Материалдық емес активтердің есептен шығарылуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ (КЛАССИФИКАЦИЯСЫ)
2.1 Өндіріспен байланысты материалдық емес
активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес
активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Қолдану ( пайдалану ) құқықтарымен байланысты материалдық емес
активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫН ЕСЕПТЕУ
3.1 Материалдық емес активтердің
амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 25
3.2 Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...27
3.3 Материалдық емес активтерді түгендеу және есеп беруде олардың
мәнін
ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. ... 47
КІРІСПЕ
Осыдан он жыл бұрын – 1997 жылы Қазақстан халқына жасалған алғашқы
Жолдауда Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы - біздің
қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекетіміздің болашақтағы бітімі
баян етілді. Біз бұл ретте қандай қоғам орнатқымыз келетінін, дамуымыздың
шырқау биігі қандай болуы керектігін анық білуге, айқын түсінуге тиіс
екенімізді ұғындық. Басым мақсатымызды байыпты бағдарлап, тиісті
стратегиямызды дұрыс таңдап, тиісінше ерік-жігер, төзім мен мақсаткерлік
таныта білсек, кезіккен кез келген кедергілерді ойдағыдай еңсеретінімізге
біз кәміл сендік. Біз қателескен жоқпыз.
Біз бүгін барынша жауапкершілікпен былай деп мәлімдейміз: Қазақстан
өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық
қадам басты.
Күн тәртібіне еліміз дамуының барысы, сонымен қатар неғұрлым кең
ауқымды сипаттағы терең мағынасы бар барынша байыпты түбегейлі қоғамдық
міндеттер қойылып отыр. Осы замана туындатқан талаптар мен төндірген
қатерлер әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси қатынастардың күллі
жүйесін неғұрлым серпінді жаңартуды үзілді-кесілді қажетсінеді, мұның өзі
Қазақстанның Кеңес Одағынан кейінгі кеңістіктегі әрі Орталық Азиядағы көш
бастаушы тұғырынан таймай, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті және серпінді
дамып келе жатқан елінің біріне айналуына мүмкіндік береді.
Қазақстанды жан-жақты жаңартудың Жаңа кезеңіндегі басты басымдықтар
ретінде мен өзіміздің ішкі және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 30 бағытын
айқындап бердім.
Материалдық емес активтер деп - белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ,
ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім ендіруде,
тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді
айтамыз.Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына Лицензиялық
келісімдерді, Программалық жабдықтарды, Патенттерді, ұйымдастыру
шығындарын, Гудвилді, Франчайзингті, Сауда маркаларын, Авторлық құқықты
жатқызуға болады.
Кәсіпорында материалдық емес активтер басқа заңды немесе жеке
тұлғалардан сатылып алыну, басқалардың субъсидия ретінде немесе сыйға беруі
барысында, сондай-ақ кәсіпорынның өз ішінде ойлап табуы негізінде пайда
болады.Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу)
тәртібі және олардың құрамы белгіленген зандарға сәйкес тиісті нормативтік
актілерде қарастырылған.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – материалдық емес активтер
түсінігін ашу , сонымен қатар оның түрлері мен амортизауиясын
есептеу жолдарын анықтап, көрсету.
Зерттеу құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытынды, пайдаланған әдеьиеттер тізімі мен қосымшадан құралады.
І. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте үзақ мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жүмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік
мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні)
жоқ акшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар
субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта
экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардьщ
тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын
болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады. Келешек
экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер
олар мынадай жағдай алынса: болашақэкономикалықолжаны өсіруде материалдық
емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы активті пайдалану
қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық
және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін
экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса. Материалдық емес (үстап
көру ге болмайтын) активтер — нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін
қүндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес
активтердің де қүрамында кездесуі мүмкін. Мысалға, кәсіпорын технологиялық
құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік бағдарламамен камтамасыз ету
керек, ейткені онсыз қүрал-жабдыктар қызмет ете алмайды. Сондыктан,
бағдарлама құрал-жабдыктың бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан,
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін
байымдап ақыл-парасатпен аныктау керек, өйткені ол негізгі құралдың да,
материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін. Кейбір
материалдық емес активтер физикалык заттың (алып жүрушілердің) күрамында
болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін —
дискетте, фильм-лентасында, занды құжаттау (лицензия, патент) — кағазда
болады, бірак дискет те, лента да, қағаз да ез кезегінде қосалқы элементтер
болып табылады жэне олар активтің мөнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдықемесактивтердіңде есебінде
коптеген үқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты
аспектілері өте күрделі болып саналады. Кейбір материалдық емес активтер
фирманың басқа да активтеріне жеке теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент,
сауда маркісі сияқтылары, ал баскалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін,
керісінше, осындай материалдық емес активтердің күны баска да фирманың
активтерімен тығыз байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес
активтің қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе
қызметкерлердің машықтық деңгейіне негізделеді. Мысал. Жоғары радиациялық
(сәуле шашатын) зонада орналасқан фармацевтикалык "Феникс" кәсіпорны дәрі-
дәрмеС, препаратын ендіретін фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық
келісім жасасты делік. Ол радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды
емдеу үшін қажет. Компанияның келешектегі экономикалык пайдасы (олжасы)
жоғарыда аталған лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады,
егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы
жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мөселелерге, сондай-ақ
өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалык пайда әкелетіндігіне
толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында керініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа
да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды қүжаттардың құқын рәсімдемей-ақ
осы экономикалык олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол
басқа субъектінің айналысуына тиым салады. Материалдық емес активтерге:
лицензиондық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер,
патенттер, авторлық қүқықтар, тауар. белгілері, қызмет ету белгілері, фирма
атаулары, тәжірибелі-конструкторлық' жүмыстар және т.б.
Материалдық есем активтер деп - белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ,
ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім ендіруде,
тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді
айтамыз.Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына Лицензиялық
келісімдерді, Программалық жабдықтарды, Патенттерді, ұйымдастыру
шығындарын, Гудвилді, Франчайзингті, Сауда маркаларын, Авторлық құқықты
жатқызуға болады.
Кәсіпорында материалдық емес активтер басқа заңды немесе жеке
тұлғалардан сатылып алыну, басқалардың субъсидия ретінде немесе сыйға беруі
барысында, сондай-ақ кәсіпорынның өз ішінде ойлап табуы негізінде пайда
болады.Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу)
тәртібі және олардың құрамы белгіленген зандарға сәйкес тиісті нормативтік
актілерде қарастырылған.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны
бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны
былайша анықталады:
• Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғьлық қорына қосқан
үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы
екі жақгы нақты келісім бойынша бағаланады.
• Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
• Басқа занды түлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған
материалдық емес активтер, ол обьектілерді сатып алуға және оларды
пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша
бағаланады.Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың
жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материал-дық емес активтердің
бастапқы қүнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бүған мысал ретінде соңғы
уақыттарда акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылық
субъектілерінде жэне басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген Ноу-Хау деген
үғымды келтіруге болады. Ноу-Хау деп шаруашылық қызметі, яғни
пайдаланылуы барысында субъектіге табыс (пайда) беретін (әкелетін) жаңа
технологиялық шешімдер мен жаңалықтарды, қүпия мэліметтерді, айрықша
қүқықтарды, яғни жеке түлғаның өзі тапқан ғылыми жэне басқадай жаңалығын
айтуға болады. Ноу-Хау жалпы патент сияқты болып көрінгенмен одан өзеше
болып келеді. Кэсіпорындар патентті сатып алады, сондықтан да ол үшін сатып
алуға қаржы жұмсалынғандықтан оның бастапқы құны болады. Көп уақыттарда
Ноу-Хау кәсіпорынның үлес қосушылары мен құрьлтайшьлары өздерінің
ұйымдағы жарғылық қорға қосқан үлесі есебінде береді. Ноу-Хау-дың бағасы,
яғни бастапқы құны оны кәсіпорынға кіріске алатын, яғни балансқа алатын
уақыттағы екі жақты нақты келісім бойынша белгіленеді.Материалдық емес
активтердің жоғарыда аталып өткен түрлерінің бірі Лицензиялық келісімдер.
Ол белгілі бір заңды түлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші
заңды тұлғаға беруі болып табылады. Ал бұл куқыққа ие болған кәсіпорын оның
иесіне, яғни лицензиялық келісімдерді берушіге ол материалдық емес актив
үшін тиісті белгіленіп келісілген мөлшелерде қаржы төлейді немесе келісім
бойынша басқа да міндеттерін орындайды.
1.2 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАНУ
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа
әкелетін активтер ретінде танылады (есепке тіркеледі). Өз кезегінде,
материалдық
емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс
анықталуы мүмкін; кез келген уақытта мәміле жасауға ынта білдіруші сатып
алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және сатып алынатын
тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады. Біршама материалдық емес
активтердің белсенді нарығы болмайды, ейткені олар ете сирек кездеседі,
мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен музыкаға берілген
авторлық кұкыктары және бір актив үшін төленген сомасы, осы тәріздес басқа
активтің қүнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды. Сондыктан кептеген
материалдық емес активтердің кұнын, әдетте, екі жактың келісімі бойынша
анықтайды. Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы
құны бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастыпкьі құны
олардың алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттантүссе (сатып
алынған бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе
мемлекеттік субсидияның есебінен) немесе шаруашьшық жүргізуші субъектінің
ез күшімен жасалса. Қүн қағидасына сөйкес, материалдық емес активтер сатып
алынған кезде сол қүиы бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу күнына сатып
алумен байланысты ііарлық шығы.ндар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған
бағасы, тасымалдау шығыны және т.б. Егер де материалдық емес активтер
бартерлік (айырбас) негізде алынса, онда ОЛардың бағасы нарықтық қүн немесе
осы тәріздес материалдық емес активтер 101 құны бойынша анықталады. Егер
материалдық емес активтің бастапкы кұны несие есебінен алынса, онда сол
несие үшін теленетін пайыз бастапқы кұнына қосылмайды, ал ол кезендік
шығысқа жатқызылады. Егер материалдык емес активтің бастапқы кұны
мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды атаулы, немесе мемлекетгің
субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату немесе белсенді нарықтағы
материалдық емес активтерінің тап осы түрінің қүны бойынша танылады. Егер
де Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін,
мысалы, шегірткеге қарсы күресетін препаратқа "ABBA" көсіпорынның
лицензиондық келісімін тегін алды делік, бұндай жағдЙйда аталған
лицензиондық келісімнің белсенді нарығы болмайды. Материалдық емес
активтердің түсуі мен шығарылуы "Материалдық емес активтерді қабылдау-беру
актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес активтердің түрі дәл аталады
және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған хүні), объектінің
сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті
мәліметтері көрсетіледі.
Материалдық емес активтерді кабылдап алу жөніндегі акті әрбір
объектіге бір данадан толтырылады. Бірнеше біртектес материалдык емее
активтерді қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық
емес активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның
мүліктік құқықтарын растайтын күжаттармен коса бухгалтериява беріледі, оған
бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық
емес активтерді басқа кәсіпорынға бергенде (сату, тегін беру) акт екі дана
етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін. Актініңтолтырылған
үлгісі 103 б. келтіріліп отыр. Материалдық емес активтердің нақты барлығы
мен қозғалысын есепке алу 10 "Материалдык емес активтер" бөлімшесінің
шоттарында жүргізіледі. Осы шоттардың дебеті бойынша — материалдық емес
активтердің келіп түскен айдың
басы мен аяғындағы қаддыктары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша —
материаддық емес активтердің есептен шығарылғандары корсетіледі. 10-шы
бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: 101 "Лицензиялық келісімдер", 102
"Бағдарламалық жабдықтау", 103 "Патенттер", 104 "Үйымдастыру шығындары",
105 "Гудвилл", 106 "Материалдық емес баска да активтер". 10 "Матсриалдық
емес активтер" бөлімшесінің шоттарын талдамалық есепке алу "Материалдык
емес активтердің мүліктік есеп карточкасында" жүргізіледі. Карточка
косіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алу
үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне
бухгалтериида мүліктік карточка ашылады. Карточка "Материалдық емес
активтерді алу-беру актісінің", техникалық жөне баска кұжаттардың,
көсіпорынның матсриалдық емес активтердің объектісін алғанын растайтын
құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді басқа
кәсіпорынға (үйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі соғу
үшін негізі "Материалдык, емес активтерді алу-беру актісі" болып
табылады.__
Материалдық емес активтердің бастапқы кұны субъектінің өз күшімен де
жасалуы мүмкін, ол кезде оның қүны нақты тікелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін, 10 "Материалдық емес
активтер" шоттарының бөлімшесіне, жеке "Материалдық емес активтерді жасау
шығындары" деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған субшотқа
мынадай шығындар енеді:
- материалдық емес активтерді жасауға катысқан еңбеккерлердің еңбек ақысы;
- заң бойынша белгіленген еңбек ақыдан жасалатын аударымдар;
- материалдық емес активтерді жасау кезінде тұтынатын материалдар мен
атқарылатын қызметтер;
- несие үшін төленетін пайыздар (марапаттаулар);
- басқа да шығындар;
- үстсме шығындар.
Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің
аныктамасы мен түжі.ірымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 10
"Материаддық емес активтердіц" болімше шоттарының және "Материалдық емес
активтерін жасауға кеткен шығыпдар" субшотының дебеті бойынша есепке
алынады. Ал сәйкес кезецге дсйінгі орын алған барлық шығындарға 821 шоты
дебеттеліп, 10 "Материалдык емсс активтерінің" бөлімше шоттары және
"Материалдык емес активтерін жасауға кеткеп шығындар" субшоты кредиттеледі.
Субъектінің күшімен жасалған материалдық емес активтерді өз арналымы
бойынша қолдануда қолданса, онда олардың дайындық кезеңінен бастап,
жасалған шығындарды 10 "Материалдык емес активтерінің" белімше шоттарының,
"Материалдык емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшотының кредитінен
10 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің тиесілі шоттарының дебетіне
есептен шығарылады. Материалдык, емес активтерді жасау кезінде оның қщын
анықтауга бір мысал келтіріп көрейік. Өсімдікқоспасынанәзірленгендәрі-
дәрмеккезерттеулерді фармацевтік зауыты жүргізді. 2001 жылы зауыт 300
мыңтеңге шығыс жасаған. Ал 2002 жылдың басында сол көрсетілген шығынның
жүмсалғандығы дәлелденді, сосын сол аталған технологияны іске асыру үшін
2002 жылы ақпанда 500 мың тенге, ал наурызда 250 мың теңге жұмсалған.
Фармацевтік зауытының 300 мың теңге шығарған шығыны, дайындалатын
препараттың технологиясының сәйкес келуіне дейінгі шығысы 821 шотының
дебетінде және 681,634,671, 333 т.б. шоттарының кредитінде есепке алынады.
Ал қалған шығыны (500 + 250 =750) материалдық емес активтер ретінде,
"Тәжірибелік — конструкторлық жүмыс" деп аталатын субшоттың кредитінде және
106 "Басқа да" шотының дебетінде есепке алынады. Субъектінің өзі жасаған
тауар белгілері материалдық емес актив ретінде танылмайды, өйткені олардың
нақты құнын анықтау мүмкін бола бермейді. Компанияның жасаған жарнама
шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін анықтау мүмкін емес, бірақ ол
субъектінің атағын шығаруға қолайлы жағдай туғызады және нарық жағдайында
тауардың қозғалысын арттырады. Сондықтан бұндай жарнамаға кеткен шығындар
есептік кезеңнің шығыстарына жатқызылады және материалдык. емес активтердің
алынатын құнына енгізілмейді. Демек, мына шығындар жұмсалғанымен
материалдық емес активтерге жатпайды, олар тек кезендік шығыстар болып
танылады:
- зерттеуге кеткен шығындар;
- ендірістік немесе жаңа цехтардың ашылуына дейінгі кеткен шығындар (егер
бұл шығындар негізгі күралдың бастапқы құнына қосылмаса);
- көсіпорынды ашуға, заңды құжаттарын (жарлық, құрылтай келісім шарттарын,
мерін, штампын тб.) өзірлеуге кеткен шығындар;
- мамандарды оқытуға кеткен шығындар;
- жарнамаға кеткен шығындар;
- жетілдіруге, көшуге, қайта құруға кеткен шығындар;
- субъектінің жасаған: тауар белгілеріне, фирма атауларына т.б. шығындар;
- белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыру үшін мемлекет берген лицензияға
кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан аспаса);
- патенттерге кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан аспаса).
Алғашқыда, материалдык емес активтерді алу ретінде танылған
шығыстарі.і, біршама уақыт өткеннен кейін оның қүнының бір бөлігі болып
саналмайды. Ііірақ 105 бұндай шығындарды нақты бір материалдық емес
активтерге жатқызу қиын, әдетте, олардың экономикалық олжа әкелетінін
анықтау оңай емес.
Материалдық емес активтердің Программамен жабдықтау деп аталатын
түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс
әкелетін ақпараттармен мәліметтерді айтады. Патент деп аталатьш
магериалдық емес актив жеке адамның немесе топтың, соңдай-ақ заңды тріғаның
ашқан, ойлап тапқан жаңалыгън мемлекетгік тұрғьдан мойындап және ол
жаңалықгы ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына
(жұмысына, қызметіне) қолдануыға рұқсат беру туралы құжат болып табьлады.
Сонымен қатар Патент -деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен (саудамен, сатьш
алумен тағы да басқа) айналысу үшін берілген құқьіқгы куәләндырагьш
құжатты айгады. Кәсіпкер патентті алар уақытыңда патенттік баж төлеуі
керек.
Ұйымдастыру шыгындарына - кәсіпорынды жаңадан ашу, құру кезінде
жасалған шығындар, яғни ұйымды тіркеуден өткізуге жэне оны тіркеуден өткізу
үшін заңдарындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе
валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жасалған шығындар, жарнамалар үшін
төленген телемдер жэне басқа да жұмсалған шығындар жатқызьлады. Материалдық
емес активтердің Гудвилл деп аталатьп түрін кейде Фирма багасы деп те
атайды. Гудвилл немесе фирма багасы материалдық емес активтер шотында
есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды
толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған
уақытта ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған
кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық
активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егер де
сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың
баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашьшық жағымды
гудвилл, ал кем болған жағдайда жағымсыз гудвилл деп аталады.Мысалы:
Барлық активтерінің баланстық құны 80 (сексен) миллион теңге тщзатын
кэсіпорын барлық активтерімен түгелдей 100 (жүз) миллион теңгеге сатылып
алынды делік. Бұл жағдайда 20 (жиырма) миллион теңге (100-80=20) жағымды
гудвилл болып баланстың активінде есептелінеді. Егер керісінше болған
жағдайда яғни барлық активтерінің баланстық құны 100 (жүз) миллион теңге
тұратын кэсіпорын 80 (сексен) миллион теңгеге сатылып алынса, онда 20
(жиырма) миллион теңге (100-80=20) лсағымсыз гудвилл болып саналып
есептелінеді.
Материалдық емес активтердің талдамалық есебі олардың әрқайсысына жеке
ашылған инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Кәсіпорын материалдық емес активтерді кіріске алғанда:
Дт: Материалды емес активтер 2700 деп аталатын шот,
Кт: Ақша қаражаты 1000 шоты
Төленбеген капитал 5100
Басқа да кірістер 6200 деп аталатын шоттардың тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
Материалдық емес активтер есептен шығарылғанда олардың баланстық
(қалдық) құнына:
Дт: Материалдық емес активтерді сату бойынша шығындар 7410 шоты
Кт: Материалды емес активтер 2700 шоты
тұрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Ал оларға есептелінген жинақталған тозу сомасына:
Дт: Материалды емес активтердің тозуы 2740 шоты,
Кт: Материалды емес активтер 2700 шот
түрінде екі жақты жазу жазылады.
Егер шаруашылық субъектілері өз меншігіндегі, яғни иелігіндегі
материалдық емес активтерін сатқан жағдайда одан алынатын табыстарына:
Дт: Ақша қаражаттары 1000 немесе Дебиторлық борыштар мен басқадай
активтер 2940 шотының тиістісі,
Кт: Материалдық емес активтерді сатудан алынатын табыс 6210 шоты
түрінде бухгалтерлікжазу'йсазылады.
ІІ БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ (КЛАССИФИКАЦИЯСЫ)
2.1 ӨНДІРІСПЕН БАЙЛАНЫСТЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау", ЭЕМ
мен мөліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды микросхемалар
технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы пайдалану
технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, енеркәсіптік үлгілері,
сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" - құжаттама өндірістік
озық тәжірибесін құжатталған түрінде корсетілген нысан жөне т.б. түрінде
көрінетін техникальщ білімдерін айқындау үшін халықаралық қатынастарда
қолданылатын термин. Кең мағынасында "ноу-хау" техникалық құжаттама түрінде
рәсімделген, бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін
үйымдастыруға қажетті өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық
және басқа да кыр-сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-
шарттарда, техникалык ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті
қолма-қол" тапсырылатын құрылыста және т.б. кызмет керсетудің сан алуан
түрлерінде кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері,
авторлық құқықтар мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып
табылады. Кәсіпорын "ноу-хаудың" құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтің
анықтамасына жауап бере алады. "Ноу-хау" өзінің бағасы мен басты
корсеткіштерімен қүнды. Өзініңтабиғаты және төлем нысаны жағынан ол
лицензия бағасына ұқсас. "Ноу-хау" сатып алушылардан қосымша алынған
табыстың есебінен қалыптасады және ол оның иесіне теленетін сыйақының
орнықты тағайындалған сомасы түрінде көрсетіледі.
Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден
"ноу-хаудың" өзгешелігі, ол өдетте, субъектінің жарғылықкапиталына
құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін. "Ноу-хаудың"
субъект балансына алынатын кұны күрылтайшылар немесе қатысушылардың
келісімшарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
акыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің енімін болашақ
кезендегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шыгындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар үйымдастыру шығындарына жатқызылады.
Бүл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу
т.б.шығындары жатады.
ЭЕМ багдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иенденген, ұзак уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетгі мәліметтерді
талдау жөне бағдарламалық қүжаттар жүйесінің жиынтығы.
2.2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТПЕН БАЙЛАНЫСТЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР
Коммерциялық қызметпен байланысты материаддық емес активтер. Бұл топқа
тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
тацбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы
немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық заңдармен
қоргалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын
десе де толық құқығы бар, баска тұлғаларға пайдалануға тыйым сала алады. I
ауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану, әкелу, сатуға ұсыныс
жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы іспеттес әрекет
жасалса, онда ол тауар иесінің құқтарына қол сұғу болып есептелінеді.
Таңбалар сөз түрінде, керкемсурет түрівде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі. Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден түратын,
сондай-ақ мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары,
халықаралық және үкіметаралык үйымдардың эмблемалары, толық немесе
қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және басқа
айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейіндегі
белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, түтынушыны
немесе жасаушыны жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен
адамгершілік принциптеріне қайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Заңцы немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір бөлігіне
қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады. Бұл
әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы — тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын коса
жөне баска да ерекшеліктері арқылы сипатталады. Тауардың шықкан жерінің
атауы географиялық объектінің тарихи атауы болуы мүмкін. Ол белгіленген
төртіп бойынша тіркеледі. Тауырдың шыққан жерінің атауын пайдалану деп оны
тауарда, қорабында, жарнамада, проспектілерде, банкілерде және басқа да
тауарды шаруашылық айналымына енгізуге байланысты басқа да құжаттарды
пайдаланғанды санайды. Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы
бәсекелестіктің әрекет етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде
жасалынған өнімдер арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын "Белорусь"
(тракторлары), "Зенит" (фототауарлары), "Новое заря" (парфюмериясы),
"Лада" (автомобильдері), "Рахат" (конфеттері) "Слава" және "Чайка"
(сағаттары) жене т.б. тауарлық белгілермен бүйымдарды шығарушылар өздерінің
сенімді де іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен катар, шетелге өнім
шығарушы кәсіпорьшдар тауар таңбаларымен тауарлардьщ шығу орындарының атын
қорғауды да камқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай корғаудың болмауы үқсас
немесе дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижееі больш табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
үрындыруы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауарлардьщ жасанды таңбалары ете жиі кездеседі, өйткеиі ол
көсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың сату
мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын есіреді. Сондықтан нарықтык
экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте қымбат түратын активі
болып табылады, себебі компания оны сата алады немесе жарғылық капитал ға
қосқан үлесі ретінде пайдалану кұқығын береді. Бірақ ол үшін тауар
танбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның тауар таңбасын
бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік күн, сатып алу қүны, нарыктық құны
бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар таңбаларын өзіндік құны арқылы
есепке алған дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе тауар
таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу құнымен, ал жарғылық капиталға
үлес ретінде салынған тауар таңбасын нарықтық қүнымен есепке алған жөн.
Тауар таңбасының нарықтық кұнын анықтау үшін арнайы есептеулер жүргізу
керек. Тауарлық таңбалар, кызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу
орындарының атауын корғау және қолданумен байланысты туындаған құкықтық,
экономикалык және ұйымдастыру карым-қатынастары 1993 жылғы қаңтардың 18-і
күні Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі кабылдаған "Тауарлық таңбалар,
қызмет керсету таңбалары жөне тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы"
Қазақстан Республикасы Заңымен реттеледі.
2.3 ҚОЛДАНУ (ПАЙДАЛАНУ) ҚҰҚЫҚТАРЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕР
Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа жаңалык ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқык[гары,
копирайт (көшіру қүқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның үстаушысының патент қамтыған нәрсесін, процесін
немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа түлғаның жүзеге
асыруына тиым салатын, бақылайтын, сататын, ендіретін және пайдаланатын
қүкық болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің аумағында ғана
жүреді. Патенттің кызмет мерзімі (15-20 жыл) үлттык зандармен белгіленеді.
Сонымен қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен
шұғылданатын түлғаларға берілген қүжат саналады. Патент берілгенде
патенттік алым (пошлина) ұсталынады. Патента алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік улгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
қүқықты
растайтын патенттер қолданылып жүрген зандарға сөйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып,
шаруашылық айналымына түсуге дайын болса, онда оның өнеркәсіпте қолданылуға
болатындығы мойындалады. Өндірістік үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі
ретінде мойындалады. Егер енеркөсіптік үлгі бірнеше
аіаматтардыңбірлескенеңбегініңжеміс і болса, онда олардың бәрі
өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді. Өнеркөсіптік үлгілерге
патент Қазақстан Республикасының Мемлекетгік тізіліміне тіркелген соң
беріледі. Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиар) өнеркөсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа түлғаларға да (лицензиат) бере алады, ал
соңғысы лицензиарға төлемдер беріп тұруға және келісімде қарастырылған
басқа да]іс-әрекеттерді орыңцауға міндетті. Өнеркәсіптік үлгілердің
құқықтық, экономикалык жоне ұйымдастыру катынастары Қазақстан Республикасы
зандарымен реттеледі.
Лицензия (еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған) —қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты. Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
Субъект бойынша:
- Қазақстан Республикасының занды және жеке тұлғаларына берілетіндер;
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер. ,
Қызмет ету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) — мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың кызметі бір тұтас технологиялық кешенге
кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетіндер) — белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін, санын немесе
салығын (ақшалай немесе натуралды түрінде) алуға беріледі;
- операциондық — валюта заңдылығымен анықталған, валюталық қүндылықтарды
пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің операцияларын жасау
үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұракты — берілген мерзімі шектелмеген;
- уақытша — белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық өрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына "Фирма бағасы" ("гудвилл"), интеллектуалдық меншік
жөне тағы басқалары кіреді ("гудвилл" құрамына кіретін материалдық емес
активтер сызбада керсетілген).
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп түрғысынан Караганда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде көсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі баланстық
қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындагы айырмасын корсетеді.
Гудвилл матсриалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардыц немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын сатып
алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып келеді.
Әдетте, мұндай кэсіпорыпдардың (белімшелердің) баланстық құнымен емес,
аукционда (конкурста), косіпорынныңболашактағы табыс әкелу мүмкіндігіне,
оның енімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарыктық қатынастар
жағдайында пайда болатын заңды кұбылыс. Кәсіпорынның (болімшенің) сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі "Фирма бағасын" құрайды.
Демек, көсіпорын өзінің баланстық күнынан артық бағаға сатылуы, оның
біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан. Олардың ішіндегі ең
айрықшасы: ерекше тиімді жарнама саясаты, бұрындары белгісіз болған табиғи
ресурстарының ашылуы, жоғары несиелік рейтингі,қызметтерлерінің
машықтығының жоғары болуы, географиялык орналасуының артықшылығы,
жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты байланысының болуы, т.б. Гудвилл
кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында жоғарыда келтірілген факторларға
сәйкес түрақты түрде қатысып отырғандығын, бірақ ол есеп беруде тек
кәсіпорынды сатқанда ғана керініс табатындығын кереміз. Дегенмен де,
гудвиллдің сандық мелшерін белгілеу, кәсіпорынныңөз табысын бағалауымен
тікелей байланысты болып келеді. Гудвиллді анықтаудың мысалы. "Тұлпар" ЖШС-
тігі "Виста" ЖШС-гін 2200 мың теңгеге сатып алды делік. Сатып алынғанға
дейін кәсіпорынның балансыныц корсеткіштері мынадай болған:
"Виста" компаниясының таза активі 1 400 мың теңге құраған (4 200
мыңтеңге - 2 800 мың тенге). "Тұлпар" компаниясы "Виста" компаниясын 2 200
мың теңгеге сатып алып, оның нәтижесінде "гудвиллдің" құны 800 мыңтеңге
құраған (2 200 мың теңге - 1 400 мың тенге). Егер де компанияның мүлкін
сатып алынған күніндегі бағасы бойынша есептесек, оның нәтижесінде ондағы
активтердің құны кем шыкса, онда біз оны келеңсіз гудвилл ретінде танимыз
да, оны кейінге қалдырылған болашақ кезеңнің табысы ретінде 611 шотта
есепке аламыз.
Қазақстан Республикасыңда материалдық емес активтерді есептен шығару
мерзімі он жыл, бірақ ол субъектінің кызмет ету мерзімінен асып кетпеуі
керек. "Интеллектуалдық меншік" ұғымьша: авторлық құқықтары, орындаушы-
артистердің қызметіне қатысты құқықтары (дыбысын жазуға, радио және
телехабарларға байланысты хабар беруге), ойлап табушылық патент кұқықтары,
ғылыми жаңалық ашу кұкықтары, өнеркәсіптік үлгілер, тауар белгілері, т.б.
интеллектуалдық меншік түрлері жатады.
ІІІ БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫН ЕСЕПТЕУ
3.1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫ
Материалдық емес активтер құнына сәйкес қағидасы бойынша активтің
әрекет ететін мерзім бойына жүйелі түрде есептен шығарылып отырылуы тиіс.
Біз
жоғарыда атап өткеніміздей, материалдык емес активтердің есебінде
экономикалық қызмет ету мерзімін белгілеу жеткілікті түрде күрделі болып
саналады және материалдык емес активтердің амортизациялық кезеңін анықтау
барысында келесі факторларды ескерген жен:
- занды, реттеуші, келісімді жағдайларын ескеріп, олардың максималды қызмет
ету мерзімімен шектелуі мүмкін;
- жаңарту немесе ұзарту жағдайлары келсе, онда оның топшыланған қызмет ету
мерзімі өзгеруі мүмкін;
- тозу, сұраныс және басқа да экономикалық факторлар оның қызмет ету
мерзімін қыскартуы мүмкін;
- келешектегі бәсекелестіктердің және басқа да субъектілердің әрекеті (іс-
қимьшы) материалдык емес активтердің бүгінгі белсенділік кабілеттілігін
шектеуі мүмкін;
- материалдык емес активтердің кейбір түрлерінің қызмет ету мерзімі сол
активтердің кұрамдас бөлшектері болуы мүмкін.
Материалдык емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін субъектінің
өзі
дербес белгілей алады, егер де зандармен басқаша жағдайы қарастырылмаса
(патент, авторлық күкық) немесе келісім-шартпен (лицензиондық келісім).
Материалдык емес активтердің мерзімін дәл анықтау мүмкін болмаған жағдайда,
оның пайдалы пайдалану мерзімін 10 жыл деңгейінде белгілейді, бірақ ол
шаруашылық жүргізуші субъектінің қызмет ету мерзімінен аспауы керек.
Материалдык емес активтерді есептеу үшін әртүрлі әдістер пайдаланылады:
бірқалыпты (түзу сызықты), қалдық қүнын азайтатын және кумулятивтік. Әдісті
тандау активтен күтілетін экономикалық олжаның тұтыну моделіне байланысты
іюлып келеді. Материалдык емес активтердің арналымы бойынша пайдалануға
дайыпді.іқ кезеңінен бастап амортизациясын есептейді.__ Амортизациялық
сомасы әдетте, шығыс ретінде танылады, егер де ол басқа да активтердің
құнына қосылмаса. Амортизацияны есептеу әдісін тандау бір есептік кезеңнен
екіншісіне жүйелі түрде ауысып отырады, егер де активтерден алынатын
олжаның тұтыну моделі айтарлықтай өзгермесе. Материалдық емес активтердің
жою құны өте сирек кездеседі, олардан алынатын олжа тек қызмет ету
мерзімінің соңында анықталады. Сондықтан материалдық емес активтердің жою
құны, әдетте нольге тең болады. Материалдық емес активтердің амортизациясын
(тозуын) есепке алуға 11 "Материалдық емес активтердің амортизациясы" деп
аталатын бөлімшесінің шоттары арналған: 111 "Материалдық емес активтердің
амортизациясы – лицензиялық келісімдер", 112 "Материалдық емес активтердің
амортизациясы - бағдарламалық жабдықтау", 113 "Материалдық емес активтердің
амортизациясы - патенттер", 114 "Материалдық емес активтердің амортизациясы
- ұйымдастыру шығындары", 115 "Материалдық емес активтердің амортизациясы -
"Гудвилл", 116 "Материалдық емес активтердің амортизациясы - тағы
басқалары".
Бұл шоттар пассивті, реттеуші, контрактивті болып келеді, олардың кредиті
бойынша ай басындағы амортизацияның (тозудың) калдығы, ағымдағы айда
есептелінген амортизациясы жөне есеп берілген айдың соңындағы
амортизацияның қалдығы керсетіледі, ал дебеті бойынша - материалдық емес
активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығарылган (темендетілген)
сомасы керсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың
бастапқы кұнынан және тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған
нормалар бойынша эр ай сайын есептелініп отырады. Әрбір кесіпорын
материалдық емес активтердің барлықтүрлерінің пайдалану мерзімін,
негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықталуы тиіс. Амортизацияның
(тозу) есептелінген сомасына: 811 "Тауарларды (жүмыстарды, қызметтерді)
сату шығындары", 821 "Жалпы жөне әкімшілік шығындары", 935, 946 "Негізгі
құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы", шоттары
дебеттеледі де, 111-116 шоттары кредиттеледі.
3.2 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕПТЕН ШЫҒАРЫЛУЫ
Егер де материалдық емес активтерден кәсіпорынға ешқандай экономикалық
олжа болмаса, онда оны бухгалтерлік баланстан шығарады. Материалдық емес
активтерді есептен шығарған кезде, одан алынған табыстар немесе зияндар
қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрініс табады.
Кәсіпорындардағы материалдық емес активтер өздерінің пайдаланылуы
барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы активтер тозғанға
дейін, яғни кәсіпорында пайдаланылған уақыт аралығында пайда әкелуі қажет.
Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда кәсіпорын табыс таппайтын
болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ (КЛАССИФИКАЦИЯСЫ)
2.1 Өндіріспен байланысты материалдық емес
активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес
активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Қолдану ( пайдалану ) құқықтарымен байланысты материалдық емес
активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫН ЕСЕПТЕУ
3.1 Материалдық емес активтердің
амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 25
3.2 Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...27
3.3 Материалдық емес активтерді түгендеу және есеп беруде олардың
мәнін
ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. ... 47
КІРІСПЕ
Осыдан он жыл бұрын – 1997 жылы Қазақстан халқына жасалған алғашқы
Жолдауда Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы - біздің
қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекетіміздің болашақтағы бітімі
баян етілді. Біз бұл ретте қандай қоғам орнатқымыз келетінін, дамуымыздың
шырқау биігі қандай болуы керектігін анық білуге, айқын түсінуге тиіс
екенімізді ұғындық. Басым мақсатымызды байыпты бағдарлап, тиісті
стратегиямызды дұрыс таңдап, тиісінше ерік-жігер, төзім мен мақсаткерлік
таныта білсек, кезіккен кез келген кедергілерді ойдағыдай еңсеретінімізге
біз кәміл сендік. Біз қателескен жоқпыз.
Біз бүгін барынша жауапкершілікпен былай деп мәлімдейміз: Қазақстан
өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық
қадам басты.
Күн тәртібіне еліміз дамуының барысы, сонымен қатар неғұрлым кең
ауқымды сипаттағы терең мағынасы бар барынша байыпты түбегейлі қоғамдық
міндеттер қойылып отыр. Осы замана туындатқан талаптар мен төндірген
қатерлер әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси қатынастардың күллі
жүйесін неғұрлым серпінді жаңартуды үзілді-кесілді қажетсінеді, мұның өзі
Қазақстанның Кеңес Одағынан кейінгі кеңістіктегі әрі Орталық Азиядағы көш
бастаушы тұғырынан таймай, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті және серпінді
дамып келе жатқан елінің біріне айналуына мүмкіндік береді.
Қазақстанды жан-жақты жаңартудың Жаңа кезеңіндегі басты басымдықтар
ретінде мен өзіміздің ішкі және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 30 бағытын
айқындап бердім.
Материалдық емес активтер деп - белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ,
ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім ендіруде,
тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді
айтамыз.Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына Лицензиялық
келісімдерді, Программалық жабдықтарды, Патенттерді, ұйымдастыру
шығындарын, Гудвилді, Франчайзингті, Сауда маркаларын, Авторлық құқықты
жатқызуға болады.
Кәсіпорында материалдық емес активтер басқа заңды немесе жеке
тұлғалардан сатылып алыну, басқалардың субъсидия ретінде немесе сыйға беруі
барысында, сондай-ақ кәсіпорынның өз ішінде ойлап табуы негізінде пайда
болады.Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу)
тәртібі және олардың құрамы белгіленген зандарға сәйкес тиісті нормативтік
актілерде қарастырылған.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – материалдық емес активтер
түсінігін ашу , сонымен қатар оның түрлері мен амортизауиясын
есептеу жолдарын анықтап, көрсету.
Зерттеу құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытынды, пайдаланған әдеьиеттер тізімі мен қосымшадан құралады.
І. БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте үзақ мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жүмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік
мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні)
жоқ акшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар
субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта
экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардьщ
тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын
болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады. Келешек
экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер
олар мынадай жағдай алынса: болашақэкономикалықолжаны өсіруде материалдық
емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы активті пайдалану
қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық
және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін
экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса. Материалдық емес (үстап
көру ге болмайтын) активтер — нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін
қүндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес
активтердің де қүрамында кездесуі мүмкін. Мысалға, кәсіпорын технологиялық
құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік бағдарламамен камтамасыз ету
керек, ейткені онсыз қүрал-жабдыктар қызмет ете алмайды. Сондыктан,
бағдарлама құрал-жабдыктың бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан,
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін
байымдап ақыл-парасатпен аныктау керек, өйткені ол негізгі құралдың да,
материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін. Кейбір
материалдық емес активтер физикалык заттың (алып жүрушілердің) күрамында
болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін —
дискетте, фильм-лентасында, занды құжаттау (лицензия, патент) — кағазда
болады, бірак дискет те, лента да, қағаз да ез кезегінде қосалқы элементтер
болып табылады жэне олар активтің мөнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдықемесактивтердіңде есебінде
коптеген үқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты
аспектілері өте күрделі болып саналады. Кейбір материалдық емес активтер
фирманың басқа да активтеріне жеке теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент,
сауда маркісі сияқтылары, ал баскалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін,
керісінше, осындай материалдық емес активтердің күны баска да фирманың
активтерімен тығыз байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес
активтің қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе
қызметкерлердің машықтық деңгейіне негізделеді. Мысал. Жоғары радиациялық
(сәуле шашатын) зонада орналасқан фармацевтикалык "Феникс" кәсіпорны дәрі-
дәрмеС, препаратын ендіретін фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық
келісім жасасты делік. Ол радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды
емдеу үшін қажет. Компанияның келешектегі экономикалык пайдасы (олжасы)
жоғарыда аталған лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады,
егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы
жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мөселелерге, сондай-ақ
өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалык пайда әкелетіндігіне
толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында керініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа
да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды қүжаттардың құқын рәсімдемей-ақ
осы экономикалык олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол
басқа субъектінің айналысуына тиым салады. Материалдық емес активтерге:
лицензиондық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер,
патенттер, авторлық қүқықтар, тауар. белгілері, қызмет ету белгілері, фирма
атаулары, тәжірибелі-конструкторлық' жүмыстар және т.б.
Материалдық есем активтер деп - белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ,
ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім ендіруде,
тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді
айтамыз.Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына Лицензиялық
келісімдерді, Программалық жабдықтарды, Патенттерді, ұйымдастыру
шығындарын, Гудвилді, Франчайзингті, Сауда маркаларын, Авторлық құқықты
жатқызуға болады.
Кәсіпорында материалдық емес активтер басқа заңды немесе жеке
тұлғалардан сатылып алыну, басқалардың субъсидия ретінде немесе сыйға беруі
барысында, сондай-ақ кәсіпорынның өз ішінде ойлап табуы негізінде пайда
болады.Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу)
тәртібі және олардың құрамы белгіленген зандарға сәйкес тиісті нормативтік
актілерде қарастырылған.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны
бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны
былайша анықталады:
• Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғьлық қорына қосқан
үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы
екі жақгы нақты келісім бойынша бағаланады.
• Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
• Басқа занды түлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған
материалдық емес активтер, ол обьектілерді сатып алуға және оларды
пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша
бағаланады.Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың
жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материал-дық емес активтердің
бастапқы қүнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бүған мысал ретінде соңғы
уақыттарда акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылық
субъектілерінде жэне басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген Ноу-Хау деген
үғымды келтіруге болады. Ноу-Хау деп шаруашылық қызметі, яғни
пайдаланылуы барысында субъектіге табыс (пайда) беретін (әкелетін) жаңа
технологиялық шешімдер мен жаңалықтарды, қүпия мэліметтерді, айрықша
қүқықтарды, яғни жеке түлғаның өзі тапқан ғылыми жэне басқадай жаңалығын
айтуға болады. Ноу-Хау жалпы патент сияқты болып көрінгенмен одан өзеше
болып келеді. Кэсіпорындар патентті сатып алады, сондықтан да ол үшін сатып
алуға қаржы жұмсалынғандықтан оның бастапқы құны болады. Көп уақыттарда
Ноу-Хау кәсіпорынның үлес қосушылары мен құрьлтайшьлары өздерінің
ұйымдағы жарғылық қорға қосқан үлесі есебінде береді. Ноу-Хау-дың бағасы,
яғни бастапқы құны оны кәсіпорынға кіріске алатын, яғни балансқа алатын
уақыттағы екі жақты нақты келісім бойынша белгіленеді.Материалдық емес
активтердің жоғарыда аталып өткен түрлерінің бірі Лицензиялық келісімдер.
Ол белгілі бір заңды түлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші
заңды тұлғаға беруі болып табылады. Ал бұл куқыққа ие болған кәсіпорын оның
иесіне, яғни лицензиялық келісімдерді берушіге ол материалдық емес актив
үшін тиісті белгіленіп келісілген мөлшелерде қаржы төлейді немесе келісім
бойынша басқа да міндеттерін орындайды.
1.2 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАНУ
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа
әкелетін активтер ретінде танылады (есепке тіркеледі). Өз кезегінде,
материалдық
емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс
анықталуы мүмкін; кез келген уақытта мәміле жасауға ынта білдіруші сатып
алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және сатып алынатын
тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады. Біршама материалдық емес
активтердің белсенді нарығы болмайды, ейткені олар ете сирек кездеседі,
мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен музыкаға берілген
авторлық кұкыктары және бір актив үшін төленген сомасы, осы тәріздес басқа
активтің қүнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды. Сондыктан кептеген
материалдық емес активтердің кұнын, әдетте, екі жактың келісімі бойынша
анықтайды. Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы
құны бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастыпкьі құны
олардың алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттантүссе (сатып
алынған бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе
мемлекеттік субсидияның есебінен) немесе шаруашьшық жүргізуші субъектінің
ез күшімен жасалса. Қүн қағидасына сөйкес, материалдық емес активтер сатып
алынған кезде сол қүиы бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу күнына сатып
алумен байланысты ііарлық шығы.ндар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған
бағасы, тасымалдау шығыны және т.б. Егер де материалдық емес активтер
бартерлік (айырбас) негізде алынса, онда ОЛардың бағасы нарықтық қүн немесе
осы тәріздес материалдық емес активтер 101 құны бойынша анықталады. Егер
материалдық емес активтің бастапкы кұны несие есебінен алынса, онда сол
несие үшін теленетін пайыз бастапқы кұнына қосылмайды, ал ол кезендік
шығысқа жатқызылады. Егер материалдык емес активтің бастапқы кұны
мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды атаулы, немесе мемлекетгің
субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату немесе белсенді нарықтағы
материалдық емес активтерінің тап осы түрінің қүны бойынша танылады. Егер
де Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін,
мысалы, шегірткеге қарсы күресетін препаратқа "ABBA" көсіпорынның
лицензиондық келісімін тегін алды делік, бұндай жағдЙйда аталған
лицензиондық келісімнің белсенді нарығы болмайды. Материалдық емес
активтердің түсуі мен шығарылуы "Материалдық емес активтерді қабылдау-беру
актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес активтердің түрі дәл аталады
және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған хүні), объектінің
сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті
мәліметтері көрсетіледі.
Материалдық емес активтерді кабылдап алу жөніндегі акті әрбір
объектіге бір данадан толтырылады. Бірнеше біртектес материалдык емее
активтерді қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық
емес активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның
мүліктік құқықтарын растайтын күжаттармен коса бухгалтериява беріледі, оған
бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық
емес активтерді басқа кәсіпорынға бергенде (сату, тегін беру) акт екі дана
етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін. Актініңтолтырылған
үлгісі 103 б. келтіріліп отыр. Материалдық емес активтердің нақты барлығы
мен қозғалысын есепке алу 10 "Материалдык емес активтер" бөлімшесінің
шоттарында жүргізіледі. Осы шоттардың дебеті бойынша — материалдық емес
активтердің келіп түскен айдың
басы мен аяғындағы қаддыктары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша —
материаддық емес активтердің есептен шығарылғандары корсетіледі. 10-шы
бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: 101 "Лицензиялық келісімдер", 102
"Бағдарламалық жабдықтау", 103 "Патенттер", 104 "Үйымдастыру шығындары",
105 "Гудвилл", 106 "Материалдық емес баска да активтер". 10 "Матсриалдық
емес активтер" бөлімшесінің шоттарын талдамалық есепке алу "Материалдык
емес активтердің мүліктік есеп карточкасында" жүргізіледі. Карточка
косіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алу
үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне
бухгалтериида мүліктік карточка ашылады. Карточка "Материалдық емес
активтерді алу-беру актісінің", техникалық жөне баска кұжаттардың,
көсіпорынның матсриалдық емес активтердің объектісін алғанын растайтын
құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді басқа
кәсіпорынға (үйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі соғу
үшін негізі "Материалдык, емес активтерді алу-беру актісі" болып
табылады.__
Материалдық емес активтердің бастапқы кұны субъектінің өз күшімен де
жасалуы мүмкін, ол кезде оның қүны нақты тікелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін, 10 "Материалдық емес
активтер" шоттарының бөлімшесіне, жеке "Материалдық емес активтерді жасау
шығындары" деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған субшотқа
мынадай шығындар енеді:
- материалдық емес активтерді жасауға катысқан еңбеккерлердің еңбек ақысы;
- заң бойынша белгіленген еңбек ақыдан жасалатын аударымдар;
- материалдық емес активтерді жасау кезінде тұтынатын материалдар мен
атқарылатын қызметтер;
- несие үшін төленетін пайыздар (марапаттаулар);
- басқа да шығындар;
- үстсме шығындар.
Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің
аныктамасы мен түжі.ірымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 10
"Материаддық емес активтердіц" болімше шоттарының және "Материалдық емес
активтерін жасауға кеткен шығыпдар" субшотының дебеті бойынша есепке
алынады. Ал сәйкес кезецге дсйінгі орын алған барлық шығындарға 821 шоты
дебеттеліп, 10 "Материалдык емсс активтерінің" бөлімше шоттары және
"Материалдык емес активтерін жасауға кеткеп шығындар" субшоты кредиттеледі.
Субъектінің күшімен жасалған материалдық емес активтерді өз арналымы
бойынша қолдануда қолданса, онда олардың дайындық кезеңінен бастап,
жасалған шығындарды 10 "Материалдык емес активтерінің" белімше шоттарының,
"Материалдык емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшотының кредитінен
10 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің тиесілі шоттарының дебетіне
есептен шығарылады. Материалдык, емес активтерді жасау кезінде оның қщын
анықтауга бір мысал келтіріп көрейік. Өсімдікқоспасынанәзірленгендәрі-
дәрмеккезерттеулерді фармацевтік зауыты жүргізді. 2001 жылы зауыт 300
мыңтеңге шығыс жасаған. Ал 2002 жылдың басында сол көрсетілген шығынның
жүмсалғандығы дәлелденді, сосын сол аталған технологияны іске асыру үшін
2002 жылы ақпанда 500 мың тенге, ал наурызда 250 мың теңге жұмсалған.
Фармацевтік зауытының 300 мың теңге шығарған шығыны, дайындалатын
препараттың технологиясының сәйкес келуіне дейінгі шығысы 821 шотының
дебетінде және 681,634,671, 333 т.б. шоттарының кредитінде есепке алынады.
Ал қалған шығыны (500 + 250 =750) материалдық емес активтер ретінде,
"Тәжірибелік — конструкторлық жүмыс" деп аталатын субшоттың кредитінде және
106 "Басқа да" шотының дебетінде есепке алынады. Субъектінің өзі жасаған
тауар белгілері материалдық емес актив ретінде танылмайды, өйткені олардың
нақты құнын анықтау мүмкін бола бермейді. Компанияның жасаған жарнама
шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін анықтау мүмкін емес, бірақ ол
субъектінің атағын шығаруға қолайлы жағдай туғызады және нарық жағдайында
тауардың қозғалысын арттырады. Сондықтан бұндай жарнамаға кеткен шығындар
есептік кезеңнің шығыстарына жатқызылады және материалдык. емес активтердің
алынатын құнына енгізілмейді. Демек, мына шығындар жұмсалғанымен
материалдық емес активтерге жатпайды, олар тек кезендік шығыстар болып
танылады:
- зерттеуге кеткен шығындар;
- ендірістік немесе жаңа цехтардың ашылуына дейінгі кеткен шығындар (егер
бұл шығындар негізгі күралдың бастапқы құнына қосылмаса);
- көсіпорынды ашуға, заңды құжаттарын (жарлық, құрылтай келісім шарттарын,
мерін, штампын тб.) өзірлеуге кеткен шығындар;
- мамандарды оқытуға кеткен шығындар;
- жарнамаға кеткен шығындар;
- жетілдіруге, көшуге, қайта құруға кеткен шығындар;
- субъектінің жасаған: тауар белгілеріне, фирма атауларына т.б. шығындар;
- белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыру үшін мемлекет берген лицензияға
кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан аспаса);
- патенттерге кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан аспаса).
Алғашқыда, материалдык емес активтерді алу ретінде танылған
шығыстарі.і, біршама уақыт өткеннен кейін оның қүнының бір бөлігі болып
саналмайды. Ііірақ 105 бұндай шығындарды нақты бір материалдық емес
активтерге жатқызу қиын, әдетте, олардың экономикалық олжа әкелетінін
анықтау оңай емес.
Материалдық емес активтердің Программамен жабдықтау деп аталатын
түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс
әкелетін ақпараттармен мәліметтерді айтады. Патент деп аталатьш
магериалдық емес актив жеке адамның немесе топтың, соңдай-ақ заңды тріғаның
ашқан, ойлап тапқан жаңалыгън мемлекетгік тұрғьдан мойындап және ол
жаңалықгы ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына
(жұмысына, қызметіне) қолдануыға рұқсат беру туралы құжат болып табьлады.
Сонымен қатар Патент -деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен (саудамен, сатьш
алумен тағы да басқа) айналысу үшін берілген құқьіқгы куәләндырагьш
құжатты айгады. Кәсіпкер патентті алар уақытыңда патенттік баж төлеуі
керек.
Ұйымдастыру шыгындарына - кәсіпорынды жаңадан ашу, құру кезінде
жасалған шығындар, яғни ұйымды тіркеуден өткізуге жэне оны тіркеуден өткізу
үшін заңдарындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе
валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жасалған шығындар, жарнамалар үшін
төленген телемдер жэне басқа да жұмсалған шығындар жатқызьлады. Материалдық
емес активтердің Гудвилл деп аталатьп түрін кейде Фирма багасы деп те
атайды. Гудвилл немесе фирма багасы материалдық емес активтер шотында
есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды
толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған
уақытта ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған
кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық
активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егер де
сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың
баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашьшық жағымды
гудвилл, ал кем болған жағдайда жағымсыз гудвилл деп аталады.Мысалы:
Барлық активтерінің баланстық құны 80 (сексен) миллион теңге тщзатын
кэсіпорын барлық активтерімен түгелдей 100 (жүз) миллион теңгеге сатылып
алынды делік. Бұл жағдайда 20 (жиырма) миллион теңге (100-80=20) жағымды
гудвилл болып баланстың активінде есептелінеді. Егер керісінше болған
жағдайда яғни барлық активтерінің баланстық құны 100 (жүз) миллион теңге
тұратын кэсіпорын 80 (сексен) миллион теңгеге сатылып алынса, онда 20
(жиырма) миллион теңге (100-80=20) лсағымсыз гудвилл болып саналып
есептелінеді.
Материалдық емес активтердің талдамалық есебі олардың әрқайсысына жеке
ашылған инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Кәсіпорын материалдық емес активтерді кіріске алғанда:
Дт: Материалды емес активтер 2700 деп аталатын шот,
Кт: Ақша қаражаты 1000 шоты
Төленбеген капитал 5100
Басқа да кірістер 6200 деп аталатын шоттардың тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
Материалдық емес активтер есептен шығарылғанда олардың баланстық
(қалдық) құнына:
Дт: Материалдық емес активтерді сату бойынша шығындар 7410 шоты
Кт: Материалды емес активтер 2700 шоты
тұрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Ал оларға есептелінген жинақталған тозу сомасына:
Дт: Материалды емес активтердің тозуы 2740 шоты,
Кт: Материалды емес активтер 2700 шот
түрінде екі жақты жазу жазылады.
Егер шаруашылық субъектілері өз меншігіндегі, яғни иелігіндегі
материалдық емес активтерін сатқан жағдайда одан алынатын табыстарына:
Дт: Ақша қаражаттары 1000 немесе Дебиторлық борыштар мен басқадай
активтер 2940 шотының тиістісі,
Кт: Материалдық емес активтерді сатудан алынатын табыс 6210 шоты
түрінде бухгалтерлікжазу'йсазылады.
ІІ БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ (КЛАССИФИКАЦИЯСЫ)
2.1 ӨНДІРІСПЕН БАЙЛАНЫСТЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау", ЭЕМ
мен мөліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды микросхемалар
технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы пайдалану
технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, енеркәсіптік үлгілері,
сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" - құжаттама өндірістік
озық тәжірибесін құжатталған түрінде корсетілген нысан жөне т.б. түрінде
көрінетін техникальщ білімдерін айқындау үшін халықаралық қатынастарда
қолданылатын термин. Кең мағынасында "ноу-хау" техникалық құжаттама түрінде
рәсімделген, бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін
үйымдастыруға қажетті өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық
және басқа да кыр-сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-
шарттарда, техникалык ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті
қолма-қол" тапсырылатын құрылыста және т.б. кызмет керсетудің сан алуан
түрлерінде кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері,
авторлық құқықтар мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып
табылады. Кәсіпорын "ноу-хаудың" құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтің
анықтамасына жауап бере алады. "Ноу-хау" өзінің бағасы мен басты
корсеткіштерімен қүнды. Өзініңтабиғаты және төлем нысаны жағынан ол
лицензия бағасына ұқсас. "Ноу-хау" сатып алушылардан қосымша алынған
табыстың есебінен қалыптасады және ол оның иесіне теленетін сыйақының
орнықты тағайындалған сомасы түрінде көрсетіледі.
Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден
"ноу-хаудың" өзгешелігі, ол өдетте, субъектінің жарғылықкапиталына
құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін. "Ноу-хаудың"
субъект балансына алынатын кұны күрылтайшылар немесе қатысушылардың
келісімшарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
акыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің енімін болашақ
кезендегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шыгындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар үйымдастыру шығындарына жатқызылады.
Бүл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу
т.б.шығындары жатады.
ЭЕМ багдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иенденген, ұзак уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетгі мәліметтерді
талдау жөне бағдарламалық қүжаттар жүйесінің жиынтығы.
2.2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТПЕН БАЙЛАНЫСТЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР
Коммерциялық қызметпен байланысты материаддық емес активтер. Бұл топқа
тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
тацбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы
немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық заңдармен
қоргалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын
десе де толық құқығы бар, баска тұлғаларға пайдалануға тыйым сала алады. I
ауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану, әкелу, сатуға ұсыныс
жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы іспеттес әрекет
жасалса, онда ол тауар иесінің құқтарына қол сұғу болып есептелінеді.
Таңбалар сөз түрінде, керкемсурет түрівде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі. Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден түратын,
сондай-ақ мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары,
халықаралық және үкіметаралык үйымдардың эмблемалары, толық немесе
қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және басқа
айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейіндегі
белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, түтынушыны
немесе жасаушыны жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен
адамгершілік принциптеріне қайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Заңцы немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір бөлігіне
қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады. Бұл
әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы — тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын коса
жөне баска да ерекшеліктері арқылы сипатталады. Тауардың шықкан жерінің
атауы географиялық объектінің тарихи атауы болуы мүмкін. Ол белгіленген
төртіп бойынша тіркеледі. Тауырдың шыққан жерінің атауын пайдалану деп оны
тауарда, қорабында, жарнамада, проспектілерде, банкілерде және басқа да
тауарды шаруашылық айналымына енгізуге байланысты басқа да құжаттарды
пайдаланғанды санайды. Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы
бәсекелестіктің әрекет етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде
жасалынған өнімдер арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын "Белорусь"
(тракторлары), "Зенит" (фототауарлары), "Новое заря" (парфюмериясы),
"Лада" (автомобильдері), "Рахат" (конфеттері) "Слава" және "Чайка"
(сағаттары) жене т.б. тауарлық белгілермен бүйымдарды шығарушылар өздерінің
сенімді де іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен катар, шетелге өнім
шығарушы кәсіпорьшдар тауар таңбаларымен тауарлардьщ шығу орындарының атын
қорғауды да камқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай корғаудың болмауы үқсас
немесе дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижееі больш табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
үрындыруы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауарлардьщ жасанды таңбалары ете жиі кездеседі, өйткеиі ол
көсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың сату
мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын есіреді. Сондықтан нарықтык
экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте қымбат түратын активі
болып табылады, себебі компания оны сата алады немесе жарғылық капитал ға
қосқан үлесі ретінде пайдалану кұқығын береді. Бірақ ол үшін тауар
танбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның тауар таңбасын
бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік күн, сатып алу қүны, нарыктық құны
бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар таңбаларын өзіндік құны арқылы
есепке алған дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе тауар
таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу құнымен, ал жарғылық капиталға
үлес ретінде салынған тауар таңбасын нарықтық қүнымен есепке алған жөн.
Тауар таңбасының нарықтық кұнын анықтау үшін арнайы есептеулер жүргізу
керек. Тауарлық таңбалар, кызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу
орындарының атауын корғау және қолданумен байланысты туындаған құкықтық,
экономикалык және ұйымдастыру карым-қатынастары 1993 жылғы қаңтардың 18-і
күні Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі кабылдаған "Тауарлық таңбалар,
қызмет керсету таңбалары жөне тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы"
Қазақстан Республикасы Заңымен реттеледі.
2.3 ҚОЛДАНУ (ПАЙДАЛАНУ) ҚҰҚЫҚТАРЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕР
Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа жаңалык ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқык[гары,
копирайт (көшіру қүқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның үстаушысының патент қамтыған нәрсесін, процесін
немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа түлғаның жүзеге
асыруына тиым салатын, бақылайтын, сататын, ендіретін және пайдаланатын
қүкық болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің аумағында ғана
жүреді. Патенттің кызмет мерзімі (15-20 жыл) үлттык зандармен белгіленеді.
Сонымен қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен
шұғылданатын түлғаларға берілген қүжат саналады. Патент берілгенде
патенттік алым (пошлина) ұсталынады. Патента алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік улгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
қүқықты
растайтын патенттер қолданылып жүрген зандарға сөйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып,
шаруашылық айналымына түсуге дайын болса, онда оның өнеркәсіпте қолданылуға
болатындығы мойындалады. Өндірістік үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі
ретінде мойындалады. Егер енеркөсіптік үлгі бірнеше
аіаматтардыңбірлескенеңбегініңжеміс і болса, онда олардың бәрі
өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді. Өнеркөсіптік үлгілерге
патент Қазақстан Республикасының Мемлекетгік тізіліміне тіркелген соң
беріледі. Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиар) өнеркөсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа түлғаларға да (лицензиат) бере алады, ал
соңғысы лицензиарға төлемдер беріп тұруға және келісімде қарастырылған
басқа да]іс-әрекеттерді орыңцауға міндетті. Өнеркәсіптік үлгілердің
құқықтық, экономикалык жоне ұйымдастыру катынастары Қазақстан Республикасы
зандарымен реттеледі.
Лицензия (еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған) —қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты. Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
Субъект бойынша:
- Қазақстан Республикасының занды және жеке тұлғаларына берілетіндер;
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер. ,
Қызмет ету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) — мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың кызметі бір тұтас технологиялық кешенге
кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетіндер) — белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін, санын немесе
салығын (ақшалай немесе натуралды түрінде) алуға беріледі;
- операциондық — валюта заңдылығымен анықталған, валюталық қүндылықтарды
пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің операцияларын жасау
үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұракты — берілген мерзімі шектелмеген;
- уақытша — белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық өрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына "Фирма бағасы" ("гудвилл"), интеллектуалдық меншік
жөне тағы басқалары кіреді ("гудвилл" құрамына кіретін материалдық емес
активтер сызбада керсетілген).
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп түрғысынан Караганда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде көсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі баланстық
қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындагы айырмасын корсетеді.
Гудвилл матсриалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардыц немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын сатып
алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып келеді.
Әдетте, мұндай кэсіпорыпдардың (белімшелердің) баланстық құнымен емес,
аукционда (конкурста), косіпорынныңболашактағы табыс әкелу мүмкіндігіне,
оның енімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарыктық қатынастар
жағдайында пайда болатын заңды кұбылыс. Кәсіпорынның (болімшенің) сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі "Фирма бағасын" құрайды.
Демек, көсіпорын өзінің баланстық күнынан артық бағаға сатылуы, оның
біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан. Олардың ішіндегі ең
айрықшасы: ерекше тиімді жарнама саясаты, бұрындары белгісіз болған табиғи
ресурстарының ашылуы, жоғары несиелік рейтингі,қызметтерлерінің
машықтығының жоғары болуы, географиялык орналасуының артықшылығы,
жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты байланысының болуы, т.б. Гудвилл
кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында жоғарыда келтірілген факторларға
сәйкес түрақты түрде қатысып отырғандығын, бірақ ол есеп беруде тек
кәсіпорынды сатқанда ғана керініс табатындығын кереміз. Дегенмен де,
гудвиллдің сандық мелшерін белгілеу, кәсіпорынныңөз табысын бағалауымен
тікелей байланысты болып келеді. Гудвиллді анықтаудың мысалы. "Тұлпар" ЖШС-
тігі "Виста" ЖШС-гін 2200 мың теңгеге сатып алды делік. Сатып алынғанға
дейін кәсіпорынның балансыныц корсеткіштері мынадай болған:
"Виста" компаниясының таза активі 1 400 мың теңге құраған (4 200
мыңтеңге - 2 800 мың тенге). "Тұлпар" компаниясы "Виста" компаниясын 2 200
мың теңгеге сатып алып, оның нәтижесінде "гудвиллдің" құны 800 мыңтеңге
құраған (2 200 мың теңге - 1 400 мың тенге). Егер де компанияның мүлкін
сатып алынған күніндегі бағасы бойынша есептесек, оның нәтижесінде ондағы
активтердің құны кем шыкса, онда біз оны келеңсіз гудвилл ретінде танимыз
да, оны кейінге қалдырылған болашақ кезеңнің табысы ретінде 611 шотта
есепке аламыз.
Қазақстан Республикасыңда материалдық емес активтерді есептен шығару
мерзімі он жыл, бірақ ол субъектінің кызмет ету мерзімінен асып кетпеуі
керек. "Интеллектуалдық меншік" ұғымьша: авторлық құқықтары, орындаушы-
артистердің қызметіне қатысты құқықтары (дыбысын жазуға, радио және
телехабарларға байланысты хабар беруге), ойлап табушылық патент кұқықтары,
ғылыми жаңалық ашу кұкықтары, өнеркәсіптік үлгілер, тауар белгілері, т.б.
интеллектуалдық меншік түрлері жатады.
ІІІ БӨЛІМ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫН ЕСЕПТЕУ
3.1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫ
Материалдық емес активтер құнына сәйкес қағидасы бойынша активтің
әрекет ететін мерзім бойына жүйелі түрде есептен шығарылып отырылуы тиіс.
Біз
жоғарыда атап өткеніміздей, материалдык емес активтердің есебінде
экономикалық қызмет ету мерзімін белгілеу жеткілікті түрде күрделі болып
саналады және материалдык емес активтердің амортизациялық кезеңін анықтау
барысында келесі факторларды ескерген жен:
- занды, реттеуші, келісімді жағдайларын ескеріп, олардың максималды қызмет
ету мерзімімен шектелуі мүмкін;
- жаңарту немесе ұзарту жағдайлары келсе, онда оның топшыланған қызмет ету
мерзімі өзгеруі мүмкін;
- тозу, сұраныс және басқа да экономикалық факторлар оның қызмет ету
мерзімін қыскартуы мүмкін;
- келешектегі бәсекелестіктердің және басқа да субъектілердің әрекеті (іс-
қимьшы) материалдык емес активтердің бүгінгі белсенділік кабілеттілігін
шектеуі мүмкін;
- материалдык емес активтердің кейбір түрлерінің қызмет ету мерзімі сол
активтердің кұрамдас бөлшектері болуы мүмкін.
Материалдык емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін субъектінің
өзі
дербес белгілей алады, егер де зандармен басқаша жағдайы қарастырылмаса
(патент, авторлық күкық) немесе келісім-шартпен (лицензиондық келісім).
Материалдык емес активтердің мерзімін дәл анықтау мүмкін болмаған жағдайда,
оның пайдалы пайдалану мерзімін 10 жыл деңгейінде белгілейді, бірақ ол
шаруашылық жүргізуші субъектінің қызмет ету мерзімінен аспауы керек.
Материалдык емес активтерді есептеу үшін әртүрлі әдістер пайдаланылады:
бірқалыпты (түзу сызықты), қалдық қүнын азайтатын және кумулятивтік. Әдісті
тандау активтен күтілетін экономикалық олжаның тұтыну моделіне байланысты
іюлып келеді. Материалдык емес активтердің арналымы бойынша пайдалануға
дайыпді.іқ кезеңінен бастап амортизациясын есептейді.__ Амортизациялық
сомасы әдетте, шығыс ретінде танылады, егер де ол басқа да активтердің
құнына қосылмаса. Амортизацияны есептеу әдісін тандау бір есептік кезеңнен
екіншісіне жүйелі түрде ауысып отырады, егер де активтерден алынатын
олжаның тұтыну моделі айтарлықтай өзгермесе. Материалдық емес активтердің
жою құны өте сирек кездеседі, олардан алынатын олжа тек қызмет ету
мерзімінің соңында анықталады. Сондықтан материалдық емес активтердің жою
құны, әдетте нольге тең болады. Материалдық емес активтердің амортизациясын
(тозуын) есепке алуға 11 "Материалдық емес активтердің амортизациясы" деп
аталатын бөлімшесінің шоттары арналған: 111 "Материалдық емес активтердің
амортизациясы – лицензиялық келісімдер", 112 "Материалдық емес активтердің
амортизациясы - бағдарламалық жабдықтау", 113 "Материалдық емес активтердің
амортизациясы - патенттер", 114 "Материалдық емес активтердің амортизациясы
- ұйымдастыру шығындары", 115 "Материалдық емес активтердің амортизациясы -
"Гудвилл", 116 "Материалдық емес активтердің амортизациясы - тағы
басқалары".
Бұл шоттар пассивті, реттеуші, контрактивті болып келеді, олардың кредиті
бойынша ай басындағы амортизацияның (тозудың) калдығы, ағымдағы айда
есептелінген амортизациясы жөне есеп берілген айдың соңындағы
амортизацияның қалдығы керсетіледі, ал дебеті бойынша - материалдық емес
активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығарылган (темендетілген)
сомасы керсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың
бастапқы кұнынан және тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған
нормалар бойынша эр ай сайын есептелініп отырады. Әрбір кесіпорын
материалдық емес активтердің барлықтүрлерінің пайдалану мерзімін,
негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықталуы тиіс. Амортизацияның
(тозу) есептелінген сомасына: 811 "Тауарларды (жүмыстарды, қызметтерді)
сату шығындары", 821 "Жалпы жөне әкімшілік шығындары", 935, 946 "Негізгі
құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы", шоттары
дебеттеледі де, 111-116 шоттары кредиттеледі.
3.2 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕПТЕН ШЫҒАРЫЛУЫ
Егер де материалдық емес активтерден кәсіпорынға ешқандай экономикалық
олжа болмаса, онда оны бухгалтерлік баланстан шығарады. Материалдық емес
активтерді есептен шығарған кезде, одан алынған табыстар немесе зияндар
қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрініс табады.
Кәсіпорындардағы материалдық емес активтер өздерінің пайдаланылуы
барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы активтер тозғанға
дейін, яғни кәсіпорында пайдаланылған уақыт аралығында пайда әкелуі қажет.
Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда кәсіпорын табыс таппайтын
болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz