Балалар әдебиетінің дамуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жеке тұлғаның қалыптасуындағы балалар әдебиетінің орны

Мазмұны
І. Кіріспе
Балалар әдебиетінің дамуы
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Ұрпақ тәрбиесіндегі мақал-мәтел әсері
а) Ерлік білекте емес, жүректе
ә) Туған жердей жер болмас,туған елдей ел болмас
2.2.Баланың сөздік қорын оңайтудағы жаңылтпаш пен жұмбақтардың
алатын орны
а) жаңылтпаштар
ә) жұмбақтар
ІІІ. Аңыз, әңгімелер баланың арман, қиялына жол ашады.
Практикалық бөлім .
Ертегіге сабақ жоспар жазу
Сыныптан тыс жұмыс Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ-тәрбие сағаты
Қорытынды
Жеке тұлғаның қалыптасуы үздіксіз жанды процесс
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Көркем әдебиеттердегі баланың, яғни кейіпкердің
тілдік ерекшелігі мен сөз қолданысы, эстетикалық таным деңгейіне сай
символдық таңбалардың қалыптасуының өзіндік ерекшелігі де бар. Осы орайда,
жекелеген ақын-жазушылардың тілдік тұлғасын қарастырған зерттеу еңбектері
болғанымен белгілі бір кезеңге тән балалар тақырыбына жазылған
шығармалардағы кейіпкердің тілдік ерекшелігін, ой-танымы мен болмыс-
бітімін салыстыра отырып, оны антропоцентристік аспектіде, жас ерекшелік
психологиясына сай бала танымын этностың танымдық дүниесімен тығыз
байланыстыра зерттеу осы кезге дейін қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
лингвистикада арнайы қарастырылмағаны белгілі. Осыған байланысты таным –
мәдениет – тіл үштігінің принциптері негізінде, балалар шығармаларындағы
кейіпкерлердің танымдық ерекшелігін тілдік фактілер арқылы когнитивтік
құрылым тұрғысында ғылыми талдау қай кезде болса өзекті мәселе болып
табылады.
Қазіргі қазақ тіл білімі өзінің дамуында жаңа бағытты басынан өткеріп
отыр. Тілді психолингвистикалық, когнитивтік тұрғыдан қарастыру арқылы
тілші ғалымдар тілдік бірліктердің антропоцентристік сипатын ашуға
мүмкіндік алды. Бұл орайда ономаст ғалым Б.Тілеубердиев Когнитивтік
лингвистика жалқы есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, бұл
дегеніміз бұған дейінгі этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-құрылымдық,
лингвомәдениеттанымдық, әлеуметтік лингвистикалық парадигмаларды жоққа
шығармайды, қайта керісінше ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан
көрсету мен ұғынуға ұмтылыс жасайды. Осыған орай, біздің мақсатымыз
қазақ балалар әдебиетінің ономастикалық кеңістігіндегі жалқы есімдерді
тану, ондағы бала санасы арқылы дүниені тану мен қабылдаудың мәнін ашу
болып табылады.
Қазақ балалар әдебиеті - өз даму кезеңінде өзіндік тарихы бар сала.
Балаларға арналған әдебиет ұлт тарихында сонау ауыз әдебиетінен бастау
алып, қазіргі кезеңге дейін өзінің тілдік, стильдік жағынан, мазмұны мен
құрылымы жағынан үлкен белеске көтерілді.
Қазақ халқының отансүйгіштік, имандылық, адамгершілік тәрбие берудегі
тиімді құралдарының бірі - ертегілер. Себебі ертегілердің мазмұнында
халықтың тұрмыс тіршілігі салт-дәстүрі, әдет- ғұрпы , бүкіл болмысы,
адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-қүлқы т.б. бейнеленген. Оның үстіне
ертегілер тілі жеңіл бала түсінігіне ауыр келмейді. Сондықтан ертегілердің
балаларға отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т.б. тәрбиелер беруде ғана емес,
олардың тілін дамытуда да атқарар қызметі бар. Ертегілер бастауыш мектеп
оқушыларының ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға, өнерді
игеруге т.б. уағыздайды. Оның үстіне ертегілер жоғарыда аталғандармен
қатар баланың сөздік қорын да молайтады. Ал сөздік қоры мол, тілі дамыған
бала - үздік оқушы себебі жаңағы айтылғандар - жақсы үлгілердің алғышарты.
Ой өрісі дамып, сөздік қоры молайған баланың айтар ойы да, істер ісі де
өнегелі болмақ. Демек, бала тілін дамыту - қоғам дамыған сайын күнделікті
қажеттілікке айнала беретін ең өзекті мәселелердің бірі. Оның үстіне
еліміз егемендік алғалы бері мемлекеттік тілде сөйлеу соны оқыту
әдістемесін жетілдіру, соның ішінде, бала тілінің дамуы мен сөздік қорының
молаю мәселесі әдіскер ғалымдардың зерттеуінен түспей, назардан тыс қалмай
жүрген мәселелердің бірі.
Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне ауыз ерекшеліктері
мен өзгешеліктері бар. Ең алдымен, әдебиеттік жағынан алғанда, мақал
үлкен. толғау образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді.
Ол адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, қоғамдық оқиғада кездесетін әр
түрлі құбылыстарға, тарихи мәні оларға берілген даналық баға, тұжырымды
түйіи есебінде қолданылады. М. Горькийдің Мақал мен мәтел еңбекші
халықтың тарихын, әлеуметтік өмір тәжірибелерін үлгілі, қысқа түрде
айтып береді,— деуі осыдан.
Қандай мақалды алсақ та, оның шығуына үлкен уақиға, мәнді әңгіме себеп
болған. Мақал соларға берілген баға, жасалған қорытынды, яғни тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні есебінде жүреді. Халық аз сөзге көп мағына сыйдыра
отырып, өзінің өмірінде көргендерін, бастан кешірген кезеңдерін, алған
тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді. Бұл жағынан алғанда, көптеген
мақалдар ақыл-өсиет, нақыл сөз есебінде қызмет атқарады.
Мақалды тудырушы — еңбекші халық. Ол халық данышпандығының алтын қазыналы
мұрасы болып табылады. Бұдан, әрине, барлық мақалды халық шығарған деген
ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді, мақал да таптық ой-
санадан, таптық көзқарастан туған. Мақалдарды үстем тап та шығарып, оған
таптық идеясын қосқан, идеологиялық құрал еткен. Мәселен, Аузы қисық
болса да, байдың ұлы сөйлесін, Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас
болмас, Алтын басты әйелден, бақа басты бала артық деген сияқты үстем
тап адамдары шығарған мақалдар халықтың тілегіне, көзқарасына мүлде жат,
жанаспайды. Сондықтан оларды еңбекші халық қабылдамаған. Мақалдар халықтың
тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне, еңбегі мен тәжірибесіне байланысты
туғандықтан, оның тақырыбы да орасан көп. Бұл ретте мақалға қосылмаған
нәрсе жоқ деуге болады. Халықтың тұрмыс – тіршілігі, әдет-ғұрпы мен салты,
дүние танудағы көзқарасы, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен қайғысы,
айтатын ақыл - өсиеті, үйрету мен үкімі, қысқасы халық өмірінің барлық
жақтары — мақалдардың басты тақырыбы болып отырады.
Халық шығармасының жұмбақ түрін зерттеген ғалымдардың айтуына қарағанда,
жұмбақ ертедегі адамдардың, бүкіл колективтің еңбек - кәсіп ету, тұрмыс -
тіршілік құру тәжербиесінен туған. Алғашқы кезде адам баласына дүниедегі
заттардың, жаратылыс құбылыстарының барлығы, олардың сыры, неден
жасалатындығы мәлім болмаған, жұмбақ болған. Бірақ адам баласы сол
жұмбақты шешуге тырысқан, білу жолын қарастырған, айнала қоршаған
жаратылыс дүниесін, оның құбылыстарын, еңбек-кәсіп құралдарын, әр түрлі
хайуанаттар жайын бір-біріне салыстыру арқылы тануды көздеген. Ол үшін
өздеріңе таныс бір заттың екінші бір бейтаныс затқа салыстыра отырып
немесе сол заттардың бір-біріне ұқсас белгілеріне қарап, олардың қандай
зат екендігін, неден шыққандығын анықтаған. Жұмбақтардың алғашқы үлгілері
осылай шыққан.
Жаңылпаштар баланы сөз мағынасын бұрмаламай, абайлап, анық сөйлеуге
үйретеді. Айналадағы көріністермен, құбылыстармен таныстыратын кызықты
жанр.
Баланың тілін ширатуда ойын өлеңдерінің берері мол. Ауыз әдебиетіндегі
"Қуыр-қуыр, куырмаш", "Ұшты-ұшты"1, "Кім керек?" т.б. ойын өлендері
баланың танымын кеңейтіп, байқампаздылыққа, зеректікке тәрбиелеп, тілін
ширатады.
"Қуыр-қуыр, куырмаш" өлеңі балаға саусақтарынын атын (бас бармақ, сұқ
саусақ, ортан қол, аты жоқ қол шынашақ), теңеу аттарын (бас бармақ, балан
үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек) үйретеді.
Сол сияқты жан-жануарлар, аң-құстар табиғат кұбылыстары жайындағы "Бір
қазан сүт", "Қарға, қарға, қарғалар", "Сауысқан", "Бақа", "Түйе, түйе,
түйелер" және т.б. өлең-тақпақтар да баланың танымын кеңейтіп, тілдерін
ширатады. Мысалы: "Бір қазан сүт" өлеңі арқылы іс-әрекеті кезеңіндегі
қалпын, өзіне тән дыбыстауын біледі, ол дыбыстарды бейнелейтін сөздерлі
үйренеді. Осыған еліктеп басқа да құстардың, аңдардың дыбыстауына мән бере
бастайды.
Тақырыптың мақсаты-жеке тұлға қалыптастырудағы халық ауыз әдебиетінің
(тұрмыс-салт жырларының, ертегілердің, мақал-мәтелдердің, жаңылтпаштардың)
ролі мен орнын көрсету.
Тақырыптың міндеттері:
-Жеке тұлға қалыптастырудағы мақал-мәтелдердің ролін;
- Жеке тұлға қалыптастырудағы жаңылтпаштардың ролін;
- Жеке тұлға қалыптастырудағы жұмбақтардың ролін;
-Жеке тұлға қалыптастырудағы тұрмыс-салт жырларының ролін анықтау.

ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Ұрпақ тәрбиесіндегі мақал-мәтел әсері
а) Ерлік білекте емес, жүректе
Адамзат баласы табиғаттың сыр-сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі
болмыстың мәні мен мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сапа қуатымен,
ғылыми-диалектикалық әдіспен зерттеп білсе, енді бірде көркем сөз өнері,
соның ішінде өмір құбылыстарын образдық ой арқылы жеткізетін халықтың
коллективтік творчествосы - фольклор шығармаларынан танып біледі.
Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады десек, с.оның
сан-алуан нұсқалары қай дәуірде туған? Фольклор туындыларының, жаратушысы
кімдер? Оның жанрлық, көркемдік ерекшеліктері, ұлттық және тарихи сипаты
неде? Ауыз әдебиетінен бөлінетін ерекшелігі қайсы дейтін көптеген сауалдар
туады. Мұның бәріне жауап беру үшін фольклор шығармаларының ерекшеліктерін
зерттеп, анықтау қажет.
Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам дамуының қай
сатысында туды дейтін мәсәле төңірегінде сан-салалы. пікірлер, ғылыми
тұжырымдар болды. Солардың бірі алғашқы қауымдық құрылыс кезінде фольклор
сөз өнері ретінде қалыптаса қойған жоқ еді дейтін пікірге сайып келсе,
белгілі совет ғалымы В.Е.Гусев мұндай сыңаржақ тұжырымдарға тойтарыс
бергенді. Қоғам дамуының сәби кезеңінде қалыптаса бастаған фольклор
шығармалары мен халық поәзиясының табиғаты өзара жақьш. Осыған біз халық
ауыз әдебиеті деген атауды да қосып жүрміз. Халық әдебиеті жазба және
ауыз әдебиеті болып бөлінеді. Бірақ екеуі де образдық ойдың көрінісі,
соның тікелей жемісі болып табылады. Бұлардың жасалу жолдары да бірдей
емес. Алғашқысы қоғам дамуының белгілі бір сатысында, жазба мәдениеті
шыққан кезеңде туады да, оның өмір көріністерін белгілі бір көзқарас,
дәстүрлі әдеби әдіс, стиль және жанр ерекшелігінде суреттеп көрсететін
жеке айтушылары болады. Ауыз әдебиеті болса, көркем ойлау мен көркем
сөздің озық үлгісі ретінде қалыптасқан. Оның айтушылары халық арасынан
шығып отырған. Келе-келе ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет сабақтасып, қатар
дамып, көркем әдебиеттің арнайы екі саласын жасаған. Кейде олардың
сюжеттері де ортақ болған. Бірінде ол далалық сипатқа (көп варианттылық,
ауызекі айтылуы) ие болса, енді бірде қалалық (жазба) мәдениетке жақын
көрінеді. Бұл екі арнаның басты айырматышылығы да осында. Сол себепті
жазба әдебиетті былай қойғанда, ауыз әдебиетінің өзін фольклор
шығармаларының қатарына қою кейде даулы көрінеді.
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктері болады. Ең алдымен, фольклор
- синкреттік өнер. Оның бойында халықтың тұрмыс-салты, театр, сөз, би және
ән-күй өнері бір-бірінен дараланбай, тұтас күйінде көрінеді. Фольклор
шығармаларына тән осы белгіні белгілі орыс фольклорисі А.Н.Веселовский де
айтқан еді. Жоғарыда аталған терминдерді саралай келгенде, фольклордың бұл
сипатынша халық ауыз әдебиеті деген атаудан гөрі халық поәзиясы деген
ғылыми термин көп жақын. XIX ғасырдағы фольклористика ғылымында осы атау
қолданылып та келеді. Алайда бұл да фольклор шығармаларының сипатын толық
аша бермейді, Халық ауыз әдебиеті деген атауға келер болсақ, ол
фольклордан жіктеліп шыққан, бірақ әлі де болса дәстүрлі байланысын
үзбеген жеке бір арна болып қалмақ.
Өмір тәжірибесімен бірге ой, оның материалдық қабығы - тіл жетіле келіп,
сөзден өлең, өлеңнен ән және би бөлініп шығады. Осыған орай халық
поәзиясын орындаушылардың да қызметі өзгеріп отырған. Оларды біз фольклор
шығармаларының қарапайым аноним айтушылары, ертекші, ақын, жырау, айтыс
поәзиясының дарынды иелері - импровизаторлар дейміз.
Қоғам дамуының сәби кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар
отбасы, ошақ қасындағы қарт-қариялар болған. Оларды біз халық поәзиясының
қарапайым жасаушылары дейміз. Сонда фольклор шығармаларының жасаушылары
да, айтушылары да халықтың өзі болып шығады. Өнері өрге жүзген дарын
иелерінің аузынан шыққан үлгілі де ғибратты сөздер мен жырларды басқа
айтушылар іліп әкетіп, өңдеп, дамытып, нақышына келтіре орындайтын болған.
Жырау мен жыршылар көлемді әпостық жырларды айтуды үрдіс етсе, жұмбақ,
жаңылтпаш, мақал-мәтел, тұрмыс-салт айтыс сияқты үсақ формалы өлеңдерді
кішігірім айтушылар тудырып, көпшілікке ортақ рухани мүраға айналдырып
отырған. Осы ретпен туып, атадан балаға жетіп, ел аузында сақталып келген
көркем сөз өнерін, оның айтылу және орындалу ерекшеліктерін фольклор
дейміз.
Ғылымда халық поәзиясын фольклор, ал оны зерттейтін ғылым саласын
фольклористика деп атайды. Неміс ғалымы Н.Ф.Кнафльдің анықтауынша бұл
атау халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Осы пікірді (Folk - халық,
Іоге - білім, даналық) ағылшын ғалымы У.Дж. Томс та дамыта түсіп,
фольклорды ел арасында туған өлең-жыр, ертегі, аңыз, түрлі наным-
сенімдерді жинақтайтын термин ретінде ұсынған.
Халық поәзиясы төңірегінде айтылған Н.Г. Чернышевский, В. Г.Белинский,
Н.А.Добролюбов пікірлері де қызықты. Мысалы Н.Г.Чернышевский қоғам дамып,
ілгері басқан сайын халық поәзиясы жойылады, өйткені ол жазба әдебиетке
жол беріп, жаңа дәуір адамдарын қанағаттандыра алмайды десе, В. Г.
Белинский оған қарама-қарсы фольклорда даңқты есімдер болмайды, ондағы
көркем сөз авторы - әркез халық деген тұжырым жасайды.
Фольклор оның мәні туралы Н.П. Андреев, Е. В. Аничков, Ф.И. Буслаев, Л.Н.
Веселовский, В.Ф. Миллер, Е.Г. Кагаров, Ю.М. Соколов, В.Е. Гусев, В.Я.
Пропп, В.П. Аникин, Ю.Г. Круглов, П. Г. Богатырев сияқты көптеген орыс
және совет фольклористері де ғылыми пікір айтып, ой қозғаған. Мысалы,
белгілі ғалым Н.П. Андреев фольклор материалдарының тарихшы, әтнограф,
тілші-лингвист және әдебиет тарихын зерттеушілер үшін аса маңыздылығын
айта отырып, оны халық тұрмысымен тығыз байланыстырады. Б.Н. Путилов та
фольклорды халықтың (коллективтік) тұрмыстық әлеуметтік және өндірістік
қатынастарымен сабақтастыра сөз етеді. Рас, Б.Н. Путилов фольклорды
әдебиетпен де жақындастырады. Алайда оны бір ғана көркем сөз ретінде емес,
түрлі сипаттарды бойына жинаған синкреттік өнер ретінде бағалайды. Е. В.
Аничков фольклорды діни нанымдармен байланыстырса, В.Ф. Миллер
этнографиямен жақындығын сөз еткен.
Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне ауыз ерекшеліктері
мен өзгешеліктері бар. Ең алдымен, әдебиеттік жағынан алғанда, мақал
үлкен. толғау образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді.
Ол адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, қоғамдық оқиғада кездесетін әр
түрлі құбылыстарға, тарихи мәні оларға берілген даналық баға, тұжырымды
түйіи есебінде қолданылады. М. Горькийдің Мақал мен мәтел еңбекші
халықтың тарихын, әлеуметтік өмір тәжірибелерін үлгілі, қысқа түрде
айтып береді,— деуі осыдан.
Қандай мақалды алсақ та, оның шығуына үлкен уақиға, мәнді әңгіме себеп
болған. Мақал соларға берілген баға, жасалған қорытынды, яғни тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні есебінде жүреді. Халық аз сөзге көп мағына сыйдыра
отырып, өзінің өмірінде көргендерін, бастан кешірген кезеңдерін, алған
тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді. Бұл жағынан алғанда, көптеген
мақалдар ақыл-өсиет, нақыл сөз есебінде қызмет атқарады.
Мақалды тудырушы — еңбекші халық. Ол халық данышпандығының алтын қазыналы
мұрасы болып табылады. Бұдан, әрине, барлық мақалды халық шығарған деген
ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді, мақал да таптық ой-
санадан, таптық көзқарастан туған. Мақалдарды үстем тап та шығарып, оған
таптық идеясын қосқан, идеологиялық құрал еткен. Мәселен, Аузы қисық
болса да, байдың ұлы сөйлесін, Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас
болмас, Алтын басты әйелден, бақа басты бала артық деген сияқты үстем
тап адамдары шығарған мақалдар халықтың тілегіне, көзқарасына мүлде жат,
жанаспайды. Сондықтан оларды еңбекші халық қабылдамаған. Мақалдар халықтың
тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне, еңбегі мен тәжірибесіне байланысты
туғандықтан, оның тақырыбы да орасан көп. Бұл ретте мақалға қосылмаған
нәрсе жоқ деуге болады. Халықтың тұрмыс – тіршілігі, әдет-ғұрпы мен салты,
дүние танудағы көзқарасы, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен қайғысы,
айтатын ақыл - өсиеті, үйрету мен үкімі, қысқасы халық өмірінің барлық
жақтары — мақалдардың басты тақырыбы болып отырады.
Халық мақалдарының тақырыбы өте көп.Солардың ішінде ең күрделі бір саласы
адам баласының арналған. Бұл тектес мақалдардан халықтың еңбек жайындағы
көзқарасы байқалады. Еңбек адамды мақсат-мұратқа жеткізуші, абырой
әперетін іс екендігін халық мақалдары арқылы дәлелдеп көрсетеді. - Еңбегі
бардың — өнбегі бар, Еңбек түбі мереке деп, халық адал еңбекті
ардақтайды. Дүние — байлық, шат өмір еңбек арқылы болатындығын, адамды тек
еңбек қана қатарға қосатындығын суреттейді. Еңбек етпеген адамды, жатып
ішер жалқауларды халық өзінің мақалы арқылы сынға алады, теңейді. Бұған
Еңбегі аздың — өнбегі аз, Еріншектің ертеңі таусылмас деген мақалдарды
келтіруге болады.
Мақал-мәтел, нақыл сөздер — халықтың ұзақ уақыт бойы адамдардың іс-
әрекетіне, мінез-құлқына жасаған бақылауларынан туған дана сөздері.
Бұларды педагогтар балаларды жан-жақты дамыту құралы ретінде пайдалануына
болады. Мысалы, бақшадағы балалардың ойын, еңбек про-цесінде бір-бірімен
келісе алмай, педагогке шағым жасайтын кездері болады. Мұндайда педагог
баланың шағымын мұқият тыңдап алып, Шағым жасау — шалдуарлық деген
мақалды естеріне түсіреді әрі бала өзінің теріс іс істеп тұрғанын
сезінетіндей үн ырғағын, дауыс екпінін өзгерте айтады. Балалардың іс-
әрекетіне тұжырым жасау, ескерту ретінде Тентектіктің дәлелі көп деген
сияқты мақал-мәтелдерді айтуға болады.
Осы мақсатты көздей отырып, төменде біраз мақал-мәтел, нақыл сөз
үлгілерін педагогтардың мектепалды даярлық топтары мен сыныптарында
пайдалануына ұсынып отырмыз.
Қазақтың мақал-мәтелдерінің көбісі елдікті, ынтымақты, бірлікті,
адамгершілікті, инабаттылықты қамтиды. Мысалы:
Туған жерге туыңды тік,
Ит туған жеріне,
Ер туған жеріне.
Өз үйім — өлең төсегім
Өзге елде сұлтан болғанша,
Өз еліңде ұлтан бол.
Отан — оттан да ыстық.
Батырлық, ерлік туралы мақал-мәтелдер:
Өжет адам өлімді жеңеді.
Ер бір өледі,
Қорқақ мың өледі.
Қару күшті емес,
Қару ұстаған күшті.
Белдескеннің белін сындыр,
Тірескеннің тізесін бүктір.
Қара бет болып қашқаннан,
Қайрат көрсетіп өлген артық.
Өнер, білім туралы мақал-мәтелдер:
Өнерлі өрге жүзеді.
Өнерді үйрен де, жирен.
Ата көрген оқ жонар,
Ана көрген тон пішер.
Өнерліге өлім жоқ
Білекті бірді жығар,
Білімді мыңды жығар.

ә) Туған жердей жер болмас,туған елдей ел болмас
Мақал-мәтелдер талай замандар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып келген халықтық мұра, асқан шеберлікпен жасалған сөз өнері. Мақал-
мәтелдерден халықтық ақыл-ой, даналығымен тапқырлығын көреміз.Олар келесі
ой, кең мазмұнды бірақ ауыз сөзбен айтып, қорытынды жасаудың тамаша
үлгісі, халық тапқырлығымен айтқанда, "тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні". Мақалдарда ой тұжырымдалып, даналық қорытынды, түйінді пікір
түрінде айтылады. Мысалы: Кең болсаң, кем болмайсың. Әзіл айтсаң да , әділ
айт. Бидайдың кеудесін көтергені -дақыл жоқтығы, жігіттің кеудесін
көтергені - ақыл жоқтығы. Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің мәнін
келтірер. Мақал-мәтелдердің басты тақырыптары Отан, Туған жер, Еңбек,
Бірлік, Оқу-білімге байланысты.
Хрестоматия бойынша оқушылар әр тақырыпқа жазылған; мақал-мәтелдерді
оқиды. Мәтелдердің ой-пікірі мақалдардағыдай тікелей кесіп айту
түрінде емес, жанамалап нұсқай салу түрінде айтылады. Мысалы: Айдағаны
екі-ақ ешкі, ысқырғаны жер жарады. Фольклорист М.Әуезов қазақ мақалдары
мен мәтелдерінің көпшілігі өлең түрінде келетіндігін, ондағы ассонанс,
аллитерациялардың мол болатындығын атап көрсеткен. Мысалы: Туған елдің
қадірін Шетте жүрсең білерсің. Тепкі көріп тентіреп, Текке жүрсең
білерсің.
Мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаштарды оқыту арқылы тіл ұстарту
жұмыстары туралы айтылыпта жазылыпта жүр. мақал-мәтелдердегі терең
мағыңалы ой-пікірлер мәтіндердің мазмұнымен байланысып, тақырып тынысын
күшейте түседі. Мысалы, „Елдің ері" әңгімесін оқығаннан кейін, „Ерлік
білекте емес, жүректе", „Батыр туеа, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер ырысы",
„Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады" мақалдары талданып, мән-
мағынасы түсіндіріледі. Мұнда ерлік деген күшпен, төбелеспен емес,
ақылмен, жүрекпен келетін қасиет екені, елді ерлер, батыл, батыр адамдар
қорғайтынын; ондай ерлері бар елдің халықтың бақытты екені ұғындырылады...
Бұлар оқушыларды жаман қасиеттерден сақтандырып, жақсы қасиеттерге үйір
болуға шақырады. Жақсы адамдардың өнегелі өмірдегі әстетикалық қасиетін
ашып, оны оқушылар бойына сіңіруге ықпал жасайды. Әрбір мақал-мәтелдің
мағынасын талдағанда, оқушыға мәтін мазмұны түсінікті және естерінде жақсы
сақталатын болады. Сонымен қазір мақал- мәтелдерде тіршілік құбылыстары
адамдардың іс-әрекеті мен арасындағы қарым-қатынас туралы пікір бейнелі
түрде беріледі.

2.2.Баланың сөздік қорын оңайтудағы жаңылтпаш пен жұмбақтардың
алатын орны
а) жаңылтпаштар
Жаңылтпаштар баланы мүдірмей, шапшаң сөйлеуге үйретеді, тіл мүкістігін
түсіндіреді, сөйлеу мәнеріне жаттықтырады.
Үш кіші ішік піштім.
Бес кіші ішік піштім,
Неше кіші ішік піштім? - дейтін баланы ойланғанын жұмбақ сипатындағы
жаңылтпаштарда кездеседі.
Мазмұндық жағынан қарағанда тәрбиелеу мақсатынла айтылатын жаңылтпаштарда
бар.
Мысалы:
Атам томағаламаған бүркітті
Мен томағаламағанда,
Кім томағалайды ?
Шомеленбеген шөпті
Мен шөмелемей.
Кім шөмелейді?, — деген жаңылпаштар іс-әрекеттік жөн-жосығын
білуге
(бүркітті томағалау, шөпті шөмелеу) үйретеді. Сөзді қорын байытады.
Жаңылпаштар баланы сөз мағынасын бұрмаламай, абайлап, анық сөйлеуге
үйретеді. Айналадағы көріністермен, құбылыстармен таныстыратын кызықты
жанр.
Баланың тілін ширатуда ойын өлеңдерінің берері мол. Ауыз әдебиетіндегі
"Қуыр-қуыр, куырмаш", "Ұшты-ұшты"1, "Кім керек?" т.б. ойын өлендері
баланың танымын кеңейтіп, байқампаздылыққа, зеректікке тәрбиелеп, тілін
ширатады.
"Қуыр-қуыр, куырмаш" өлеңі балаға саусақтарынын атын (бас бармақ, сұқ
саусақ, ортан қол, аты жоқ қол шынашақ), теңеу аттарын (бас бармақ, балан
үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек) үйретеді.
Сол сияқты жан-жануарлар, аң-құстар табиғат кұбылыстары жайындағы "Бір
қазан сүт", "Қарға, қарға, қарғалар", "Сауысқан", "Бақа", "Түйе, түйе,
түйелер" және т.б. өлең-тақпақтар да баланың танымын кеңейтіп, тілдерін
ширатады. Мысалы: "Бір қазан сүт" өлеңі арқылы іс-әрекеті кезеңіндегі
қалпын, өзіне тән дыбыстауын біледі, ол дыбыстарды бейнелейтін сөздерлі
үйренеді. Осыған еліктеп басқа да құстардың, аңдардың дыбыстауына мән бере
бастайды.
Оқушылардың тілін ширатуда, сөздік қорын молайтуда, бейнелі, көркем
сөйлеуге үйретуде, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеуде халық ауыз әдебиеті
үлгілерін оқьпудың маңызы зор.
Халық ауыз әдебиетіндегі ұсақ жанрлар деп аталатын жұмбақ, жаңылтпаш,
мақал-мәтел, өтірік өлеңдердің балалар фольклорынан алатын орны ерекше.
Халықтық шығарамалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс та айқын
сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр - жаңылтпаш. Жаңылтпаш - мектеп
жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп оқушыларына лайық шығарма.
Бөбектің тілі шығып балдырған жасына жеткен кезде сөздік қоры молая
бастаған кезде қинала айтады. Мүдіремей сөйлеу үшін қиналып айтатын
дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай
жаттықса сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады.
Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау,
сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды тіл дамыту құралы десек, мұғалімнің міндеті-оларды
балалалрдың жас ерекшеліктеріне, сауат ашу сабақтарының мазмұнына сәйкес
лайықты, орынды қолдана білу. :
Бұл міндетті жүзеге асыруда мұғалімнің өзі қазақ халқында, өзге
халықтарда көркем сөзді қандай жаңылтпаштар бар екенін жақсы білуі, әрбір
ақынның жыр қоржынынан қарапайым да ойлы сипатымен бала жанын
баурап алатын, тіл дамытудың қисынды қиюластырылған көркем де қуатты
құралы — жаңылтпаштың әр түрін сараптап, талдай алатындай болуы шарт.
Белгілі балалар ақыныны Ә. Табылдиев: Жаңылтпаштар көбіне әрі тіл
ширату, әрі дүниетану, әрі білім беру, тәрбиелеу мақсатында
жазылады дейді.
Ал сабақ процесінде, оның ішінде сауат ашу сабақтарында жаңылпаштарды
қолданудың маңызы төмендегі міндеттерді шешуге әкеледі:
- әр дыбысты өту барысында оның акустика - артикуляциялық
ерекшеліктерін ескере отырып дыбыстану;
- мұғалімнің түсіндірмесімен немесе сөздік жұмысын жүргізу
нәтижесінде мағынасы айқындалған жаңа сөз,
жаңа ұғымдармен баланың сөздік қорын молайту;
- кейіпкерлердің жағымды және жағымсыз
қылықтарын баяндайтын қысқа да нұсқа, нақты бейнелі ұтымды
ұйқасқан сөздер мен сөз тікестерінен құралған мәтін
мазмұнның тәрбиелік мәні;
- "Туғанда дүние есігін өлеңмен ашатын" қазақ баласына өлең,
ұйқас, ырғақ, бунақ, буын жөнінде алғашқы түсініктер беру;
- қарасөз бен өлең сөздің оқылуында сөйлеу сазы-интоноциялық
ерекшелікті ұғындыру;
- шапшандыққа, аңғарымпаздыққа, жинақылыққа баулу;
- есте сақтау қабілетін дамыту;
- өтілген сабаққа сәйкес дыбыстың қайталанып келуі
жазу жұмысында әріптердің жазба түрін есте тез қалдыруға
тиімді.
"Жаңылтпаш" деген ұғым "Әліппеден кейінгі кезенде" ендіріліп,
арнайы сабақ болып өтілгенімен, балалар "Әліппе" кезеңінің өзінде, жазу
сабақтарында "дән-дәулет", "сән-сәулет", "шеше, неше, кесе сынды
кеше" сынды жаңылтпаштармен таныса бастайды.
Жеке дыбыстарды таныстыру сабақтарында сол дыбыстарға сәйкес жазылған
жаңылтпаштарды мұғалім балаларға жаттатып, сабақты бекітерде, бой сергіту
сәтінде қолдана білсе нұр үстіне нұр.
Мысалы, " Аа" дыбысы мен әрпін таныстыру сабағында оқулықтағы суретке
сәйкес жаңылтпаштарды жаттатуға болады.
Т т дыбыс мен әрпін өткенде оқулықта таудың суреті беріледі: Бұл жерде
Тау дәу Тау бар, тау бар
Дәу тау. Тауда бау бар.
Бұлт-ау
Т дыбысын дұрыс дыбыстату үшін:
"Тас тостаған, тас тостаган ішіне
Тас тастаған " деген жаңылтпашты үйретіп жіберуге де болады. Осы секілді
"п" дыбысын өткенде
Піскен пісте
Піс те, жерге түспе деп келетін жаңылтпаштар мәтіні бала жүрегіне жақын,
тіліне жеңіл.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерге
сәйкес шығарған. Бала тілінде көбінесе "р" дыбысы мен "и" дыбысын,
"ш"дыбысын "с" дыбысымен шатастыру байқалады. Әсіресе, тілалды
дірілмен айтылатын "р" дыбысымен айту алғаш қиын сияқты болып
көрінеді. Сондықтан жаңылтпаштар да сол "р" дыбысын айтуға құрылады:
- Тары деші,
- Жем.
- Дәрі деші
- Ем.
- Неге олай дейсің, ей ?
- "Р" деу оңай дейсің бе?
"Рр" дыбысы мен әрпі сабағын өткен тұста "Әліппе" оқулығында (Алматы,
"Атамұра", 1999) бал арасын өсіретін омарташының суреті берілген. Демек,
Бауда ара бар
Ара барда бал бар
Жейсіңдер, балалар
Қайда кетер, бар, бар деген жаңылтпашты балалар тез жаттай алады.
"Линза алған жоқ Лизаны Лиза алды линзаны
Лиза - әйбат бала
Линза - әйнек қана " деген жаңылтпашты "Л"дыбысын таныстыру сабағында
қолдану үшін "линза" деген сөзге түсіндірме керек болады. Сол сияқты
"у"дыбысын өткенде:
Уақыт уақытты күтеді деген жаңылтпашты бала санасына сіңіру үшін мәтінмен
жұмыс жүргізуді талап етеді.
Бала тіліндегі "Ш" дыбысы мен "с" дыбысын шатыстырып айтуды түзеу үшін:
Бос шатыр Шапшаң шапсаң
Бос жатыр Бұрқырайды ақ шаң.
Шүу асау
Шүу асау да құрық тисе, жуас-ау деген сияқты жаңылтпаштарды жолын тауып
жаттату артық емес. "О-Ө"дыбыстарын өткенде
Жол бар, жолда ор бар
Орға барма, өрге бар.
Ақ доп, соқ доп деген жаңылтпаштарды үйренуде бала ор-өр, доп-
дөп сөздеріндегі ортадағы бір дыбыстың өзгеруі сөздің бүкіл мағынасының
өзгеруіне әкеліп тұрғанын байқауы тиіс.
"М"дыбысын өткенде "Тамақ" деген мәтін оқылады.
Мәтінді жетілдіре түсіп, "ашқарақ", "мешкей" деген ұғымдар беріп, мына
жаңылтпашты жаттатуға болады
Ашқарақ
Тасқара!
Түнерме
Аш қабақ
"Қыс" мезгілі суреттелген "Қар" деген мәтінді оқу барысында
төмендегі жаңылтпаштарды ұсынуға болады:
Қар аппақ Бұлт қар-сұр қар
Дала аппақ Сұр қар ~кір қар
Бәрі аппақ Үстінде аунама
Қарап бақ. Үстіңді былғар.
Әппақ десе әппақ қар
Ақ қолғап та аппақ тал
Әппақ үйлер, әппақ тал
Кілең,кілең әппақтар.
"Жж"дыбысы мен әрпін таныстыру сабағындағы
"Жарыс" деген мәтінді оқымас бұрын "жылқы ", "жорға "деген сөздерге
түсінік беріледі. Соның ізін ала:
Жылқының көп ала-құласы Жалының көп сала құлашы
Қызық екен қара-құрасы деген жаңылтпашты жаттаса баланың танымы кеңейер
еді. Ал "жақсы ", "жаман "деген сөздерді мазмұндайтын суреттерге сәйкес:
Кеспе, оссін тал Өссе өсімтал Өссе өссін тал
Бұл жаңылтпаш баланы табиғатты қорғауға тәрбиелейді. "Табиғат"
тақырыбымен үндес Ұ дыбысын өткенде "Құстар" деген мәтін беріледі:
Ұлытауда ұларлар бар
Ұларларды ұстар ұландар бар немесе құстардың басқа да
түрлерімен
таныстыру мақсатында:
Бөдене бедеде
Көбелек көдеде секілді жаңылтпаштардың берері мол.
Бала "ұлар ", "бөдене", "көде ", "беде" сөздерінің мағынасымен жете
таныса алады. Ал "Ұшқыш болу — арман" мәтінін өткенде:
Үш ұшқыш алды
үш кір қысқыш
үш тіс ысқыш.
Кір қысқыш қымбат па
Тіс ысқыш қымбат па деген жаңылтпашты қолдану баланы ойлантады.
Балалардың бәрінің бірдей тілі келе бермейтін "ң" дыбысын
таныстыру сабағында:
Ләңгі-сәңгі қалды
Әбді шаңғы алды деген, ал "К'"дыбысын өтерде балалардың сөздік қорына
"кебеже" деген сөздің енуіне байланысты:
- Абажа, кебеже, -
деді әжесі, -
Екеуі екі дәреже:
Абажа кебежеден үлкендеу
Кебеже абажадан кішілеу деген жаңылтпаш мәтінімен жұмыс жасалса тиімді
болар еді.
"И"дыбысын таныстыру сабағында берілген "Итмұрын" деген мәтінде дәрілік
шөптер туралы айтылады. Мұғалім осы жерде "долана" туралы
да
әңгімелеп:
Жұлып ем дөң басында долананы
Долананың домалағы
Дөңнен төмен домалады деген жаңытпашты қолдануға болады.
Ал "3"дыбысын өткенде
Қаз — маңғаз, маңғаз қаз
Әр қаз - маңғаз деген жаңылтпашты, "Ө"дыбысын өткенде "Өркеш"
мәтінін оқу барысында ботаның қасиеттерін ашу үшін:
Шуақтаған ботамды
Суға апарып шудаладым.
Шудалаған шудасын
Суға салдым.
Суға малдым,
Судан алдым деп келетін жаңылтпаштардың маңызы ерекше.
Оқыта отырып тәрбиелеу мақсатымен берілген Ә.Табылдиевтің "Кім кінәлі"
өлеңін ету барысында әр түрлі бала мінезін бейнелейтін
Омар, Жұман
ұмар-жұмар алысады.
Үйме-жүйме
Ілгек-түйме тағы ұшады немесе
Ұшпа-лақпа
Үшқалаққа
Жете алар ма
Үшқан ат та секілді жаңылтпаштар жаттау сабақ мазмұнын аша түсері хақ.
Г дыбысын өткенде Н.Баймұхамедовтың "Ақ көгершін" өлеңі беріледі. Бұл
жерде де:
Қос көк лашын
Үш көгаршын
Ұшса үшсын көгаршын
көк лашын,
ал "Құлагер" мәтінін өткенде:
Жақсы атты әп-сәтте
Асқаттар ақсатты.
Ақсақты, тоқсақты
Жаза алмай бас қатты.
Ақсатса, жақсы атты
Кім болар жақсы атты ? секілді мазмұндас жаңылтааштар жаттатуға болады.
"Ұя" мәтінін, "Сұр қоян" мәтінін игеру сабақтары
Қушық тұмсық шымшық
Жем ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.