Оқушылар мен ұстаз - тәрбиешілер
Қоғамның пайдалы іс-әрекеттен ұйымдастыру арқылы оқушыларды жағымды
дағдыларын қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
Тарау І. Орта мектеп оқушыларына жағымды дағдыларды қалыптастыру мен
тәрбиелеуде қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығы
1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың қоғам мен тәрбие
берудегі маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..6-9
2. Оқушыларға жағымды дағдыларды қалыптастыру мен тәрбиелеуде қоғамның
пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 9-15
Тарау ІІ. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері мен пайдалы іс-шараларды ұйымдастыру
2.1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...15-24
2.2.Орта мектеп оқушыларын тәрбиелеу мен жағымды дағдыларын қалыптастыруда
пайдалы іс-шараларды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 24-32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
4-35
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Егемен еліміздің болашағы үшін жастарға
өркениеттің даму деңгейіне лайықты білім және тәрбие беруді қазақ
этнопедагогикасы негізінде жүзеге асыру қажеттілігі айқын сезіліп отыр.
Қазақ этнопедагогикасы республикамыздағы саяси, әлеуметтік, экономикалық
қайта құрудың шеңберінде білім беру жүйесін ұлттық талап тұрғысынан
өзгертуге негіз болуы керектігі қарастырылуда. Бүгінгі мектеп түлектерін
ұлттық сипатта тәрбиелеудегі құралдар жүйесі этнопедагогикалық тұрғыдан
сұрыпталып, жалпы педагогикалық тәжірибеге енгізілуі керектігі баса назарға
алынуда.
Тәрбиенің негізгі бағыттары (еңбек, ақыл-ой, т.б. тәрбие) халқымыздың
ғасырлар бойына жинақтаған құнды қасиеттерін жастардың бойына сіңіруді және
мәдениетіне, мәдени іс-әрекетіне баулуды жүзеге асырып келген. Егеменді
еліміздің алғашқы жылдарының өзінде жарық көрген Қазақстан Республикасының
жалпы білім беретін мектептері оқушыларын еңбекке тәрбиелеу мен оқыту
тұжырымдамасында: “... еңбекке дайындау ісіндегі тағы бір өзекті кемшілік
қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қосалқы көркем өнерін, халық
зергерлерінің мұрасын, малшаруашылығын үйрету кеңінен өріс алған жоқ” - деп
біздің мектеп өміріндегі білім берудегі кемшіл тұстарымызды көрсеткен
болатын. Бұл мәселе жастарымызды мектептің еңбекке дайындау бағытында
қазіргі таңда да жеткілікті шешімін таппай жатуы, осы бағытта ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.
Қоғамның рухани-адамгершілік тұрғыдан жандануы, ұлтымыздың ішкі
әлеуеттік мүмкіндігі ұлттық мәдени дәстүрлерді зерделеп заман талабына
қарай пайдалануға, жеке тұлғаға әлемдік және этнопедагогикалық білім беруді
нәтижелі ұштастыруды жүзеге асыруға байланысты, елбасы Н.Ә.Назарбаев
“Қазақстан-2030” стратегиясында: “Ұлт мәселесіне қатысты жалпы үрдісті
танып-түсіну, сөз жоқ, қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы логикасын
бажайлау мүмкін емес”, – деп тұжырым айтқан. Осыған байланысты еліміздің
егемендігін өміршең етуде, ұрпақ тәрбиесінде сабақтастықты сақтауда
көптеген жұмыстар атқарылуда.
Халықтың тәлім-тәрбиелік тәжірибелерін, өміршең идеяларын және өнегелі
дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану арқылы жастарымыздың
бойында ұлттық құндылықтарды қалыптастыруды жүзеге асыру бүгінгі күннің
мақсаты. Халықтың рухани мәдениетінің мөлдір бастау бұлағынан жас кезден
нәр алып өсу сан ғасырлық қалыптасу, даму тарихы бар қазақ этнопедагогикасы
идеяларын ертерек бойға сіңіруге, ондағы жалпы адамдық құндылықтарды көре
білуге үйретеді. Ұлттық тәрбие тағылымдары материалдарын халық даналығының
сарқылмас қайнары ретінде жеке адамды қалыптастыру ісінде пайдаланудың
қажеттілігін қазақ даласының ойшылдары (Қорқыт-ата, әл-Фараби, Жүсіп
Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Ясауи, педагогтар мен ағартушылары
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ж.Аймауытов т.б.) өз еңбектерінде дәлелді сипаттама бергені
мәлім.
Қазіргі таңда жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабы
екендігі және білім беруде басшылыққа алатын нормативтік құжаттар арқылы
қолдау табуы заңдылық. Қазақстан Республикасы “Білім туралы” заңында: “...
азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ
халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрін
зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру” – деп
көрсетілген. Аталған міндет білім беру жүйесінде халық дәстүрлерін,
дәстүрлі мәдениетті оқушыларға зерделетуді және оларға баулуды меңзейді.
Демек, білім беру жүйесіне халықтың тәрбие тағылымдарын енгізу ғылыми-
педагогикалық зерттеулерді талап етеді.
Осы тұрғыдан қарастырғанда С.Қалиев, Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева,
Ж.Ж.Наурызбай, К.Ж.Қожахметова, Ш.Б.Құлманова, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Бөлеев,
Ж.Асанов, т.б. ғалым-педагогтар қазақ этнопедагогикасы саласы бойынша
іргелі педагогикалық зерттеулер жүргізді. Педагог-ғалымдар өз зерттеу
объектісіне сәйкес қарастырылып отырған мәселенің теориялық, әдіснамалық
аспектілерін дәлелді негіздеген. Зерттеу тұжырымдамалары ғылыми
дәлелдемелермен тиянақталған. Зерттеу нәтижелерін білім беру практикасында
пайдалану үшін қолданбалы әдістемелік ұсыныстар жасаған.
ХҮ ғасырда Англияның атақты оқымыстысы Лекки Баланың ақылы да, жаны
да туғанда ақ қағаздай болып туады. Ақ қағазға қандай жазу жазса да
жазушының өз еркінде. Сол сықылды балаға қандай тәрбие беру тәрбиешіден.
Бала қалай тәрбиеленсе, соған көне береді - деген болатын.
Сондықтан да ақ қағаз бетін қайта өшіре алмайтындай шимай-шатпақ
түспесін десек нәресте шыр етіп дүние есігін ашқаннан бастап оның
тәрбиесіне аса ыждағаттылықпен кіріскеніміз жөн.
Қай заманда болсын әр халық өзінің ұрпағын жан-жақты жетілген,
адамгершілік жағынан жағымды, мінез-өнегелері қалыптасқан, еңбекшіл,
үлкенді құрметтейтін азамат болып өссін деп армандаған. Қазақ халқында
келешек жас ұрпақты тәрбиелеу, өмірге дайындау, сол халықтың арман-
мүддесінен, тәрбие дәстүрімен байланысты туып, өсіп-өркендеп, дамып,
ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған.
Демек, бірде-бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын,
тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Бүгінгі күннің басты талабы жас ұрпақты тәрбиелеп, білім беру
жолдарында оқушылардың ұлттық рухани білім алып шығуы. Баланы бастауыш
сыныптан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға,
практикалық әрекеттерге дайын болуға үйрету керек.
Өйткені қазіргі кезде қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет
етеді. Жеке тұлғаның рухани өсуіне психологиялық-педагогикалық жағдай жасай
отырып, өз ортасында және өзге ұжымда өзін еркін сезіне алуға тәрбиелеу,
өзіне-өзі сенімді, жауапкершілік қасиетті сіңірген тұлға ретінде
қалыптастыру қажет.
Жаңа орта талаптарына бірінші сынып оқушыларының мінез-құлқының
сәйкес келу жетістіктері икемделудің нәтижелігінде көрінеді. Бірінші сынып
оқушылары мектептің тәртіп нормаларын меңгеруге лайықты. Оқушылардың
көпшілігі тұлға типінің тұрақтылығымен, көпшілігімен, адалдығымен,
эмоционалдық бір қалыптылығымен және өзін бақылау дәрежесінің жоғарылығымен
сипатталады.
Бірінші сынып оқушыларында оқуға деген ынта қалыптастыру, оларға
белгілі бір табысқа қол жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қоғамның пайдалы іс-шаралары мен осы іс-
шараларды ұйымдастыруға бағытталған қоғамдық ұйымдарға тоқтала отырып,
оқушыны тәрбиелеу ерекшеліктерін тоқталу. Осы мақсатқа жету үшін мынадай
міндеттерді қойдым:
-Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың қоғам мен тәрбие берудегі
маңыздылығына;
-Оқушыларға жағымды дағдыларды қалыптастыру мен тәрбиелеуде қоғамның
пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығына;
- Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдеріне;
-Орта мектеп оқушыларын тәрбиелеу мен жағымды дағдыларын қалыптастыруда
пайдалы іс-шараларды ұйымдастыруларға тоқталу.
Тарау І. Орта мектеп оқушыларына жағымды дағдыларды қалыптастыру мен
тәрбиелеуде қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығы
1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың қоғам мен тәрбие
берудегі маңыздылығы
Қоғамның пайдалы іс-әрекеттері дегеніміз-оқушыны тәрбиелеуде маңызды
рол атқаратын іс-әрекеттерді мектеп қабырғасында немесе ата-анамен бірлесе
отырып ұйымдастырылатын іс-шараларды атаймыз. Қоғамдық пайдалы іс-
әрекеттерін ұйымдастырудың басты принциптерінің бірі-баланы еңбекке баулу.
Еңбекке мектепте баулудың негізгі түсініктеріне тоқталайық.
Мектеп оқушыларын қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыруда еңбекке
дайындау кең мағынада қарастырылып, ол мектепте технология (еңбекке баулу)
пәнін оқу, ғылым негіздерін зерделеу, қоғамға пайдалы, өнімді еңбек,
оқушылардың техникалық шығармашылығы және басқада еңбекке дайындайтын
психологиялық және практикалық іс-әрекеттерді қамтиды.
“Еңбекке тәрбиелеу” және “еңбекке баулу” ұғымдары анықталды. Мектептің
“еңбекке дайындау жүйесі”, “еңбекке дайындық бағыты” және “еңбекке баулу
бағыты” деген ұғымдар педагог ғалымдарымыздың (П.Л.Атутов, В.А.Поляков,
В.Симоненко, Д.А.Тхоржевский, т.б.) педагогикалық әдебиеттерінде кездеседі.
Еңбекке дайындау жүйесі деп, біздер “мектептегі оқу пәндері мен сыныптан
және мектептен тыс оқушылардың шұғылданыстары арқылы жүзеге асырылатын іс-
әрекет бағыттарын айтамыз”. Ал “еңбекке дайындау бағыты дегеніміз
оқушыларды мамандық деңгейіне дейін нақты еңбек түріне оқыту” деп,
оқушыларды “еңбекке баулу бағыты деп бастауыш және орта білім беретін
мектепте еңбектің белгілі анықталған түріне баулу іс-әрекеттерін” айтамыз
[1].
Мектептің еңбекке дайындау бағыты мен жүйесінің негізі оқу пәні
-“Технология”. Сол себепті де аталған пәннің мазмұны толықтырылды.
Бағдарламалардың мазмұнына енген оқу материалдары (элементтері) (оның
ішінде қыздар үшін): маталарды және мата емес материалдарды, теріні және
мехты өңдеу; ауыл шаруашылық өнімдерін және тағамдық жартылай фабрикаттарды
өңдеу; өсімдіктерді өсіру; тұрмыстық қызмет; қолданбалы көркем
шығармашылық.
Технология бағдарламасының мазмұны өндірістің жаңаланған еңбек іс-
әрекеті саласын қамтитыны белгілі. Сол себепті де мәдениет, этностық
мәдениет анықтамалары тұрғысынан “еңбекке дайындық бағытындағы оқушы-
қыздардың этностық мәдениеті – тұрмыстық өмір тіршілігіне тән еңбек іс-
әрекетін технологиялық аса шеберлікпен орындауды салт пен дәстүр тұрғысынан
жүзеге асыру; таңдап алынған іс-әрекет үстінде сапалық қасиеттерді меңгеру
және ұлттық тұрпаттық қалыптасу үдерісі” - деп білеміз.
Оқушыларды тәрбиелеуде іс-шараларға тоқталудан алдын іс-шараларды
ұйымдастыратын қоғамдық ұйымдар мен осы ұйымдар өткізетін іс-шараларға
тоқталайық:
Республикада 252 балалар қоғамдық ұйымдары қызмет көрсетеді, олар өз
қатарында 7 жастан 17 жасқа дейінгі 65 мың оқушыны біріктіреді. Білім беру
ұйымдарының тәрбиелік жұмысында балалар ұйымдарының жұмысы кең
пайдаланылады. Балалар ұйымдары мен қозғалыстарын, сайып келгенде, білім
беру ұйымдарының жетекшілері мен әдіскерлері басқарады.
Қазақстан Республикасының бүкіл қалаларында жалпы білім беру мектептері
мен мектептен тыс ұйымдар, қосымша білім беру мекемелері және т.б. қызмет
етеді. Ауылда хал-ахуал біраз басқаша, онда балалар, жасөспірім және
жастармен жұмыс жүргізу негізгі орталығы жалпы білім беру мектептері болып
табылады, және мектептен тыс ұйымдар, қосымша білім беретін мекемелер аз
немесе тіптен жоқ.
Аталмыш мәселе бойынша ғылыми әдебиетті талдау кезінде тұрғындардың бос
уақыт саласында селқостық көрсеткені, бос уақытты үйде өткізу беталысы
көбейгені, мәдени мекемелер, сауықтыру және басқа да орталықтардың қызметі
коммерцияландырылуы, ал жастар ортасында көшеде өткізген бос уақыт
таралғындығы айқындалды. Өз зерттеулерінде Ю.А. Стрельцов жалпы көшені
ырыққа көндіру мәселесін көтереді. Яғни ұйымдастырылмаған дем алу және
сауық құру жерлерін халықтың түрлі топтарымен (балалар, жастар, жас отаулар
және т.б.) жүргізілетін клубтық іс-әрекет жүйесіне қосу қажет. Б.А.
Трегубов оқушы жастар факторлар жиынтығы әсерінен дем алу және сауық құру
уақыты жағынан тікелей жоғары қауіпті топтарға ауысып барады деп
белгілеген. Бұған себепші болып тұрған әлеуметтік нормаларға сай келе
бермейтін мәдени дем алу мен сауық құру уақыт – өз қалауы бойынша өткізетін
уақыт, ғалым жастардың әлеуметтік жауапкершілігіне ерекше назар аударады.
Астана қаласында 80 мемлекеттік және жеке меншік жалпы білім беру
мектептері бар находятся, 10 мектептен тыс білім беру ұйымдары: Балалар
көркемөнер мектебі, Балалар музыкалық мектебі № 2, 3, 4, Көркемөнер
мектебі, Оқушылар сарайы, "Техникалық шығармашылық орталығы", "Жас
туристер бекеті", ""Арман" сауықтыру-спорттық лагері. Бүгінгі күні
елордада 3000 балаға ықылас салынып, назарымен қамтылған 17 клуб қызмет
етеді, оның ішінде: 11 мектеп негізінде, 6 ПИК негізінде. Оқушылардың дем
алу және сауық құру уақытын ұйымдастыруда Павлодар облысының тәжірибесі
өнеге тұтарлық (№1 Қосымша), облыста 38 мектептен тыс ұйымдар, (13 мың
оқушы қамтылған ), 84 аулалық клуб (7 мың бала қамтылған), 27 спорттық
мектеп (15,6 мың бала), 319 балалар бірлестігі (50 мың бала), 2,5 мың спорт
секциялары (40 мың оқушы) өз қызметін іске асыруда [2].
Қарағанды қаласында сабақтан тыс уақытта балалар дем алу және сауық
құру уақытын ұйымдастыру бойынша жоба іске асырылуда (№2 Қосымша).
Мектептердің әлеуметтік төлқұжаттары, әр ауланың сипаттамасы жасалған,
сабақтан тыс уақытта шұғылдануы бойынша мәліметтер жинақталған және басқа
да т.т. Алдын ала жобалау тәжірибесі 2008-2009 оқу жылы басынан қаланың
80 мектебінде қолдануға енгізілген.
Қазақстанда әр түрлі жылдары БҰҰ ЮНИСЕФ Балалар қорының бірқатар
жобалары жүзеге асырылған: Балаға қамқоршы қала (2006 жылдан Өскемен қ.,
Семей қ.), Балаға тілектестік қарым-қатынасты мектеп (2005 жылдан Семей
қ.), Жастарға қамқорлық ету клиникасы (2003 жылдан Астана қ., Өскемен қ.,
Семей қ.), және де басқа да баланың құқықтары туралы Конвенциядағы балалар
құқықтарын іске асыруға бағытталған жобалар. Жұртышылық жағынан – ересек
адамдар жағынан – аталмыш уақытты ұйымдастыру амалдарына және олардың
осыған ерекше назар аударуына байланысты барлық жобалардың ерекшелігі
оқушылардың бос уақытын мағыналы дем алу мен сауық құру алуан түрлерімен
толтыру болып табылады (№ 3, № 4, № 5 Қосымшалар).
Бірқатар елдерде әлеуметтік институттар және оқушылар арасындағы
тұлғаны нәтижелі түрде әлеуметтендіру үшін жағдай жасау бойынша айтарлықтай
ортақ жұмыс тәжірибесі жинақталған (АҚШ Гайденс қызметі, Ресей
Федерациясы ВНИКтың эксперименттік алаңдары, Мектеп-шағынаудан және
т.б.). (№ 6, № 7 Қосымшалар).
Тәрбиенің кешенді бағдарламасының негізгі мақсаты мен міндеттері қосымша
білім беру желісін дамыту, жергілікті органдардың мүдделігі бойынша клубтар
ашу, Өзіңді таны, Қоғамға қызмет білім алу курстарын енгізу,
Қазақстанды балалар мен жастардың ізгілікті – жыныстық тәрбиесі, ҚР
жалпы орта білім беретін мектептерінде зиянды заттардың алдын алу, СПИД
проблемалары және оның алдын алу, Нашақорлық және наркобизнеспен күрес
жөніндегі 2004-2005 жылдар іске асыру, мектеп жасындағы және
жасөспірімдерді, әскер қатарына шақыру жасына дейінгі жастарды балалар
ұйымдары мен жастар қозғалысы арқылы сауықтыру бағдарламасын орындау арқылы
іске асыру көзделеді. Сонымен қатар, Мемлекеттік білім беру ұйымдарында
білім берудің зиялылық сипаттық принциптерін сақтау туралы, Білім беру
ұйымдарында ҚР мемлекеттік рәміздерді қолдану мен насихаттау туралы,
Ауылдық жерлердегі мектептен тыс шараларды ұйымдастыру туралы, ҚР
Конституциясы күніне арналған шараларды өткізу туралы әдістемелік
нұсқаулар басшылыққа алынды.
Қалалар бойынша мектептен тыс тәрбие ұйымдарын қалпына келтіріп қайта
ашу қолға алына бастады. Мысалы, Пригородный ОМ Қоғамға қызмет
бағдарламасы ауқымында - Мейірімділік кіші бағдарламасы жасалынып,
Қайырлы істер отаны деп аталатын мектептік мемлекет құрылды. Мақсаты:
мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруын, балалар қоғамдық ұйымдарының
белсенділігін арттыру, әлсіздердің мұңы мен мұқтажына көңіл бөліп, жүрек
қайырымдылығын сезінуге бағытталған.
Ата-аналар қатысынсыз адамгершілік, руханилық тәрбиенің жоғары
нәтижесіне жету мүмкін емес. Ата-ана қауымдастығын мектептер өміріне
қатысуға тарту, оқушылардың тұрақтарында тәрбие жұмыстарын жүргізуге
қатыстыру мақсатында ата-аналардың аймақтық қоғамдық кеңесі 2005 жылы
құрылып, жұмыстануда. Бұған Ақтөбе қаласындағы кеңес мүшелерінің қатысуымен
ата-аналар жиналыстары өткізіліп, мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің
маңызды проблемалары талқыланды.
Құқықтық тәрбие мен білім беру мектеп оқушыларына да, ата-аналарына да
жаппай құқықтық білім беру ауқымында өткізілді. 1-11 класс оқушыларын
құқықтық мәдениетке, құқықтық оқыту мен тәрбиелеуге қалыптастыру туралы
бағдарлама жасалды.
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы қылмысқа қарсы күрестің тиімділігін
арттыру мақсатында құрамында жеті адам бар кеңес құрылып, ережесі
бекітіліп, жұмыс жоспары құрылды. Кеңестің алғашқы отырысы 2005 жылдың 30
маусымында өткізіліп, Ақтөбе қаласы білім беру бөлімінің және Ақтөбе
қаласы мектептерінің оқушылары арасындағы қылмыстың алдын алу жұмысы
тыңдалды.
Облыстық кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта дайындау
институтында жүргізілген құқықтық білім беру жүйесін енгізудегі
сараптамалық жұмыс қорытындысы ретінде 1-4 кластарда азаматтану жөнінде
Мектепте құқықтық білім беру, Мен және менің әлемім, Құқықтануды
енгізу курсы, әдістемелік нұсқаулық ұсыныстар жинағы шығарылды.
Білім мекемелерінде оқушыларды демократия мәдениетіне баулу мектептегі
өзін-өзі басқару органы арқылы жүргізілуде. Сабақтан тыс уақытта оқушыларды
өмірлік істерге баулуда балалар ұйымдарының атқарар міндеттері орасан зор.
Бүгінгі таңда құқық қорғау органдарыны тіркеуден өтіп, заңды рұқсат алған 4
балалар мен жасөспірімдер ұйымы бар. Олар: Шұғыла, Жас ұлан, Ассоцация
юных лидеров, Союз мальчишек и девчонок бірлестігі. 2005 жылы ҚР Білім
және ғылым министрлігінің жоспарына сәйкес Союз мальчишек и девчонок
бірлестігі Балдәурен республикалық сауықтыру – демалыс базасында өзінің
тұсаукесерін өткізді. Қазір бұл бірлестік құрамында 2700-ден астам оқушылар
бар. Оқушылар ұжымын қалыптастыруда бұл ұйымның оңды жұмысы көріне бастады.
Балалар ұйымының қызметінде әлі де болса қоғамдық – пайдалы бағытталуы
баяу жүргізіліп отырғандығын атап көрсеткен абзал. Сонымен қатар, мектеп
директорларының тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарларына балалар ұйымы
арқылы олардың өзін-өзі басқаруын ұйымдастыру қиындықтар келтіруде. Бұның
басты себебі оқуышылар ұйымының жұмысын бақылауп, бағыттаудың кейбір
кезеңдері кем-кетті сипат алатыны да болып отыр [3].
2. Оқушыларға жағымды дағдыларды қалыптастыру мен тәрбиелеуде
қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығы
Бүгінгі жаңа Қазақстан жағдайында – республика мектептері мен қосымша
білім мен тәрбие беретін мекемелерде, басқа тәрбие ошақтарында жоғарыда
аталған ғылыми еңбектердi талдай және оған негiздей отырып, бiз мектептегi
оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие құндылықтарын әлемдік өркениетті озық
мәдениетпен кіріктіре іске асырудың жолдарын қарастыратын оқушылар ұйымының
жаңа моделі қажет деп санаймыз.
Бұл модельдің өзіндік ерекшелігіне тоқталсақ: біріншіден оқушылар
ұйымының төменнен жоғарыға дейін жеті демократиялық принципке негізделген
құрылымының қалыптасып, нәтижесінде педагогикалық шарттың ұйытқысы болғанын
айғақтаймыз. Аталмыш демократиялық принциптің педагогикалық шарттарына:
- ұжым мүшелерінің тең құқылығы;
- ұжымның басқару органының төменнен жоғарыға дейін сайлануы;
- басқару органдарының өзін сайлаушылар алдында есеп беріп отыруы;
- ұжымға мүше болудың еріктілігі мен бір-біріне тәуелділігі;
- ұжым мүшелерінің ұжым жұмысын жақсартуға ұсыныс беруге
құқықтылығы;
- қабылданған шешімдердің орындалуын бақылап отыруға құқықтылығы
және басқа алғышарттар жатады.
Оқушылар ұйымының моделінде ұйымдастыру жұмыстарының түрлері мен оны
іске асырудың әдіс-тәсілдері де көрініс тапқан. Мәселен бастауыш ұйымның
жұмысы оқушылар жиыны (конференция, құрылтай, слет т.б) және дәстүрлі
ұйымдастыру формалары және техникалық-коммуникациялық құралдардың көмегімен
өткізілетін кешенді іс шаралар арқылы жүргізіледі. Оқушылар ұйымының
бастауыш ұйымтоптары Қазақстан балалар ұйымдары Одағының І Республикалық
Слеті шешімімен қабылданған Атамекен ұлттық тәрбие бағдарламасының
бағыттары бойынша қызмет етеді.
Атамекен бағдарламасында оқушылардың ақыл-ойын, еріктік-сезімдік
ұлттық адами қасиеттерін өркениеттік және ұлттық адами қасиеттерін
өркениеттік және халықтық тәрбие түрлерінің кіріктірілген 11 Бағыты бойынша
жас ұрпақтың бойына сіңірілу көзделеді.
Біз көтеріп отырған педагогикалық проблемаға жақын зерттеулер жүргізген
(Байсарина С.С., Сайдахметов Б.С., Пенева Л.Д., Сыздықов М,Е., Дүйсенбаев
А.Қ.) ғалымдардың еңбектеріне жүргізілген талдау біздің алға қойған
мақсатымыздың дұрыс бағытта өрбігенін растайды. Аталған ғалымдар тәрбие
үрдісінің белгілі ортада қалыптасуы, жоспарлануы, қабылдануы және жүзеге
асырылуы педагогикалық шарттарға негізделуі керек деп санайды. Аталған
тұжырымдар біздің алдағы уақытта өз зерттеу жұмысымыздығы ғылыми бағытты
анықтауға мүмкіндік берді.
Осыған орай біз алдымен мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық
тәрбие жұмысын ұйымдастыру қажеттігін қамтамасыз ететін және оның
оқушылардың қоғамдық пікірлері арқылы қалыптасатын педагогикалық
атмосфераның болуы; қоғамдық пікір негізінде пайда болған құнды тәлім-
тәрбиелік идеялар қорын жинақтау және аталмыш жүйенің толыққанды жүзеге
асырылуының педагогикалық шарттарын айқындау сияқты міндеттемелерге қол
жеткіздік. Ол мәселелерді шешу барысында алдымен зерттеу объектісіне
педагогикалық диагностика жасалды. Диагностикалық бақылау барысында
төмендегідей міндеттемелерді орындау қажеттігін анықтадық. Оларға:
- оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие жұмыстарын жүргізудің
жоспарын құру:
- ұлттық тәрбие жөніндегі ғылыми зерттеулерге талдау жүргізу:
- эксперименттік топтарды анықтау және оларға аталмыш тақырыпқа
қатысы бар тапсырмалар жобасын құрастыру;
- эксперименттік жұмыстардың нәтижесін анықтау;
- қол жеткізген нәтижелер негізінде оқушылар ұйымы арқылы әлемдік
мәдениет пен ұлттық тәрбие мұраларын кіріктіре отырып жүзеге асыруға
бағытталған моделін жасау;
- зерттеу жұмысының міндет-мақсаттары мен педагогикалық
алғышарттарын айқындау;
- педагогикалық шарттардың мотивациялық, танымдық, шығармашылық
критерийлеріне мән беру;
Бұдан біз мектептегі оқушылар ұйымының іс-әрекеттеріне бақылау жасау
арқылы бірқатар педагогикалық шарттарды анықтауға жол аштық. Сол себепті
балалар арасындағы ұжымдық қарым-қатынастың дамуы үшін бірнеше
педагогикалық алғышарттар қажет деп санадық.
Бағдарламаны мектепте жүзеге асырушы “Атамекен” балалар ұйымы
халық педагогикасының асыл мұралары негізінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру
жұмыстарын ұйымдастыруды қолға алды. Атамекеншілдердің бұл бастамалары
республика көлеміне кең таралып, ҮІІ Республикалық пионерлер слетінің (5
қараша 1990 жыл) шешімімен қабылданды. 1992 жылы өткен кезектен тыс ҮІІІ
Республикалық пионерлер слеті – мектептегі оқушылар ұжымдарында ұлттық
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға арналған “Атамекен”, “Кәусар бұлақ”,
“Жұлдыз” бағдарламаларын қабылдады.
2008 жылдың 29 шілде мен 1 тамыз аралығында өткен ІІ Республикалық
балалар ұйымдарының Слетінде республикамыздағы балалар ұйымдарының саны 300-
ге жеткені, сондай-ақ бірқатар балалар ұйымы СМиД (Ақтөбе), Нұр тамшы
(Атырау), Жас ұрпақ (Қызылорда) және Қазақстан скауттар ұйымы (Павлодар)
Атамекен бағдарламасы бойынша жұмыс атқаратындары жөнінде хабарлама
жасады.
Бұл орайда атамекеншілер тарапынан Қазақстан балалар Одағы ұйымының
қарарына бірқатар ұсыныстар берді. “Атамекен” бағдарламасын іске асырудың
бір тиімді жолы – оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару жұмыс жүйесі болмақ.
Оқушылар ұйымының ең жоғарғы органы – бүкiлмектептiк оқушылар Құрылтайы
болып табылады. Ұйымның негiзгi Ордасы 3-5 оқушыдан өз ерiктерiмен бiрiккен
бастауыш ұжымдық тобы болып табылады. Оқушылар мен ұстаз-тәрбиешілер
Интернет-сайт материалдары арқылы өз мектептерінде Атамекен бағдарламасы
бойынша көптеген электронды ақпараттармен алмасып отырады.
Ғылыми эксперимент жұмысына 5–8 сынып оқушылары мен ұстаз-тәлiмгерлерi
қатысты. Эксперименттік топтардағы оқушылардың мемлекеттік тілде сөйлеу
мәдениеті, ұлттық салт-дәстүрлерді қастерлеу мен сақтау жөніндегі
ерешеліктері де ескерілді. Осы көрсеткіш арқылы эксперименттік
жұмысымыздың негізгі критерийі айқындалды. (1 кесте).
Еліміздің білім беру жүйесіндегі 2005-2011 жылдардағы кешенді
бағдарламасының мақсаты білім беру ұйымдарында тәрбиенің мәртебесін көтеру,
педагог тәрбиешінің кәсіби шеберлігін жетілдіру, оқушылардың рухын
жаңартуын қамтамасыз ету болатын [4].
Білім беру мен тәрбиелеу саласындағы мемлекеттік саясаттың басты
бағыттарының бірі дарынды балаларды анықтап, олардың табиғи таланттарының
көзін ашып дамыту болып отыр. Дарынды балалармен жұмыс мына бағыттарда
жүргізіледі:
- факультативтік сабақтар желісі арқылы;
- арнаулы курстарды енгізу арқылы;
- оқушылардың ғылыми жоба жарыстары арқылы;
- әртүрлі интеллектуалды ойындар арқылы;
- мектепшілік, қалалық, облыстық, республикалық пәндік
олимпиадаларына қатысу және дайындалу арқылы;
2005-2011 жылдарға арналған Білім беру мен тәрбиенің кешенді маңызды
міндеттерінің бірі педагог – тәрбиешілердің кәсіби шеберлігін жетілдіру,
тәрбие процесінде тәрбиені модельдеу болып табылады. Класс жетекшілерінің
оқушыны адамгершілікке тірбиелеудің жоғары деңгейін, жеке тұлғаны
қалыптастыру мен дамытудағы интеллектілікке және мәдениеттілікке
бағыттауындағы озут тәжірибелерді анықтау мақсатында класс жетекшілер
сайысы өткізілді. Сайыс жұмысының қорытындысында класс ұжымына жүйелі
тәрбие беру іс-тәжірибелері анықталынып, жинақтары таратылатын болды.
Оқушы тұлғасы бос уақытта қалыптасуына әлеуметтік ортаның айтарлықтай
әсерін айта кеткенді жөн көреміз, және осыған лайық бүкіл жас ұрпақтың
бүтіндей әлеуметтенуіне де (№8 Қосымша).
Оқушылардың бос уақытын мағыналы толтырылуын анықтау мақсатында
социологиялық зерттеу жүргізілді (2009 ж. мамыры) Астана қ., Алматы қ.,
Алматы облысы, Актөбе облысы, Оңтүстік Қазақстан облысында 29 мектепте. 3
жас ерекшеліктері бойынша топтарының оқушылары, олардың ата-анасы,
мектептердің педагогикалық ұжымдары респондент болды. Келесі әдіс-тәсілдер
қолданылды: сауалнама алу (респонденттер тобына сай сауалнаманың әр түрі
әзірленді), эссе, фактографиялық парақтар мен елді мекен карталары.
Қалалық және ауылдық мектеп оқушыларының дем алу және сауық құру
маңызды әрекет түрлерінде елеулі өсіңкілік байқалады. Қала оқушылары бос
уақытында интернетке шығу, үйде компьютерлік ойындар ойнау сияқты
әрекетті жиі таңдайды. Жазғы кезеңде де қалалық (туристік сапарлар,
бассейнге, мектеп лагеріне және балалар сауықтыру орталығыналагерге,
туысқандарына бару) және ауылдық (туысқандарына, балалар сауықтыру
орталығыналагерге бару) оқушыларының бос уақыт өткізу талғауының өсуі
байқалады [5].
Оқушылардың дем алу және сауық құру әрекетінде саны ең төмен
таңдауларға (25 % дейін) қалалық жасөспірімдер, ауылдық сияқты, театр,
мұражай, діни ұйымдарын, сондайақ, компьютерлік клубқа, циркке, хайунттар
паркіне бару және парасатты ойындарға қатысуды жатқызды. Жоғары сынып
оқушыларының ең төмен таңдауларына әрекеттің келесі түрлері жатады:
ауылдық оқушылар – парасатты ойындар, мұражайға бару, түнгі клубқа
бару, театрге бару, діни ұйымдарына бару; қалалық оқушылар - театрге
бару, діни ұйымдарына бару, бассейн. Қала мен ауылдың түрлі
инфрақұрылымдық мүмкіншілігіне қарамастан жасөспірім мен жоғары сынып
оқушыларының талғамы бірқатар тұрғыда сәйкестеніп тұр.
Сұрақ-жауап нәтижелерін талдау барысында ауылдық және қалалық
оқушыларының мәдениет мекемелерінде, спорттық-сауықтыру және сауық құру
орталықтарында бос уақыт өткізуінде айтарлықтай айырмашылық айқындалды.
Ауылдарда көп жағдайда театр, цирк, хайуанаттар паркі, бассейн, спорттық-
сауықтыру және ойын-сауық орталықтарының жоқтығы ауыл оқушыларының мәдени-
дем алу және сауық құру таңдауларын шектеді.
Кей оқушылар, әсіресе ауылдық мектеп оқушылары, бос уақытындағы демалу
және сауық құрудың мәнін дұрыс түсінбегенін көрсетті, оған мынадай әрекет
түрлерін қосымша еңбек, ата-аналарға көмектесу, дүкенге бару,
қосымша оқу сабақтары, бауырларына қамқор ету кірістіре санап, яғни
оқушылар отбасылық және қоғамдық міндеттерге апарып тірейді (бос уақытында
емес, сабақтанжұмыстан тыс уақытта жүзеге асырылатын). Егер аталмыш
әрекеттің осы түрлері оқушының бір күнінде қалған бос уақытын алса, ол
дұрыс ұйымдастырылмаған да ата-аналар баланың демалыс пен сауық құру
құқығына шек қойғаны.
Орта және жоғары буын оқушылары тұрғылықты жері бойынша оқушылардың
әрекетін ұйымдастыруды жетілдіру жөнінде өз ұсынымдарын жасады:
Кесте оқушылар үшін маңызды іс-шара көбінесе сауық құру және спорт
екенін көрсетті, парасаттылық талап ететін, танымдық іс-шараларды олар
таңдамайды.
Шағынауданында оқушылар тартымды ұсыныстар жасады. Мұнда бос уақытты
ұйымдастыру үшін алуан түрлі сайман-құрал (ойын және спорт алаңдары) және
қоршаған орта жағдайы – аула мен көшелерді көркейту (сенбіліктер өткізу,
парк, гүл бағын және т.б. ашу) қажеттілігін түсінген оқушы жастардың
әлеуметтік көзқарасы айқындалды. Өз шығармашылық ниеттерін іске асыруға,
демалу және сауық құру уақытын ұйымдастыру тақырыбында қиялдауға
тырысқан жасөспірімдердің соны пікірлері курсивпен белгіленген.
Сұрақ-жауап нәтижелері респонденттердің басым көпшілігі - әйелдер
екекнін көрсетті (80% астам). Балаларды тәрбиелеудегі әйелдердің рөлін
төмендетпей-ақ, мектеп тіршілік әрекетіндегі, жекелей жағдайда, балаларды
тәрбиелеудегі ер адамдардың селқос көзқарасын ескертсек пе деп едік. Бұған
басқа объективті себептер болса да – жалғыз басты ана, ер адамның жұмыс
бастылығы және басқа да себептер. Алайда оның пайыз жоғарылығы жеткілікті
[6].
Деректерді оқушылар сауалнамасы қорытындыларымен салыстыра келе, ата-
аналар жауаптарынан құптау таптық. Телебағдарлама, кинофильмдер қарау
оқушылардың жас бойынша бүкіл топтарының демалу және сауық құру әрекетінің
маңызды түрі болып табылғандықтан, ересектердің әрекеттерін екі бағдарда
іске асыруын талап етеді:
1. Телебағдарламаны бірігіп қарауға, кинорепертуарды таңдауға жеке
сараланған және дәлелді ыңғай табу.
2. Теледидардан көргенді талқылауға салу, қаралған материалдан
маңыздысын және мақсатқа сәйкесін талғау және бағалау абзал.
Сұрақ-жауап нәтижесі ата-аналардың балаларымен түрлі тақырыпта
жүргізетін әңгімелерінің жеткілікті мөлшерде және жүйелі түрде екенін, тек
темекі, ішімдік, есірткі және құрдастарымен өзара қатынас тақырыбындағы
әңгімелерімен салыстырғанда, басқа жыныстылармен өзара қарым-қатынас
жөнінде әңгімелерге екі мәрте кем уақыт бөлетінін көрсетеді. Ата-аналар
назарын осы бір жәйтке аудару абзал, яғни жасөспірімдердің және жоғары
сыныптардың жыныстық тәрбие мәселелері оқушы тұлғасының әлеуметтенуінің
маңызды тақырыбы болып табылады.
Балалардың жасы үлкен-кішілігіне қарай бөліну топтары бойынша
әрекеттерінің кейбір түрлеріне байланысты ата-аналар пікірі негізді
бөлінді. Төмен сынып оқушыларының ата-аналары келесі әрекеттер түрін
таңдағандары басым болды:
- баламен бірге кітап оқу;
- көшеде бірге қыдыру;
- циркке бару;
- хайуанаттар паркіне бару;
- кинотеатрге бару.
Жоғары сынып оқушылары және жасөспірім ата-аналары балаларымен
өткізетін әңгімелерінің келесі түрлеріне назар аударды:
- темекі, ішімдік, есірткі тақырыбында әңгіме;
- құрдастарымен өзара қатынас тақырыбында әңгіме;
- басқа жыныстылармен өзара қарым-қатынас жөнінде әңгіме.
Өкінішке орай, отбасы мүшелерінің бірге спортпен уақыт оздыру пайызы
ортадан төмен екенін (жалпы 35% төмен) белгілеуге мәжбүрміз. Ата-аналардың
балаларымен парасаттық және жетілдіру ойындарды бірігіп өткізу бойынша
талдау төмен (30% дейін) пайыздық көрсеткішке ие болды. Мәдени-демалу және
сауық құру әрекетінің аталмыш түрін ұйымдастыру үшін, әдеттегідей, ата-
аналардың тиісті даярлығы қажет (мысалы: ересектердің дойбы, шахмат,
интеллектуалды лото ойнай білуі), ойын ұйымдастыру үшін арнайы деректемелер
(кесетін суреттер, шахмат, кубиктер) болуы және уақыт ресурсы (балалармен
ойын өткізу белгілі бір уақыт), осының бәрі ересек адамдарға аталмыш
ойындар өткізуде қиыншылық туғызады.
Респонденттер арасында бос уақытта демалу және сауық құру әрекетін
жұмыстан тыс уақыттағы әрекетпен шатыстырып, дұрыс түсінбейтін ата-аналар
бар. Өз жауаптарында мәдени-демалу және сауық құру әрекетіне пәтер
жинастыру және саяжайда жұмыс істеуді жатқызады, бұл түбірінен теріс
пікір.
