Кәсіпорын қаржылық тұрақтылықтың қайнар көздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .5
1.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Кәсіпорын қаржылық тұрақтылықтың қайнар көздері ... ... ... ... ... ... 11
2 РИЗА” ЖШС-нің қаржы тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...1
8
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің ара қатынасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 “РИЗА” ЖШС-нің төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 “РИЗА” ЖШС-нің іскерлік белсенділікті талдау ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін жетілдірудің
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін және активтердің өтімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .36
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 8
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін
арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің
жетістіктерін ендіруіне негізделген, шаруаландырудың тиімді формалары мен
өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін талап етеді.
Бұл міндетті іс-жүзіне жеткізу үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
және оның қаражаттық жағдайының талдауына маңызды роль береді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық
қытынастарға өту жағайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы
заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі
жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің
тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне
байқауы керек.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің
тәжірибесі мен әдістемесінде өте маңызды өзгерістер байқалынады, бұның басы
мәселесі біздің мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі болды.
1997 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп стандарттарын,
шотардың Бас жоспарын және қаржылық есеп берудің формаларын келтіріп бәрін
іске енгізуі, нарық экономикасының талаптарына сәйкес, қаржылық талдаудың
жаңа әдістемесін құруды талап етеді.
Тәжірибе жүзінде дәстүрлі бухгалтерия қаржы ақпаратының тұтынушыларына
толық мәлімет бере алмайды. Сондықтан бұл мәлімет қалыптастырылған немесе
толысып-жетілдірілген болу керек, яғни осы мәліметтер арқылы белгілі бір
шешім шешу үшін. Қазіргі заман экономикасында бухгалтер қаржы нәтижесінің
құрылымдық әдістемесін білу керек, басқару органдарына есептік саясатты
таңдап бере алу керек, яғни оның қызмет сферасы шоттаудан қаржы
менеджментіне ейін өрлеу керек.
Экономикада қаржылық талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік
жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің
қаражаттық тұрақтылығын, төеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және
тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір
біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық
экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әрітестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, өндірістік және
қаржылық мәселелерін шешу үшін, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау керек.
Терең және нақты талдаудың арқасында кәсіпорынның қызметін бағалап, басқару
органдарына нақты ұсыныстарды қаржы тұрақтылығын және іскерлік
белсенділігін жоғарлату үшін деуге болады.
“РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінің қаржы тұрақтылықты
талдауға кірісеміз. Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын
тауарларды өндіру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты
мәлімет алу, өрлеу динамикасын көру үшін, 2007-2009 жылдардың
көрсеткіштерін қаржылық есеп беруде қолдананамыз. Кәсіпорынның қаржы
жағдайына әсер ететін және де кәсіпорынның есептік саясатында қандай
өндірістер бар екенін қарастырып, берілген мәліметтерді қарастырамыз.
1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің
теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің
мәні мен мазмұны
Инфляция жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылықты талдау өте
маңызды болы табылады. Бұл кәсіпорын меншігі болып өздерінің өндірістік-
кәсіпкерлік қызметтерінің, нәтижесіне жауапты болуымен байланысты.
Профессор Шеремет А.Д. былай жазады: “Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты
талдау активтердің және олардың құралу көздерінің (пассивтердің) қолдануы
мен орналасу көрінісінде мінезделеді”. Профессор Русак Н.А. бұл тісінікті
былай анықтайды: “Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, қаржы ресурстарын тиімді
қолданылып, орналасуында көрінеді”... Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты
талдау қаржы ресурстарымен қамтамасыздандырылуы мен оларды коммерциялық
және кәсіпорынның басқа қызметтеріне байланысты тиімді қолдануынан қаржы
тұрақтылығы анықталады. Кәсіпорынның уақыты мен төлемдерді жасай алуы,
оның қаржы жағдайының жақсы екендігін көрсетеді. В.И.Радинова мен
Н.А.Федатованың айтуынша: “Кәсіпорының қаржылық тұрақтылықты талдау-қаржы
ресурстарының бар болуы, орналастыруы мен қолдануында көрінеді”.
М.Н.Крейнина, А.И.Ковалев және В.П.Привалов бұны былай анықтайды:
“Қаржылық тұрақтылықты талдау - бұл қаржы ресурстарының бар болуы,
орналастырылуы мен қолдануы деген көрсеткіштердің жиынтығы”.
Профессор Балабанов И.Т. кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты талдау
туралы былай жазады: “Шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылықты
талдау, капитал мен қаржы ресурстарының қолданылуы, мемлекеттен басқа
шаруашылық субъектілердің алдында міндеттемеерін орындау”. С.А.Стуков өз
ойын былай көрсетеді: “Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты талдау - бір топ
көрсеткіштер арқылы айқындалып, өмір сүру қабілеттілігімен денсаулығын
комплекстік бағалау”. Осы анықтамалардың әрі “қаржы жағдайы” деген түсінік
мағынасын толықтай ашпайды, біақ әрқайсысының рационолдық мәддері бар,
бұлардың бәрін қолданғанда дәлірек анықтама беруге болады. Жоғарыда
айтылғанардың бәрін қорытындылағанда кәсіпорын қаржылық жағдайының өмір
сүруі қабілілетсіздер мен күшсіздерді алмайтын, нарықтық жағдайда кәсіпорын
тұрақтылығын және перспективалығын куәландыру керек. осылардың бәріне
сүцене отырып мынадай анықтама беруге болады: “қаржылық жағдай өзінің
көрінісінде кәсіпорынның белгілі бір мерзімінде қаржылық тұрақтылығын және
оның шаруашылық қызметінің үздіксіз орындауы мен өзінің қарыз
міндеттемелерін жою үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыздандыруымен
анықталады. Ал кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының анықтамасы көп
әдебиеттерде әр түрлі көрсетіледі. Кейбір авторлардың айтуынша қаржы
тұрақтылығының мағынасында меншікті қаражаттарды моневерлендіру қабілеті,
үзіліссіз қызмет процесінің қаржылық қамтуы болып көрінеді. Қаржы
тұрақтылығы - “меншіктік және қарыз қаражаттарының қатынасы деп
қарастырылады”. Басқалардың айтуынша: “қаржылық тұрақтылық деп - өзі
меншікті қаражаттармен айналым активтерін жабатын девиторлық және
кредиторлық қарыздарды болдырмайтын және өз міндетерін келіскен уақытта
төлейтін, шаруашылық субъектісін айтады. А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллиннің
ойынша: “Қаржылық тұрақтылық” - бұл кәсіпорынның шоттарында анықталған күйі
және осы есептеулер төлем қабілетін қамтамасыздандырады. Дәл осы түсінікті
В.Н.Радионова мен М.А.Федотова былай анықтайды: “Кәсіпорынның табыстарының
шығыстарынан асып кету айнасын - қаржылық тұрақтылық деп көрсетеді”...
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының компоненті деп
аталады. Бұлардан басқа осы екі автор осы түсінікке тағы да бір анықтама
береді: “Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы – ол кәсіпорын дамуына әсер ететін
қаржы ресурстарының жағдайы және оларды қолдану, бөлу”. Тура осындай
пікірмен өз ойын В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир білдіреді. Қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып кәсіпорын төемқабілеттіігі табылады. Ол
дегеніміз - “ кәсіпорын өз міндетееері бойынша төлей алу мүмкіншілігі”
немесе “төлемдік түрдегі сауда - саттық, несиелік және басқа операцияардан
шығатын өз төлемдік міндетемлерін өз уақытында және толық орындау
қабілеттілігі”. Кәсіпорынның жұмыстық, нарықтық жағдайларына көшумен
байланысты оның қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен оны емдеу жайына сұрақ
тұрды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді,
Радионова В.М. мен Федотова М.А. оларды келесідей бөледі (сұрыптайды):
1) пайда болу көзі бойынша - сыртқы және ішкі;
2) нәтиженің маңыздылығы бойынша - негізгі және жанама;
3) құрылымы бойынша - жәй және күрделі;
4) іс-әрекет уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның жұмысты ұйымдастыруына тәуелді, ал сыртқы
кәсіпорын тәуелді емес. Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.
Кәсіпорын тұрақтылығы ең алдымен өндірістің шығындарымен үзіліссіз
байланыстағы шығарылатын өнім мен көрсетілетін қызмет құрамы мен құрылымына
байланысты. Сонымен қатар тұрақты мен ауыспалы шығындар ара-қатынасы да
маңызды.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың (ҚТ) басқа маңызды факторы болып
активтердің оптималды құрамы мен құрылымы және оларды басқаруда дұрыс
стратегия таңдау табылады және олар өндірілетін өнім түрлері мен өндіріс
әдіснамасымен тығыз байланысты болып келеді. Ағымдағы активтерді басқау
дегеніміз - ол кәсіпорын шотында ағымды оперативті іс-әрекетке қажетті
өнімді қаражаттардың минималды сомасын ұстау.
Қаржылық тұрақтылықтың маңызды ішкі факторы болып қаржылық
ресурстарының құрамы мен құрылымы және оларды басқарудың тактикасы мен
стратегиясын дұрыс таңдап алу болып табылады. Кәсіпорынның меншікті
қаржылық ресурстары, оның ішіне таза табыс көп болған сайын, ол өз-өзін
тыныштықта сезіне алады. Сонымен қатар таза табыстың жалпы көлемі ғана
маңызды емес, оны бөлу құрылымы және өндіісті дамытуға бағытталатын бөлігі
де маңызды болып келеді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына саудалық
капиталдар нарығындағы қосымша тартылатын қаражаттар үлкен әсер етеді.
Кәсіпорынның қаншалықты көп ақшалай қаражаттарды тарта алатын болса,
соншалықты үлкен оның қаржылық мүмкіншіліктері болады, бірақ қаржылық
тәуекел де өседі- кәсіпорын өз уақытында өз кредиторына төлей алу
мүмкіншілігі бола ма.
Бұл жерде үлкен рольді кәсіпорын төлем қабілетілігінің қаржылық
кепілінің бір формасы - резервтер ойнайды. Жоғарыдағы жалпылай келгенде
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін келесі ішкі факторларды
анықтауға болады:
- кәсіпорын салалық түрі;
- кәсіпорын шығарылатын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құрылымы, жалпы
төлемқабілеттілік сұранымында оның бөлігі;
- шығындар көлемі, ақшалай табыстармен салыстырғандағы оның қарқыны;
- мүлік пен қаржылық ресурстардың жағдайы, қорлар мен резервтерді,
олардың құрамы мен құрылымын қоса;
- кәсіпорынның басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізуге экономикалық шарттардың
әсерін, қоғамдағы техника мен әдіснаманы, төлемқабілеті сұраным мен
тұтынушыар табыстарының деңгейін, Қазақстан Республикасының Үкіметінің
салықтық және несиеік саясатын, кәсіпорындардың іс-әрекетін бақылау бойынша
заң актілерін, сыртқы экономикалық байланыстарды және басқаларды жатқызады.
Кәсіпорындар тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыуға оның
контрагенттерімен (салықтық органдар, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және т.б.) ара-қатынастар үлкен әсер етеді. Сондықтан
жақсы қаржылық жағдайдың шарты болып партнерлермен жақсы іскерлік
қатынастар табылады. Әрине, акционерлер өз қаражаттарын қаржылай тұрақты
кәсіпорын, тұрақты рентабельділігі бар және дивиденділерді уақытында төлеп
отыратын кәсіпорынға салады. Инвестициялық тартымдылық болу үшін,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы басқаларға қараанда жақсы болу керек және
тек бүгін ғана емес, сонымен қатар көрінетін болашақта да. Банктер, қандай
да болсын коммерциялық кәсіпорындар сияқты, өз қарыздарымен тәуекелге бара
отырып, несие алушы мезгілі келгенде және толық ееп айырысу үшін
келешектегі клиенттің қаржы тұрақтылығын тексереді. Басқа сөздермен
айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктің несие беру сұрағын шешкенде
ең басты критерий болып табылады, ал бұл сұрақты жағымды шешкенде - қандай
мерзімге және қандай процентке. Жабдықтаушылар мен сатып алушылар
төлемқабілетті кәсіпорындармен, көп жылдық репутациясы бар кәсіпорындармен
келісімдік қатыастарға түседі.
Қаржылық органдарда, оның ішінде салық инспекциясы, тұрақты жағдайдағы
кәсіпорындарды жақсы көреді, себебі олар өз уақытында және толық салықтар
мен басқа да міндетті төлемдерді төлейді.
Осыайша қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестігін анықтайды,
кәсіпорынның және оның серіктестігінің қаржылық және басқа қатынастары
бойынша экономикалық талаптары қандай деңгейде кепілденгенін бағалайды.
Кәсіпорының қаржылық жағайы жайында дұрыс объективті баға алудың тәсілі
талдау болып табылады. Ол кәсіпорынның даму тенденциясын көруге мүмкіншілік
береді, шаруашылық іс-әрекетке комплекстік баға беріп басқарушылық
шешімдерді жасаумен меншікті өндірістік-кәсіпкерлік іс-әрекеттері арасында
көпір болып келеді. Қаржылық ағдайының тұрақтылығын қандай да бір күнді
таңдау келесі сұраққа жауап бере алады. Кәсіпорынның осы уақытқа дейін
қаншалықты дұрыс қаржылық ресурстарды басқарады. Қаржылық ресурстардың
жағдайы нарыққа және кәсіпорынның дамуының қажеттіліктеріне сәйкес келуі
маңызды, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның
төлемқабілетсіздігіне және өндірісті дамыту үшін қаражаттардың болмауына
әкелу мүмкін, ал өте жеткілікті (мөлшерден асып кеткен) – дамуға бөгет
жасауға, кәсіпорынның шығындарының артық қорлар мен резервтермен асуға
әкелуі мүмкін.
1.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мерзімді кезеңде төлеуқабілетілік пен
өтімділік сипаттары негізінде бағаланады.
Жалпы төлеу қабілеттілігі және өтімділік дегеніміз - қысқа мерзімді
міндеттемелер бойынша есеп айырысуды дер мезгілінде және толық көлемде
жасау. Бір активтің өтімділігі дегеніміз - оның ақшалай қаражатқа айналу
қабілеттілігі, ал өтімділіктің дәрежесі осы айналу кезеңінің ұзақтылығымен
айқындалады. Кезең неғұрлым қысқа болса, активтің өтімділігі соғұрлым
жоғары болады. Кәсіпорынның өтімділігі туралы айта отырып, оның айналым
қаражатының теория жүзінде қысқа мерзімде орындамаса да, оны жаба алатын
көлемінің бар болуы.
Төлеу қабілеттілігі дегеніміз - ақшалай қаражаттардың және олардың
эквиваленттерінің жедел жабуын талап ететін, қарызды есептерді толтыру үшін
жеткілікті көлемде бар болуы. Осыған қоса баланстың өтімділігі деген
түсінік бар, ол кәсіпорындардың міндеттемелерін олардың активтері мен орнын
толтыру дәрежесі ретінде анықталынып, олардың ақшаай түрге айналу мерзімі
міндеттемелерді төлеу мерзіміне сәйкес. Баланстың өтімділігін талдау
кәсіпорынның өтімділігімен төлеуқабілеттілігіне қатынасы бар.
Өтімділікті талдаудың сұранымы нарық жағдайларында кәсіпорынның
қаражаттық шектерін күшейтумен және несие төлеуқабілеттілігін бағалау
қажеттілігіне байланысты. Баланстың өтімділігі талдау - өтімділіктің
дәрежесі бойынша топтастырылып, өтімділіктің кему тәртібінде орналасқан, ал
активтерді өтімділік орны бойынша топтастырылып және мерзімнің ұлғаю
тәртібінде орналасқан пассивтермен салыстырады. Төменде берілген топтар
балансқа қатынасы бойынша кәсіпорындардың активтері келесі топтарға
бөлінеді:
А1 - ең өтімді активтер-ақшалай қаражаттар және қысқамерзімді қаржылық
салымдар; А2 - тез өткізілген активтер-дебиторлық қарыз және басқа
активтер; А3 - төмен баппен өткізілетін активтер - тауарлы-материалдық
құндылықтар; А4 - қиын өткізілетін активтер - негізгі қаражаттар және басқа
айналымнан тыс активтер. Баланстың пассивтері оларды төлеу мерзімінің
дәрежесі бойынша топтастырылады:
П1 - ең жедел міндеттемелер: дер мезгілінде өтелмеген кредиторлық
қарыз және ссудалар;
П2 - қысқа мерзімді пассивтер: қысқа мерзімді несие мен қарыз;
П3 - ұзақ мерзімді пассивтер: ұзақ мерзімді несие мен қарыздар;
П4 - тұрақты пассивтер: кәсіпорынның меншікті капиталы.
Баланстың өтімділігін анықтау үшін пассив пен актив бойынша берілген
топтардың қорытындыларын салыстыру керек. Егер төменде берілгендей
қатынастар болса: А1 ≥ П1 ; А2 ≥ П2 ; А3 ≥ П3 ; А4 ≤ П4 онда баланс
абсолютті өтімді деп саналады. Ал енді “РИЗА” жауапкершілігі шектелген
серіктестігіндегі келесі қатынастар:
2007 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: А1=805,2 ; П1=7565,8 ;
А2=3844,37 ; П2=0. А3=5957,39 ; П3=0; А4=373,74 ; П4=3414,9.
2008 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: А1=73 ; П1=9744 ;
А2=8618 ; П2=0. А3=4226 ; П3=0; А4=537 ; П4=3710.
2009жылғы есеп беру кезеңінің соңы: А1=2113 ; П1=7307 ;
А2=2926 ; П2=0. А3=5663 ; П3=0; А4=1478 ; П4=4773.
Осының бәрін салыстырғанда мынадай қатынасты берді:
А1 ≤ П1 ; А2 ≥ П2 ; А3 ≥ П3 ; А4 ≤ П4
Осы теңсіздіктерге қарасақ есептік жылдардың бәрінде бірінші теңсіздік
орындалмайды, ал басқалары орындалады. Төртінші теңсіздік үлкен
экономикалық мағынаны көрсетеді. “РИЗА” жауапкершілігі шектелген
серіктестік меншікті айналым қаражаттарына ие болды, сондықтан анықталған
тұрақтылығына ие. Бірақ кәсіпорынның балансын абсолютті өтімді деп санауға
болмайды, себебі кірістер мен төлемдердің қатынастарын көрсететін бірінші
жағдай орындалған жоқ.
Көрсеткішті есептеудің мәні: кәсіпорындар қысқа мерзімді қарыздарде ең
біріншіден ағымдағы активтер есебінен өтейді. Коэффициенттің теориялық
мәндері қызметтің түрлері бойынша құрылады, ағымдағы активтердің мөлшері
ағымдағы міндеттемелерден асып кетсе, кәсіпорынның қызметі жағымды
тенденция ретінде қарастырылады.
Батыс тәжірибесінде коэффициенттің теориялық мәні 2-ге тең деп
саналады. 2. Жылдам өтімділік коэффициенті (Кж.ө.)
Кж.ө.= (АА - ТМҚ) (ағымдағы міндеттемелер);
бұл жерде, АА - ағымдағы жылдар;
ТМҚ - тауарлы-материалдық қорлар.
3. Абсолют өтімділік коэффициенті (Ка.ө.)
Ка.ө,= (ақша қаражаттарын) (ағымдағы міндеттемелер);
Бұл коэффициент өтімділіктің қатаң сипаты болып есептелінеді, ағымдағы
міндеттемелердің қай бөлігі жедел өтілу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл
көрсеткіштің төменгі шамасы - 0,2 болу керек.
Нарықтық экономика жағдайында іс-әрекет ететін кәсіпорынның төлем
қабілеттілігін талдаудың негізгі талаптары болып келесілер табылады:
✓ қаржылық жағдайының жалпы бағалануы және есеп беру кезіндегі оның
өзгерістері;
✓ активтер мен олардың құралу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды бөлу
мен қолдану тиімділігін зерттеу;
✓ қаржылық есеп айырысу және несиелік тәртіпті сақтау;
✓ кәсіпорынның активтер құрылымын әне оның міндеттемелерін зерттеу;
✓ ағымды активтердің, оның ішінде дибиторлық қарызбен қорлардың
айналымдылығын есептеу;
✓ баланс өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігінің абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
✓ кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
✓ кәсіпорынның табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерінің және олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеу;
✓ кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
✓ кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімге
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын жасау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін талдаудың
аяқтаушы атапы болып келеді. Ол өзі үш стадиядан тұрады: жабдықтау, өндіріс
және өткізу, олар өз кезегіне жинақталып коммерциялық, өндірістік және
қаржылық іс-әрекетті құрайды. Шаруашылық іс-әрекеттің маңызды жағы болып
қаржылық іс-әрекет табылады. Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дегеніміз -
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың құрамы мен көлемі
өзгергендегі оның іс-әрекеті. Ол қаржылық ресурстардың жүйелі келіп түсуі
мен тиімді қолдануын қамтамасыз етуге, есептік және несиелік тәртіпті
ұстауға, меншікті және қарызға алынған қаражаттың рационалды ара-
қатынастарына жетуіне ағытталу керек. Кәсіпорынның іс-әрекетінің қаржылық,
өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен қарым-
қатынас бар. Осылайша, қаржылық іс-әрекеттің жақсы болуы көбінесе оның
өндіруші-өткізуші көрсеткіштерімен анықталады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз шығару және өткізу
кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуына жағымды әср етеді.
Өндірістік процесстегі кедергілер (тұрып қалулар), өнім сапасыың
нашарлануы, оны өткізуде қиыншылықтар кәсіпорын шоттарына ақшалай
қаражаттардың түсуіне кедергілер жасайды, нәтижесінде оның
төлемқабілеттілігі нашарлайды немесе кері байланыс іске асырылатын
шығындардың көлемі сонымен қатар өндірістік процесстердің тиімділігімен
анықталады. Олардың тиімділігі жоғары болған сайын, кәсіпорын өнімді өткізу
көлемі бір болған өз ресурстарын аз шығындайды, оның ішінде қаржылық
ресурстар да және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының мөлшерін
жоғарылату, еңбек өнімділігінің дейгейін төмендету, басқа ресурстары көп
шығындау және өндірістік емес шығындар қосымша қаржылық қаражаттарда
қажеттілікті шарттайды (тудырады).
1.3 Кәсіпорын қаржылық тұрақтылықтың қайнар көздері
Қаржылық тұрақтылық дегеніміз - кәсіпорын өзінің қызметін қаржыландыру
қабілеті. Ол кәсіпорынның қалыпты міндеттелуіне (жұмыс істеуіне) керекті
қаржылық қорлармен қамтамасыздығымен, оларды орналастырудың мақсатқа
сәйкестігі және тиімді пайдалануды, басқа заңды ұйым (заңдық құқығы бар)
немесе жеке тұлға мен қаржылықтың өзарақатынастарымен, төлеу қабілеттілігі
мен қаржылық тұрақтылығымен сипатталады.
Талдаудың негізгі мақсаты - қаражаттың қызметтегі кемшіліктерді дер
мезгіінде анықтап, оларды жою, кәсіпорын қаражаттың жағдайын және
төлеуқабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Бұл кезде келесі міндеттерді
орындау керек:
1) Өндірістік, саудалық және қаражаттық қызметтердің әр түрлі
көрсеткіштерінің арасындағы өзара себепті - салдарлы байланысты зерттеудің
негізінде қаржылық қорлардың кірісі бойынша жоспарды орындау мен оларды
кәсіпорын қардылық жағдайын жақсарту үшін пайдалануды бағалау;
2) Шаруашылық қызметінің нақтылы жағдайлары мен меншікті және қарызға
алынған қорлардың бар болуынан, мүмкіндік қаражаттың нәтижелерді және
экономикалық рентабельділікті болжау. Қорларды пайдаланудың әртүрлі
варианттарында қаржылық жағдайдың моделдерін жасау.
3) Қаржылық қорларды тиімдірек қолдану және кәсіпорын қаржылық
жағдайын бекітуге бағытталған нақты шараларды қолдану.
Қаражаттық жағдайды талдау - шаруашылық қызметінің жалпы да толық
талдауының бөлігі, ол ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Сыртқы бөлігі баспасөзге шықан есеп берудің деректері бойынша
өткізіледі. Оны кәсіпорын тыс айналысатын контрагенттер мен меншік иесі
немесе мемлекеттік ұйымдар өткізіледі. Ол фирманың жетістіктерінің барлық
құпияларын ашпауға мүмкіндік береді, өйткені ол кәсіпорынның қызметі туралы
шектелген ақпаратқа негізделген. Осылардың бәрі кәсіпорынның қызметімен
өткізіледі және оның қорытындылары кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жоспарлау, бақылау үшін, сонымен бірге ең жоғары табысын алу және алдын ала
банкроттыққа ұшырауды ескеруге тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін
пайдаланылады. Мазмұны бойынша ішкі талдау өте терең, өйткені ол басқару
және өндірістік есептеудің деректеріне (таянады) негізделеді.
Қаражаттық жағдайды талдаудың ақпарат көздеріне назар аударсақ,
бухгалерлік есеп стандартына сәйкес қаражатық есеп беру келесіден тұрады:
- бухгалтерлік баланс № 2 БЕС сүйенеді;
- қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруі № 3 БЕС;
- ақша қаражатының қозғалысы (өзгеруі) туралы есеп беру № 4 БЕС;
- оларға түсіндірме жәе басқа қосымша ақпараттар, кестелер және
диаграммалар.
№ 2 стандарт активтер мен меншікті капиталдың, міндеттемелердің
қаржылық есеп берудегі мәні мен ұсынысын анықтайды, бірақ оларға баға
беруін қарастырмайды. Бұл стандарт қаржылық есеп беру кезегінде ашып
көрсетуге қажетті болатын ақпаратқа талаптар қою. Есеп беруде заңды
тұлғаның атауы, мекен жайы, есептік мерзімі және есептік кезеңі көрсетілуі
керек. Одан басқа келесілер болуы қажет: 1) ұйымның іс-әрекеті туралы
қысқаша баяндамасы; 2) қаржылық есептеулерде ұсынылатын өлшем бірлігі; 3)
ұйымның заңды нысаны (формасы).
Қаржылық есеп беруде алғашқы кезеңдегі керекті мәліметтері келтіру
тиіс. Қаржылық есеп берудің мақсаты: пайдаланушыларды субъектінің қаржылық
жағдайы, қызметтің нәтижелері және оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды және нақты ақпаратпен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп
берудің орталық элементі баланс болып табылады, ол активтердің,
міндеттемелердің және кәсіпорынның меншікті капиталдың белгілі уақыт
мерзіміне берілген толық көрінісі.
Ол екі бірдей бөлшектерден тұрады. Бухгалтерлік есептің жаңа
стандарттарын қабылдағанға дейін ол оң және сол бөліктерінің (актив және
пассив) теңдігімен сипатталынатын екі жақты кесте болған.
Қазіргі уақытта Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес баланс
баптаының орналасуы қабылданған, баланстың екінші бөлімі меншікті капитал
және міндеттемелер деп аталады.
Баланс активі: ұзақ мерзімді (1) және ағымдағы (2) активтер
бөлімдерінен тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің құрамына:
- жер-меншік құқығы мен тұрақты пайдалану құқығы негізінде анықталады;
- меншікті, ұзақ мерзімді жалға алынған, уақытша республикаға
әкелінген және одан әкетілген негізгі құралдар, активтерді иеленуді шектеу
міндеттемелерге кепілге салынған активтер, амортизациялардың есептеу
әдістері (негізгі құралдарын қай топтары бойынша жылдамдатылған
амортизациялық әдістер қолданылған);
- сақтаулы және қызметі тоқтатылған негізгі құралдар;
- өндірісте пайдаланылмайын негізгі құралдар және т.б.;
- материалдық емес активтердің құрылымы, оларда амортизацияланудың
әдістері;
- инвестициялар - инвестор ықпал етіп отырған ірі шаруашылық
серіктестіктердің тізбесі және соларға қатысу үлесі; тәуелді шаруашылық
серіктестіктің инвестордың табысындағы (шығындағы) табысын (шығысының)
үлесі; инвестордың кірісіне пайыздар, роялти, дивиденттер және қысқа
мерзімді қаржылық инвестициялар бойынша енгізілген едәуір сомалар;
инвестицияларды сатуды шектеу, кіріс кіргізу және т.б.;
- ұзақ мерзімді дибиторлық қарыз түрлеріне және оны өтеудің болжамды
мерзіміне қарай; алдағы кезеңдердің шығындары оларды шығынға жазудың
мерзімдері бойынша және т.б.
Ағымдағы активтердің құрамында тауар-материалдық қорлар түріне қарай:
көлік дайындау шығындары сомасы құндылықтар түріне қарай; болашақ
кезеңдердің шығындары, оларды шығынға жазудың мерзімдері бойынша; ақша
қаражаттары олардың түрлеріне қарай (егер жыл ішінде олардың пайдалануы
шектелген болса); қысқа мерзімді қыржылық инвестициялар баланстық және
ағымдағы құны бойынша баға да, дебиторлық қарыз құны бойынша; дибиторлық
қарыз оны өтеудің болжамдық мерзімі және дибиторлар топтары бойынша ашып
көрсетіледі.
Баланстың екінші бөлігі 3 бөлімнен тұрады: меншікті капитал (3), ұзақ
мерзімді міндеттемелер (4), ағымдағы міндеттемелер (5).
Меншікті капитал бөлігінде: есеп беу жолындағы жарғылық капиталдағы
өзгерістер туралы ақпарат. Акционерлік қоғамдарда акциялардың әрбір түрі
бойынша мынандай мәліметтер келтірілуге тиіс: жарияланған, шығарылған және
айналымда жүрген (жарияланған, жазып алынатын және төленген капитал)
акцияларының саны мен сомасы; акциялардың номиналды және ағымдағы құны;
дивиденттерді есептеп жазу; артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген
девиденттер; сатып алынған меншікті акциялар (акциялардың түрі, саны,
құны); болашақта шығару үшін жарияланған акциялар, аукцион бойынша және
есеп беру кезеңінде аукциондар бойынша шығарылған акциялар, акциялар
бойынша премиялар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер дегеніміз - бір жылдан астам мерзімге
берілген несие мен қарыздар және кейінге қалдырылған салықтар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бөлігінде: қамтаасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген кредиттер және қаражаттар; мерзімі кейінге қалдырылған
салықтар; банктік кредиттер мен қарыз қаражаттары бойынша пайыздық
ставкалар; кредитер мен қарыз қаражаттарды өтеу мерзімдері, кредиттік
шарттардан және ақша қаражаттарын қарызға алу шарттарынан туындайтын,
түсіндіруді керек ететін басқа мәселелер.
Ағымдағы (бір жылдың ішінде өтелуге тиісті) міндеттемелер бөлігінде:
қысқа мерзімді қарыздар мен овердраф сомалары; ұзақ мерзімді несиелердің
ағымдағы бөлігі; бюджеттен тыс қорларға түрлеріне қарай төленетін
салықтарды, алымдарды және төлемдерді қоса алғанда, кредиторлық қарыздың
сомалары; болашақ кезеңдердің кірістері түрлеріне қарай; болжаусыз
жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің
ағымдағы бөлігі түсіндіріледі. Қаржылық есеп берудің мақсаты:
пайдаланушыларды субъектінің қаржылық жағдайы, қызметтің нәтижелері және
оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістер туралы пайдалы, маңызды және нақты
ақпаратпен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп берудің орталық элементі баланс
болып табылады, ол активтердің, міндеттемелердің және кәсіпорынның меншікті
капиталдың белгілі уақыт мерзіміне берілген толық көрінісі.
Ағымдағы бөік кәсіпорынның кредиттік шартқа сәйкес (қайта
қаржыландырудың сомалаы мен мерзімдері) ұзақ мерзімді негізде
міндеттемелерді қайта қаржыландыру (рефинансирование) туралы шешім
қабылданған жағдайда пайда болады және т.б.
Берілген №3 бухгалтерлік есептік стандарт 1997 жылдың бірінші
қаңтарынан бастап іске қосылды. Бұл стандарт қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері бойынша есебін және оның заңды тұлғалардан құралуы (банк және
бюджеттік ұйымдардан басқа), бұл әртүрлі қаржы есебімен бірге заңды
тұлғаның әр мерзімге қаржы есебін салыстыру болып табылады. Сонымен қатар
стандарт кіріс және шығыс баптарының тәртібін анықтайды. Олардың ішінде
төтенше жағдайларда болған шығындар мен табыстар, есептік бағалауда
өзгерістер мен тоқтатылған операциялар, есептік саясат және қаржы есебінде
нақты қателерді түзету.
Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы төмендегі мәселелер
түсіндірілуге тиіс:
- кәсіпорын қызметінің барлық түрлерінен түскен кірістің төмендеуіне
ықпал еткен факторлар;
- сатылған өнімнің өзіндік құнын арттыруға ықпал еткен факторлар;
- жалпы және әкімшілік шығындардың, пайызы бойынша төлемдердің және
сату бойыша шығындардың сатылу көлемімен, былтырғы жылдық деңгейімен
салыстырғанда деңгейінің өсуіне төмендеуі және т.б;
- төтенше жағдайының шығындары мен кірістері;
- есеп беру жолындағы орын алған әрбір төтенше жағдайы бойынша түсінік
беру;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелеріне есеп беру
жылы елеуі ықпал еткен басқа да шаруашылық операцияларын ашып жазу қажет.
Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері арқылы есеп беру жыл басынан
басталған мерзім ішіндегі кәсіпорын тауарының сатылуынан және қызмет
көрсетуден түскен барлық табыстардың түрлері, табыстың басқа баптары мен
түсімі кәсіпорынның өзінің қызметін сүйемелейтін барлық шығынының сомасымен
салыстыруынан тұрады. Берілген салыстырулардың нәтижесі таза табыс (зиян)
болады.
Бұл формада келесі ақпарат ашылады:
1. Негізгі қызметтен түскен табыс(өткізуден түскен түсім);
2. Өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
3. Жалпы табыс (1-2);
4. Мерзім шығындары: -жалпы және әкімшілік шығындар;
-% ақы төлеудің шығындары;
-сауда (сатылу) шығындары;
5. Негізгі қызметтерден түскен табыс (зиян) (3-4);
6. Негізгі емес қызметен түскен табыстар (зиян);
7. Салық салуға дейінгі әдетті қызметтен түскен табыстар (зиян) (5-6);
8. Табыс салығы;
9. Салық салынғаннан кейінгі әдетті қызметен түскен табыс (зиян) (7-
8);
10. Төтенше жағдайлардан түскен табыс (зиян);
11. Таза табыс (зиян) (9-10).
№ 4 бухгалтерлік есеп стандартында ақша қаражатарының қозғалымы
туралы көрсетілген. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру қаржылық
есеп-қисаптың міндетті құрамдас бөлігі болып табылады. Ақша қарааты
дегеніміз - субъектінің кассада және банктегі шоттарында жатқан барлық
ақшасы. Ақша қаражатының қозғаласы-олардың келіп түсуі және шығуы.
Ақшалай қаражаттың қозғалысы бойынша есеп беру: операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметінде есеп беру мерзіміндегі ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысы туралы мәлеметтермен қамтамасыз ете отырып,
пайдаланушыларға заңды ұйым (заңды құқығы бар адам) қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді. Операциялық қызмет - заңды тұлғалардың
негізгі қызметіне байланысты табыс түсіру жөніндегі операциялар және
инвестициялық қаржылық қызметке қатысы жоқ басқа қызметке байланысты
операциялар. Заңды тұлға операциялық қызметтен түскен ақша қаражатының
қозғалысын тура және жанама әдісті пайдалана отырып ашуына болады. Тура
әдіс БЕС №4 “ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепке” сәйкес, бұл
ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері ашылатын әдіс. Бұл әдіс
әрбір ақшалай операцияны, оны зерттеуге және оның қай қызмет түріне
жататынын анықтауға негізделген. Тура әдіс қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі жөнінде есеп берудің әрбір бабын түзетуді білдіреді. Бұл жағдайда
өнім өткіуден түскен түсімдерден бастайды және олардан тауарларды алу
бойынша, ағымдағы шығындар несие үшін % және бюджетке төлемдер бойынша
барлық ақшалай төлемдер шегеріледі. Нәтижесінде операциялық қызметтен
ақшаай қаражаттың сомасын шығарады.
Жанама әдіс-бұл таза табысты (зиянды) ағымдағы активте мен
міндеттемелердің өзгеруіне, сондай-ақ өткен кезеңмен салыстырғанда,
инвестициялық және қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын табыстар мен
шығындарды түзететін әдіс. Бұл әдіс бухгалтерлік баланс пен қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп берудегі ақпараттарға
негізделген.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен мөлшерінде
өзгеріс туғызған операциялар.
Қаржылық қызмет - меншікті капитал мен сырттан алынған қаражаттардың
құрамы мен мөлшеріне өзгеріс туғызған операциялар. Негізгі қызмет -
өткізуден түсім түсіру, аванстар, жабдықтаушылырдың шоттары бойынша ақы
төлеу, еңбекке ақы төлеу, бюджетпен есеп-айырысу.
Заңды ұйымның қызметінің түрлері бойынша топтастыруы пайдаланушыларды
ақпаратпен (мәліметтермен) қамтамасыз етеді, ол субъектінің қызметінің
түрлерінің, оның қаржылық жағдайының әсерін бағалауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының қозғалымы туралы есеп бойынша мынадай негізгі
мәселелерді ашып жазу керек:
✓ Операциялық қызметтен түске ақша қаражаттарының қозғалымын анықтау үшін
кәсіпорын қандай әдісті (тікелей немесе жанама) қолданды. Жанама әдісті
қолданғанда таза кіріске (шығынға) түзету енгізген жөн болар еді;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалуы кәсіпорыннан гөрі көбінде клиенттердің
қызметін көрсететін болғанда, клиенттің атынан түскен ақша түсімдері мен
төлемдер нетто-негізінде анықталады;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалымдағы шектеулер және т.б.
Қаржылық есеп-қисап жүргізуді жасаған кезде, кездеспей тұра алмайтын
жекелеген мәселелерге түсінік бергенде қайталаудан қашу керек, өйткені
баланста және басқа үлгілерде (формаларда) бір ақпарат қайта-қайта
пайдаланылады, ол тек солардың әрбірінде әрқалай тұрғыда көрінеді.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның қаржылық жағдайымен қаржылық қызметіне
жалпы баға берілуге тиіс.
Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізу нақты белгіленген уақыт кезеңіндегі
қаржылық-шаруашылық қызметін бір-бірімен біте қайнасқан көрсеткіштерінің
жиынтығы болып табылады. Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын
тауарларды өндіру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты
мәлімет алу, өрлеу динамикасын көру үшін, 2007-2009 жылдардың
көрсеткіштерін қаржылық есеп беруде қолдананамыз. Кәсіпорынның қаржы
жағдайына әсер ететін және де кәсіпорынның есептік саясатында қандай
өндірістер бар екенін қарастырып, берілген мәліметтерді қарастырамыз.
Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізудің формалары (үлгілері) ақпарат және
қисын жағынан біте қайнасқан, осының өзі кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық
жағдайы туралы жан-жақты ақпаратты қозғаушы күш (динамика) ретінде
көрсетіп, қаржылық есеп-қисап жүргізуді қаржылық талдау жүргізудің толық
қанды базасы ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның қаржылық
жәй-күйін талдау әдістемесі қаржылы есеп-қисап жүргізуде берілген
ақпараттық мақсаттар мен көлеміне байланысты. Егер мақсат шаруашылық
жүргізуші субъектінің (адамның) жәй-күйімен даму (өсіп-өркендеу)
мүмкіндіктер туралы қарапайым да көрнекті ақпарат алу болса, онда
талдаушының жұмысы экспресс-талдаумен шектеледі.
Түсіндіру қағазында келесі ақпаратты көрсету қажет:
1. Активтерді иелену құқығының шектелуі;
2. Міндеттемелерге берілген кепілдіктер;
3. Активтер мен міндеттемелер;
4. Зейнетақымен қамсыздандырудың шартты бейнесі;
5. Алдағы кезеңнің ұзақ мерзімді салымдарын қаржыландыруға арналған
қаржылар.
Түсіндіру қағазында пайдаланушылардың сұранымына сәйкес қаржылық есеп
беру баптары туралы қосымша ақпарат болуы керек. Ол субъектіге әсер ететін
белгісіздіктер және қауіп туралы түсініктемелер енгізуіне болады. Сонымен
қаржылық жағдайдың сыртқы талдауы үшін есеп берудің жоғарыда аталған
түрлері пайдаланылады.
Ішкі пайдаланушылардың қосымша ақпарат көздерін пайдалануға
мүмкіндіктері бар, олар: оперативтік есептеудің деректері, статистикалық
есеп беру, бухгалтерлік есептің бастапқы формалары мен регистрлері және
кәсіпорындардың шарттары.
2 РИЗА” ЖШС-нің қаржы тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін талдау
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің ара қатынасын
талдау
“РИЗА” ЖШС-нің қаржы тұрақтылықты талдауға кірісеміз. Бұл
кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын тауарларды өндіру болып
табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты мәлімет алу, өрлеу
динамикасын көру үшін, 2007-2009 жылдардың көрсеткіштерін қаржылық есеп
беруде қолдананамыз. Кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ететін және де
кәсіпорынның есептік саясатында қандай өндірістер бар екенін қарастырып,
берілген мәліметтерді қарастырамыз.
Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің арасында тығыз
байланыс бар мүлік жағдайын талдау кәсіпорын активтері мен пассивтерінің
құрамымен сипаттамасын беруге арналған. Мүлік дегеніміз- меншіктік құқығы
бар материалдық объект. Кәсіпорынның мүлігі- оның активтерінің жиынтығы.
Мүлікті сатып алу көздері кәсіпорынның құрылым көздерінде (меншікті капитал
міндеттемелер) орналасқан. Мүлікті жағдайды талдау мақсаты шаруашылық
субъектінің эканомикалық потенциалының, яғни, кәсіпорынның активтері мен
пассивтерінің құрамы мен құрылымының сипаттамасын беру болып табылады.
Кәсіпорынның активтерінің негізгі (критерий) сипаттамасы-олардың
құрылымының тиімділігі (кәсіпорынның қызметінің ерекшелігіне сәйкес) мен
активтердің құрамының сапасы.
Мүлікті сатып алу көздерін талдауда кәсіпорынның төлем қабілеттілігі
және өнімділігі жөнінде көзқарасына, меншікті және қарызға алынған
қаржылардың ара-қатынасына көңіл аударылады.
Мүлікті жағдайды талдау тәжірибесінде баланстік тік және көлденең
біріктіру арқылы жүргізіледі, сонда бастапқы және өзгертілген есеп -
айырысу үлкейтілген баптар номенклатурасымен бірге талдануы мүмкін.
Мүлікті жағдайды талдағанда аналитикалық кестелер қолданылады, олар
кәсіпорынның қаражаттарын және оның пайла болу көздерінің құрылымын, оның
жке көрсеткіштерінің динамикасын сипаттайды.
Талдаудың осы кезеңінде кәсіпорынның қызметі туралы түсінік
қалыптасады, оның мүлкінің және көздерінің құрамындағы өзгерістер, әртүрлі
көрсеткіштерінің өзара байланыстары айқындалады. Осы мақсатта баланстың
активі мен пассивінің жеке баптарының ара-қатынастары, олардың баланстың
жалпы қорытындысындағы үлесі анықталады, өткен кезеңмен салыстырғандағы
баланстың негізгі баптарының құрылымындағы ауытқу сомаларын есептейді.
Баланстың валютасының жалпы өзгеру сомасы құрама бөліктеріне бөлінеді,
ол активтер құрамындағы, олардың қалыптасу көздерінің қозғалыстарының
сипаты және олардың өзара байланыстылығ туралы алдын-ала тұжырым жасауға
мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімі және ағымдағы қаражаттардың құрамындағы өзгерістерді
талдау барысында, олардың кәсіпорындарының міндеттемелерінің өзгерістері
өзара байланыста қарастырылады.
Мүлікті талдау үшін төмендегі көрсетілген аналитикалық кесте макеті
құрастырылады.
Кесте 1 - “РИЗА” ЖШС мүлкінің құрамы мен құрылымын талдау
2007 ж соңы 2008 ж соңы 2009 ж. соңғысы
Көрсеткіштер
мың.тг. % үлесі мың.тг. % үлесі мың.тг. % үлесі
Мүлік барлығы 10980,70 100 14245 100 13181 100
Ұзақ мерзімді 373,74 3,4 1293 9,08 2501 18,98
активтер
Ағымдағы 10606,96 96,6 12952 90,92 10680 81,02
активтер;
оның ішінде:
ТМҚ 5957,39 54,25 4226 30,22 5563 50,0
Дебиторлық 3844,37 35,01 8653 60,14 3004 21,0
қарыз
Ақшалай қаражат805,2 7,33 73 0,56 2113 10,02
Кәсіпорынның актив құрамындағы әртүрлі өзгерістерді қалай талдау керектігін
көрсетейік. Егер де мүліктің өсу қарқыны инфляцияны өсу қарқынынан жоғары
болса, кәсіпорынның өтімділігінің артуы туралы айтуға болады.
Ұзақ мерзімді активтердің абсолюттік мөлшері мен үлесінің бір мезгілде
жоғарлауы, кәсіпорынның қаражытының айналымынан босатылуын көрсетіледі.
Егер де ол кәсіпорынның қайта ұйымдастырылуына және жетілдіруіне
байланысты болса, ол оң мағынада бағаланады.
Барлық басқа жағдайларда ұзақ мерзімді активтердің үлесінің жоғарлауы
(мүліктің өнеркәсіптік құрылымының тиімсізілігі жөнінде), ағымдағы қаржылық
жағдайы (төлеу қабілеттілігі мен өтімділігінің көрсеткіштерінің төмендеуі)
нашарланады деп бағалауға болады.
Ағымдағы активтердің абсолюттык және салыстырмалы мөлшерлері көбіне оң
деп бағаланады (өтімділік көрсеткіштерінің жақсаруы).
Активтердің сапасының төмендеуі кезінде, олар теріс деп бағаланады.
Активтердің сапасын тексеру тек қана қаржы жағдайының тұрақтылығы барысында
жүргізіледі. Сапаның төмендеуі-мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыздың өсуі
және жатып қалған, керексіз тауарлы - материалдық қорлардың бар болуымен
байланысты.
Талдаудың келесі кезеңі - мүліктің әртүріл құрамаларының өсу
қарқындарын салыстыру. Қозғалмайтын мүліктің өсу қарқынының төмендеуі
ағымдағы активтердің өсу қарқындарымен салыстырғанғанда, егер кәсіпорынның
өндірістік қуаттарын қысқартумен байланысты болмаса оң деп бағаланады.
Егер ақшалай қаражаттың өсу қарқыны тауарлы-материалдық қордың өсу
қарқыны өсіп кетсе, бұл кәсіпорынның мүлкінің құрамын жақсартуға әкеледі.
Ұзақ мерзімді активтерге ұқсас, тауарлы-материалдық қорлардың өсу
қарқынының төмендеуі мүліктік жағайдың жақсаруына әкеледі (егер де ол
өндіріс көлімінің төмендеуіне байланысты болмаса).
Қай жағдайда ақшалай қаражаттың (абсолютті өтімділігі бар активтер)
үлесінің жоғарлауы активтердің құрылымының жақсаруына әкеліп соғады?
Содан кейін, керек мерзімінде, қозғалмайтын мүіктің терең талдауы
жүргізіледі, тозу коэффициенті және жарамдылық коэффициент: (қозғалмайтын
мүліктің жағдайын сипаттайтын), жаңарту және шығу коэффициенттері (негізгі
қаржының қозғалысының көрсеткіштері), өндірісің мүліктің үлесі сияқты
көрсеткіштері есептеледі.
Кәсіпорынның мүлігін бағалаумен бірге мүліктің пайда болу көздерін
бағалауды қарастыру керек.
Әзірше, кәсіпорынның өндірістік потенциялының жағдайын қарастырамыз
және оның негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .5
1.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Кәсіпорын қаржылық тұрақтылықтың қайнар көздері ... ... ... ... ... ... 11
2 РИЗА” ЖШС-нің қаржы тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...1
8
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің ара қатынасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 “РИЗА” ЖШС-нің төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 “РИЗА” ЖШС-нің іскерлік белсенділікті талдау ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін жетілдірудің
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін және активтердің өтімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .36
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 8
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін
арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің
жетістіктерін ендіруіне негізделген, шаруаландырудың тиімді формалары мен
өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін талап етеді.
Бұл міндетті іс-жүзіне жеткізу үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
және оның қаражаттық жағдайының талдауына маңызды роль береді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық
қытынастарға өту жағайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы
заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі
жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің
тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне
байқауы керек.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің
тәжірибесі мен әдістемесінде өте маңызды өзгерістер байқалынады, бұның басы
мәселесі біздің мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі болды.
1997 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп стандарттарын,
шотардың Бас жоспарын және қаржылық есеп берудің формаларын келтіріп бәрін
іске енгізуі, нарық экономикасының талаптарына сәйкес, қаржылық талдаудың
жаңа әдістемесін құруды талап етеді.
Тәжірибе жүзінде дәстүрлі бухгалтерия қаржы ақпаратының тұтынушыларына
толық мәлімет бере алмайды. Сондықтан бұл мәлімет қалыптастырылған немесе
толысып-жетілдірілген болу керек, яғни осы мәліметтер арқылы белгілі бір
шешім шешу үшін. Қазіргі заман экономикасында бухгалтер қаржы нәтижесінің
құрылымдық әдістемесін білу керек, басқару органдарына есептік саясатты
таңдап бере алу керек, яғни оның қызмет сферасы шоттаудан қаржы
менеджментіне ейін өрлеу керек.
Экономикада қаржылық талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік
жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің
қаражаттық тұрақтылығын, төеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және
тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір
біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық
экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әрітестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, өндірістік және
қаржылық мәселелерін шешу үшін, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау керек.
Терең және нақты талдаудың арқасында кәсіпорынның қызметін бағалап, басқару
органдарына нақты ұсыныстарды қаржы тұрақтылығын және іскерлік
белсенділігін жоғарлату үшін деуге болады.
“РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінің қаржы тұрақтылықты
талдауға кірісеміз. Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын
тауарларды өндіру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты
мәлімет алу, өрлеу динамикасын көру үшін, 2007-2009 жылдардың
көрсеткіштерін қаржылық есеп беруде қолдананамыз. Кәсіпорынның қаржы
жағдайына әсер ететін және де кәсіпорынның есептік саясатында қандай
өндірістер бар екенін қарастырып, берілген мәліметтерді қарастырамыз.
1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің
теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың және төлем қабілеттіліктің
мәні мен мазмұны
Инфляция жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылықты талдау өте
маңызды болы табылады. Бұл кәсіпорын меншігі болып өздерінің өндірістік-
кәсіпкерлік қызметтерінің, нәтижесіне жауапты болуымен байланысты.
Профессор Шеремет А.Д. былай жазады: “Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты
талдау активтердің және олардың құралу көздерінің (пассивтердің) қолдануы
мен орналасу көрінісінде мінезделеді”. Профессор Русак Н.А. бұл тісінікті
былай анықтайды: “Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, қаржы ресурстарын тиімді
қолданылып, орналасуында көрінеді”... Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты
талдау қаржы ресурстарымен қамтамасыздандырылуы мен оларды коммерциялық
және кәсіпорынның басқа қызметтеріне байланысты тиімді қолдануынан қаржы
тұрақтылығы анықталады. Кәсіпорынның уақыты мен төлемдерді жасай алуы,
оның қаржы жағдайының жақсы екендігін көрсетеді. В.И.Радинова мен
Н.А.Федатованың айтуынша: “Кәсіпорының қаржылық тұрақтылықты талдау-қаржы
ресурстарының бар болуы, орналастыруы мен қолдануында көрінеді”.
М.Н.Крейнина, А.И.Ковалев және В.П.Привалов бұны былай анықтайды:
“Қаржылық тұрақтылықты талдау - бұл қаржы ресурстарының бар болуы,
орналастырылуы мен қолдануы деген көрсеткіштердің жиынтығы”.
Профессор Балабанов И.Т. кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты талдау
туралы былай жазады: “Шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылықты
талдау, капитал мен қаржы ресурстарының қолданылуы, мемлекеттен басқа
шаруашылық субъектілердің алдында міндеттемеерін орындау”. С.А.Стуков өз
ойын былай көрсетеді: “Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықты талдау - бір топ
көрсеткіштер арқылы айқындалып, өмір сүру қабілеттілігімен денсаулығын
комплекстік бағалау”. Осы анықтамалардың әрі “қаржы жағдайы” деген түсінік
мағынасын толықтай ашпайды, біақ әрқайсысының рационолдық мәддері бар,
бұлардың бәрін қолданғанда дәлірек анықтама беруге болады. Жоғарыда
айтылғанардың бәрін қорытындылағанда кәсіпорын қаржылық жағдайының өмір
сүруі қабілілетсіздер мен күшсіздерді алмайтын, нарықтық жағдайда кәсіпорын
тұрақтылығын және перспективалығын куәландыру керек. осылардың бәріне
сүцене отырып мынадай анықтама беруге болады: “қаржылық жағдай өзінің
көрінісінде кәсіпорынның белгілі бір мерзімінде қаржылық тұрақтылығын және
оның шаруашылық қызметінің үздіксіз орындауы мен өзінің қарыз
міндеттемелерін жою үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыздандыруымен
анықталады. Ал кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының анықтамасы көп
әдебиеттерде әр түрлі көрсетіледі. Кейбір авторлардың айтуынша қаржы
тұрақтылығының мағынасында меншікті қаражаттарды моневерлендіру қабілеті,
үзіліссіз қызмет процесінің қаржылық қамтуы болып көрінеді. Қаржы
тұрақтылығы - “меншіктік және қарыз қаражаттарының қатынасы деп
қарастырылады”. Басқалардың айтуынша: “қаржылық тұрақтылық деп - өзі
меншікті қаражаттармен айналым активтерін жабатын девиторлық және
кредиторлық қарыздарды болдырмайтын және өз міндетерін келіскен уақытта
төлейтін, шаруашылық субъектісін айтады. А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллиннің
ойынша: “Қаржылық тұрақтылық” - бұл кәсіпорынның шоттарында анықталған күйі
және осы есептеулер төлем қабілетін қамтамасыздандырады. Дәл осы түсінікті
В.Н.Радионова мен М.А.Федотова былай анықтайды: “Кәсіпорынның табыстарының
шығыстарынан асып кету айнасын - қаржылық тұрақтылық деп көрсетеді”...
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының компоненті деп
аталады. Бұлардан басқа осы екі автор осы түсінікке тағы да бір анықтама
береді: “Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы – ол кәсіпорын дамуына әсер ететін
қаржы ресурстарының жағдайы және оларды қолдану, бөлу”. Тура осындай
пікірмен өз ойын В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир білдіреді. Қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып кәсіпорын төемқабілеттіігі табылады. Ол
дегеніміз - “ кәсіпорын өз міндетееері бойынша төлей алу мүмкіншілігі”
немесе “төлемдік түрдегі сауда - саттық, несиелік және басқа операцияардан
шығатын өз төлемдік міндетемлерін өз уақытында және толық орындау
қабілеттілігі”. Кәсіпорынның жұмыстық, нарықтық жағдайларына көшумен
байланысты оның қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен оны емдеу жайына сұрақ
тұрды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді,
Радионова В.М. мен Федотова М.А. оларды келесідей бөледі (сұрыптайды):
1) пайда болу көзі бойынша - сыртқы және ішкі;
2) нәтиженің маңыздылығы бойынша - негізгі және жанама;
3) құрылымы бойынша - жәй және күрделі;
4) іс-әрекет уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның жұмысты ұйымдастыруына тәуелді, ал сыртқы
кәсіпорын тәуелді емес. Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.
Кәсіпорын тұрақтылығы ең алдымен өндірістің шығындарымен үзіліссіз
байланыстағы шығарылатын өнім мен көрсетілетін қызмет құрамы мен құрылымына
байланысты. Сонымен қатар тұрақты мен ауыспалы шығындар ара-қатынасы да
маңызды.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың (ҚТ) басқа маңызды факторы болып
активтердің оптималды құрамы мен құрылымы және оларды басқаруда дұрыс
стратегия таңдау табылады және олар өндірілетін өнім түрлері мен өндіріс
әдіснамасымен тығыз байланысты болып келеді. Ағымдағы активтерді басқау
дегеніміз - ол кәсіпорын шотында ағымды оперативті іс-әрекетке қажетті
өнімді қаражаттардың минималды сомасын ұстау.
Қаржылық тұрақтылықтың маңызды ішкі факторы болып қаржылық
ресурстарының құрамы мен құрылымы және оларды басқарудың тактикасы мен
стратегиясын дұрыс таңдап алу болып табылады. Кәсіпорынның меншікті
қаржылық ресурстары, оның ішіне таза табыс көп болған сайын, ол өз-өзін
тыныштықта сезіне алады. Сонымен қатар таза табыстың жалпы көлемі ғана
маңызды емес, оны бөлу құрылымы және өндіісті дамытуға бағытталатын бөлігі
де маңызды болып келеді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына саудалық
капиталдар нарығындағы қосымша тартылатын қаражаттар үлкен әсер етеді.
Кәсіпорынның қаншалықты көп ақшалай қаражаттарды тарта алатын болса,
соншалықты үлкен оның қаржылық мүмкіншіліктері болады, бірақ қаржылық
тәуекел де өседі- кәсіпорын өз уақытында өз кредиторына төлей алу
мүмкіншілігі бола ма.
Бұл жерде үлкен рольді кәсіпорын төлем қабілетілігінің қаржылық
кепілінің бір формасы - резервтер ойнайды. Жоғарыдағы жалпылай келгенде
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін келесі ішкі факторларды
анықтауға болады:
- кәсіпорын салалық түрі;
- кәсіпорын шығарылатын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құрылымы, жалпы
төлемқабілеттілік сұранымында оның бөлігі;
- шығындар көлемі, ақшалай табыстармен салыстырғандағы оның қарқыны;
- мүлік пен қаржылық ресурстардың жағдайы, қорлар мен резервтерді,
олардың құрамы мен құрылымын қоса;
- кәсіпорынның басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізуге экономикалық шарттардың
әсерін, қоғамдағы техника мен әдіснаманы, төлемқабілеті сұраным мен
тұтынушыар табыстарының деңгейін, Қазақстан Республикасының Үкіметінің
салықтық және несиеік саясатын, кәсіпорындардың іс-әрекетін бақылау бойынша
заң актілерін, сыртқы экономикалық байланыстарды және басқаларды жатқызады.
Кәсіпорындар тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыуға оның
контрагенттерімен (салықтық органдар, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және т.б.) ара-қатынастар үлкен әсер етеді. Сондықтан
жақсы қаржылық жағдайдың шарты болып партнерлермен жақсы іскерлік
қатынастар табылады. Әрине, акционерлер өз қаражаттарын қаржылай тұрақты
кәсіпорын, тұрақты рентабельділігі бар және дивиденділерді уақытында төлеп
отыратын кәсіпорынға салады. Инвестициялық тартымдылық болу үшін,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы басқаларға қараанда жақсы болу керек және
тек бүгін ғана емес, сонымен қатар көрінетін болашақта да. Банктер, қандай
да болсын коммерциялық кәсіпорындар сияқты, өз қарыздарымен тәуекелге бара
отырып, несие алушы мезгілі келгенде және толық ееп айырысу үшін
келешектегі клиенттің қаржы тұрақтылығын тексереді. Басқа сөздермен
айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктің несие беру сұрағын шешкенде
ең басты критерий болып табылады, ал бұл сұрақты жағымды шешкенде - қандай
мерзімге және қандай процентке. Жабдықтаушылар мен сатып алушылар
төлемқабілетті кәсіпорындармен, көп жылдық репутациясы бар кәсіпорындармен
келісімдік қатыастарға түседі.
Қаржылық органдарда, оның ішінде салық инспекциясы, тұрақты жағдайдағы
кәсіпорындарды жақсы көреді, себебі олар өз уақытында және толық салықтар
мен басқа да міндетті төлемдерді төлейді.
Осыайша қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестігін анықтайды,
кәсіпорынның және оның серіктестігінің қаржылық және басқа қатынастары
бойынша экономикалық талаптары қандай деңгейде кепілденгенін бағалайды.
Кәсіпорының қаржылық жағайы жайында дұрыс объективті баға алудың тәсілі
талдау болып табылады. Ол кәсіпорынның даму тенденциясын көруге мүмкіншілік
береді, шаруашылық іс-әрекетке комплекстік баға беріп басқарушылық
шешімдерді жасаумен меншікті өндірістік-кәсіпкерлік іс-әрекеттері арасында
көпір болып келеді. Қаржылық ағдайының тұрақтылығын қандай да бір күнді
таңдау келесі сұраққа жауап бере алады. Кәсіпорынның осы уақытқа дейін
қаншалықты дұрыс қаржылық ресурстарды басқарады. Қаржылық ресурстардың
жағдайы нарыққа және кәсіпорынның дамуының қажеттіліктеріне сәйкес келуі
маңызды, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның
төлемқабілетсіздігіне және өндірісті дамыту үшін қаражаттардың болмауына
әкелу мүмкін, ал өте жеткілікті (мөлшерден асып кеткен) – дамуға бөгет
жасауға, кәсіпорынның шығындарының артық қорлар мен резервтермен асуға
әкелуі мүмкін.
1.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мерзімді кезеңде төлеуқабілетілік пен
өтімділік сипаттары негізінде бағаланады.
Жалпы төлеу қабілеттілігі және өтімділік дегеніміз - қысқа мерзімді
міндеттемелер бойынша есеп айырысуды дер мезгілінде және толық көлемде
жасау. Бір активтің өтімділігі дегеніміз - оның ақшалай қаражатқа айналу
қабілеттілігі, ал өтімділіктің дәрежесі осы айналу кезеңінің ұзақтылығымен
айқындалады. Кезең неғұрлым қысқа болса, активтің өтімділігі соғұрлым
жоғары болады. Кәсіпорынның өтімділігі туралы айта отырып, оның айналым
қаражатының теория жүзінде қысқа мерзімде орындамаса да, оны жаба алатын
көлемінің бар болуы.
Төлеу қабілеттілігі дегеніміз - ақшалай қаражаттардың және олардың
эквиваленттерінің жедел жабуын талап ететін, қарызды есептерді толтыру үшін
жеткілікті көлемде бар болуы. Осыған қоса баланстың өтімділігі деген
түсінік бар, ол кәсіпорындардың міндеттемелерін олардың активтері мен орнын
толтыру дәрежесі ретінде анықталынып, олардың ақшаай түрге айналу мерзімі
міндеттемелерді төлеу мерзіміне сәйкес. Баланстың өтімділігін талдау
кәсіпорынның өтімділігімен төлеуқабілеттілігіне қатынасы бар.
Өтімділікті талдаудың сұранымы нарық жағдайларында кәсіпорынның
қаражаттық шектерін күшейтумен және несие төлеуқабілеттілігін бағалау
қажеттілігіне байланысты. Баланстың өтімділігі талдау - өтімділіктің
дәрежесі бойынша топтастырылып, өтімділіктің кему тәртібінде орналасқан, ал
активтерді өтімділік орны бойынша топтастырылып және мерзімнің ұлғаю
тәртібінде орналасқан пассивтермен салыстырады. Төменде берілген топтар
балансқа қатынасы бойынша кәсіпорындардың активтері келесі топтарға
бөлінеді:
А1 - ең өтімді активтер-ақшалай қаражаттар және қысқамерзімді қаржылық
салымдар; А2 - тез өткізілген активтер-дебиторлық қарыз және басқа
активтер; А3 - төмен баппен өткізілетін активтер - тауарлы-материалдық
құндылықтар; А4 - қиын өткізілетін активтер - негізгі қаражаттар және басқа
айналымнан тыс активтер. Баланстың пассивтері оларды төлеу мерзімінің
дәрежесі бойынша топтастырылады:
П1 - ең жедел міндеттемелер: дер мезгілінде өтелмеген кредиторлық
қарыз және ссудалар;
П2 - қысқа мерзімді пассивтер: қысқа мерзімді несие мен қарыз;
П3 - ұзақ мерзімді пассивтер: ұзақ мерзімді несие мен қарыздар;
П4 - тұрақты пассивтер: кәсіпорынның меншікті капиталы.
Баланстың өтімділігін анықтау үшін пассив пен актив бойынша берілген
топтардың қорытындыларын салыстыру керек. Егер төменде берілгендей
қатынастар болса: А1 ≥ П1 ; А2 ≥ П2 ; А3 ≥ П3 ; А4 ≤ П4 онда баланс
абсолютті өтімді деп саналады. Ал енді “РИЗА” жауапкершілігі шектелген
серіктестігіндегі келесі қатынастар:
2007 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: А1=805,2 ; П1=7565,8 ;
А2=3844,37 ; П2=0. А3=5957,39 ; П3=0; А4=373,74 ; П4=3414,9.
2008 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: А1=73 ; П1=9744 ;
А2=8618 ; П2=0. А3=4226 ; П3=0; А4=537 ; П4=3710.
2009жылғы есеп беру кезеңінің соңы: А1=2113 ; П1=7307 ;
А2=2926 ; П2=0. А3=5663 ; П3=0; А4=1478 ; П4=4773.
Осының бәрін салыстырғанда мынадай қатынасты берді:
А1 ≤ П1 ; А2 ≥ П2 ; А3 ≥ П3 ; А4 ≤ П4
Осы теңсіздіктерге қарасақ есептік жылдардың бәрінде бірінші теңсіздік
орындалмайды, ал басқалары орындалады. Төртінші теңсіздік үлкен
экономикалық мағынаны көрсетеді. “РИЗА” жауапкершілігі шектелген
серіктестік меншікті айналым қаражаттарына ие болды, сондықтан анықталған
тұрақтылығына ие. Бірақ кәсіпорынның балансын абсолютті өтімді деп санауға
болмайды, себебі кірістер мен төлемдердің қатынастарын көрсететін бірінші
жағдай орындалған жоқ.
Көрсеткішті есептеудің мәні: кәсіпорындар қысқа мерзімді қарыздарде ең
біріншіден ағымдағы активтер есебінен өтейді. Коэффициенттің теориялық
мәндері қызметтің түрлері бойынша құрылады, ағымдағы активтердің мөлшері
ағымдағы міндеттемелерден асып кетсе, кәсіпорынның қызметі жағымды
тенденция ретінде қарастырылады.
Батыс тәжірибесінде коэффициенттің теориялық мәні 2-ге тең деп
саналады. 2. Жылдам өтімділік коэффициенті (Кж.ө.)
Кж.ө.= (АА - ТМҚ) (ағымдағы міндеттемелер);
бұл жерде, АА - ағымдағы жылдар;
ТМҚ - тауарлы-материалдық қорлар.
3. Абсолют өтімділік коэффициенті (Ка.ө.)
Ка.ө,= (ақша қаражаттарын) (ағымдағы міндеттемелер);
Бұл коэффициент өтімділіктің қатаң сипаты болып есептелінеді, ағымдағы
міндеттемелердің қай бөлігі жедел өтілу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл
көрсеткіштің төменгі шамасы - 0,2 болу керек.
Нарықтық экономика жағдайында іс-әрекет ететін кәсіпорынның төлем
қабілеттілігін талдаудың негізгі талаптары болып келесілер табылады:
✓ қаржылық жағдайының жалпы бағалануы және есеп беру кезіндегі оның
өзгерістері;
✓ активтер мен олардың құралу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды бөлу
мен қолдану тиімділігін зерттеу;
✓ қаржылық есеп айырысу және несиелік тәртіпті сақтау;
✓ кәсіпорынның активтер құрылымын әне оның міндеттемелерін зерттеу;
✓ ағымды активтердің, оның ішінде дибиторлық қарызбен қорлардың
айналымдылығын есептеу;
✓ баланс өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігінің абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
✓ кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
✓ кәсіпорынның табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерінің және олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеу;
✓ кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
✓ кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімге
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын жасау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін талдаудың
аяқтаушы атапы болып келеді. Ол өзі үш стадиядан тұрады: жабдықтау, өндіріс
және өткізу, олар өз кезегіне жинақталып коммерциялық, өндірістік және
қаржылық іс-әрекетті құрайды. Шаруашылық іс-әрекеттің маңызды жағы болып
қаржылық іс-әрекет табылады. Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дегеніміз -
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың құрамы мен көлемі
өзгергендегі оның іс-әрекеті. Ол қаржылық ресурстардың жүйелі келіп түсуі
мен тиімді қолдануын қамтамасыз етуге, есептік және несиелік тәртіпті
ұстауға, меншікті және қарызға алынған қаражаттың рационалды ара-
қатынастарына жетуіне ағытталу керек. Кәсіпорынның іс-әрекетінің қаржылық,
өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен қарым-
қатынас бар. Осылайша, қаржылық іс-әрекеттің жақсы болуы көбінесе оның
өндіруші-өткізуші көрсеткіштерімен анықталады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз шығару және өткізу
кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуына жағымды әср етеді.
Өндірістік процесстегі кедергілер (тұрып қалулар), өнім сапасыың
нашарлануы, оны өткізуде қиыншылықтар кәсіпорын шоттарына ақшалай
қаражаттардың түсуіне кедергілер жасайды, нәтижесінде оның
төлемқабілеттілігі нашарлайды немесе кері байланыс іске асырылатын
шығындардың көлемі сонымен қатар өндірістік процесстердің тиімділігімен
анықталады. Олардың тиімділігі жоғары болған сайын, кәсіпорын өнімді өткізу
көлемі бір болған өз ресурстарын аз шығындайды, оның ішінде қаржылық
ресурстар да және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының мөлшерін
жоғарылату, еңбек өнімділігінің дейгейін төмендету, басқа ресурстары көп
шығындау және өндірістік емес шығындар қосымша қаржылық қаражаттарда
қажеттілікті шарттайды (тудырады).
1.3 Кәсіпорын қаржылық тұрақтылықтың қайнар көздері
Қаржылық тұрақтылық дегеніміз - кәсіпорын өзінің қызметін қаржыландыру
қабілеті. Ол кәсіпорынның қалыпты міндеттелуіне (жұмыс істеуіне) керекті
қаржылық қорлармен қамтамасыздығымен, оларды орналастырудың мақсатқа
сәйкестігі және тиімді пайдалануды, басқа заңды ұйым (заңдық құқығы бар)
немесе жеке тұлға мен қаржылықтың өзарақатынастарымен, төлеу қабілеттілігі
мен қаржылық тұрақтылығымен сипатталады.
Талдаудың негізгі мақсаты - қаражаттың қызметтегі кемшіліктерді дер
мезгіінде анықтап, оларды жою, кәсіпорын қаражаттың жағдайын және
төлеуқабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Бұл кезде келесі міндеттерді
орындау керек:
1) Өндірістік, саудалық және қаражаттық қызметтердің әр түрлі
көрсеткіштерінің арасындағы өзара себепті - салдарлы байланысты зерттеудің
негізінде қаржылық қорлардың кірісі бойынша жоспарды орындау мен оларды
кәсіпорын қардылық жағдайын жақсарту үшін пайдалануды бағалау;
2) Шаруашылық қызметінің нақтылы жағдайлары мен меншікті және қарызға
алынған қорлардың бар болуынан, мүмкіндік қаражаттың нәтижелерді және
экономикалық рентабельділікті болжау. Қорларды пайдаланудың әртүрлі
варианттарында қаржылық жағдайдың моделдерін жасау.
3) Қаржылық қорларды тиімдірек қолдану және кәсіпорын қаржылық
жағдайын бекітуге бағытталған нақты шараларды қолдану.
Қаражаттық жағдайды талдау - шаруашылық қызметінің жалпы да толық
талдауының бөлігі, ол ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Сыртқы бөлігі баспасөзге шықан есеп берудің деректері бойынша
өткізіледі. Оны кәсіпорын тыс айналысатын контрагенттер мен меншік иесі
немесе мемлекеттік ұйымдар өткізіледі. Ол фирманың жетістіктерінің барлық
құпияларын ашпауға мүмкіндік береді, өйткені ол кәсіпорынның қызметі туралы
шектелген ақпаратқа негізделген. Осылардың бәрі кәсіпорынның қызметімен
өткізіледі және оның қорытындылары кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жоспарлау, бақылау үшін, сонымен бірге ең жоғары табысын алу және алдын ала
банкроттыққа ұшырауды ескеруге тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін
пайдаланылады. Мазмұны бойынша ішкі талдау өте терең, өйткені ол басқару
және өндірістік есептеудің деректеріне (таянады) негізделеді.
Қаражаттық жағдайды талдаудың ақпарат көздеріне назар аударсақ,
бухгалерлік есеп стандартына сәйкес қаражатық есеп беру келесіден тұрады:
- бухгалтерлік баланс № 2 БЕС сүйенеді;
- қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруі № 3 БЕС;
- ақша қаражатының қозғалысы (өзгеруі) туралы есеп беру № 4 БЕС;
- оларға түсіндірме жәе басқа қосымша ақпараттар, кестелер және
диаграммалар.
№ 2 стандарт активтер мен меншікті капиталдың, міндеттемелердің
қаржылық есеп берудегі мәні мен ұсынысын анықтайды, бірақ оларға баға
беруін қарастырмайды. Бұл стандарт қаржылық есеп беру кезегінде ашып
көрсетуге қажетті болатын ақпаратқа талаптар қою. Есеп беруде заңды
тұлғаның атауы, мекен жайы, есептік мерзімі және есептік кезеңі көрсетілуі
керек. Одан басқа келесілер болуы қажет: 1) ұйымның іс-әрекеті туралы
қысқаша баяндамасы; 2) қаржылық есептеулерде ұсынылатын өлшем бірлігі; 3)
ұйымның заңды нысаны (формасы).
Қаржылық есеп беруде алғашқы кезеңдегі керекті мәліметтері келтіру
тиіс. Қаржылық есеп берудің мақсаты: пайдаланушыларды субъектінің қаржылық
жағдайы, қызметтің нәтижелері және оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды және нақты ақпаратпен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп
берудің орталық элементі баланс болып табылады, ол активтердің,
міндеттемелердің және кәсіпорынның меншікті капиталдың белгілі уақыт
мерзіміне берілген толық көрінісі.
Ол екі бірдей бөлшектерден тұрады. Бухгалтерлік есептің жаңа
стандарттарын қабылдағанға дейін ол оң және сол бөліктерінің (актив және
пассив) теңдігімен сипатталынатын екі жақты кесте болған.
Қазіргі уақытта Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес баланс
баптаының орналасуы қабылданған, баланстың екінші бөлімі меншікті капитал
және міндеттемелер деп аталады.
Баланс активі: ұзақ мерзімді (1) және ағымдағы (2) активтер
бөлімдерінен тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің құрамына:
- жер-меншік құқығы мен тұрақты пайдалану құқығы негізінде анықталады;
- меншікті, ұзақ мерзімді жалға алынған, уақытша республикаға
әкелінген және одан әкетілген негізгі құралдар, активтерді иеленуді шектеу
міндеттемелерге кепілге салынған активтер, амортизациялардың есептеу
әдістері (негізгі құралдарын қай топтары бойынша жылдамдатылған
амортизациялық әдістер қолданылған);
- сақтаулы және қызметі тоқтатылған негізгі құралдар;
- өндірісте пайдаланылмайын негізгі құралдар және т.б.;
- материалдық емес активтердің құрылымы, оларда амортизацияланудың
әдістері;
- инвестициялар - инвестор ықпал етіп отырған ірі шаруашылық
серіктестіктердің тізбесі және соларға қатысу үлесі; тәуелді шаруашылық
серіктестіктің инвестордың табысындағы (шығындағы) табысын (шығысының)
үлесі; инвестордың кірісіне пайыздар, роялти, дивиденттер және қысқа
мерзімді қаржылық инвестициялар бойынша енгізілген едәуір сомалар;
инвестицияларды сатуды шектеу, кіріс кіргізу және т.б.;
- ұзақ мерзімді дибиторлық қарыз түрлеріне және оны өтеудің болжамды
мерзіміне қарай; алдағы кезеңдердің шығындары оларды шығынға жазудың
мерзімдері бойынша және т.б.
Ағымдағы активтердің құрамында тауар-материалдық қорлар түріне қарай:
көлік дайындау шығындары сомасы құндылықтар түріне қарай; болашақ
кезеңдердің шығындары, оларды шығынға жазудың мерзімдері бойынша; ақша
қаражаттары олардың түрлеріне қарай (егер жыл ішінде олардың пайдалануы
шектелген болса); қысқа мерзімді қыржылық инвестициялар баланстық және
ағымдағы құны бойынша баға да, дебиторлық қарыз құны бойынша; дибиторлық
қарыз оны өтеудің болжамдық мерзімі және дибиторлар топтары бойынша ашып
көрсетіледі.
Баланстың екінші бөлігі 3 бөлімнен тұрады: меншікті капитал (3), ұзақ
мерзімді міндеттемелер (4), ағымдағы міндеттемелер (5).
Меншікті капитал бөлігінде: есеп беу жолындағы жарғылық капиталдағы
өзгерістер туралы ақпарат. Акционерлік қоғамдарда акциялардың әрбір түрі
бойынша мынандай мәліметтер келтірілуге тиіс: жарияланған, шығарылған және
айналымда жүрген (жарияланған, жазып алынатын және төленген капитал)
акцияларының саны мен сомасы; акциялардың номиналды және ағымдағы құны;
дивиденттерді есептеп жазу; артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген
девиденттер; сатып алынған меншікті акциялар (акциялардың түрі, саны,
құны); болашақта шығару үшін жарияланған акциялар, аукцион бойынша және
есеп беру кезеңінде аукциондар бойынша шығарылған акциялар, акциялар
бойынша премиялар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер дегеніміз - бір жылдан астам мерзімге
берілген несие мен қарыздар және кейінге қалдырылған салықтар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бөлігінде: қамтаасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген кредиттер және қаражаттар; мерзімі кейінге қалдырылған
салықтар; банктік кредиттер мен қарыз қаражаттары бойынша пайыздық
ставкалар; кредитер мен қарыз қаражаттарды өтеу мерзімдері, кредиттік
шарттардан және ақша қаражаттарын қарызға алу шарттарынан туындайтын,
түсіндіруді керек ететін басқа мәселелер.
Ағымдағы (бір жылдың ішінде өтелуге тиісті) міндеттемелер бөлігінде:
қысқа мерзімді қарыздар мен овердраф сомалары; ұзақ мерзімді несиелердің
ағымдағы бөлігі; бюджеттен тыс қорларға түрлеріне қарай төленетін
салықтарды, алымдарды және төлемдерді қоса алғанда, кредиторлық қарыздың
сомалары; болашақ кезеңдердің кірістері түрлеріне қарай; болжаусыз
жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің
ағымдағы бөлігі түсіндіріледі. Қаржылық есеп берудің мақсаты:
пайдаланушыларды субъектінің қаржылық жағдайы, қызметтің нәтижелері және
оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістер туралы пайдалы, маңызды және нақты
ақпаратпен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп берудің орталық элементі баланс
болып табылады, ол активтердің, міндеттемелердің және кәсіпорынның меншікті
капиталдың белгілі уақыт мерзіміне берілген толық көрінісі.
Ағымдағы бөік кәсіпорынның кредиттік шартқа сәйкес (қайта
қаржыландырудың сомалаы мен мерзімдері) ұзақ мерзімді негізде
міндеттемелерді қайта қаржыландыру (рефинансирование) туралы шешім
қабылданған жағдайда пайда болады және т.б.
Берілген №3 бухгалтерлік есептік стандарт 1997 жылдың бірінші
қаңтарынан бастап іске қосылды. Бұл стандарт қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері бойынша есебін және оның заңды тұлғалардан құралуы (банк және
бюджеттік ұйымдардан басқа), бұл әртүрлі қаржы есебімен бірге заңды
тұлғаның әр мерзімге қаржы есебін салыстыру болып табылады. Сонымен қатар
стандарт кіріс және шығыс баптарының тәртібін анықтайды. Олардың ішінде
төтенше жағдайларда болған шығындар мен табыстар, есептік бағалауда
өзгерістер мен тоқтатылған операциялар, есептік саясат және қаржы есебінде
нақты қателерді түзету.
Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы төмендегі мәселелер
түсіндірілуге тиіс:
- кәсіпорын қызметінің барлық түрлерінен түскен кірістің төмендеуіне
ықпал еткен факторлар;
- сатылған өнімнің өзіндік құнын арттыруға ықпал еткен факторлар;
- жалпы және әкімшілік шығындардың, пайызы бойынша төлемдердің және
сату бойыша шығындардың сатылу көлемімен, былтырғы жылдық деңгейімен
салыстырғанда деңгейінің өсуіне төмендеуі және т.б;
- төтенше жағдайының шығындары мен кірістері;
- есеп беру жолындағы орын алған әрбір төтенше жағдайы бойынша түсінік
беру;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелеріне есеп беру
жылы елеуі ықпал еткен басқа да шаруашылық операцияларын ашып жазу қажет.
Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері арқылы есеп беру жыл басынан
басталған мерзім ішіндегі кәсіпорын тауарының сатылуынан және қызмет
көрсетуден түскен барлық табыстардың түрлері, табыстың басқа баптары мен
түсімі кәсіпорынның өзінің қызметін сүйемелейтін барлық шығынының сомасымен
салыстыруынан тұрады. Берілген салыстырулардың нәтижесі таза табыс (зиян)
болады.
Бұл формада келесі ақпарат ашылады:
1. Негізгі қызметтен түскен табыс(өткізуден түскен түсім);
2. Өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
3. Жалпы табыс (1-2);
4. Мерзім шығындары: -жалпы және әкімшілік шығындар;
-% ақы төлеудің шығындары;
-сауда (сатылу) шығындары;
5. Негізгі қызметтерден түскен табыс (зиян) (3-4);
6. Негізгі емес қызметен түскен табыстар (зиян);
7. Салық салуға дейінгі әдетті қызметтен түскен табыстар (зиян) (5-6);
8. Табыс салығы;
9. Салық салынғаннан кейінгі әдетті қызметен түскен табыс (зиян) (7-
8);
10. Төтенше жағдайлардан түскен табыс (зиян);
11. Таза табыс (зиян) (9-10).
№ 4 бухгалтерлік есеп стандартында ақша қаражатарының қозғалымы
туралы көрсетілген. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру қаржылық
есеп-қисаптың міндетті құрамдас бөлігі болып табылады. Ақша қарааты
дегеніміз - субъектінің кассада және банктегі шоттарында жатқан барлық
ақшасы. Ақша қаражатының қозғаласы-олардың келіп түсуі және шығуы.
Ақшалай қаражаттың қозғалысы бойынша есеп беру: операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметінде есеп беру мерзіміндегі ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысы туралы мәлеметтермен қамтамасыз ете отырып,
пайдаланушыларға заңды ұйым (заңды құқығы бар адам) қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді. Операциялық қызмет - заңды тұлғалардың
негізгі қызметіне байланысты табыс түсіру жөніндегі операциялар және
инвестициялық қаржылық қызметке қатысы жоқ басқа қызметке байланысты
операциялар. Заңды тұлға операциялық қызметтен түскен ақша қаражатының
қозғалысын тура және жанама әдісті пайдалана отырып ашуына болады. Тура
әдіс БЕС №4 “ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепке” сәйкес, бұл
ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері ашылатын әдіс. Бұл әдіс
әрбір ақшалай операцияны, оны зерттеуге және оның қай қызмет түріне
жататынын анықтауға негізделген. Тура әдіс қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі жөнінде есеп берудің әрбір бабын түзетуді білдіреді. Бұл жағдайда
өнім өткіуден түскен түсімдерден бастайды және олардан тауарларды алу
бойынша, ағымдағы шығындар несие үшін % және бюджетке төлемдер бойынша
барлық ақшалай төлемдер шегеріледі. Нәтижесінде операциялық қызметтен
ақшаай қаражаттың сомасын шығарады.
Жанама әдіс-бұл таза табысты (зиянды) ағымдағы активте мен
міндеттемелердің өзгеруіне, сондай-ақ өткен кезеңмен салыстырғанда,
инвестициялық және қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын табыстар мен
шығындарды түзететін әдіс. Бұл әдіс бухгалтерлік баланс пен қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп берудегі ақпараттарға
негізделген.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен мөлшерінде
өзгеріс туғызған операциялар.
Қаржылық қызмет - меншікті капитал мен сырттан алынған қаражаттардың
құрамы мен мөлшеріне өзгеріс туғызған операциялар. Негізгі қызмет -
өткізуден түсім түсіру, аванстар, жабдықтаушылырдың шоттары бойынша ақы
төлеу, еңбекке ақы төлеу, бюджетпен есеп-айырысу.
Заңды ұйымның қызметінің түрлері бойынша топтастыруы пайдаланушыларды
ақпаратпен (мәліметтермен) қамтамасыз етеді, ол субъектінің қызметінің
түрлерінің, оның қаржылық жағдайының әсерін бағалауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының қозғалымы туралы есеп бойынша мынадай негізгі
мәселелерді ашып жазу керек:
✓ Операциялық қызметтен түске ақша қаражаттарының қозғалымын анықтау үшін
кәсіпорын қандай әдісті (тікелей немесе жанама) қолданды. Жанама әдісті
қолданғанда таза кіріске (шығынға) түзету енгізген жөн болар еді;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалуы кәсіпорыннан гөрі көбінде клиенттердің
қызметін көрсететін болғанда, клиенттің атынан түскен ақша түсімдері мен
төлемдер нетто-негізінде анықталады;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалымдағы шектеулер және т.б.
Қаржылық есеп-қисап жүргізуді жасаған кезде, кездеспей тұра алмайтын
жекелеген мәселелерге түсінік бергенде қайталаудан қашу керек, өйткені
баланста және басқа үлгілерде (формаларда) бір ақпарат қайта-қайта
пайдаланылады, ол тек солардың әрбірінде әрқалай тұрғыда көрінеді.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның қаржылық жағдайымен қаржылық қызметіне
жалпы баға берілуге тиіс.
Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізу нақты белгіленген уақыт кезеңіндегі
қаржылық-шаруашылық қызметін бір-бірімен біте қайнасқан көрсеткіштерінің
жиынтығы болып табылады. Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын
тауарларды өндіру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты
мәлімет алу, өрлеу динамикасын көру үшін, 2007-2009 жылдардың
көрсеткіштерін қаржылық есеп беруде қолдананамыз. Кәсіпорынның қаржы
жағдайына әсер ететін және де кәсіпорынның есептік саясатында қандай
өндірістер бар екенін қарастырып, берілген мәліметтерді қарастырамыз.
Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізудің формалары (үлгілері) ақпарат және
қисын жағынан біте қайнасқан, осының өзі кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық
жағдайы туралы жан-жақты ақпаратты қозғаушы күш (динамика) ретінде
көрсетіп, қаржылық есеп-қисап жүргізуді қаржылық талдау жүргізудің толық
қанды базасы ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның қаржылық
жәй-күйін талдау әдістемесі қаржылы есеп-қисап жүргізуде берілген
ақпараттық мақсаттар мен көлеміне байланысты. Егер мақсат шаруашылық
жүргізуші субъектінің (адамның) жәй-күйімен даму (өсіп-өркендеу)
мүмкіндіктер туралы қарапайым да көрнекті ақпарат алу болса, онда
талдаушының жұмысы экспресс-талдаумен шектеледі.
Түсіндіру қағазында келесі ақпаратты көрсету қажет:
1. Активтерді иелену құқығының шектелуі;
2. Міндеттемелерге берілген кепілдіктер;
3. Активтер мен міндеттемелер;
4. Зейнетақымен қамсыздандырудың шартты бейнесі;
5. Алдағы кезеңнің ұзақ мерзімді салымдарын қаржыландыруға арналған
қаржылар.
Түсіндіру қағазында пайдаланушылардың сұранымына сәйкес қаржылық есеп
беру баптары туралы қосымша ақпарат болуы керек. Ол субъектіге әсер ететін
белгісіздіктер және қауіп туралы түсініктемелер енгізуіне болады. Сонымен
қаржылық жағдайдың сыртқы талдауы үшін есеп берудің жоғарыда аталған
түрлері пайдаланылады.
Ішкі пайдаланушылардың қосымша ақпарат көздерін пайдалануға
мүмкіндіктері бар, олар: оперативтік есептеудің деректері, статистикалық
есеп беру, бухгалтерлік есептің бастапқы формалары мен регистрлері және
кәсіпорындардың шарттары.
2 РИЗА” ЖШС-нің қаржы тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін талдау
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің ара қатынасын
талдау
“РИЗА” ЖШС-нің қаржы тұрақтылықты талдауға кірісеміз. Бұл
кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын тауарларды өндіру болып
табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты мәлімет алу, өрлеу
динамикасын көру үшін, 2007-2009 жылдардың көрсеткіштерін қаржылық есеп
беруде қолдананамыз. Кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ететін және де
кәсіпорынның есептік саясатында қандай өндірістер бар екенін қарастырып,
берілген мәліметтерді қарастырамыз.
Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің арасында тығыз
байланыс бар мүлік жағдайын талдау кәсіпорын активтері мен пассивтерінің
құрамымен сипаттамасын беруге арналған. Мүлік дегеніміз- меншіктік құқығы
бар материалдық объект. Кәсіпорынның мүлігі- оның активтерінің жиынтығы.
Мүлікті сатып алу көздері кәсіпорынның құрылым көздерінде (меншікті капитал
міндеттемелер) орналасқан. Мүлікті жағдайды талдау мақсаты шаруашылық
субъектінің эканомикалық потенциалының, яғни, кәсіпорынның активтері мен
пассивтерінің құрамы мен құрылымының сипаттамасын беру болып табылады.
Кәсіпорынның активтерінің негізгі (критерий) сипаттамасы-олардың
құрылымының тиімділігі (кәсіпорынның қызметінің ерекшелігіне сәйкес) мен
активтердің құрамының сапасы.
Мүлікті сатып алу көздерін талдауда кәсіпорынның төлем қабілеттілігі
және өнімділігі жөнінде көзқарасына, меншікті және қарызға алынған
қаржылардың ара-қатынасына көңіл аударылады.
Мүлікті жағдайды талдау тәжірибесінде баланстік тік және көлденең
біріктіру арқылы жүргізіледі, сонда бастапқы және өзгертілген есеп -
айырысу үлкейтілген баптар номенклатурасымен бірге талдануы мүмкін.
Мүлікті жағдайды талдағанда аналитикалық кестелер қолданылады, олар
кәсіпорынның қаражаттарын және оның пайла болу көздерінің құрылымын, оның
жке көрсеткіштерінің динамикасын сипаттайды.
Талдаудың осы кезеңінде кәсіпорынның қызметі туралы түсінік
қалыптасады, оның мүлкінің және көздерінің құрамындағы өзгерістер, әртүрлі
көрсеткіштерінің өзара байланыстары айқындалады. Осы мақсатта баланстың
активі мен пассивінің жеке баптарының ара-қатынастары, олардың баланстың
жалпы қорытындысындағы үлесі анықталады, өткен кезеңмен салыстырғандағы
баланстың негізгі баптарының құрылымындағы ауытқу сомаларын есептейді.
Баланстың валютасының жалпы өзгеру сомасы құрама бөліктеріне бөлінеді,
ол активтер құрамындағы, олардың қалыптасу көздерінің қозғалыстарының
сипаты және олардың өзара байланыстылығ туралы алдын-ала тұжырым жасауға
мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімі және ағымдағы қаражаттардың құрамындағы өзгерістерді
талдау барысында, олардың кәсіпорындарының міндеттемелерінің өзгерістері
өзара байланыста қарастырылады.
Мүлікті талдау үшін төмендегі көрсетілген аналитикалық кесте макеті
құрастырылады.
Кесте 1 - “РИЗА” ЖШС мүлкінің құрамы мен құрылымын талдау
2007 ж соңы 2008 ж соңы 2009 ж. соңғысы
Көрсеткіштер
мың.тг. % үлесі мың.тг. % үлесі мың.тг. % үлесі
Мүлік барлығы 10980,70 100 14245 100 13181 100
Ұзақ мерзімді 373,74 3,4 1293 9,08 2501 18,98
активтер
Ағымдағы 10606,96 96,6 12952 90,92 10680 81,02
активтер;
оның ішінде:
ТМҚ 5957,39 54,25 4226 30,22 5563 50,0
Дебиторлық 3844,37 35,01 8653 60,14 3004 21,0
қарыз
Ақшалай қаражат805,2 7,33 73 0,56 2113 10,02
Кәсіпорынның актив құрамындағы әртүрлі өзгерістерді қалай талдау керектігін
көрсетейік. Егер де мүліктің өсу қарқыны инфляцияны өсу қарқынынан жоғары
болса, кәсіпорынның өтімділігінің артуы туралы айтуға болады.
Ұзақ мерзімді активтердің абсолюттік мөлшері мен үлесінің бір мезгілде
жоғарлауы, кәсіпорынның қаражытының айналымынан босатылуын көрсетіледі.
Егер де ол кәсіпорынның қайта ұйымдастырылуына және жетілдіруіне
байланысты болса, ол оң мағынада бағаланады.
Барлық басқа жағдайларда ұзақ мерзімді активтердің үлесінің жоғарлауы
(мүліктің өнеркәсіптік құрылымының тиімсізілігі жөнінде), ағымдағы қаржылық
жағдайы (төлеу қабілеттілігі мен өтімділігінің көрсеткіштерінің төмендеуі)
нашарланады деп бағалауға болады.
Ағымдағы активтердің абсолюттык және салыстырмалы мөлшерлері көбіне оң
деп бағаланады (өтімділік көрсеткіштерінің жақсаруы).
Активтердің сапасының төмендеуі кезінде, олар теріс деп бағаланады.
Активтердің сапасын тексеру тек қана қаржы жағдайының тұрақтылығы барысында
жүргізіледі. Сапаның төмендеуі-мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыздың өсуі
және жатып қалған, керексіз тауарлы - материалдық қорлардың бар болуымен
байланысты.
Талдаудың келесі кезеңі - мүліктің әртүріл құрамаларының өсу
қарқындарын салыстыру. Қозғалмайтын мүліктің өсу қарқынының төмендеуі
ағымдағы активтердің өсу қарқындарымен салыстырғанғанда, егер кәсіпорынның
өндірістік қуаттарын қысқартумен байланысты болмаса оң деп бағаланады.
Егер ақшалай қаражаттың өсу қарқыны тауарлы-материалдық қордың өсу
қарқыны өсіп кетсе, бұл кәсіпорынның мүлкінің құрамын жақсартуға әкеледі.
Ұзақ мерзімді активтерге ұқсас, тауарлы-материалдық қорлардың өсу
қарқынының төмендеуі мүліктік жағайдың жақсаруына әкеледі (егер де ол
өндіріс көлімінің төмендеуіне байланысты болмаса).
Қай жағдайда ақшалай қаражаттың (абсолютті өтімділігі бар активтер)
үлесінің жоғарлауы активтердің құрылымының жақсаруына әкеліп соғады?
Содан кейін, керек мерзімінде, қозғалмайтын мүіктің терең талдауы
жүргізіледі, тозу коэффициенті және жарамдылық коэффициент: (қозғалмайтын
мүліктің жағдайын сипаттайтын), жаңарту және шығу коэффициенттері (негізгі
қаржының қозғалысының көрсеткіштері), өндірісің мүліктің үлесі сияқты
көрсеткіштері есептеледі.
Кәсіпорынның мүлігін бағалаумен бірге мүліктің пайда болу көздерін
бағалауды қарастыру керек.
Әзірше, кәсіпорынның өндірістік потенциялының жағдайын қарастырамыз
және оның негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz