 б.)- ҚК-тің 39-
бабына сәйкес, жазаның мұндай негізгі түрлеріне мыналар жатады: қоғамдық
жұмыстарға тарту; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу;
қамау; төртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім
жазасы. Қылмыс жасаған адамға ҚК-тің Ерекше бөліміндегі нормалар
санкциясында белгіленген негізгі жазалардың біреуі ғана қолданылады.
Мысалы, түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен бірге бір санкцияда
қарастырылғанмен, оларды бір-біріне толықтыру ретінде тағайындауға
болмайды.
Қоғамдық жұмыстарға тарту. ҚР ҚК-нің 42-бабына сәйкес, қоғамдық
жұмыстар сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін
қоғамдық пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті
атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді.
Қоғамдық жұмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
белгілеген жазаның жаңа түрі болып табылады, ол Қазақ ССР-ның бұрынғы
қылмыстық заңында жоқ еді.
Қоғамдық жұмыстар ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптарында 64 санкцияда
бар, ол 10, 14% кұрайды.
1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін
күшіне енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес,
жазаның осы түрін реттейтін міндеттеу Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
орындаушылық кодексі күшіне енгеннен кейін, жазаның бұл түрін орындау үшін
кажетті жағдайдың тууына орай, бірақ 2003 жылдан кешіктірілмей, күшіне
енеді.
Жоғарыда аталып кеткендей, қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті
атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді,
олар жазаны орындаушы органға – қылмыстық-орындаушы инспекцияға мұндай
жұмыстардың қажеттігін хабарлайды.
Испекция сотталғандарды жұмысқа жібереді. Сотталғандар қоғамдық
жұмыстарды өздері тұрған жерде жасайды.
КР ҚК-нің Ерекше бөлімінің айыпкер сотталған бабының санкциясында
қарастырылған болса, қоғамдық жұмыстар жазаның негізгі түрі ретінде ғана
қолданылады.
Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін қарастырылған
жазадан жеңілірек жаза тағайындалса, және жазаның өтелмеген бөлігін жұмсақ
жазамен ауыстырған жағдайда қолданылады (71,55 баптар).
Бұл жаза мерзімді жазалар қатарына жатады. Ол сотталған адам қоғамдық
жұмыста болған сағатпен өлшенеді. Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз
қырық сағатқа дейін тағайындауға рұқсат береді.
Жазаны бөлшектеп өтейді – демалыс күндері және сотталған адам негізгі
жұмысында немесе оқуында болмаса – күніне ең көп дегенде 4 сағат, жұмыс
күндері – жұмыстан немесе оқудан кейін 2 сағат, сотталғанның келісімімен 4
сағат жұмыс жасалынады (ҚАК-тің 32-бабының 2 бөлігі).
Қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтаған жағдайда сотталған адам
үшін жазаның бұл түрі ауырырақ жазамен алмастырылады.
ҚР ҚАК-нің 34-бабына сәйкес қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі
қашқақтау дегеніміз: қоғамдық жұмыстардан қашып сотталғанның тығылып қалуы;
бір ай ішінде еңбек төртібін екі реттен артық бұзуы; бір ай ішінде ешқаңдай
себепсіз қоғамдық жұмыстарға екі реттен артық шықпай қоюы.
Түзеу жұмыстары. Түзеу жұмыстарының мазмұны сонда — сотталған адам
жазасын өзінің бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысынан
мемлекет кірісіне тиісті бір бөлігін үстап тұрады.
Бұл жазалау шарасы қылмыстық заңдарда орын алып отырған адамгершілік
принциптерінің бір кәрінісі.
Ол кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, бірақ қоғамнан
оқшауламаса да түзелу мүмкіндігі бар адамдарға соттардың бас бостандықтан
айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкіндік береді.
Әскери қызмет бойынша шектеу. Қызмет бойынша шектеу — жазаның ерекше
түрі, ол тек әскери қызметте жүріп сотталған әскери қызметкерлерге ғана
қолданылады. Әскери қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде ҚР ҚК-нің
Ерекше бөлімінің нормаларының 22 санкциясында бар, ол 3,4%.
Әскери қызмет бойынша шектеудің мәні — көндіру және мәжбүрлеу
әдістерін сөтті үйлестіру, яғни бұл әскери қызметкер өзінің көсіби міндетін
атқара береді, бірақ сонымен катар оның құқықтары біршама шектеледі. Әскери
қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде, тек мына жағдайда
тағайындалады:
Келісім-шарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерге немесе
шақыру бойынша әскери қызмет атқарушы офицерге әскери қызмет бойынша шектеу
жазасы тағайындалуы мүмкін, егер әскери қызметке кзрсы олар жасаған қылмыс
үшін ҚК-тің қолданылып отырған баптарының санкцияларында мұндай жаза
көзделген болса, Мысалы, қызметке селқос қарау деп аталатын ҚК-тің 391-
бабы бойынша өскери қызмеггі екі жылға дейінгі мерзімге шектеу, немесе алты
айға дейін қамауда ұстау, не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыру жазасы тағайындалады.
Әскери қызмет бойынша шектеу келісім-шарт бойынша әскери қызмет
атқарып жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасағаны үшін сотталған әскери қызметкерге тағайындалады.
Бас бостандығын шектеу. Бас бостандығын шектеу — сотталған адамды
қоғамнан оқшауламай, арнаулы мекемеде, оны қадағалауды жүзеге асыру
жағдайында ұстау (ҚР ҚК-тің 45-бабының 1 бөлігі).
Жазаның бұл түрі жазалар жүйесіндегі жаңалық болып табылғанмен,
біршама бұрынғы қылмыстық заңдағы бас бостандығынан айыруға шартты түрде
соттап, сотталған адамды міндетті түрде еңбекке тарту жазасына үқсайды
(1959 жылғы Каз. ССР ҚК-нің 23—2 бабы, 1993 жылғы 15 қазаңдағы Заң мен
кодекстен алынған). Бас бостандығын шектеу ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің
нормаларының 130 санкциясында жазаның басқа түрлерімен балама ретінде бар,
ол 20,6%.
Бас бостандығынан айыру. Бас бостандығынан айыру — сотталған адамды
арнайы режимі бар, заңда белгіленген арнайы мекемеге орналастыру арқылы оны
қоғамнан мәжбүрлеп оқшаулау.
Негізгі жаза ретінде бас бостандығынан айыру, ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімі
нормаларының 559 санкциясында көзделген (88,5%).
Кез-келген жаза — белгілі бір субъектіні кандай да бір өмір
игілігінен айырады, оған күйзеліс келтіреді.
Өлім жазасы. Өлім жазасы — ең бір адамды толғандыратын қылмыстық-
құқықтық мәселе. Оның төңірегіндегі дауға тек заңгерлер ғана емес, барлық
адамдар қатысуда. XX ғасырдың 70-80-жылдары өлім жазасын біртіндеп азайту,
келешекге бұл жазадан бас тарту үрдісі дүниежүзілік қауымдастықта анық
байқала бастады. 1989 жылғы 15 желтоқсандағы Азаматтық жене саяси құқықтар
туралы Халықаралық пакгінің Екінші факультативтік хаттамасындағы өлім
жазасынан бас тарту жөніндегі БҮҮ-ның үндеуін көптеген мемлекетгер
қабылдады.

ЖАЗАНЫҢ ҚОСЫМША ТҮРЛЕРІ
Қосымша жаза — негізгі жазамен салыстырғанда қосалқы сипаттағы жаза,
ол тек негізгі жазаны қолдану жазалаудағы мақсатты қамтамасыз ете алмайтын
жағдайда қолданылады (5, 220 б.)
Қосымша жазаны қолданғанда мынадай талаптар сақталуы тиіс:
— қосымша жазаның өзінше тағайындалуы мүмкін емес, ол тек жазаның
негізгі түрлерімен бірге тағайындал ады;
— қосымша жазалар неғүрлым ауыр қылмыстар жасалғанда, және заңда
көрсетілген жағдайларда негізгі жазаларға біріктіріледі. Заң бойынша
қосымша жаза қолданылуы мүмкін емес адамдарға олар тағайындалмайды: мысалы,
бас бостандығынан айыруға шартты түрде сотталған адамның мүлкін тәркілеуге
болмайды;
— қосымша жаза негізгі жазадан қатаң болуға тиіс емес, олай болған
жағдайда негізгі және қосымша жазаларды үйлестіру принципі
ақталмайды;
— қосымша жазаның түрі негізгі жаза сияқты болуға тиіс емес, бұл
жағдайда жазаның бір түрі, өзінің заңда рұқсат етілген мерзімі немесе
мөлшері жағынан үлғайған болып саналады;
— басты жазалау элементтері негізгі жазаның элементтерімен сәйкес
келетін қосымша жаза тағайындауға болмайды (мысалы, белгілі бір лауазымда
істеу құқығынан айыруды белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруға
қосымша ретінде). Егер жасалған қылмыс сараланатын заң міндетті түрде
қосымша жаза тағайындауды көздесе, мундай жазаны қолданбау ҚК-тің 55-
бабында көзделген жағдайларда ғана орын алады (осы қылмыс үшін
қарастырылған жазадан жеңілірек жаза тағайын-дағанда).
Арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен,
дипломатиялық дөрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік награ-
далардан айыру. Жазаның бұл түрі соггалған адамға моральдық-психологиялық
жағынан әсер етеді, оны бұрынғы қызметі үшін алған, өзі мақтан түтып жүрген
ерекше белгілерінен айырады, белгілі бір
жеңілдіктерден, артық құқықтардан айырады, соттылықтың өзіне
қарағанда үзақ уақыт материалдық залал шегеді. Сонымен катар қосымша
жазаның бұл түрі соттылық жойылғаннан кейін де, оның болашақ кәсіби
қызметін шектеуі мүмкін. Қысқасы, бұл жаза негізгідеы де күштірек.
Мүлікті тәркілеу. Мүлікті тәркілеу — сотталған адамның меншігі болып
табылатын мүліктің бәрін немесе оның бір бөлігін мемлекет меншігіне
мәжбүрлеп өтеусіз алу (ҚР ҚК-нің 51-бабының 1 бөлігі).
Қосымша жазалардың ішіндегі ең қатаңы болып табылатын бұл жаза бас
пайда үшін жасалған қылмысқа тағайындалады, егер ҚК-тің Ерекше бөлімінің
айыпкерге қолданылатын санкциясында қарастырылған болса (ҚР ҚК-нің 51-
бабының 2 бөлігі). Егер негізгі жаза бас бостандығынан айырумен байланысты
болмаса, мүлік тәркілеуді қосымша жаза ретінде пайдалану мүмкіндігіне еш
шектеу қойылмаған.
ЖАЗАНЫҢ БАЛАМА ТҮРЛЕРІ
Балама жазалар қатарына айыппүл салу және белгілі бір лауазымды
атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жатады, ягаи
бұл жазаларды тек өзінше ғана қолданбай, ҚР ҚК-нің 40, 41-баптарында
көрсетілген жағдайларда, оларды жазаның басқа түрлерімен де бірге қолдануға
болады.
Айыппұл салу. Айыппүл — ҚР ҚК-нің 40-бабында көзделген шекте, заңмен
белгіленген және жаза тағайындау сөтіне қолданылып жүрген айлық есептік
көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не
сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі
бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп
алу.
Басқаша айтқанда, қылмыстық жаза ретінде айыппүл салу тағайындалған
адам белгілі бір материалдық шығынға үшырайды.
Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру. КР ҚК-нің 41-бабына сәйкес белгілі бір лауазымды атқару
немесе бегілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру мемлекеттік қызметте,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында белгілі бір лауазымды атқаруға, не
белгілі бір кәсіптік немесе өзге де щлзметпен айналысуға тыйым салудан
тұрады.

2. Жаза тағайындаудың бастамасы

2.1. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын жағдайлар

Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін
немесе ауырлататын мән-жайларды анықтауға міндетті қауіптілігінің
дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің жеке басын және оның жауаптылығын
жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды ескере отырып, жаза тағайындау
кезінде соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң талаптарын бұлжытпай
орындауға тиісті. Жаза заңды, негізді және әділ болуы үшін Қылмыстық
кодекстің 53, 54-баптарында көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін де,
ауырлататын да мән-жайлар толық есепке алынуы керек.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң
арқылы белгіленеді. Қылмыстық заңда (53-бап) жауаптылықты жеңілдетін мән-
жайлардың үлгі тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда
жауаптылықты жеңілдететін, заңда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың
еске алуына болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың (54-бап)
заңда көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән-
жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп тануға құқылы
емес.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып мына төмендегілер
есептелінеді:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердің кәмелетке толмауы;
в) жүктілік;
г) айыпкердің жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға;
е) жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау;
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау;
з) қажетті қорғаудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса қажеттілік,
қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәукел, бұйрықты немесе өкімді орындау
жағдайларында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәжбүрленушінің заңға қайшы
немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы;
к) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерлеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған
мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайларда жаза қолдану
кезінде жеңілдетуші ретінде ескерілмеуі мүмкін.
3. Егер жеңілдетілетін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза
тағайындау кезінде қайталап ескеріле алмайды.
I. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармақтарында көзделген
жеңілдетуші мән-жайлар болып, ауырлататын мән-жайлар болмаған кезде
жазаның мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі
тиісті бапта көзделген жазаның неғұрлым қатаң ең жоғары мерзімінің
немесе мөлшерінің төрттен үшінен аспауға тиіс.
Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты мәжбүрлік
қажеттілікте, қылмысты істеген адамды ұстаудан, орынды тәуекелдің заңдылық
шарттарын бұзу жағдайында істеу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатады
деп тұңғыш рет көрсетілген. Қылмыс мәжбүрлі қажеттіліктің шарттарын
сақтамау арқылы істелсе, онда оны істеген адамның әрекеті жауаптылықты
жеңілдететін мән-жайға жатуы мүмкін. Мысалы, аса қажеттілік жағдайында
істелген іс-әрекеттің нәтижесінде келтірілген зиян тойтарылған зияннан көп
болса, сондай-ақ кінәлі адамның төнген қауіпті шығын жұмсау арқылы тойтару
мүмкіндігі бола тұрып, оны пайдаланбауы, т.б. әрекеттер.
Қылмыстық кодекстің 54-бабына сәйкес мыналар қылмыстық жауаптылық пен
жазаны ауырлататын мән-жайлар деп танылады:
а) қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
б) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
в) адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс
жасау;
г) қылмыс жасағанда айырықша белсенді роль атқару;
д) айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетін алдын
ала белгілі адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды
қылмыс жасауға тарту;
е) ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі бойынша,
басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ басқа
қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
ж) жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
содай-ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не
айыпкерге тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау;
з) белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын
өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;
к) қару, оқ дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуіш
құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және
женғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де
химиялық-фармокологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетіп
немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қаупті әдіс қолданып қылмыс жасау;
л) төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын
пайдаланып, сондай-ақ жатппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;
м) алкогольдық, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс
жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға
құқылы;
н) адамның өзі қабылдаған антың немесе кәсіби антың бұза отырып, қылмыс
жасауы;
о) қылмыскердің қызмет жағдайын немесе шарттқа байланысты өзіне
көрсеткен сенімді пайдаланып, қылмыс жасауы;
п) өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып, қылмыс
жасау.
2. Егер баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мән-жай осы Кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көрсетілген болса,
ол жауптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қайталап ескерілмеуі
керек.
3. Жаза тағайындау кезінде сот осы баптың бірінші бөлігінде
көрсетілмеген мән-жайларды ауырлатушы мән-жайлар деп тани алмайды.
Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың мазмұны төмендегідей:
1. Қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы. Бұл
қылмыстардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-бабында көрсетілген.
2. Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру. Зардап материалдық емес,
моралбдық және басқа түрде болуы мүмкін.
3. Адамдар тобының алдын ала сөз байласып, адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында
қылмыс жасау. Бұл қылмыстар түсінігі Кодекстің 27-30-баптарында
берілген.
4. Қылмыс жасағанда айырықша белсенді роль атқару. Адамның қылмысты
жеке өзі істегенде немесе топқа қатысып істегенде айырықша белсенді
роль атқаруы мүмкін. Қылмысты табан астында ешбір негізсіз істеуі
немесе қылмыс істеуге ұзақ уақыт дайындалуы, т.б. Егер қылмыс топ
арқылы істелсе, онда топқа қатысушылардың әрқайсысының айырықша ролі
жеке-жеке ескеруге жатады.
5. Айыпкер үшін психикасын бұзылуының ауыр түрімен зардап шегетіні
алдын ала белгілі адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған
адамдарды қылмыс жасауға тарту.
6. Ұлттық нәсілдік және діни өшпенділік немесе аразылық себебі бойынша,
басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушілік, сондай-ақ басқа
қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау.
Қазақстан Республикасы Коституциясының 14-бабында: тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдайяттар бойынша ешкімді
ешқандай кемсітуге болмайды, - делінген. Ал, 19-бабында: әркімнің
өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататының өзі
анықтауға және оны көрсету – көрсетпеуге хақылы, - делінген.
7. Жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
сондай-ақ жас балаға, қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не айыпкерге
тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау.
Жас балаға кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға я кінәлінің біле
тұра жүкті әйелге қарсы қылмыс істеуі. Қылмыстық құқық бойынша жас бала ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.