Ата-аналар және балалардың жауаптарын құптайтын дәлелді педагогикалық
ұжымның сұрақ-жауап қорытындысынан табамыз, бүгінгі ауылдың инфрақұрылымда
тұратын жері бойынша мәдениет, білім беру және спорт мекемелері,
жабдықталған спорт және ойын алаңдары жеткіліксіз. Қаладан айтарлықтай
қашықта орналасқан бірқатар ауылдарда мәдениет және спорт мекемелері жоқ
[7].
Тарау ІІ. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері мен пайдалы іс-шараларды ұйымдастыру
2.1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері
Оқушылар ұйымы – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен
белгiлi бiр мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде
ұйымдық түрде арнайы топқа бiрiккен шығармашылық әрекеттерiнiң үрдiсi
болып табылады. Ондағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В., Крупская Н.К., Макаренко А.С., Сухомлинский В.А.,
Блонский П.П., Лебединский В.В., Бабанский Ю.К., Болдырев Н.И. т.б
тоқталып өткен.
Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы
американдық педагог Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп
республикасы – Republic of shcool” (1897) атты еңбегінде баян етеді.
Солардың бірі Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен
жасөспірімдердің бірлестіктері болып табылады.
1907 жылы Британия Корольдiгiнiң қолдауымен, Лондон қаласында
тұңғыш скауттар ұйымының Құрылтайы өтедi. 1921 жылы Дүниежүзiлiк скауттар
ұйымы құрылды. Оған 63 мемлекеттiң (Патшалы Ресей, Америка, Германия,
Италия, Франция, Швеция, Индия т.б) өкiлдерi мүше болды.
Патшалы Ресейде Царское Село (Пушкин қаласы) қаласында 1909 жылы
тұңғыш Скауттар ұйымы тұсауын кестi. 1914 жылы Ресей Императоры Николай II
“Русский скаут” атты қоғамдық ұйымды құру жөнiндегi Патша Жарлығына қол
қойды.
Кеңес үкіметі және социалистік даму бағытын ұстанған
мемлекеттерде (Болгария, Куба, Германия, Венгрия, Вьетнам т.б.) балалар
мен оқушылардың ұжымдық топтасуларының аса белсенді көріністері – пионер
ұйымының құрылуына негіз болды.
Пионер ұйымы туралы Үлкен Кеңес Энциклопедиясында:
“...Бүкілодақтық В.И.Ленин атындағы пионер ұйымы балалар мен
жасөспірімдердің өзін-өзі басқаратын, бұқаралық коммунистік қоғамдық
бірлестік болып табылады..”делінген. 1945 жылдары “тимуршылар” атты мектеп
оқушыларының қайырымдылық қозғалысы бүкiл одақты шарпыды.. Пионер көсемдері
мен белсенділерiн дайындау барысында бүкiлодақтық “Артек” пионерлер
лагерiнiң маңызы өте зор болды.
Мектептегi оқушылар ұжымының негiзгi қалыптастырушы күшi – оқушы
балалардың қоғамдық қарым-қатынасы. Балалар арасындағы қарым-қатынас,
мектеп оқушылар қауымының қоғамдық пiкiрiн қалыптастырады. Оқушылардың
өмiрге және мектептегi педагогикалық ықпалдарға деген көзқарастары олардың
жас ерекшелiктерiне қарай әр түрлi сипатта дамиды.
Ғұлама бабамыз Әл Фараби жас ұрпаққа тәрбиесіз білім беруге
болмайтынын ескертті. Я.А.Коменскийдiң ойынша ұйымдық тәрбиенiң негiзгi
ошағы отбасы дәстүрi мен тәрбиеленушi оқушылар қауымдастықтары – ата-баба
тағылымдарынан бастау алғанда ғана, оларға бiлiм берудiң тиiмдiлiгi мен
сапалылығы және қоғам үшiн қажеттiлiгi арта түседi деп санаған.
И. Песталоцци ұрпақ тәрбиесінде адамгершілік құндылықтардың басты
орын алуын меңзеген. Ж.Ж. Руссо тәрбиенiң негiзгi көзi – ата салтында деп
санаған. Дж. Лоокк бала тәрбиесі тек қоғамдық, я болмаса әулеттік
қажеттілік қана емес, ол адамзаттың өркениеттік қозғаушы күші ретінде
ғылыми тұрғыда арнайы қарастыруды қажет санады.
К.Д. Ушинский тәрбие мәселесін ауқымды ғылым саласы ретінде
қарастырады. Оның ойынша, жас ұрпақтың санасына адами қасиеттер мен ізгілік
тағылымдарын қалыптастыру біріншіден - ғылыми зерттеу жетістіктеріне
негізделсе, екіншіден – халықтың тәлім-тәрбиелік құндылықтарына сүйенуі
керек деп, тәрбиенің “халықтық принципін” ерекше атауына мән беруді
қуаттады.
С.Т.Шацкий мектептегі оқушылар ұйымын – балалардың қоғамдық
бірлестіктері деп санады. Оның ойынша оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстары
баланың танымдық ерекшелігі мен мүмкіндіктеріне, денсаулығы мен
физиологиялық дамуына және эстетикалық талғамына байланысты жүзеге асырылу
керек деді [8].
В.Лебединский зерттеуінде пионер, яғни оқушылар ұжымындағы тәрбие
мәселесін педагогика ғылымының бір саласы ретінде қарастырған. Оның ойынша
оқушылар арасындағы өзін-өзі басқару жүйесінің мектеп қажеттілігіне айналуы
– демократиялық қағидаларға негізделе отырып жүзеге асырылуында дейді. Н.И
Болдырев өз еңбегінде оқушылар ұйымының негізгі көрсеткіші – жалпыидеялық
ортақ әрекет, оқушылар арасындағы тығыз қарым-қатынас, жалпыға ортақ
басқару жүйесі, көпшілікке ортақ жауапкершілік пен ұжымның әр мүшесіне
қойылатын ортақ талаптар болмақ.
Балалар ұйымының жаңа формациядағы жағдайы жөнінде Л.В.Алиеваның
докторлық диссертациясында бірқатар маңызды мәселелер көтеріледі. Зерттеуші
А.В.Волохов Л.В.Алиеваның тұжырымдарын одан ары дамыта келе, балалар әлемі
үшін ешқандай шекара жоқ екенін растай түсіп социокинетика ғылымының
қажет екені жөнінде маңызды ұсыныс жасайды.
Р.Д. Иржанова өз еңбегінде мектепте пионер мен комсомол
жұмыстарын ұйымдастыруда сынып жетекшiсiнiң шешушi рөл атқаратынын атап
өтедi. Б.Ы. Мұқанова Қазақстандағы пионер ұйымының әлеуметтік мәселелеріне
арналған үкімет пен басқару органдарының қаулы-құжаттары және басқа маңызды
іс-шаралар жөнінде баяндап өтеді. Р.Байназаров оқушылар ұжымындағы тәрбие
жұмыстарын көпшілік қауыммен бірлесе отырып жүргізу керектігін атап өтеді.
Оның ойынша бұл істі әулет пен отбасы дәстүрі, туыстық қарым-қатынас,
сондай-ақ педагогтар мен ата-аналар қауымдастықтары арқылы ұйымдастыру
оқушы санасында көпшіл, ұйымшыл, шығармашыл және басқа ерекше қасиеттердің
қалыптасуына әсер етеді деп санайды. Н.Б. Абаеваның ойынша оқушылар
ұжымындағы тәрбие жұмыстарын жандандырудың педагогикалық жолы – ұжымдық
топтардың жоғарғы органы пионер жиыны болып табылады [9].
Ұзақ жылдар бойы Кеңес үкiметiнің мектептегi пионер жұмысының
жалпы үрдiсiн қатаң қадағалап, тәрбие жұмысын ұйымдастыруда коммунистiк
идеологияға негiзделген саяси бағыт ұстанғаны – мектептегi жалпы оқу-тәрбие
жұмыстарының саясаттануына әкелiп соқтырды. Сол себепті мектептегі тәрбие
жұмыстарында ұлттық тәрбие жұмыстарын жүргізу қажеттігі туды деп санаймыз.
Ұлттық тәлім-тәрбие бастаулары тарихи дәуірлер көшінде заман
талаптары мен құбылыстарының өзгерістеріне қарай өзінің даму мен қалыптасу
генезисінің ерекшеліктерімен сипатталып отырды.
М. Қашқаридың: “..Ұлым, менің өсиетіммен жанды аузыңа қаратқын.
Ғалым болып, біліміңді ел ішіне таратқын..”,- деген тағылымдық өсиеттер
арқылы, жас ұрпақтың тағдыры мен болашағына деген алаңдаушылығын білдіреді.
Ал, халық тәлiмгерi атанған Қайқауыстың “Кодекс куманикус” атты
еңбегінде: “...ей перзентiм...дүниедегi басқа заттарды өз өрнегiң сияқты
танып түсiне бiл. Аллаһ тағала, адамзатты жаратты. Оған өмiр сүруге қажеттi
өнер, бiлiм, саясат ағымдарын жаратты. Сенi жан-дiлiңмен жақсы көрiп,
тәрбиялап жүрген ата-анаңның көңiлiн қалдырма. Бiлiм – ақылдың ажар көркi.
Аңдасаң – ақыл деген қымбат нәрсе. Оны ұры алып кете алмайды, отқа жанып,
суға ақпайды..”,- деген астарлы ұғымдары арқылы ұлттық тәлiм-тәрбие
тамырларының тереңде жатқанын пайымдайды.
А. Йассауи өз өсиетін шын мәнінде шәкірттерге аманат қылу
дәстүрін ұстанады. Аталмыш қағидалардың жоғарыда айтып кеткендей адамның
танымдық қабілеттерінің жас ерекшеліктеріне негізделе отырып баяндалғаны
байқалады.
Асанқайғыдан бастап Абайға дейінгі алып тағылым кеңістігіндегі
қазақ ғұламаларының тәлімдік идеялары – қазақи қанымыз бен ұлттық
намысымызға сіңген мәңгілік рухани құндылықтар ошағы болып қала бермек.
Дала абызы Асанқайғының ой әпсаналарында табиғат, адам және кеңістік
дүниелері орын алады. Мұндағы шартты түрде қабылдап отырған асыл тас –
табиғат ортасы, асыл сөз – адамзат парасаты, жел мен ой толқыны – тылсым
кеңістіктің таңғажайып құпиясы болса керек. Абыз бабамыз аталмыш ой
маржандарын ұрпақ санасына жұмбақ зерде жүйесі арқылы жеткізуді мақсұт
еткені байқалады.
Ұлы ағартушы, Ы. Алтынсариннің қазақ баласының болашағы үшін
бойындағы бар күш-жігерін арнағанын қоғамдық қатынастардағы шығармашылық
істермен айналысуда өз ұлтының тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрін өте жоғары бағалап, оның оқу-тәрбие жұмыстарында іске асыру
идеяларын алдына мақсат етіп қойғанын көреміз.
ХХ ғасырдағы әлемдегі өркениетке - Ұлы Абай мұралары
философиялық ойлар мен танымдық-тағылымдық ғибратттар қазынасын басқа
қырынан көрсетті. Қазақтың ұлттық таным мен тағылым тарихнамасын Абайға
дейінгі кезең және Абайдан кейінгі кезең деп атауымызға болады. Ұлттық
тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген М. Жұмабаев
болды.
Қиын өмірлік жағдайға душар болған балаларға жәрдемдесу мақсатында
қалаларда Жасыл бұтақша жобасы қызмет көрсетеді, бұған бүкіл қала
құрылымы қатысады. Жобаны іске асыру бойынша ұсынымдар жасау үшін қала
ұйымдары мен мекемелерінде Пікіріңіз, сұрақтарыңыз, ұсыныстарыңыз атты
пошта жәшіктері орнатылған. Құқықсақтау органдарының, кәмелетке толмағандар
құқықтарын қорғау бойынша комиссиясының, Білім бөлімі ММ, Жұмыстандыру
және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі ММ, Саран қаласының емханасы МКҚК
өкілдерімен бірлесіп, БАҚ, ҮЕҰ, ата-аналар жұршылығы қатысуымен
Жеткіншек, Балалар түнгі қалада, Денсаулық, Бала еңбегі және т.б.
профилактикалық рейдтер жүргізіліп жатады. Жеткіншектер арасында келеңсіз
оқиғалардың алдын алу мақсатында, жазғы демалысты ұйымдастыру, жазғы
кезеңде балалар мен жеткіншектерді сауықтыру және бос уақытын қамту
мақсатында дәстүрлі қалалық Ескерту – қорғау акциясы шеңберінде қала
мектептері мен ата-аналар жұртшылығының қала құрылымы өкілдерімен
кездесулері жүргізіліп жатады [10].
Балалар және отбасылар мәселесі бойынша Қоғамдық Кеңес құру.
Жобаны іске асыруды идарааралық үйлестіру және қаладағы балалардың жағдайын
тәуелсіз бағалау мақсатында, шешім қабылдау және Бағдарламаны орындауға
балалардың қатысуын қамтамасыз ету үшін балалар және отбасылар мәселесі
бойынша Қоғамдық Кеңес құрылды
Балаға ынтымақтас қала Жобасының негізгі қағидаттарына
қолданылатын бағдарламаларды сәйкестендіру үшін әкімгерлер оларға түзету
енгізді. Бағдарламаларды іске асыру бойынша жоспарларға балалар мен жастар
тіршілік әрекетін жақсартуға бағытталған іс-шаралар енгізілді.
Гайденс қызметі американдық мектепте мақсаттылы әлеуметтендіру
жетекшісі болып танылады, 1910 жылдан бастап қызмет етеді. Гайденстің
тарихи қызметі қоғамның балалар мен жастарды социумға бейімдеу қажеттілігі
арқылы пайда болды. Оның қызметтері әлеуметтендіру факторы ретінде білім
беру қызметіне барабар. Баланы мектепке даярлау Гайденстің басқа
міндеттерге қарағанда тар және ерекше міндеті болып табылды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дағдыларын қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
Тарау І. Орта мектеп оқушыларына жағымды дағдыларды қалыптастыру мен
тәрбиелеуде қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығы
1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың қоғам мен тәрбие
берудегі маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..6-9
2. Оқушыларға жағымды дағдыларды қалыптастыру мен тәрбиелеуде қоғамның
пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 9-15
Тарау ІІ. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері мен пайдалы іс-шараларды ұйымдастыру
2.1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...15-24
2.2.Орта мектеп оқушыларын тәрбиелеу мен жағымды дағдыларын қалыптастыруда
пайдалы іс-шараларды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 24-32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
4-35
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Егемен еліміздің болашағы үшін жастарға
өркениеттің даму деңгейіне лайықты білім және тәрбие беруді қазақ
этнопедагогикасы негізінде жүзеге асыру қажеттілігі айқын сезіліп отыр.
Қазақ этнопедагогикасы республикамыздағы саяси, әлеуметтік, экономикалық
қайта құрудың шеңберінде білім беру жүйесін ұлттық талап тұрғысынан
өзгертуге негіз болуы керектігі қарастырылуда. Бүгінгі мектеп түлектерін
ұлттық сипатта тәрбиелеудегі құралдар жүйесі этнопедагогикалық тұрғыдан
сұрыпталып, жалпы педагогикалық тәжірибеге енгізілуі керектігі баса назарға
алынуда.
Тәрбиенің негізгі бағыттары (еңбек, ақыл-ой, т.б. тәрбие) халқымыздың
ғасырлар бойына жинақтаған құнды қасиеттерін жастардың бойына сіңіруді және
мәдениетіне, мәдени іс-әрекетіне баулуды жүзеге асырып келген. Егеменді
еліміздің алғашқы жылдарының өзінде жарық көрген Қазақстан Республикасының
жалпы білім беретін мектептері оқушыларын еңбекке тәрбиелеу мен оқыту
тұжырымдамасында: “... еңбекке дайындау ісіндегі тағы бір өзекті кемшілік
қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қосалқы көркем өнерін, халық
зергерлерінің мұрасын, малшаруашылығын үйрету кеңінен өріс алған жоқ” - деп
біздің мектеп өміріндегі білім берудегі кемшіл тұстарымызды көрсеткен
болатын. Бұл мәселе жастарымызды мектептің еңбекке дайындау бағытында
қазіргі таңда да жеткілікті шешімін таппай жатуы, осы бағытта ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.
Қоғамның рухани-адамгершілік тұрғыдан жандануы, ұлтымыздың ішкі
әлеуеттік мүмкіндігі ұлттық мәдени дәстүрлерді зерделеп заман талабына
қарай пайдалануға, жеке тұлғаға әлемдік және этнопедагогикалық білім беруді
нәтижелі ұштастыруды жүзеге асыруға байланысты, елбасы Н.Ә.Назарбаев
“Қазақстан-2030” стратегиясында: “Ұлт мәселесіне қатысты жалпы үрдісті
танып-түсіну, сөз жоқ, қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы логикасын
бажайлау мүмкін емес”, – деп тұжырым айтқан. Осыған байланысты еліміздің
егемендігін өміршең етуде, ұрпақ тәрбиесінде сабақтастықты сақтауда
көптеген жұмыстар атқарылуда.
Халықтың тәлім-тәрбиелік тәжірибелерін, өміршең идеяларын және өнегелі
дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану арқылы жастарымыздың
бойында ұлттық құндылықтарды қалыптастыруды жүзеге асыру бүгінгі күннің
мақсаты. Халықтың рухани мәдениетінің мөлдір бастау бұлағынан жас кезден
нәр алып өсу сан ғасырлық қалыптасу, даму тарихы бар қазақ этнопедагогикасы
идеяларын ертерек бойға сіңіруге, ондағы жалпы адамдық құндылықтарды көре
білуге үйретеді. Ұлттық тәрбие тағылымдары материалдарын халық даналығының
сарқылмас қайнары ретінде жеке адамды қалыптастыру ісінде пайдаланудың
қажеттілігін қазақ даласының ойшылдары (Қорқыт-ата, әл-Фараби, Жүсіп
Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Ясауи, педагогтар мен ағартушылары
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ж.Аймауытов т.б.) өз еңбектерінде дәлелді сипаттама бергені
мәлім.
Қазіргі таңда жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабы
екендігі және білім беруде басшылыққа алатын нормативтік құжаттар арқылы
қолдау табуы заңдылық. Қазақстан Республикасы “Білім туралы” заңында: “...
азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ
халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрін
зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру” – деп
көрсетілген. Аталған міндет білім беру жүйесінде халық дәстүрлерін,
дәстүрлі мәдениетті оқушыларға зерделетуді және оларға баулуды меңзейді.
Демек, білім беру жүйесіне халықтың тәрбие тағылымдарын енгізу ғылыми-
педагогикалық зерттеулерді талап етеді.
Осы тұрғыдан қарастырғанда С.Қалиев, Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева,
Ж.Ж.Наурызбай, К.Ж.Қожахметова, Ш.Б.Құлманова, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Бөлеев,
Ж.Асанов, т.б. ғалым-педагогтар қазақ этнопедагогикасы саласы бойынша
іргелі педагогикалық зерттеулер жүргізді. Педагог-ғалымдар өз зерттеу
объектісіне сәйкес қарастырылып отырған мәселенің теориялық, әдіснамалық
аспектілерін дәлелді негіздеген. Зерттеу тұжырымдамалары ғылыми
дәлелдемелермен тиянақталған. Зерттеу нәтижелерін білім беру практикасында
пайдалану үшін қолданбалы әдістемелік ұсыныстар жасаған.
ХҮ ғасырда Англияның атақты оқымыстысы Лекки Баланың ақылы да, жаны
да туғанда ақ қағаздай болып туады. Ақ қағазға қандай жазу жазса да
жазушының өз еркінде. Сол сықылды балаға қандай тәрбие беру тәрбиешіден.
Бала қалай тәрбиеленсе, соған көне береді - деген болатын.
Сондықтан да ақ қағаз бетін қайта өшіре алмайтындай шимай-шатпақ
түспесін десек нәресте шыр етіп дүние есігін ашқаннан бастап оның
тәрбиесіне аса ыждағаттылықпен кіріскеніміз жөн.
Қай заманда болсын әр халық өзінің ұрпағын жан-жақты жетілген,
адамгершілік жағынан жағымды, мінез-өнегелері қалыптасқан, еңбекшіл,
үлкенді құрметтейтін азамат болып өссін деп армандаған. Қазақ халқында
келешек жас ұрпақты тәрбиелеу, өмірге дайындау, сол халықтың арман-
мүддесінен, тәрбие дәстүрімен байланысты туып, өсіп-өркендеп, дамып,
ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған.
Демек, бірде-бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын,
тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Бүгінгі күннің басты талабы жас ұрпақты тәрбиелеп, білім беру
жолдарында оқушылардың ұлттық рухани білім алып шығуы. Баланы бастауыш
сыныптан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға,
практикалық әрекеттерге дайын болуға үйрету керек.
Өйткені қазіргі кезде қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет
етеді. Жеке тұлғаның рухани өсуіне психологиялық-педагогикалық жағдай жасай
отырып, өз ортасында және өзге ұжымда өзін еркін сезіне алуға тәрбиелеу,
өзіне-өзі сенімді, жауапкершілік қасиетті сіңірген тұлға ретінде
қалыптастыру қажет.
Жаңа орта талаптарына бірінші сынып оқушыларының мінез-құлқының
сәйкес келу жетістіктері икемделудің нәтижелігінде көрінеді. Бірінші сынып
оқушылары мектептің тәртіп нормаларын меңгеруге лайықты. Оқушылардың
көпшілігі тұлға типінің тұрақтылығымен, көпшілігімен, адалдығымен,
эмоционалдық бір қалыптылығымен және өзін бақылау дәрежесінің жоғарылығымен
сипатталады.
Бірінші сынып оқушыларында оқуға деген ынта қалыптастыру, оларға
белгілі бір табысқа қол жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қоғамның пайдалы іс-шаралары мен осы іс-
шараларды ұйымдастыруға бағытталған қоғамдық ұйымдарға тоқтала отырып,
оқушыны тәрбиелеу ерекшеліктерін тоқталу. Осы мақсатқа жету үшін мынадай
міндеттерді қойдым:
-Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың қоғам мен тәрбие берудегі
маңыздылығына;
-Оқушыларға жағымды дағдыларды қалыптастыру мен тәрбиелеуде қоғамның
пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығына;
- Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдеріне;
-Орта мектеп оқушыларын тәрбиелеу мен жағымды дағдыларын қалыптастыруда
пайдалы іс-шараларды ұйымдастыруларға тоқталу.
Тарау І. Орта мектеп оқушыларына жағымды дағдыларды қалыптастыру мен
тәрбиелеуде қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығы
1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың қоғам мен тәрбие
берудегі маңыздылығы
Қоғамның пайдалы іс-әрекеттері дегеніміз-оқушыны тәрбиелеуде маңызды
рол атқаратын іс-әрекеттерді мектеп қабырғасында немесе ата-анамен бірлесе
отырып ұйымдастырылатын іс-шараларды атаймыз. Қоғамдық пайдалы іс-
әрекеттерін ұйымдастырудың басты принциптерінің бірі-баланы еңбекке баулу.
Еңбекке мектепте баулудың негізгі түсініктеріне тоқталайық.
Мектеп оқушыларын қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыруда еңбекке
дайындау кең мағынада қарастырылып, ол мектепте технология (еңбекке баулу)
пәнін оқу, ғылым негіздерін зерделеу, қоғамға пайдалы, өнімді еңбек,
оқушылардың техникалық шығармашылығы және басқада еңбекке дайындайтын
психологиялық және практикалық іс-әрекеттерді қамтиды.
“Еңбекке тәрбиелеу” және “еңбекке баулу” ұғымдары анықталды. Мектептің
“еңбекке дайындау жүйесі”, “еңбекке дайындық бағыты” және “еңбекке баулу
бағыты” деген ұғымдар педагог ғалымдарымыздың (П.Л.Атутов, В.А.Поляков,
В.Симоненко, Д.А.Тхоржевский, т.б.) педагогикалық әдебиеттерінде кездеседі.
Еңбекке дайындау жүйесі деп, біздер “мектептегі оқу пәндері мен сыныптан
және мектептен тыс оқушылардың шұғылданыстары арқылы жүзеге асырылатын іс-
әрекет бағыттарын айтамыз”. Ал “еңбекке дайындау бағыты дегеніміз
оқушыларды мамандық деңгейіне дейін нақты еңбек түріне оқыту” деп,
оқушыларды “еңбекке баулу бағыты деп бастауыш және орта білім беретін
мектепте еңбектің белгілі анықталған түріне баулу іс-әрекеттерін” айтамыз
[1].
Мектептің еңбекке дайындау бағыты мен жүйесінің негізі оқу пәні
-“Технология”. Сол себепті де аталған пәннің мазмұны толықтырылды.
Бағдарламалардың мазмұнына енген оқу материалдары (элементтері) (оның
ішінде қыздар үшін): маталарды және мата емес материалдарды, теріні және
мехты өңдеу; ауыл шаруашылық өнімдерін және тағамдық жартылай фабрикаттарды
өңдеу; өсімдіктерді өсіру; тұрмыстық қызмет; қолданбалы көркем
шығармашылық.
Технология бағдарламасының мазмұны өндірістің жаңаланған еңбек іс-
әрекеті саласын қамтитыны белгілі. Сол себепті де мәдениет, этностық
мәдениет анықтамалары тұрғысынан “еңбекке дайындық бағытындағы оқушы-
қыздардың этностық мәдениеті – тұрмыстық өмір тіршілігіне тән еңбек іс-
әрекетін технологиялық аса шеберлікпен орындауды салт пен дәстүр тұрғысынан
жүзеге асыру; таңдап алынған іс-әрекет үстінде сапалық қасиеттерді меңгеру
және ұлттық тұрпаттық қалыптасу үдерісі” - деп білеміз.
Оқушыларды тәрбиелеуде іс-шараларға тоқталудан алдын іс-шараларды
ұйымдастыратын қоғамдық ұйымдар мен осы ұйымдар өткізетін іс-шараларға
тоқталайық:
Республикада 252 балалар қоғамдық ұйымдары қызмет көрсетеді, олар өз
қатарында 7 жастан 17 жасқа дейінгі 65 мың оқушыны біріктіреді. Білім беру
ұйымдарының тәрбиелік жұмысында балалар ұйымдарының жұмысы кең
пайдаланылады. Балалар ұйымдары мен қозғалыстарын, сайып келгенде, білім
беру ұйымдарының жетекшілері мен әдіскерлері басқарады.
Қазақстан Республикасының бүкіл қалаларында жалпы білім беру мектептері
мен мектептен тыс ұйымдар, қосымша білім беру мекемелері және т.б. қызмет
етеді. Ауылда хал-ахуал біраз басқаша, онда балалар, жасөспірім және
жастармен жұмыс жүргізу негізгі орталығы жалпы білім беру мектептері болып
табылады, және мектептен тыс ұйымдар, қосымша білім беретін мекемелер аз
немесе тіптен жоқ.
Аталмыш мәселе бойынша ғылыми әдебиетті талдау кезінде тұрғындардың бос
уақыт саласында селқостық көрсеткені, бос уақытты үйде өткізу беталысы
көбейгені, мәдени мекемелер, сауықтыру және басқа да орталықтардың қызметі
коммерцияландырылуы, ал жастар ортасында көшеде өткізген бос уақыт
таралғындығы айқындалды. Өз зерттеулерінде Ю.А. Стрельцов жалпы көшені
ырыққа көндіру мәселесін көтереді. Яғни ұйымдастырылмаған дем алу және
сауық құру жерлерін халықтың түрлі топтарымен (балалар, жастар, жас отаулар
және т.б.) жүргізілетін клубтық іс-әрекет жүйесіне қосу қажет. Б.А.
Трегубов оқушы жастар факторлар жиынтығы әсерінен дем алу және сауық құру
уақыты жағынан тікелей жоғары қауіпті топтарға ауысып барады деп
белгілеген. Бұған себепші болып тұрған әлеуметтік нормаларға сай келе
бермейтін мәдени дем алу мен сауық құру уақыт – өз қалауы бойынша өткізетін
уақыт, ғалым жастардың әлеуметтік жауапкершілігіне ерекше назар аударады.
Астана қаласында 80 мемлекеттік және жеке меншік жалпы білім беру
мектептері бар находятся, 10 мектептен тыс білім беру ұйымдары: Балалар
көркемөнер мектебі, Балалар музыкалық мектебі № 2, 3, 4, Көркемөнер
мектебі, Оқушылар сарайы, "Техникалық шығармашылық орталығы", "Жас
туристер бекеті", ""Арман" сауықтыру-спорттық лагері. Бүгінгі күні
елордада 3000 балаға ықылас салынып, назарымен қамтылған 17 клуб қызмет
етеді, оның ішінде: 11 мектеп негізінде, 6 ПИК негізінде. Оқушылардың дем
алу және сауық құру уақытын ұйымдастыруда Павлодар облысының тәжірибесі
өнеге тұтарлық (№1 Қосымша), облыста 38 мектептен тыс ұйымдар, (13 мың
оқушы қамтылған ), 84 аулалық клуб (7 мың бала қамтылған), 27 спорттық
мектеп (15,6 мың бала), 319 балалар бірлестігі (50 мың бала), 2,5 мың спорт
секциялары (40 мың оқушы) өз қызметін іске асыруда [2].
Қарағанды қаласында сабақтан тыс уақытта балалар дем алу және сауық
құру уақытын ұйымдастыру бойынша жоба іске асырылуда (№2 Қосымша).
Мектептердің әлеуметтік төлқұжаттары, әр ауланың сипаттамасы жасалған,
сабақтан тыс уақытта шұғылдануы бойынша мәліметтер жинақталған және басқа
да т.т. Алдын ала жобалау тәжірибесі 2008-2009 оқу жылы басынан қаланың
80 мектебінде қолдануға енгізілген.
Қазақстанда әр түрлі жылдары БҰҰ ЮНИСЕФ Балалар қорының бірқатар
жобалары жүзеге асырылған: Балаға қамқоршы қала (2006 жылдан Өскемен қ.,
Семей қ.), Балаға тілектестік қарым-қатынасты мектеп (2005 жылдан Семей
қ.), Жастарға қамқорлық ету клиникасы (2003 жылдан Астана қ., Өскемен қ.,
Семей қ.), және де басқа да баланың құқықтары туралы Конвенциядағы балалар
құқықтарын іске асыруға бағытталған жобалар. Жұртышылық жағынан – ересек
адамдар жағынан – аталмыш уақытты ұйымдастыру амалдарына және олардың
осыған ерекше назар аударуына байланысты барлық жобалардың ерекшелігі
оқушылардың бос уақытын мағыналы дем алу мен сауық құру алуан түрлерімен
толтыру болып табылады (№ 3, № 4, № 5 Қосымшалар).
Бірқатар елдерде әлеуметтік институттар және оқушылар арасындағы
тұлғаны нәтижелі түрде әлеуметтендіру үшін жағдай жасау бойынша айтарлықтай
ортақ жұмыс тәжірибесі жинақталған (АҚШ Гайденс қызметі, Ресей
Федерациясы ВНИКтың эксперименттік алаңдары, Мектеп-шағынаудан және
т.б.). (№ 6, № 7 Қосымшалар).
Тәрбиенің кешенді бағдарламасының негізгі мақсаты мен міндеттері қосымша
білім беру желісін дамыту, жергілікті органдардың мүдделігі бойынша клубтар
ашу, Өзіңді таны, Қоғамға қызмет білім алу курстарын енгізу,
Қазақстанды балалар мен жастардың ізгілікті – жыныстық тәрбиесі, ҚР
жалпы орта білім беретін мектептерінде зиянды заттардың алдын алу, СПИД
проблемалары және оның алдын алу, Нашақорлық және наркобизнеспен күрес
жөніндегі 2004-2005 жылдар іске асыру, мектеп жасындағы және
жасөспірімдерді, әскер қатарына шақыру жасына дейінгі жастарды балалар
ұйымдары мен жастар қозғалысы арқылы сауықтыру бағдарламасын орындау арқылы
іске асыру көзделеді. Сонымен қатар, Мемлекеттік білім беру ұйымдарында
білім берудің зиялылық сипаттық принциптерін сақтау туралы, Білім беру
ұйымдарында ҚР мемлекеттік рәміздерді қолдану мен насихаттау туралы,
Ауылдық жерлердегі мектептен тыс шараларды ұйымдастыру туралы, ҚР
Конституциясы күніне арналған шараларды өткізу туралы әдістемелік
нұсқаулар басшылыққа алынды.
Қалалар бойынша мектептен тыс тәрбие ұйымдарын қалпына келтіріп қайта
ашу қолға алына бастады. Мысалы, Пригородный ОМ Қоғамға қызмет
бағдарламасы ауқымында - Мейірімділік кіші бағдарламасы жасалынып,
Қайырлы істер отаны деп аталатын мектептік мемлекет құрылды. Мақсаты:
мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруын, балалар қоғамдық ұйымдарының
белсенділігін арттыру, әлсіздердің мұңы мен мұқтажына көңіл бөліп, жүрек
қайырымдылығын сезінуге бағытталған.
Ата-аналар қатысынсыз адамгершілік, руханилық тәрбиенің жоғары
нәтижесіне жету мүмкін емес. Ата-ана қауымдастығын мектептер өміріне
қатысуға тарту, оқушылардың тұрақтарында тәрбие жұмыстарын жүргізуге
қатыстыру мақсатында ата-аналардың аймақтық қоғамдық кеңесі 2005 жылы
құрылып, жұмыстануда. Бұған Ақтөбе қаласындағы кеңес мүшелерінің қатысуымен
ата-аналар жиналыстары өткізіліп, мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің
маңызды проблемалары талқыланды.
Құқықтық тәрбие мен білім беру мектеп оқушыларына да, ата-аналарына да
жаппай құқықтық білім беру ауқымында өткізілді. 1-11 класс оқушыларын
құқықтық мәдениетке, құқықтық оқыту мен тәрбиелеуге қалыптастыру туралы
бағдарлама жасалды.
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы қылмысқа қарсы күрестің тиімділігін
арттыру мақсатында құрамында жеті адам бар кеңес құрылып, ережесі
бекітіліп, жұмыс жоспары құрылды. Кеңестің алғашқы отырысы 2005 жылдың 30
маусымында өткізіліп, Ақтөбе қаласы білім беру бөлімінің және Ақтөбе
қаласы мектептерінің оқушылары арасындағы қылмыстың алдын алу жұмысы
тыңдалды.
Облыстық кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта дайындау
институтында жүргізілген құқықтық білім беру жүйесін енгізудегі
сараптамалық жұмыс қорытындысы ретінде 1-4 кластарда азаматтану жөнінде
Мектепте құқықтық білім беру, Мен және менің әлемім, Құқықтануды
енгізу курсы, әдістемелік нұсқаулық ұсыныстар жинағы шығарылды.
Білім мекемелерінде оқушыларды демократия мәдениетіне баулу мектептегі
өзін-өзі басқару органы арқылы жүргізілуде. Сабақтан тыс уақытта оқушыларды
өмірлік істерге баулуда балалар ұйымдарының атқарар міндеттері орасан зор.
Бүгінгі таңда құқық қорғау органдарыны тіркеуден өтіп, заңды рұқсат алған 4
балалар мен жасөспірімдер ұйымы бар. Олар: Шұғыла, Жас ұлан, Ассоцация
юных лидеров, Союз мальчишек и девчонок бірлестігі. 2005 жылы ҚР Білім
және ғылым министрлігінің жоспарына сәйкес Союз мальчишек и девчонок
бірлестігі Балдәурен республикалық сауықтыру – демалыс базасында өзінің
тұсаукесерін өткізді. Қазір бұл бірлестік құрамында 2700-ден астам оқушылар
бар. Оқушылар ұжымын қалыптастыруда бұл ұйымның оңды жұмысы көріне бастады.
Балалар ұйымының қызметінде әлі де болса қоғамдық – пайдалы бағытталуы
баяу жүргізіліп отырғандығын атап көрсеткен абзал. Сонымен қатар, мектеп
директорларының тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарларына балалар ұйымы
арқылы олардың өзін-өзі басқаруын ұйымдастыру қиындықтар келтіруде. Бұның
басты себебі оқуышылар ұйымының жұмысын бақылауп, бағыттаудың кейбір
кезеңдері кем-кетті сипат алатыны да болып отыр [3].
2. Оқушыларға жағымды дағдыларды қалыптастыру мен тәрбиелеуде
қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастырудың маңыздылығы
Бүгінгі жаңа Қазақстан жағдайында – республика мектептері мен қосымша
білім мен тәрбие беретін мекемелерде, басқа тәрбие ошақтарында жоғарыда
аталған ғылыми еңбектердi талдай және оған негiздей отырып, бiз мектептегi
оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие құндылықтарын әлемдік өркениетті озық
мәдениетпен кіріктіре іске асырудың жолдарын қарастыратын оқушылар ұйымының
жаңа моделі қажет деп санаймыз.
Бұл модельдің өзіндік ерекшелігіне тоқталсақ: біріншіден оқушылар
ұйымының төменнен жоғарыға дейін жеті демократиялық принципке негізделген
құрылымының қалыптасып, нәтижесінде педагогикалық шарттың ұйытқысы болғанын
айғақтаймыз. Аталмыш демократиялық принциптің педагогикалық шарттарына:
- ұжым мүшелерінің тең құқылығы;
- ұжымның басқару органының төменнен жоғарыға дейін сайлануы;
- басқару органдарының өзін сайлаушылар алдында есеп беріп отыруы;
- ұжымға мүше болудың еріктілігі мен бір-біріне тәуелділігі;
- ұжым мүшелерінің ұжым жұмысын жақсартуға ұсыныс беруге
құқықтылығы;
- қабылданған шешімдердің орындалуын бақылап отыруға құқықтылығы
және басқа алғышарттар жатады.
Оқушылар ұйымының моделінде ұйымдастыру жұмыстарының түрлері мен оны
іске асырудың әдіс-тәсілдері де көрініс тапқан. Мәселен бастауыш ұйымның
жұмысы оқушылар жиыны (конференция, құрылтай, слет т.б) және дәстүрлі
ұйымдастыру формалары және техникалық-коммуникациялық құралдардың көмегімен
өткізілетін кешенді іс шаралар арқылы жүргізіледі. Оқушылар ұйымының
бастауыш ұйымтоптары Қазақстан балалар ұйымдары Одағының І Республикалық
Слеті шешімімен қабылданған Атамекен ұлттық тәрбие бағдарламасының
бағыттары бойынша қызмет етеді.
Атамекен бағдарламасында оқушылардың ақыл-ойын, еріктік-сезімдік
ұлттық адами қасиеттерін өркениеттік және ұлттық адами қасиеттерін
өркениеттік және халықтық тәрбие түрлерінің кіріктірілген 11 Бағыты бойынша
жас ұрпақтың бойына сіңірілу көзделеді.
Біз көтеріп отырған педагогикалық проблемаға жақын зерттеулер жүргізген
(Байсарина С.С., Сайдахметов Б.С., Пенева Л.Д., Сыздықов М,Е., Дүйсенбаев
А.Қ.) ғалымдардың еңбектеріне жүргізілген талдау біздің алға қойған
мақсатымыздың дұрыс бағытта өрбігенін растайды. Аталған ғалымдар тәрбие
үрдісінің белгілі ортада қалыптасуы, жоспарлануы, қабылдануы және жүзеге
асырылуы педагогикалық шарттарға негізделуі керек деп санайды. Аталған
тұжырымдар біздің алдағы уақытта өз зерттеу жұмысымыздығы ғылыми бағытты
анықтауға мүмкіндік берді.
Осыған орай біз алдымен мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық
тәрбие жұмысын ұйымдастыру қажеттігін қамтамасыз ететін және оның
оқушылардың қоғамдық пікірлері арқылы қалыптасатын педагогикалық
атмосфераның болуы; қоғамдық пікір негізінде пайда болған құнды тәлім-
тәрбиелік идеялар қорын жинақтау және аталмыш жүйенің толыққанды жүзеге
асырылуының педагогикалық шарттарын айқындау сияқты міндеттемелерге қол
жеткіздік. Ол мәселелерді шешу барысында алдымен зерттеу объектісіне
педагогикалық диагностика жасалды. Диагностикалық бақылау барысында
төмендегідей міндеттемелерді орындау қажеттігін анықтадық. Оларға:
- оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие жұмыстарын жүргізудің
жоспарын құру:
- ұлттық тәрбие жөніндегі ғылыми зерттеулерге талдау жүргізу:
- эксперименттік топтарды анықтау және оларға аталмыш тақырыпқа
қатысы бар тапсырмалар жобасын құрастыру;
- эксперименттік жұмыстардың нәтижесін анықтау;
- қол жеткізген нәтижелер негізінде оқушылар ұйымы арқылы әлемдік
мәдениет пен ұлттық тәрбие мұраларын кіріктіре отырып жүзеге асыруға
бағытталған моделін жасау;
- зерттеу жұмысының міндет-мақсаттары мен педагогикалық
алғышарттарын айқындау;
- педагогикалық шарттардың мотивациялық, танымдық, шығармашылық
критерийлеріне мән беру;
Бұдан біз мектептегі оқушылар ұйымының іс-әрекеттеріне бақылау жасау
арқылы бірқатар педагогикалық шарттарды анықтауға жол аштық. Сол себепті
балалар арасындағы ұжымдық қарым-қатынастың дамуы үшін бірнеше
педагогикалық алғышарттар қажет деп санадық.
Бағдарламаны мектепте жүзеге асырушы “Атамекен” балалар ұйымы
халық педагогикасының асыл мұралары негізінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру
жұмыстарын ұйымдастыруды қолға алды. Атамекеншілдердің бұл бастамалары
республика көлеміне кең таралып, ҮІІ Республикалық пионерлер слетінің (5
қараша 1990 жыл) шешімімен қабылданды. 1992 жылы өткен кезектен тыс ҮІІІ
Республикалық пионерлер слеті – мектептегі оқушылар ұжымдарында ұлттық
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға арналған “Атамекен”, “Кәусар бұлақ”,
“Жұлдыз” бағдарламаларын қабылдады.
2008 жылдың 29 шілде мен 1 тамыз аралығында өткен ІІ Республикалық
балалар ұйымдарының Слетінде республикамыздағы балалар ұйымдарының саны 300-
ге жеткені, сондай-ақ бірқатар балалар ұйымы СМиД (Ақтөбе), Нұр тамшы
(Атырау), Жас ұрпақ (Қызылорда) және Қазақстан скауттар ұйымы (Павлодар)
Атамекен бағдарламасы бойынша жұмыс атқаратындары жөнінде хабарлама
жасады.
Бұл орайда атамекеншілер тарапынан Қазақстан балалар Одағы ұйымының
қарарына бірқатар ұсыныстар берді. “Атамекен” бағдарламасын іске асырудың
бір тиімді жолы – оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару жұмыс жүйесі болмақ.
Оқушылар ұйымының ең жоғарғы органы – бүкiлмектептiк оқушылар Құрылтайы
болып табылады. Ұйымның негiзгi Ордасы 3-5 оқушыдан өз ерiктерiмен бiрiккен
бастауыш ұжымдық тобы болып табылады. Оқушылар мен ұстаз-тәрбиешілер
Интернет-сайт материалдары арқылы өз мектептерінде Атамекен бағдарламасы
бойынша көптеген электронды ақпараттармен алмасып отырады.
Ғылыми эксперимент жұмысына 5–8 сынып оқушылары мен ұстаз-тәлiмгерлерi
қатысты. Эксперименттік топтардағы оқушылардың мемлекеттік тілде сөйлеу
мәдениеті, ұлттық салт-дәстүрлерді қастерлеу мен сақтау жөніндегі
ерешеліктері де ескерілді. Осы көрсеткіш арқылы эксперименттік
жұмысымыздың негізгі критерийі айқындалды. (1 кесте).
Еліміздің білім беру жүйесіндегі 2005-2011 жылдардағы кешенді
бағдарламасының мақсаты білім беру ұйымдарында тәрбиенің мәртебесін көтеру,
педагог тәрбиешінің кәсіби шеберлігін жетілдіру, оқушылардың рухын
жаңартуын қамтамасыз ету болатын [4].
Білім беру мен тәрбиелеу саласындағы мемлекеттік саясаттың басты
бағыттарының бірі дарынды балаларды анықтап, олардың табиғи таланттарының
көзін ашып дамыту болып отыр. Дарынды балалармен жұмыс мына бағыттарда
жүргізіледі:
- факультативтік сабақтар желісі арқылы;
- арнаулы курстарды енгізу арқылы;
- оқушылардың ғылыми жоба жарыстары арқылы;
- әртүрлі интеллектуалды ойындар арқылы;
- мектепшілік, қалалық, облыстық, республикалық пәндік
олимпиадаларына қатысу және дайындалу арқылы;
2005-2011 жылдарға арналған Білім беру мен тәрбиенің кешенді маңызды
міндеттерінің бірі педагог – тәрбиешілердің кәсіби шеберлігін жетілдіру,
тәрбие процесінде тәрбиені модельдеу болып табылады. Класс жетекшілерінің
оқушыны адамгершілікке тірбиелеудің жоғары деңгейін, жеке тұлғаны
қалыптастыру мен дамытудағы интеллектілікке және мәдениеттілікке
бағыттауындағы озут тәжірибелерді анықтау мақсатында класс жетекшілер
сайысы өткізілді. Сайыс жұмысының қорытындысында класс ұжымына жүйелі
тәрбие беру іс-тәжірибелері анықталынып, жинақтары таратылатын болды.
Оқушы тұлғасы бос уақытта қалыптасуына әлеуметтік ортаның айтарлықтай
әсерін айта кеткенді жөн көреміз, және осыған лайық бүкіл жас ұрпақтың
бүтіндей әлеуметтенуіне де (№8 Қосымша).
Оқушылардың бос уақытын мағыналы толтырылуын анықтау мақсатында
социологиялық зерттеу жүргізілді (2009 ж. мамыры) Астана қ., Алматы қ.,
Алматы облысы, Актөбе облысы, Оңтүстік Қазақстан облысында 29 мектепте. 3
жас ерекшеліктері бойынша топтарының оқушылары, олардың ата-анасы,
мектептердің педагогикалық ұжымдары респондент болды. Келесі әдіс-тәсілдер
қолданылды: сауалнама алу (респонденттер тобына сай сауалнаманың әр түрі
әзірленді), эссе, фактографиялық парақтар мен елді мекен карталары.
Қалалық және ауылдық мектеп оқушыларының дем алу және сауық құру
маңызды әрекет түрлерінде елеулі өсіңкілік байқалады. Қала оқушылары бос
уақытында интернетке шығу, үйде компьютерлік ойындар ойнау сияқты
әрекетті жиі таңдайды. Жазғы кезеңде де қалалық (туристік сапарлар,
бассейнге, мектеп лагеріне және балалар сауықтыру орталығыналагерге,
туысқандарына бару) және ауылдық (туысқандарына, балалар сауықтыру
орталығыналагерге бару) оқушыларының бос уақыт өткізу талғауының өсуі
байқалады [5].
Оқушылардың дем алу және сауық құру әрекетінде саны ең төмен
таңдауларға (25 % дейін) қалалық жасөспірімдер, ауылдық сияқты, театр,
мұражай, діни ұйымдарын, сондайақ, компьютерлік клубқа, циркке, хайунттар
паркіне бару және парасатты ойындарға қатысуды жатқызды. Жоғары сынып
оқушыларының ең төмен таңдауларына әрекеттің келесі түрлері жатады:
ауылдық оқушылар – парасатты ойындар, мұражайға бару, түнгі клубқа
бару, театрге бару, діни ұйымдарына бару; қалалық оқушылар - театрге
бару, діни ұйымдарына бару, бассейн. Қала мен ауылдың түрлі
инфрақұрылымдық мүмкіншілігіне қарамастан жасөспірім мен жоғары сынып
оқушыларының талғамы бірқатар тұрғыда сәйкестеніп тұр.
Сұрақ-жауап нәтижелерін талдау барысында ауылдық және қалалық
оқушыларының мәдениет мекемелерінде, спорттық-сауықтыру және сауық құру
орталықтарында бос уақыт өткізуінде айтарлықтай айырмашылық айқындалды.
Ауылдарда көп жағдайда театр, цирк, хайуанаттар паркі, бассейн, спорттық-
сауықтыру және ойын-сауық орталықтарының жоқтығы ауыл оқушыларының мәдени-
дем алу және сауық құру таңдауларын шектеді.
Кей оқушылар, әсіресе ауылдық мектеп оқушылары, бос уақытындағы демалу
және сауық құрудың мәнін дұрыс түсінбегенін көрсетті, оған мынадай әрекет
түрлерін қосымша еңбек, ата-аналарға көмектесу, дүкенге бару,
қосымша оқу сабақтары, бауырларына қамқор ету кірістіре санап, яғни
оқушылар отбасылық және қоғамдық міндеттерге апарып тірейді (бос уақытында
емес, сабақтанжұмыстан тыс уақытта жүзеге асырылатын). Егер аталмыш
әрекеттің осы түрлері оқушының бір күнінде қалған бос уақытын алса, ол
дұрыс ұйымдастырылмаған да ата-аналар баланың демалыс пен сауық құру
құқығына шек қойғаны.
Орта және жоғары буын оқушылары тұрғылықты жері бойынша оқушылардың
әрекетін ұйымдастыруды жетілдіру жөнінде өз ұсынымдарын жасады:
Кесте оқушылар үшін маңызды іс-шара көбінесе сауық құру және спорт
екенін көрсетті, парасаттылық талап ететін, танымдық іс-шараларды олар
таңдамайды.
Шағынауданында оқушылар тартымды ұсыныстар жасады. Мұнда бос уақытты
ұйымдастыру үшін алуан түрлі сайман-құрал (ойын және спорт алаңдары) және
қоршаған орта жағдайы – аула мен көшелерді көркейту (сенбіліктер өткізу,
парк, гүл бағын және т.б. ашу) қажеттілігін түсінген оқушы жастардың
әлеуметтік көзқарасы айқындалды. Өз шығармашылық ниеттерін іске асыруға,
демалу және сауық құру уақытын ұйымдастыру тақырыбында қиялдауға
тырысқан жасөспірімдердің соны пікірлері курсивпен белгіленген.
Сұрақ-жауап нәтижелері респонденттердің басым көпшілігі - әйелдер
екекнін көрсетті (80% астам). Балаларды тәрбиелеудегі әйелдердің рөлін
төмендетпей-ақ, мектеп тіршілік әрекетіндегі, жекелей жағдайда, балаларды
тәрбиелеудегі ер адамдардың селқос көзқарасын ескертсек пе деп едік. Бұған
басқа объективті себептер болса да – жалғыз басты ана, ер адамның жұмыс
бастылығы және басқа да себептер. Алайда оның пайыз жоғарылығы жеткілікті
[6].
Деректерді оқушылар сауалнамасы қорытындыларымен салыстыра келе, ата-
аналар жауаптарынан құптау таптық. Телебағдарлама, кинофильмдер қарау
оқушылардың жас бойынша бүкіл топтарының демалу және сауық құру әрекетінің
маңызды түрі болып табылғандықтан, ересектердің әрекеттерін екі бағдарда
іске асыруын талап етеді:
1. Телебағдарламаны бірігіп қарауға, кинорепертуарды таңдауға жеке
сараланған және дәлелді ыңғай табу.
2. Теледидардан көргенді талқылауға салу, қаралған материалдан
маңыздысын және мақсатқа сәйкесін талғау және бағалау абзал.
Сұрақ-жауап нәтижесі ата-аналардың балаларымен түрлі тақырыпта
жүргізетін әңгімелерінің жеткілікті мөлшерде және жүйелі түрде екенін, тек
темекі, ішімдік, есірткі және құрдастарымен өзара қатынас тақырыбындағы
әңгімелерімен салыстырғанда, басқа жыныстылармен өзара қарым-қатынас
жөнінде әңгімелерге екі мәрте кем уақыт бөлетінін көрсетеді. Ата-аналар
назарын осы бір жәйтке аудару абзал, яғни жасөспірімдердің және жоғары
сыныптардың жыныстық тәрбие мәселелері оқушы тұлғасының әлеуметтенуінің
маңызды тақырыбы болып табылады.
Балалардың жасы үлкен-кішілігіне қарай бөліну топтары бойынша
әрекеттерінің кейбір түрлеріне байланысты ата-аналар пікірі негізді
бөлінді. Төмен сынып оқушыларының ата-аналары келесі әрекеттер түрін
таңдағандары басым болды:
- баламен бірге кітап оқу;
- көшеде бірге қыдыру;
- циркке бару;
- хайуанаттар паркіне бару;
- кинотеатрге бару.
Жоғары сынып оқушылары және жасөспірім ата-аналары балаларымен
өткізетін әңгімелерінің келесі түрлеріне назар аударды:
- темекі, ішімдік, есірткі тақырыбында әңгіме;
- құрдастарымен өзара қатынас тақырыбында әңгіме;
- басқа жыныстылармен өзара қарым-қатынас жөнінде әңгіме.
Өкінішке орай, отбасы мүшелерінің бірге спортпен уақыт оздыру пайызы
ортадан төмен екенін (жалпы 35% төмен) белгілеуге мәжбүрміз. Ата-аналардың
балаларымен парасаттық және жетілдіру ойындарды бірігіп өткізу бойынша
талдау төмен (30% дейін) пайыздық көрсеткішке ие болды. Мәдени-демалу және
сауық құру әрекетінің аталмыш түрін ұйымдастыру үшін, әдеттегідей, ата-
аналардың тиісті даярлығы қажет (мысалы: ересектердің дойбы, шахмат,
интеллектуалды лото ойнай білуі), ойын ұйымдастыру үшін арнайы деректемелер
(кесетін суреттер, шахмат, кубиктер) болуы және уақыт ресурсы (балалармен
ойын өткізу белгілі бір уақыт), осының бәрі ересек адамдарға аталмыш
ойындар өткізуде қиыншылық туғызады.
Респонденттер арасында бос уақытта демалу және сауық құру әрекетін
жұмыстан тыс уақыттағы әрекетпен шатыстырып, дұрыс түсінбейтін ата-аналар
бар. Өз жауаптарында мәдени-демалу және сауық құру әрекетіне пәтер
жинастыру және саяжайда жұмыс істеуді жатқызады, бұл түбірінен теріс
пікір.
Ата-аналар және балалардың жауаптарын құптайтын дәлелді педагогикалық
ұжымның сұрақ-жауап қорытындысынан табамыз, бүгінгі ауылдың инфрақұрылымда
тұратын жері бойынша мәдениет, білім беру және спорт мекемелері,
жабдықталған спорт және ойын алаңдары жеткіліксіз. Қаладан айтарлықтай
қашықта орналасқан бірқатар ауылдарда мәдениет және спорт мекемелері жоқ
[7].
Тарау ІІ. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері мен пайдалы іс-шараларды ұйымдастыру
2.1. Қоғамның пайдалы іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы оқушыларды
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері
Оқушылар ұйымы – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен
белгiлi бiр мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде
ұйымдық түрде арнайы топқа бiрiккен шығармашылық әрекеттерiнiң үрдiсi
болып табылады. Ондағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В., Крупская Н.К., Макаренко А.С., Сухомлинский В.А.,
Блонский П.П., Лебединский В.В., Бабанский Ю.К., Болдырев Н.И. т.б
тоқталып өткен.
Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы
американдық педагог Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп
республикасы – Republic of shcool” (1897) атты еңбегінде баян етеді.
Солардың бірі Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен
жасөспірімдердің бірлестіктері болып табылады.
1907 жылы Британия Корольдiгiнiң қолдауымен, Лондон қаласында
тұңғыш скауттар ұйымының Құрылтайы өтедi. 1921 жылы Дүниежүзiлiк скауттар
ұйымы құрылды. Оған 63 мемлекеттiң (Патшалы Ресей, Америка, Германия,
Италия, Франция, Швеция, Индия т.б) өкiлдерi мүше болды.
Патшалы Ресейде Царское Село (Пушкин қаласы) қаласында 1909 жылы
тұңғыш Скауттар ұйымы тұсауын кестi. 1914 жылы Ресей Императоры Николай II
“Русский скаут” атты қоғамдық ұйымды құру жөнiндегi Патша Жарлығына қол
қойды.
Кеңес үкіметі және социалистік даму бағытын ұстанған
мемлекеттерде (Болгария, Куба, Германия, Венгрия, Вьетнам т.б.) балалар
мен оқушылардың ұжымдық топтасуларының аса белсенді көріністері – пионер
ұйымының құрылуына негіз болды.
Пионер ұйымы туралы Үлкен Кеңес Энциклопедиясында:
“...Бүкілодақтық В.И.Ленин атындағы пионер ұйымы балалар мен
жасөспірімдердің өзін-өзі басқаратын, бұқаралық коммунистік қоғамдық
бірлестік болып табылады..”делінген. 1945 жылдары “тимуршылар” атты мектеп
оқушыларының қайырымдылық қозғалысы бүкiл одақты шарпыды.. Пионер көсемдері
мен белсенділерiн дайындау барысында бүкiлодақтық “Артек” пионерлер
лагерiнiң маңызы өте зор болды.
Мектептегi оқушылар ұжымының негiзгi қалыптастырушы күшi – оқушы
балалардың қоғамдық қарым-қатынасы. Балалар арасындағы қарым-қатынас,
мектеп оқушылар қауымының қоғамдық пiкiрiн қалыптастырады. Оқушылардың
өмiрге және мектептегi педагогикалық ықпалдарға деген көзқарастары олардың
жас ерекшелiктерiне қарай әр түрлi сипатта дамиды.
Ғұлама бабамыз Әл Фараби жас ұрпаққа тәрбиесіз білім беруге
болмайтынын ескертті. Я.А.Коменскийдiң ойынша ұйымдық тәрбиенiң негiзгi
ошағы отбасы дәстүрi мен тәрбиеленушi оқушылар қауымдастықтары – ата-баба
тағылымдарынан бастау алғанда ғана, оларға бiлiм берудiң тиiмдiлiгi мен
сапалылығы және қоғам үшiн қажеттiлiгi арта түседi деп санаған.
И. Песталоцци ұрпақ тәрбиесінде адамгершілік құндылықтардың басты
орын алуын меңзеген. Ж.Ж. Руссо тәрбиенiң негiзгi көзi – ата салтында деп
санаған. Дж. Лоокк бала тәрбиесі тек қоғамдық, я болмаса әулеттік
қажеттілік қана емес, ол адамзаттың өркениеттік қозғаушы күші ретінде
ғылыми тұрғыда арнайы қарастыруды қажет санады.
К.Д. Ушинский тәрбие мәселесін ауқымды ғылым саласы ретінде
қарастырады. Оның ойынша, жас ұрпақтың санасына адами қасиеттер мен ізгілік
тағылымдарын қалыптастыру біріншіден - ғылыми зерттеу жетістіктеріне
негізделсе, екіншіден – халықтың тәлім-тәрбиелік құндылықтарына сүйенуі
керек деп, тәрбиенің “халықтық принципін” ерекше атауына мән беруді
қуаттады.
С.Т.Шацкий мектептегі оқушылар ұйымын – балалардың қоғамдық
бірлестіктері деп санады. Оның ойынша оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстары
баланың танымдық ерекшелігі мен мүмкіндіктеріне, денсаулығы мен
физиологиялық дамуына және эстетикалық талғамына байланысты жүзеге асырылу
керек деді [8].
В.Лебединский зерттеуінде пионер, яғни оқушылар ұжымындағы тәрбие
мәселесін педагогика ғылымының бір саласы ретінде қарастырған. Оның ойынша
оқушылар арасындағы өзін-өзі басқару жүйесінің мектеп қажеттілігіне айналуы
– демократиялық қағидаларға негізделе отырып жүзеге асырылуында дейді. Н.И
Болдырев өз еңбегінде оқушылар ұйымының негізгі көрсеткіші – жалпыидеялық
ортақ әрекет, оқушылар арасындағы тығыз қарым-қатынас, жалпыға ортақ
басқару жүйесі, көпшілікке ортақ жауапкершілік пен ұжымның әр мүшесіне
қойылатын ортақ талаптар болмақ.
Балалар ұйымының жаңа формациядағы жағдайы жөнінде Л.В.Алиеваның
докторлық диссертациясында бірқатар маңызды мәселелер көтеріледі. Зерттеуші
А.В.Волохов Л.В.Алиеваның тұжырымдарын одан ары дамыта келе, балалар әлемі
үшін ешқандай шекара жоқ екенін растай түсіп социокинетика ғылымының
қажет екені жөнінде маңызды ұсыныс жасайды.
Р.Д. Иржанова өз еңбегінде мектепте пионер мен комсомол
жұмыстарын ұйымдастыруда сынып жетекшiсiнiң шешушi рөл атқаратынын атап
өтедi. Б.Ы. Мұқанова Қазақстандағы пионер ұйымының әлеуметтік мәселелеріне
арналған үкімет пен басқару органдарының қаулы-құжаттары және басқа маңызды
іс-шаралар жөнінде баяндап өтеді. Р.Байназаров оқушылар ұжымындағы тәрбие
жұмыстарын көпшілік қауыммен бірлесе отырып жүргізу керектігін атап өтеді.
Оның ойынша бұл істі әулет пен отбасы дәстүрі, туыстық қарым-қатынас,
сондай-ақ педагогтар мен ата-аналар қауымдастықтары арқылы ұйымдастыру
оқушы санасында көпшіл, ұйымшыл, шығармашыл және басқа ерекше қасиеттердің
қалыптасуына әсер етеді деп санайды. Н.Б. Абаеваның ойынша оқушылар
ұжымындағы тәрбие жұмыстарын жандандырудың педагогикалық жолы – ұжымдық
топтардың жоғарғы органы пионер жиыны болып табылады [9].
Ұзақ жылдар бойы Кеңес үкiметiнің мектептегi пионер жұмысының
жалпы үрдiсiн қатаң қадағалап, тәрбие жұмысын ұйымдастыруда коммунистiк
идеологияға негiзделген саяси бағыт ұстанғаны – мектептегi жалпы оқу-тәрбие
жұмыстарының саясаттануына әкелiп соқтырды. Сол себепті мектептегі тәрбие
жұмыстарында ұлттық тәрбие жұмыстарын жүргізу қажеттігі туды деп санаймыз.
Ұлттық тәлім-тәрбие бастаулары тарихи дәуірлер көшінде заман
талаптары мен құбылыстарының өзгерістеріне қарай өзінің даму мен қалыптасу
генезисінің ерекшеліктерімен сипатталып отырды.
М. Қашқаридың: “..Ұлым, менің өсиетіммен жанды аузыңа қаратқын.
Ғалым болып, біліміңді ел ішіне таратқын..”,- деген тағылымдық өсиеттер
арқылы, жас ұрпақтың тағдыры мен болашағына деген алаңдаушылығын білдіреді.
Ал, халық тәлiмгерi атанған Қайқауыстың “Кодекс куманикус” атты
еңбегінде: “...ей перзентiм...дүниедегi басқа заттарды өз өрнегiң сияқты
танып түсiне бiл. Аллаһ тағала, адамзатты жаратты. Оған өмiр сүруге қажеттi
өнер, бiлiм, саясат ағымдарын жаратты. Сенi жан-дiлiңмен жақсы көрiп,
тәрбиялап жүрген ата-анаңның көңiлiн қалдырма. Бiлiм – ақылдың ажар көркi.
Аңдасаң – ақыл деген қымбат нәрсе. Оны ұры алып кете алмайды, отқа жанып,
суға ақпайды..”,- деген астарлы ұғымдары арқылы ұлттық тәлiм-тәрбие
тамырларының тереңде жатқанын пайымдайды.
А. Йассауи өз өсиетін шын мәнінде шәкірттерге аманат қылу
дәстүрін ұстанады. Аталмыш қағидалардың жоғарыда айтып кеткендей адамның
танымдық қабілеттерінің жас ерекшеліктеріне негізделе отырып баяндалғаны
байқалады.
Асанқайғыдан бастап Абайға дейінгі алып тағылым кеңістігіндегі
қазақ ғұламаларының тәлімдік идеялары – қазақи қанымыз бен ұлттық
намысымызға сіңген мәңгілік рухани құндылықтар ошағы болып қала бермек.
Дала абызы Асанқайғының ой әпсаналарында табиғат, адам және кеңістік
дүниелері орын алады. Мұндағы шартты түрде қабылдап отырған асыл тас –
табиғат ортасы, асыл сөз – адамзат парасаты, жел мен ой толқыны – тылсым
кеңістіктің таңғажайып құпиясы болса керек. Абыз бабамыз аталмыш ой
маржандарын ұрпақ санасына жұмбақ зерде жүйесі арқылы жеткізуді мақсұт
еткені байқалады.
Ұлы ағартушы, Ы. Алтынсариннің қазақ баласының болашағы үшін
бойындағы бар күш-жігерін арнағанын қоғамдық қатынастардағы шығармашылық
істермен айналысуда өз ұлтының тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрін өте жоғары бағалап, оның оқу-тәрбие жұмыстарында іске асыру
идеяларын алдына мақсат етіп қойғанын көреміз.
ХХ ғасырдағы әлемдегі өркениетке - Ұлы Абай мұралары
философиялық ойлар мен танымдық-тағылымдық ғибратттар қазынасын басқа
қырынан көрсетті. Қазақтың ұлттық таным мен тағылым тарихнамасын Абайға
дейінгі кезең және Абайдан кейінгі кезең деп атауымызға болады. Ұлттық
тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген М. Жұмабаев
болды.
Қиын өмірлік жағдайға душар болған балаларға жәрдемдесу мақсатында
қалаларда Жасыл бұтақша жобасы қызмет көрсетеді, бұған бүкіл қала
құрылымы қатысады. Жобаны іске асыру бойынша ұсынымдар жасау үшін қала
ұйымдары мен мекемелерінде Пікіріңіз, сұрақтарыңыз, ұсыныстарыңыз атты
пошта жәшіктері орнатылған. Құқықсақтау органдарының, кәмелетке толмағандар
құқықтарын қорғау бойынша комиссиясының, Білім бөлімі ММ, Жұмыстандыру
және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі ММ, Саран қаласының емханасы МКҚК
өкілдерімен бірлесіп, БАҚ, ҮЕҰ, ата-аналар жұршылығы қатысуымен
Жеткіншек, Балалар түнгі қалада, Денсаулық, Бала еңбегі және т.б.
профилактикалық рейдтер жүргізіліп жатады. Жеткіншектер арасында келеңсіз
оқиғалардың алдын алу мақсатында, жазғы демалысты ұйымдастыру, жазғы
кезеңде балалар мен жеткіншектерді сауықтыру және бос уақытын қамту
мақсатында дәстүрлі қалалық Ескерту – қорғау акциясы шеңберінде қала
мектептері мен ата-аналар жұртшылығының қала құрылымы өкілдерімен
кездесулері жүргізіліп жатады [10].
Балалар және отбасылар мәселесі бойынша Қоғамдық Кеңес құру.
Жобаны іске асыруды идарааралық үйлестіру және қаладағы балалардың жағдайын
тәуелсіз бағалау мақсатында, шешім қабылдау және Бағдарламаны орындауға
балалардың қатысуын қамтамасыз ету үшін балалар және отбасылар мәселесі
бойынша Қоғамдық Кеңес құрылды
Балаға ынтымақтас қала Жобасының негізгі қағидаттарына
қолданылатын бағдарламаларды сәйкестендіру үшін әкімгерлер оларға түзету
енгізді. Бағдарламаларды іске асыру бойынша жоспарларға балалар мен жастар
тіршілік әрекетін жақсартуға бағытталған іс-шаралар енгізілді.
Гайденс қызметі американдық мектепте мақсаттылы әлеуметтендіру
жетекшісі болып танылады, 1910 жылдан бастап қызмет етеді. Гайденстің
тарихи қызметі қоғамның балалар мен жастарды социумға бейімдеу қажеттілігі
арқылы пайда болды. Оның қызметтері әлеуметтендіру факторы ретінде білім
беру қызметіне барабар. Баланы мектепке даярлау Гайденстің басқа
міндеттерге қарағанда тар және ерекше міндеті болып табылды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz