Кәсіпорынның экономикалық жұмысының мазмұны
Мазмұны
Кіріспе
1 Экономика есебі және есептесу
1.1 Кәсіпорынның экономикалық жұмысының
мазмұны
1.2 Бизнес жоспарды жасау тәртібі мен мазмұны
1.3 Негізгі және айналым қорларының құрылысы
мен құрамы
1.4 Табыстың болжауын жасау
2 Бухгалтерлік есеп бөлімі
2.1 Бухгалтерия мен шаруашылық субьектісі
есебін ұйымдастыру құрылымы.
2.2 Қаражаттар бөлімі
активтер есебі
2.3 Негізгі құрал-жабдықтармен материалды емес активтер есебі
2.4 Тауарлы материалды қорлар мен
жеткізушілер мен есептесу есебі
2.5 Еңбек пен оның төлемінің есебі
2.6 Қаржылық есептілік
3 Қаржылық есепті талдау бөлімі
3.1 Шаруашылық cубьектісінің қаржылық жағдайын
талдау мазмұны және әдістері
3.2 Қаржылық есептілік және оны талдау
3.3 Шаруашылық субьектісінің табыстылығын талдау
3.4 Шаруашылық субьектісі қызметінің тиімділігін
талдау
Қорытынды
Қосымша материалдар
Қолданылған материалдар
Кіріспе
1.1.Мұнай өнеркәсібі құралдарын жане технологиялық коммуникацияларды
жөндеу басқармасы бұдан былай МӨҚжТКЖБ Барлау және өндіру ҚазМұнайГаз
акционерлік қоғмы Өзенмұнайгаз өндірістік филиалының өндрістік филиалының
өндрістік құрылым бөлімшесі ретінде жасакталған(бұдан әрі аталынған мәтінде
БжӨ ҚМГ АҚ ӨМГӨФ)
1.2.МӨҚжТКЖБасқармасы ережесі БжӨ ҚМГ АҚ ӨМГ ӨФ-нің ережесі, қоғам
жарғысы,Қазақстан Республикасының қолдатыстағы заңнамалары негізінде
жасақталған
1.3.Заңды тұлғ аты:қоғам аты: Барлау және өндіру ҚазМұнайГаз
акционерлік қоғамы. 2004жылы 31наурызда мемлекттік куәлік №15971-1950-АО
Астана қаласында тіркелген. Заңда тұлға мекен-жайы: Қазақстан Республикасы,
Астана қаласы,Қабанбай батыр даңғылы 201;
1.4. БжӨ ҚМГ АҚ ӨМГөндірістік филмалы Маңғыстау облыстық әділет
басқармасында 2004 жылғы 20сәуірдегі №1026-1943-Ф-л (А-
№182797сериялы)зандлы тұлғалардың филиалдарын мемлекеттік тіркеу есебінің
куәлігі негізінде тіркелген. Заңды тұлғаның мекен-жайы: Қазақстан
Республикасы, Маңғыстау облысы,ЖанаӨзен қаласы,Сәтбаев-3 көшесі.
1.5.Қолданыстағы заңнамаларға және ӨМГ ӨФ-ның МӨҚжТКЖБасқармасының
ережесіне сәйкес ӨзенМұнайГаз өндірістік филиалының өндірістік құрылым
бөлімшесі ретінде жұмыс істейді.
1.6.ӨзенМұнайГазөндірістік филиалы бекітілген тәртіпте орталықтырылған
экономикалық ынталандыру қорлары есебінен қарамағындағы өзіндік қорлар мен
қаражаттарға, басқа да қорларға иелік ету құқығын МӨҚжТКЖБасқармасына
береді.
Экономикалық теория адамзат қоғамының тарихи даму сатыларында ерекше
орын алады. Себебі адамдар өмір сүру үшін алдымен материалдық, рухани
игіліктер өндіруі қажет. Екінші сөзбен йтқанда өмірге қажетті азық түлік,
киім, тұрғын үй, отын, т. с. с тұтынуға жарамды заттар өндірілуі
керек. Осыған орай не өндіру, қалай өндіру, кімдер үшін өндіру
деген сұрақтар адам баласының әрбір жеткіншек буындараның алдында
тұрған көкейкесті міндет. Бұл міндеттен ешбір қоғам құтыла
алмайды.. Өмір сүру үшін тұтыну қажет. Тұтыну қалай тоқтамаса,
өндірісте солай тоқтамауы керек. Сайып келгенде өндіріс қоғамдық
өндіріс болып саналады. Себебі жеке өнім өндірушілер өздерінің
қажетін өтеп қоймайды, қоғам мүшелері үшін де қызмет атқарады.
Қоғамның өндіргіш күштері даму барысында, алдымен адамдардың
еңбекке қабілеттері өсуіне байланысты алғашқы қауымның өзінде
қосымша өнім пайда болуына сәйкес тайпалар арасында тікелей өнім
айырбасы, кейіннен ақша арқылы айырбас жүргізіліп экономика тауар
ақша немесе нарық қатынасы пайда болды.
Бұл рыноктың тауар ақша қатынастарының тарихы кем дегенде 5-7
мың жыл бұрын болғаны белгілі. Мысалы экономика жөнінде алғашқы
ғылыми мәліметтер ерте заманғы Вавилония, Египет, Индия, Қытай,
Грек ойшылдарының еңбектерінде кездеседі. Біздің дәуірден бұрын 995-
935 жж өмір сүрген Ксенофонт Экономис атты еңбегінде сол заманғы
құл иеленуші үй шаруашылығы басқару жөнінде нұсқаулар жазылған.
Жаңа дәуірде көпшілік елдерге кең тараған ғылымның аты сол грек
сөзі Ойкономия шаруашылық және басқару сөзінен алынып, франсуз
экономисі Антуан Монкретьен (1575-1622 жж) Политэкономия трактаты
деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен 17 ғасырдың қазіргі уақытта
дейін политэкономия деген ғылым қалыптасты. Дұрысын айтқанда, бұл
ғылымның аудармасы екі сөзден тұрады, бірінші сөз - басқару,
екіншісі - шарушылық деген мағына береді. Орыс және қазақ тілінде
политическая экономия және саяси экономия деп аударылуы қате деп
айтуға болады. Бірақ та осы аударма әдебиетке кең тарап кетті.
Соңғы жылдары шыққан орыс тіліндегі оқулықтарда осы түзету бар.
Политэкономия қазіргі кезеңде жоғары мектептерде оқылатын
политология, социология сияқты пәндер тәрізді өзінің ғылыми түр
атымен аталғаны жөн. Политэкономия бұл саясат емес адамзат
қоғамының анатомиясы мен физиологиясы зерттеитін ғылым. Екінші
сөзбен айтқанда қоғамдық өндіріс бөліс, айырбас, тұтыну
қатынастарының обьективті заңдылықтарын ашатын, экономикадағы тауар,
ақша, тарихи ресурстар, капитал, жер, еңбек, ғылыми информация,
жаңа технология, ноу- хау т. с қаржы банк жүйесі, бағалы қағаздар,
қаржы рыногы сияқты рынок қатынастарының заңдарын, онымен бірге
жұртшылықтың әл ауқаты, мәднеи жағдайы, жалпы әлеуметтік
мәселелерді зерттеитін ғылым.
Политэкономия ғылымының неғұрлым терең оқып, үирену арқылы
экономикадағы өзгерістерге, қазіргі өтпелі дәуірдегі дағдарыстан
шығу жолдарын ашуға болады. Политэкономия қоғамық ғылым, себебі ол
адамдар арасындағы экономикалық қатынастардың ерекшелігін, ішкі мәнін
ашып береді. Осы ғылымды оқу арқыы мемлекеттік басқару жүйесін
көмектесуге болады. Политэкономия мамандығы Қахақстан Республикасында
бір ғана жоғары оқу орны - ҚазМУ -де дайындлады . Осы мамандықты
алған студеттер екі мамандық экономикалық теория оқытушы және
экономист деген ғылыми атақ алады. Сіздерге ұсынылып отырған оқу
құралы еліміздің жоғарғы мектептерінде ана тілінде экономикалық
теория пәнін оқушыларға көмекші құрал болып саналады.
Бұл оқу құралы жаңа талапқа сай әлемдік экономикалық ілімнің
соңғы жетістіктеріне сәйкес дайындалады.
Қазіргі Политэкономия пәні капитализмнің дүниеге келу қарсаңында
16 ғ аяғы - 17 ғ басы дами бастады.
Алғашқыда буржуазия өндірісте емес, байлықтың бейнесінде
танылған сауда және алтын операцияларымен айналысатын айналыс
сферасында әрекет еткен.
Сол себепті де бастапқы экономикалық ілім ретінде меркантелизм
(италян тілінде mercante- саудагер) ілім қалыптасты. Қазіргі заманғы
экономикалық әдебиеттен төрт негізгі бағытты көруге болады.
Біріншісі - маркстік концепсия өміршеңдігіне әкімшілік экономия
қолданылады. Екінші бағыт - әкішілік әдістерін қазіргі заманғы кейнс
ілімімен біріктіреді. Үшінші бағыт - өкілдері батыстық теорияны
отандық ілімге тұтас көшірумен байланысты. Төртінші бағыт -
өкілдері жаңа концепсияны іздеуде.
Тарихи тәжірибеде экономикалық ғылым дағдарысының тек сл
ғылымның өзінің дағдарысында ғана емес, оның зерттеу нысаны
экономикалық дағдарысымен байланысты екендігін көрсетсе ғылым
дағдарысы оның дамуына күшті қозғау салады.
1 Экономика бөлімі
1.1 Кәсіпорынның экономикалық
жұмысының мазмұны
Халық шаруашылығының дамып экономикалық өркендеу
өзегінде, өндірістік негізгі түйіні - кәсіпорын болып саналады. Барлық
өндіріс кезеңдерінде өндіріс экономикасының дамуына, жұмысшылардың
өндірісіне тікелей байланысы арқасында кәсіпорында өнімді өндіру
жұмысы атқарылады.
Қоғамдық еңбек бөлісі жүйесінде оқшауландырылған дербес жеке дара
кәсіпорынды, өндіріс- шаруашылық бірлігі немесе шаруашылық жүргізуші
субьект дейді. Кәсіпорында пайда алу мақсатында өнім өндіру жұмысын
орындап, қызмет көрсетудегі жеке дара шаруашылық субьектісін айтамыз.
Елімізде белгіленген заңдылық бойынша белгілі нышанда (фирма,
мекеме, концерн)- бұл кәсіпорындар заңды тұлға нышан санына жататыны
: өзінің мүлкінің бар болуы, мүліктік жауапкершілік дербестігіне
тәуелсіз болуы: рұқсат етілген заңға сәйкес өз жеке меншігіндегі
мүлікке ие болуына, қолдануына және иелік істеуіне құқықты: өз
атынан сот және арбитраж алдында тілеуші және жауап беруші болуына:
өз алдына бухгалтерлік баланс, банкте есептеу және басқадай есеп
шот ашуына құқықты. Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында
кәсіпорындардың жұмыс атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру-құқығы
қаралған: шаруашылық серіктестіктері, мен қоғамдар (толық серіктестік,
сенім серіктестігі, шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша
жауапкершіліктегі қоғам, акционерлік қоғам): өндіріс кооперативтері:
мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап
алады. Кәсіпорын пәнін оқып үйренуде және оның қоғам өндірісіне
тән төмендегі ортаны ескрілуі тиіс: материалдық әлеуметтік, саяси
және рухани өрістерін атауға болады.
Кәсіпорынның материалдық өрісі-барлық өнім өндірісінің үрдісін,
әлеуметтік кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу үрдісін, сонымен
бірге барлық өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін (формальдық
және формальдық емес) қызметкерлердің бір бірімен қатынасы.
Кәсіпорынның саяси өрісі оның белгілі уақыт тәртібінде жұмыс
істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса өкімді түрде және
сайлану құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын көрсетеді.
Кәсіпорынның рухани өрісі бұл эстетикалық және кәсіпшілік білімде
еңбек дағдысымен көріну, сонымен бірге жаңа оймен рухани мәдени
құндылықтар жүиесін игеру.
Әрбір аталған өрістердің әрқайсысының заңы мен заңдылықтары
кәсіпорынға өзінің ықпалын жасайды. Әлбетте олардың ішіндегі ең
бастысы айқындитын өріс әлеуметтік-экономикалық болып саналады. Оның
ішіндегі маңыздысы мысалға, материалдық әл ауқаттың өсу заңдылығын
атауға болады. Бұл басқа өріске қарағанда өткір, маңызы жағынан
толық және мазмұнды. Сонымен кәсіпорын экономикасы ғылыми пән, оның
обьектісі кәсіпорын және зерттелетін заты заңдар мен заңдылық,
біріншіден, оның мазмұнын анықтаса, екіншіден, экономикалық білім
жүйесінің орнын анықтайды. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын
өз бетінше қалай және не өндіру, қандай мақсатқа және оның
қармағындағы ресурстарды қайтіп пайдалануды шешеді. Ондай материалдық
ресурстарға материалдық техникалық, еңбек қаржылық және ақпараттық
т.б жатқызуға болады.
Сонымен экономикалық жауапкершілікте, барлық ресурстар түрін
тиімді паидалануды жақсартуға, кәсіпорын басшысы алдына қойған
күрделі мәселелерді шешуге үлкен мақсат қоюы керек. Кәсіпорын
өндіріс жинақталған қосындысы өзімен -өзі бойынша, бытыраңқылы әсер
етуде емес: олар өзара тығыз байланыста болып, ал бұлар өзара
белгілі экономикалық категорияда өрнектеліп, заң мен заңдылық,
тәжірибелік ғылыми негізде маңызы бар оқытылатын Кәсіпорын
экономикасы болып саналады. Бүгінгі таңда қоғамдық өрдірістің даму
бағыты әлемдік нарықта инновацияға негізделген бәсекеге төтеп
беретін өнім шығару. Соның нәтижесінде еліміздің экономикасы алдағы
келе жатқан он жылдықта әлемдегі бәсекеге меиліеше қабілетті 50
елдің қатарына кіру жөнінде мақсат қойып отыр.
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда
кәсіпорындардың атқаратын рөлі өте зор себебі олар қоғамдық
өндірістің негізгі буыны болып табылады. Міне сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Өндірістік кәсіпорындар өндірістік-техникалық ұйымдастырушылық,
эканомикалық және әлеуметтік бірлігімен сипатталады.
Экономикалық бірлік кәсіпорын алдында қайылған негізгі мақсатқа
жету барысында барлық құрылымдық бөліктерінің бір нәтижеге атап
айтқанда сатылған өнім көлемінің сапасының, бәсекелестік қабілетінің
өсуіне, жоғарғы табыстылық деңгейіне т.с.с жетуін көздейді.
Сонымен әрбір кәсіпорынды ең алдымен өндірістік экономикалық
бірлік ретімен қатар әлеуметтік бірлік ретінде қарастырамыз. Бұл
тұрғыдан кәсіпорынды белгілі бір әлеуметтік экономикалық мүдделер
арқылы бір бірімен байланысқан ұжым ретінде қарастырып, оның
негізгі мақсаты тұтынушылардың материалды және рухани талаптарын
өтеуге арналған табысқа жету. Нарықтық экономика жағдайында фирма
деген ұғым жиі қолданылады. Фирма дегеніміз заңды құқығы бар дербес
шаруашылық ұйымы, жеке кәсіпкерлер, сонымен қатар мүмкіндігінше
барлық одақтар (асоцациялар, бірлестіктер). Егер фирма бір
кәсіпорыннан құралса, онда фирма мен кәсіпорынды экономикалық
қызметтің бір обьектісі ретінде қарастыруға болады.
Оқулық құралда кәсіпорынның экономикалық негізі, пәннің зерттелу
обьектісі мен үрдістемелері, базистік түсініктемелерге сипаттама
берілген. Мұнда әрбір базистік түсініктеме бере келіп, оны
анықтайтын формула мен тәсілдері мысалмен келтірілген. Әрбір
тақырыптың мазмұны толығымен игеру үшін тест және бақылау сұрақтары
мен өз бетінше шығаруға арналған сынақ тапсырмалар мен есептер
жиынтығы берілген.
Оқу құралы 10 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде кәсіпорын
экономикасының негізіне сипаттама берілген. Бұл бөлімде пәннің
зерттелу обьектісінде; халық шаруашылығының дамып, экономиканың
өркендеу өзегінде кәсіпорынның атқаратын рөлі. Оны айқындаитын
экономикалық базистік түсініктерді келтірілген. Екінші бөлімде нарық
жағдаиындағы кәсіпорынға тоқталып, олардың алдына қоиған мақсатына
сәикес әр кәсіпорын қажетті өндіріс факторларын тиімді паидалану
арқылы кәсіпкерлік түрлерімен белсенді айналысып мол табысқа жету
жолдары көрсетілген. Үшінші бөлімде кәсіпорын жұмысын, оның ішінде
өндіріс бағдарламасын болжамдау және жоспарлау мәселелері
қарастырылған. Мұнда тауарлы жалпы және сатылған өнім көлемін
есептеу әдістеріне назар аударылған. Төртінші бөлімде қоғам
өндірісін ұйымдастыру түрлері мен бағыттары қамтылған. Бесінші
бөлімде кәсіпорын жұмысындағы инвестициялық және инновациялық
саясатты іске асыру мүмкіндіктері аталған. Алтыншы бөлімде негізгі
қорлар және өндіріс қуаттылығына арналған. Жетінші бөлімде
кәсіпорынның айналым қоры және айналыс құралдары. Сегізінші бөлімде
кәсіпорын кадрлары, еңбекті мөлшерлеу, еңбек өнімділігі, еңбек ақы
төлеу жүйесі жан жақты сипатталған. Тоғызыншы бөлімде өндіріс
шығыны және өнімнің өзіндік құны. Оныншы бөлімде кәсіпорынның
акционерлік шаруашылық түрі және жалға беру мәселелері
қарастырылған. Соңғы бөлімде тест және есептер мен сынақ
тапсырмаларының жауабы мен шешімі келтірілген.
Ұсынып отырған оқу құралы жоғарғы оқу орындарының студенттеріне,
экономикалық біліктілігін қалыптастыруға нарықтық экономика
жағдайындағы кәсіпорындар мамандарына арналған. Эканомика ( грек
тілінде oconomіа үй шаруашылығын жүргізу өнері ) – қоғамның өндіргіш
күштерінің тиісті сатысына сай келетін өндірістік қатынастардың
жйынтығы: меншік қатынастары басты және айқындаушы элемент болып
табылатын оның базисі (мыс федализм, капитализм, сациализм
эканомикасы ): елдің немесе елдер тобының үстнм өндіріс тәсілін,
еңбек өнімділігі деңгеиін т.б басшылыққа ала отырып, сипатталатын
халық шаруашылығы (мыс. ТМД елдерінің эканомикасы, Қазақстанның
экономикасы, АҚШ экономикасы, халық шаруашылығының, өнеркәсіптің
салалары, өндірістің түрлелі олардың өнім өндіру жұмыстарды орындау,
қызметтерді көрсету) көлемімен, оның сапасымен, ресурстардың
паидаланылу деңгеиімен, жоспарлы тапсырмалардың орындалу дәрежесімен,
жоспарлы тапсырмалардың орындалу дәрежесімен сипатталатын жай күиі;
қоғамдық ғылымдар тобының құрамдас бөлігі, халық шаруашылығының
белгілі бір саласын (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс, т.
б. Эканомикасы ) және өнеркәсіп салаларын (көмір, химия, жеңіл,
ағаш өнеркәсібі, машина жасау экономикасы ) зерделеу мен аиналысатын
ғылыми пән. Экономикалық ғылымдар жүиесінде іргелі және қолданбалы
эканомика болып бөлінеді. Іргелі экономикалық ғылымдар обьективті
экономикалық заңдарды тану және оларды тиімді паидалану жолдарын
негіздеу. Қолданбалы экономикалық ғылымдар жеке және нақты
міндеттерді шешу үшін іргелі талдамалардың нәтижелерін пайдаланады.
Олардың аражігі атқарымдық белгілері бойынша (еңбек, материалдық
техникалық жабдықтау, шикізат ресурстары экономикасы т.б ), салалық
белгілер бомынша өнеркәсіп машина жасау экономикасы т. б
ажыратылады. Бухгалтерлік есеп қаржы, менеджмент маркетинг те
эканомикалық пәндер болып табылады. Экономикалық базис адамдардың
арасында тарихи тұрғыда қалыптасқан осы базиске сай келетін
қондырманы саяси, құқықтық және басқа қатынастардың, қоғамдық
сананың мекемелері мен алуан түрлі жиынтығы. Экономикалық болжау
әдістерінің арасында оңтайлы нысандарының жиынтығын айқындаитын
өндірістік қатынастардың басқару теориясымен қатар, математикалық
статистика мен ықтималдық теориясының көптеген әдістері
пайдаланылады.
1.2 Бизнес- жоспарды жасау тәртібі мен мазмұны
Жоспарлау жүйесінде бизнес жоспар әр түрлі құқықтық
ұйымдастыру үлгісіндегі кәсіпкерліктің жалпы қабылданған құралы
болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында пайда табуға
бағытталған экономикалық қосымша бизнес дейтін болсақ субьектілердің
кәсіпорындарының өндіріс немесе қызмет көрсетулер бойынша
мақсаттары мен табысқа жету жолдарын айқындау бизнес жоспар деп
аталады. Бизнес жоспар әдетте 3 - 5 жылға арналып құрылады. Бизнес
жоспар жасау кәсіпкерлерге мыналарды білу үшін қажет.
Біріншіден бизнес жоспар жасау кәсіпорындарға қызмет барысында
барлық ұсақ түиекке дейін есепке алуға, күшті және әлсіз жақтарын
анықтауға, сөйтіп тиімді бағыт таңдауға мүмкіндік береді.
Екіншіден бизнес жоспар кәсіпорынның қызметін басқару құралы болып
табылады. Сонымен бірге жоспарланған нәтижеге жетуге, туындаған
мәселелерді айқындап, оларды шешудің кешенді шараларын анықтауға
көмектеседі. Сөйтіп, ол Нені, кім үшін өндіру қажет деген
сұраққа жауап табады
Үшіншіден, бизнес идеяны жүзеге асыруға қажетті қаражат
кәсіпкерде барлық уақытта бола бермеиді. Әріптестерін қызықтыру
үшін, керекті несиені алу үшін немесе инвесторларды тарту үшін
оларға толық бизнес жоспарды ұсыну қажет. Ал, іскер әріптес
қашанда болашаққа шынайы негізделген нақты есепті талап етеді.
Бизнес жоспар құру жұмысының негізгі бөлігін мекеме басшысы
немесе жаңа іс бастағалы отырған адам алуы керек. Бірақ олар
бизнес жоспар үшін міндетті түрде қажетті салалар бойынша мамандар
шақырып олардың пікірлері мен бағалауларын есепке алуы тиіс,
сондай ақ өз қарамағындағыларын да қатыстыруы қажет.
Шаруашылық салаларының ерекшеліктеріне байланысты және нақты
жағдайларға қарай жоспардың құрамы мен құрылымында айырмашылықтар
болуы мүмкін, бірақ мазмұны бір тектес болуы керек. Бизнес жоспар
құрудан бұрын жоспардың мақсаты айқын болуы тиіс. Атап айтқанда:
1) Сіз өнім өндірудің қалай ұйымдастырмақшысыз және оны жан
жақты таңдадыңыз ба.
2) Несие алмай ақ өндірісті жүргізе аласыз ба.
Егер банктен несие алмақ болсаңыз мыналар қажет.
1) Қанша ақша
2) Ол ақша не үшін қажет
3) Ол ақшаны қашан, қалай қайтарасыз
Дегенмен, бизнес жоспарда қамтылмай қалатын мәселелер болуы
мүмкін, мысалы көктемгі егін егу кезінде минералды тыңайтқыш
түрін таңдау немесе мал бордақылау кезіндегі рационалды анықтау
сияқты жағдайлар.
Бизнес жоспар құрылымы боиынша кейде бір бірімен анықталуы
мүмкін, бірақ мазмұны бір болуы тиіс.
Көптеген кәсіпкерлер қаржыландыру құралы ретінде бизнес жоспарды
бірінші орынға қояды. Себебі кәсіпкер керекті қаржыны таба
алмаса, басқа қалған жұмыстарының барлығына сезімсіздік туындайды.
Дегенмен, қаржы табу маңызды мәселе болғанмен, ол көп мәселенің
бірі ғана. Жалпы бизнес жоспарды негізгі рөлі - ақша негіздерін
табу құралы деп түсінген кәсіпкерлер өздерінің қолайсыздық туғызады.
Өйткені ондай ойдан туындаған жоспар, шынайылықтан ауытқиды.
Ең дұрысы, бизнес жоспар мүмкіндігінше обьективті деңгеиде
жазылуы керек. Ал, мектептен тыс жоғары көрсеткіштермен жазылған
жоспар несие көздері мен инвесторлары үшін алдамшы жағдай
сияқты.
Бизнес жоспарды кәсіпкердің өздері құру керек десекте, осы
жұмыс барысында, бухгалтерлік кеңесшілердің кәсіби білімін
пайдаланса сондай ақ осы үдеріске тікелей қатыспайтындардың да
ескертпелерін есепке алса пайдалы жағы өте көп болған болар
еді. Өйткені кәсіпкерлердің ұсақ түйек деп қараған мәселелерінің
өзі, кәсіби мамандар көзімен кең көлемді мәселе болуы мүмкін.
Мүдделі тұлғалар инвесторлар, банктер жобаны іске асыруға ақша
жұмсаудан бұрын бизнес жоспарды шын пеиілмен оқып, зерттеиді.
Сондықтан жоспар жасаушылар шынаиы бағытты әлбетте кәсіби мамандар
осы үдерістің мәні байқалады. Сонымен қатар күрделі тұтынушылар
сұрақтарға нақты жауап дайындау керек жауаптар бизнес жоспардың
өзінде көрініп тұрса тіпті жақсы.
Егер кәсіпкер өз жұмысын жақсы талдай білсе бизнес жоспар
жазу өте қиын щаруа емес. Дегенмен жинақталған ақпараттарды
салыстырмалы бағалау боиынша анықтауда қиындықтар кездеседі.
Осындай жағдайларда да кәсіби мамандардың көмегі тиеді. Өндіріс
орындары да бизнес жоспарды оқиды. Сонымен қатар, жоспарды
қызығыш оқитындар қаржыландыру көздері кәсіби кеңесшілер сондай
ақ мүдделілік танытатын тұлғалар.
Жалпы айтқанда қаржыландыру көздерінің екі түрі бар.
1) Қарыз беретіндер
2) Инвесторлар
Қарыз беретіндерге коммерциялық банктер жатады. Олар негізінен
несиеге ақша береді немесе қозғалмайтын мүліктерді кепілдікке
алып қарыз ссуда берумен айналысады. Инвесторлардың да
қаржыландыру мәселесімен айналысатыны белгілі. Дегенмен инвесторлармен
қарыз беретіндердің бизнеске деген мүдделілігі әр түрлі.
Қарыз берушілердің қызығатыны кәсіпкерлердің өз қарызын қайтару
қабілеттілігі. Кәсіпкер үлкен табысқа жетті ме, жетпеді ме, ол
қарыз берушіні қызықтырмайды, оны қызықтыратыны тек ақшаның өз
уақытында қайтарылмайтындығы. Инвесторлар болса, олар өздері
салған инвестициялық қаражатқа қайтарым ретінде ірі көлемді таза
пайда алуға мүдделі. Сондықтан инвесторлар үлкен көлемді таза
пайда алуға мүмкіндік болған жағдайда үлкен тәуекелге баруға
дайын. Кәсіпкерлікті қаржыландыру бойынша айта кететін бір жайт,
әсіресе, ұсақ кәсіпкерліктің бастапқы қаржыландыру көздері ретінде
кәсіпкердің өз капиталын достарының немесе отбасы мүшелерінің
қорларымен толықтыру мүмкіндігі. Кей жағдайда мұндай тәсілді де
қолдануға болады. Кәсіпкердің немесе жаңа жұмысты бастаушының
бизнесті іске асырмас бұрын, оның құқықтық нысанын анықтап
алуы ең қиын және маңызды шешімінің бірі кәсіпкер бұл
мәселе жөнінде мұқият, зеиінділікпен айналысуы керек және
кеңесшілермен, салық қызметкерлерімен бірлесе отырып жұмыс
жасауы тиіс.
1. Бизнес жоспардың сыртқы бетін былай жазуға болады.
1. Кәсіпорынның атауы
2. Кәсіпорынның мекен жайы
3. Телефон номері
4. Басшының аты - жөні
Мысалы, Көкжиек шаруа қожалығы.
Бизнес ағыл ( business іс кәсіп) кәсіпрындардың немесе
ұйымдардың жеке тұлғалардың өңделмеген түрде өнім шығару,
тауарлар өндіру немесе сатып алу және сату немесе табыс
табу мақсатымен басқа тауарларға немесе ақшаға айырбас
ретінде қызмет көрсету жөніндегі харекет.
Бизнес жоспар кәсіпорынды белгілі бір кезеңде дамыту жоспары
пайда алу мақсатымен мәмілені жүзеге асырудың
бағдарлама жоспары.
1.3 Негізгі және айналым қорларының
құрылысы мен құрамы
Өндірістік үрдісті жүзеге асыру үшін екі фактордың - өндіріс құрал-
жабдықтары мен жұмыс күшінің өзара байланысы керек.
Өндіріс құрал- жабдықтары - еңбек құралдары – ( машина, қондырғы
құрылғы және т.б) мен еңбек затына ( шикізат, материал және т.б.) бөлінеді.
Өндірістік құрал-жабдықтардың ақшалай көрінісі өндірістік қорлар деп
аталады.
Өндірістік қорлар негізгі және айналым қорларына бөлінеді.
Осылай бөлудің қызметіндегі негізгі ерекшелік, өзінің құнын дайын
өнімге аудару тәсілі.Негізгі қорларды айналым қорларынан ерекшелейтін
ерекшеліктер мынадай:
1 Негізгі қорларды құрайтын элементтер зат түрінде өндірілетін өнімге
енбейді.Негізгі қорлар өндірістік циклдарға оларды құрайтын заттай
элементтер толығымен тозғанға дейін қатысады.Айналым қорлары бір өндірістік
цикл шеңберінде толығымен тұтынылады және дайын өнімге айналып оның
натуралды құрамына енеді.
2 Негізгі қорлардың құны өндірілген өнімнің құнына, заттай элементтердің
тозуына байланысты аударылады, ал айналым қорлары өзінің құнын бір
өндірістік циклда толығымен аударады.
3 Өнімді өткізгеннен кейін негізгі қорлардың құны олардың тозуының
нормативті деңгейіне сәйкес толықтырылады.Осыған байланысты негізгі қорлар
олардың құнын өндірілген өнімге бөлшекті түрде аударылып біткеннен кейін
және амортизациялық қор түрінде жинақталғаннан кейін ғана алмастырылады.
Тұтынылған айналым қорларының құны өнім өткізілген соң толықтырылады,
ол өндірістің жаңа циклы үшін жаңа айналым қорларын алуға мүмкіндік береді.
Негізгі қорлар дегеніміз – бірнеше өндірістік процеске қатысатын,
өзінің натуралды-заттай формасын сақтайтын және өзінің құнын дайын өнімге
тозуына байланысты бірте-бірте аударатын өндірістік қорлар.
Айналым қорлары дегеніміз – бір ғана өндірістік процесте толығымен
тұтылатын, натуралды-заттай формасын өзгертетін және өзінің құнын дайын
өнімге бірден аударатын өндірістік қорлар.
Негізгі қорлар заттай құрамы бойынша біркелкі емес және өндірістік процесте
әр түрлі қызмет атқаратын “активті және “пассивті” еңбек құралдарынан
тұрады.Мысалы, еңбек затына еңбек құрал-жабдықтарының белгілі бір ғана
бөлігі әсер етеді.(машина,агрегат және т.б).Еңбек құрал-жабдықтарының бұл
бөлігі “активті”деп,ал негізгі қорлардың қалған бөлігі (ғимараттар,жол,күш
қондырғылары және т.б. ” пассивті ”деп аталады.
Өндіріс барысындағы орнына байланысты негізгі қорлар “ өндірістік”
және “өндірістік емес” деп бөлінеді. Өндірістік негізгі қорларға өндіріс
процесіне тікелей қатысатын немесе оны жүзеге асыруға жағдай жасайтын еңбек
құралдары жатады (өндірістік ғипмараттар, қондырғылар, транспорт құралдапы
және т.б.).
Өндірістік емес негізгі қорларға өндірістік үрдіске тікелей
қатыспайтын, өндірістік емес тұтыну мақсатындағы қорлар (тұрғын үйлер,
емханалар, демалысүйлері және т.б.)жатады.
Еңбек құралдарының барлық жиытығы өндірістік үрдістегі алатын орны мен
технологиялық қызметтегі атқаруына байланысты бірнеше топқа
бөлінеді:”ғимараттар”,” қондырғылар”,”транспорт құралдары”,”инвентарь”.
Негізгі қорларды бағалау түрлері. Негізгі қорларды есепке алу және
жоспарлау “натуралды” және “ақшалай” түрде жүргізіледі.
Негізігі қорларды натуралды түрде өлшеу оларды техникалық құрамын,
өндірістік қуатын анықтау үшін, қондырғылардын баланысын құру, тозған
жабдықтарды дер кезінде қалпына келтіру үшін қажет.
Негізгі қорларды бағалаудың келесі түрлері бар: толық және қолдық
баланыстық құны, толық және қалдық қалпына кеултіру құны.
Толық баланыстық құны (алғашқы құны) объектіні пайдалануға
бергенде пайда болады.
Негізгі қордың енгізу қайнар көзіне байланысты алғашқы құн
төмендегі көрсеткіштер қосындысынан тұрады:
• Кәсіпорынның жарғылық қорларына құрылтайшылардың келісім бойынша
енгізген негізгі қорлардың құны:
• Кәсіпорынның өзінде дайындалған және сонымне қатар басқа
кәсіпорындардан алынған негізгі қорлардың құны, оған жеткізу, жөндеу,
қондыру құндарының енуі;
• Қайтарылмайтындай етіп берілген және мемлекеттік женілдік реттінде
бөлінген негізгі қорлардың құны.
1.4 Табыстың болжауын жасау
Бір пайызға байланысты мәселелерді талқылауды аяқтадық,
сөйтіп динамикалық экономикалық теорияға абсолютті қажет
бірқатар негіздемелерді де зерттеуді қорытындыладық. Қалауымызша
2 бөлімде статикалық жүйе қызметін сараптау кезіндегідей
мәселелерді қатар зерттеу әдісі арқылы динамикалық жүйе
қызметін сараптауға көшіруге болар еді. Табыс туралы жинақ
туралы, амортизация немесе инвестиция туралы да әзірге ешнәрсе
айтылған жоқ. Бұл ұғымдардың мазмұны бұлыңғыр, сондықтан
пайда болатын түсініксіздіктерді қандай күшпен болса да жеңіп
шығу қажеттілігі қиын жұмысқа айналады. Мұндай жағдайларда
әбігерге түсудің негіздері де жоқ емес, сондықтан
жалғастырмастан бұрын осы негіздерді қарастырайық.
Динамика теориясын баяндағанда біз табыс ұғымын қолданған
жоқпыз, ал статика теориясын зерттегенде одан қашқан
жоқпыз. Статикалық теоряда табыс ұғығымен байланысты
ешқандай қиыншылықтар туындамайды.
Күнделікті өмірдегі табыс деңгңйін анықтаудың мақсаты
өздерін кедейшілікке ұшыратпай игіліктердің қанша санын
тұтынуға болады дегенді адамдарға түсіндіру болып табылады.
Егер осы ойды дамыта түссек онда табысты апта соңындағы
әл ауқат сол аптаның басындағыдай болуын көздеген кездегі апта
ішінде тұтынуға жұмсалатын ең көп сома деп анықтауға болады.
Бірақ бизнесмендерге де экономистерге де әдетте табыстың
негізгі ұғымын аппроксимациялау ұнайды. Кейбір тәсілдерді
кезегімен қарастырайық.
Табысты осылайша анықтау барлық түсімдер меншікпен құнды
қағаздармен, жермен, үйлермен, т с с қамтамасыз етілетін
жағдайда тура келеді. Айталық апта басында біздің жеке
адам 10010 ф ст бағаланатын меншікті иемденеді және басқа
табыс көздері жоқ. Онда егер апталық пайыз ставкасы 110
құраса аптасына 10 ф ст ке тең болады. 10 ф ст жұмсалып
кететін болса онда 10000 ф ст инвестициялау үшін қалады да
апта ішінде бастапқы сома
10010 ф ст жиалады.
Сонымен табыстың бірінші анықтамасын беретін болсақ, онда
табыс дегеніміз қазіргі бар күтулерге сәйкес болашақ
түсімдердің жалпы құны бұрынғысынша сақталатын шарт негізінде
уақыттың белгілі бір кезеңі ішінде жұмсауға болатын
қаражаттын ең көп саны. Табыстың бұл анықтамасы көпшіліктің
іс тәжірибесі тұрғысынан ақиқатқа анық жақындамаса да,
табыстың негізгі ұғымын жеткілікті түрде аппроксимациялайды.
Жеке табыс ұғымы өзінен өзі анық, және күмән
туғызбайды. Қоғамдық табыс ұғымы қазіргі экономикалық теорияда
үлкен рөл атқарады оның маңыздылығы соншалықты, одан аттап
өтуге тіпті де болмайды. Экономистер көп дауласатын
қоғамдық табыс дегеніміз өзара біріккен күтулер қосындысы
болуы да әбден мүмкін. Табыстың бұрынғы анықтамаларында осы
көзделмеген пайданы ескергенде біз жаңа анықтама көзднлмеген
табысты қосқанда немесе ex post табыс алған болар едік.
Табыстың ex post анықтамасы жоғарыда келтірілген табыс
анықтамаларының бәріне сәйкес келеді ex anle дегенмен ең
маңызды анықтама біз анықтаған табыс ұғымына сәйкес
анықтамалар болып табылады.
Айтылғанының қорытындысы қоғамдық табысты статикалық жолмен
анықтағысы келетін әрбір маман белгілі бір дилеммадан
құтылатын бір жол бар, сол жолды іс жүзінде пайдалану
керек. Табыстың обьективті шамасы қоғамдық табысты ex post
жалпы құнының көзделмеген түсімдер сипатындағы бөлімінің
өзгерістеріне сәйкес өзгерту қажет ол шындыққа жанасымды
және негізделген болуы тиіс.
Мұндай бағалау әдеттегі статистикалық операция сияқты және
өзін өзі ақтайтын сараптпма болып табылады . Бірақ ол
тек қана статистикалық бағалауды қамтамасыз етеді; өзінің
мәні бойынша ол экономикалық санды өлшеу емес.
Элеуметтік экономикалық теория алдында қойған мәселелерді
шешу үшін нақты қоғамдық табысты анықтауы қажет. Бұл
бағалау табыстың үшінші анықтамасына сай болуы тиіс. Осы
тауардан жеке адамның экономикалық іс әрекетіне жеке
табыстың әсері қаншалықты зор екендігі белгілі болған
шығар. Қоғамдық табысты анықтаумен байланысты есептеулердің
статистика мен әлеуметтік экономикалық теорияда атқаратын рөлі
өте маңызды болып табылады. Сондада болса нағыз экономист
теоретик өзінің зерттеулерінде табыс проблемасына тәуекелі
қорқынышпен араласқан күйде болады. Оның көзқарасы бойынша
табыс өте қауіпті ұғым оған жоламау керек.
Экономикалық динамика теориясын бұл ұғымды қолданбай да
жасауға болады. Дәлірек айтсақ, бұл ұғым зерттеудің ең соңғы
кезегінде қажет болады. Оның қажеттілігі қаражатқа сәикес
өмір сүру қағидасын экономиканың дамуына қолданатын кезде
байқалады. Ол үшін табыстың дәл анықтамасының қажеті жоқ.
Жоғарыдағы қағидаға сәйкес практикалық нәтижелі анықтамасы
болса жетіп жатыр.
2 Бухгалтерлік есеп бөлімі
2.1 Бухгалтерия мен шаруашылық
субьектісі есебін ұйымдастыру құрамы
Есепті ұтымды ұйымдастырудың негізгі алғышарты бухгалтерлік
есепті мемлекеттік басқару болып табылады. Есепті компьютерлендіру,
оны жүргізудің прогресшіл түрлері мен әдістерін қолдану алғашқы
есеп пен құжаттар айналымының дұрыс қойылған жүйесі, қызметкерлердің
іскерлік қабілетін арттырумен қатар есепті мемлекеттік басқару
есептің тиімді жүйесін құруды қамтамасыз етеді. Есепті жалпы
мемлекеттік басқаруды қаражат Министрлігі, статистика және талдау
жөніндегі Мемлекеттік Комитет, салалық министрліктер мен
ведомстволар атқарады. Қаражат министрлігі бухгалтаерлік есепте
және кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп берулеріне жалпы методикалық
басшылық жасайды, статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік
Комитет пен бірлесе отырып бухгалтерлік есеп берудің түрлерін
бекітеді.
Статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік Комитет
министрліктер мен ведомстволардың қатысуымен өзара байланысты
статистикалық көрсеткіштердің жүйесін және статистика мен есептің
бірыңғай ғылыми методологиясын жасайды; есеп пен статистиканы
жетілдіру, есеп берудің түрлерін қысқарту және бір ізге салу
жөнінде жүйелі түрде жұмыс жүргізеді, қаражат Министрлігімен бірлесіп
бухгалтерлік есеп пен статистиканың көрсеткіштері мен түрлерін
жетілдіру жұмысын жүргізеді, есеп пен есеп беруді комльютерлендіру
жөнінде шараларды іске асырады; өзінің есептеу
қондырғыларында құжаттарды, жоспарлы және басқа экономикалық
есептеулерді өңдеуді ұйымдастырады методикалық басшылықты іске
асырады, өзінің есептеу қондырғыларында құжаттарды, жоспарлы және
басқа экономикалық есептеулерді өңдеуді ұйымдастырады; методикалық
басшылықты іске асырады және осы салада тәжірибе алмасуды
ұйымдастырады; есептеу техникаларын жабдықтауды және жөндеуді
қамтамасыз етеді, есеп қызметкерлерінің білімін көтеруді
ұйымдастырады, халық шаруашылығындағы есеп беру мәліметтерінің
дұрыстығын тексереді.
Салалық министрліктер мен ведомстволар кәсіпорындарындағы алғашқы
есепті ұйымдастырады, олар үшін құжаттардың типтік мамандандырылған
түрлерін бекітеді, есепті компьютерлендіру оның озат әдістері мен
түрлерін енгізу жөніндегі шараларды жүргізеді; есеп және
байланыстарды құрайды, құрама жинақталған есеп берулер мен
баланстарды жасайды, ведомстволық бақылау тексеру және аудиторлық
жұмыстарды ұйымдастырады.
Әрбір кәсіпорынның халық шаруашылық жоспарын орындауына жедел
басшылық жасау мен бақылау ісіне көмектесудің маңызды құралы есеп
беріп отыру болып табылады. Есеп беру жеке учаске бөлімше және
тұтастай кәсіпорын боиынша жинақталған есептердің кешенді
жүйесі. Ол шаруашылық қызметтің нәтижелерін бағалауға жедел
басшылық жасап және бақылап отыруға қызмет етеді. Есеп берудің
көмегімен кәсіпорындардың жоспарлы тапсырмаларды орындауына бақылау
жасалады. Есеп берудің мәліметтері әрбір кәсіпорынның саланың және
тұтастай халық шаруашылығының ағымдағы және болашақтағы
жоспарларын жасағанда базалық қызмет атқарады Есеп берудің негізінде
салық салу, кәсіпорынның өндірістік қаражат қызметіне талдау
жасау, қысқа және ұзақ мерзімді қарыз беру тәртібінің сақталуына
бақылау іске асырылады. Мазмұны бойынша есеп беру статистикалық
және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Статистикалық есеп беруде халық шаруашылығы жоспарының орындалу
көрсеткіштері сипатталады.
Бухгалтерлік есеп беруде кәсіпорын қызметінің негізгі қаражат
көрсеткіштері бойынша өндіріс өнімдердің өзіндік құны және
өнімдерді өткізу, пайда мен зиян, өндіріс пен басқаруға қызмет
көрсету шығындары жоспарының орындалуы сипатталады.
Статистикалық және бухгалтерлік есеп берулер мерзімді
бескүндік, онкүндік, айлық, тоқсандық, жарты жылдық, және тоғыз
айлық және жылдық болады. Соңғысына мәліметтердің барынша кең
шеңбері енгізіледі және онда кәсіпорынның өндірістік және
қаражат қызметі сипатталады. Есеп беруді жасаудың тәртібі,
адрестері, беру мерзімі және қаралуы бухгалтерлік есептер мен
баланстар жөніндегі Ережеде көрсетілген.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы есеп бухгалтерлік есеп
счеттарының жоспары бойынша ұйымдастырылады. Оны халық
шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары мен ұйымдары үшін,
ауылшаруашылық кәсіпорындарының ерекшелігін ескеретін
толықтырулармен қаражат Министрлігі Комитетпен келісіп бекіткен.
Қосымшада бухгалтерлік есеп счеттарының жоспары келтірілген, ол
оқулықтың тексті бойынша счеттардың шифрларын пайдалануға
мүмкіндік береді.
Ауылшаруашылық кәсіпрындары бухгалтерлік есептің екі түрін
журналдық ордерлік және автоматтандырылған түрлнрін қолданады.
Журналдық ордерлік түрін есепті қол еңбегі мен жүргізетін
шаруашылықтар пайдаланады.
Бухгалтерлік есептің автоматтандырылған түрін есепті жеке
компьютерлер және басқа есептеу машиналарының көмегімен іске
асыратын шаруашылықтар пайдаланылады. Есептің бұл формасының
регистрлары машинограммалар, талдамалық және синтездік есептерді
ұштастырады. Есептеудің бұл түрі есептеу процесін іс жүзінде
толық автоматтандыруға негізделген. Оны қолдану есеп
қызменкерлерінің қол еңбегін барынша азайтып, талдау, бақылау,
меншіктің сақталуын қамтамасыз ету мәселелеріне көбірек назар
аударуға мүмкіндік береді. Орындалатын операциялар алғашқы
құжаттармен хатталады. Олардың түрлері бір ізге салынған,
стандартталған және автоматты өңдеуге бейімделген. Құжаттардың,
бухгалтерлік есептің журналдық ордерлік және автоматтандырылған
регистрларының түрлері белгіленген тәртіп бойынша бекітілген.
Өндірістік бөлімшелерде шаруашылық операцияларының бухгалтерлік
есебі, әдеттегідей, жүргізілмейді. Бөлімшелердің (фермалар,
цехтар) бухгалтериялары алғашқы құжаттарды, материалдық игіліктердің
қозғалысы кіріс шығысы жөніндегі берілген есептерді қабылдйды
және жүйеге келтіреді, есептесу төлем ведомстілерін жасайды,
жалгерлік ұжымдардың және ішкі шаруашылық кооперативтерін басқа
да бөлімшелердің дербес лицевой счеттарын қабылдайды. Олардың
негізінде жасалған құжаттармен бірге дербес счеттар шаруашылықтың
орталық бухгалтериясына тапсырылады. Мұнда өндірістік
бөлімшелерден және сырттан түскен құжаттардың мәліметтері
жинақталады да олардың негізінде есептеу регистрларына ( журнал
ордерлер ведомостілері) жазылады. Олар Бас кітапты балансты және
есеп берудің басқа да түрлерін толтыруға негіз болады. Егер
шаруашылықта есептеу автоматтандырылған болса, өндірістік
бөлімшелерден түскен алғашқы құжаттарды бухгалтерия тексереді,
оларға тиісті кодтарды қойып топтап буады, содан кейін
компьютерлік қондырғыға тапсырады. Онда құжаттар өңделіп,
шаруашылыққа тиісті машинограммалар беріледі. Жалгерлік қатынас
жағдайында материалдық игіліктерді, еңбекке ақы төлеуді,
өндірісті есептеу елеулі түрде жеңілдетіледі. Жалгерлік
ұйымдардың басшылары барлық ресурстарды, кірістер мен шығыстарды
есептеуді өздері жүргізеді. Жалға берушінің бухгалтериясына
барынша шектелген ақпараттар беріледі.
Есепті дұрыс ұйымдастыру үшін есептеу жұмыстары кестелерінің
үлкен маңызы бар. Оларды қолдану құжаттар айналымын тездетуге
және есептеудің сапасын арттыруға жәрдемдеседі. Кестеге
шаруашылықтағы есеп жұмысының барлық түрлері енуі тиіс. Алғашқы
есепті, құжаттар айналымын және есеп беруді ұйымдастырғанда
бухгалтерлік есептегі құжаттар және құжаттар айналымы жөніндегі
Ережені басшылыққа алу қажет. Пайдаланылған құжаттар буылып
кәсіпорынның архивіне өткізілуі тиіс.
Тұрақты және ұзақ уақытқа сақтау үшін іріктеп алынған іс
қағаздары ( мықты жіппен төрт жерден тесіп тігілген немесе
түптелген құжаттар) архивке өткізу алдында тәртіпке келтіріледі.
Оларды құрудың дұрыстығы тексеріледі, тақырыптары дәлдеп
белгіленеді, іс қағазының соңында куәландырушы жазуы болуы
тиіс Онда реті қойылған беттердің саны көрсетіледі. Құжаттардың
сақтауға жоюға іріктеп алудың іс қағаздарының тізімін
жасаудың тәртібі мен методикасы Бас архив басқармасының
нұсқаулары мен ережелерінде анықталады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу үшін
кәсіпорындарда бухгалтериялар құрылады. Оларға есеп жүргізу есеп
беруді құрастыру және қаражат тәртібінің сақталуын бақылау
міндеттеледі Бухгалтериялардың жұмысы министрліктердің бас
басқармаларында және басқ органдарында бухгалтерлік жұмысты
ұйымдастыру жөніндегі Жалпы ережеге сәйкес ұйымдастырылады.
Бухгалтерияны бас бухгалтер басқарады. Бас бухгалтер өз
жұмысын бас бухгалтерлер жөніндегі ережеге сәйкес іске асырады.
Колхоздарда бас бухгалтердің міндеттері мен праволары құқықтары
Колхоздың бас бухгалтері жөніндегі үлгі ережеде белгіленеді.
Бас бухгалтер есепті ұтымды ұйымдастыруды есептеудің озат
түрлері мен әдістерін енгізуді, компьютерлік техниканы кеңінен
қолдануды, құжаттарды дұрыс және уақытылы есептеуді, шаруашылық
операцияларын дұрыс құжаттауды өндіріс шығындарын қаражат
нәтижелерін, қаражат, қарыз беру және есеп айырысу
операцияларын семімді және уақытылы есептеуді, бюджетпен
уақытылы есептесуді, кассалық және есеп айырысу тәртіптерін
қатаң сақтауды, инвентаризацияны уақытылы және толық жүргізуді
және оның нәтижелерін есепте көрсетуді, сенімді құжаттар
негізінде есеп беруді уақытылы жасауды, басқа қызметтермен
бірге өндірістік қаражат қызметін экономикалық талдауды
пайдаланылмай жатқан резервтердің бетін ашып, іске қосуды
қамтамасыз етуге міндетті Бас бухгалтер есеп пен бақылауды,
ақша қаражаттары мен материалдық игіліктердің толық сақталуын
қамтамасыз ететіндей етіп ұйымдастыруға міндетті. Бас бухгалтерге
өзіне жүктелген міндеттерді тиімді орындауға мүмкіндік
жасайтындай құқықтар берілген.
Мысалы, бухгалтерлік есеп және есеп берумен айналысатын барлық
қызметкерлер бұл мәселелер бойынша бас бухгалтерте бағынады. Ол
бухгалтерия қызметкерлерінің жұмыс бабындағы міндеттерін
белгілейді; бас бухгалтердің операциялары хаттау және
бухгалтерияға талап етілген құжаттар мен мәліметтерді тапсыру
жөніндегі тапсырмалары мен әмірлері кәсіпорынның барлық
қызметкерлері үшін міндетті болып табылады; бас бухгалтердің
нұсқаулары мен әмірлерін орындамағаны немесе бұрмалағаны үшін
айыптыларға басшының шешімі бойынша сыйлықтары толық немесе
ішінара берілмейді, ал қажет болған жағдайда олар белгіленген
тәртіп бойынша жауапкершілікке тартылады; кәсіпорынның жұмыстың
маңызды көрсеткіштері бойынша жоспарды орындауы жөніндегі есеп
берулер мен баланстарға, сондай ақ статистикалық есептерге бас
бухгалтер қол қояды. Ол сондай ақ ақшаны материалдық және басқа
игіліктерді қабылдауға және беруге негіз болатын, кәсіпорынның
қарыз беру және есеп айырысу міндеттері көрсетілген барлық
құжаттарға қол қояды.
Бас бухгалтердің ақша қаражаттарын материалдық және басқа
игіліктерді қабылдаудың, кіріске алудың, сақтаудың және жұмсаудың
қолданыстағы заңдылықтарды және белгіленген тәртіптерін бұрмалайтын
операциялар бойынша құжаттарды орындауға және хаттауға қабылдамауға
құқы бар. Өзінің міндеттерін орындамағаны немесе жеткіліксіз
орындағаны үшін бас бухгалтер қолданыстағы заңға сәйкес жауап
береді.
Нарықтық қатынас жағдайында бас бухгалтердің және басқа есеп
қызмекерлерінің жеке тұлғасының үлкен маңызы бар. Оларға биік
талаптар қойылады. Бұл талаптар мәңгілік, ізгілікті қасиеттерге
негізделуі тиіс. Олар бизнестің мына он өсиетінде тұжырымдалған.
Өкіметке құрметпен қара. Өкімет кез келген қоғамдағы тәртіптің
қажетті шарты, тек қана өзіңнің бастығыңа немесе өзіңмен дәрежесі
тең адамдарға ғана құрметпен қарау жеткіліксіз; сондай қатынасты
талап етуге бағыныштылардың да құқы бар.
Мақсатқа жету жолында үнемі ілгері ұмтыл, бойындағы барлық
күш жігеріңді жұмса, уақытты, қаражатты және талантыңды ұтымды
пайдалана біл.
Сөзің мен ісіңнің арасында алшақтық болмасын. Сөзде тұру
дегенге ауызша айтқан жәй уәдеңді орындаумен бірге, күрделі
келісімдер мен шарттарда жазылғандары да жатқызылады.
Демалуға және өз өмірің туралы ойланып толғануға уақыт бөле
біл. Демалыс өнімді және тиімді жұмыс істеу үшін қажетті шарт
демалыс күшіңді қалпына келтіріп, тыңайтады, мыйды түрлі көңіл
күй әсері мен ойдың шаршатуынан қорғайды; үлкенге құрмет
көрсет. Бүгін мен болашақ өткенге негізделген. Адам өмірінің
барлық саласында сабақтастық бар. Әрбір адамның өмірінде ата
аналары, оқытушысы мен ұстаздары үлкен рөл атқарады. Олардың
тәжірибесі мен даналығы көптеген қателіктерден сақтандырып өмірде
дұрыс бағыт ұстауға көмектеседі.
Адам өмірін, оның қадір қасиеті мен құқын құрметте. Мына асыл
қасиеттерді сақтай біл; өзгелердің өзіңе қандай қатынас жасауын
қаласаң, басқаларға өзің де солай құрметпен қатынас жасаса,
бизнестегі адамның орны оның шеберлілігінің дәрежесімен, оның
талантымен мінез құлқымен білгірлігімен тәжірибесімен және
адамгершілік сапаларымен анықталады.
Қаражат пен ресурстарды дұрыс есепке ал. Қаражат пен
ресурстарды орнымен пайдалану, адамдарға даналықпен басшылық жасау
мемлекетің гүлденуіне көмектеседі.
Кәсіпорынның мүліктері және өзіне тән ақпараттары жеке
адамдардың бас пайдасы үшін пайдаланылмауға тиіс. Пара алу
кәсіпорын мен оның қызметкерлерінің ынталарының келіспестігінің
көрінісі болып саналады. Кәсіпорынның және жеке өзіңнің атына
кір келтірмеуге тырыс.
Мәселелерді қарағанда дұрыс шешім қабылдасаң абыройың асады.
Бухгалтерия қызметкерлерінің құрамы және оның құрылымы
өндірістік шаруашылық қызметінің сипаты мен көлеміне, құрылымдық
бөлімшелердің жедел дербестік дәрежесіне, есептің
компьютерлендірілуіне байланысты. Әдетте бухгалтерияда мынадай
төменгі бөлімдер немесе топтар құрылады, оларды аға бухгалтерлер
басқарады:
Материалдық материалдық игіліктерді есептесуді және оларды
жеткізушілермен есеп айырысуды жүргізеді;
Есеп айыратын еңбекке ақы төлеу және соған байланысты есеп
айырысуларды қаражат орындарымен салық төлемдері бойынша,
кәсіподақпен әлеуметтік қамсыздандыруға қаржы бөлу бойынша,
депоненттермен есептейді:
өндіріс өндіріске жұмсалған шығындарды есептейді және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялайды, өндіріс, өндіріс шығындары және
өнімнің өзіндік құны туралы есеп беру жұмыстарын атқарады дайын
өнімдер және сату дайын өнімдердің, оларды тиеудің, сатудың
есптерін және сатып алушылармен есеп айырысуды жүргізеді,
өнімдерді сату бойынща есеп береді; есеп айырысу касса кассалық
және есеп айырысу операцияларының берешек адамдармен дебиторлар
және кредиторлармен есептерін жүргізеді;
күрделі қаржы жұмсау негізгі құралдарды сатып алу және құрылыс
бойынша шығындарды есептейді, мердгерлермен және қосалқы
мердгерлермен есептесуді іске асырады: жалпы барлық қалған
операциялардың есебін жүргізеді, есеп мәліметтерін жинақтайды,
баланс пен есеп беруді жасайды, құжаттар айналымын
ұйымдастырады, Бас кітапты жүргізеді.
Бухгалтерия кәсіпорынның басқа қызметтерімен өзара тығыз
байланыста жұмыс істейді, олардан қажетті ақпараттарды алып
отырады және оларды есептеу ақпараттарымен қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік ақпараттың құрылымына және оның міндетті
қызметіне кәсіпорында қабылданған есепті ұйымдастыру елеулі
түрде ықпал жасайды.
Бухгалтерлердің автоматтандырылған жұмыс орнын бухгалтердің
АЖО жасау бухгалтерияның жұмысын одан әрі жетілдірудің
маңызды резерві болып табылады. Жұмыс орнының техникалық
жабдықтарына дисплейі ақ қара немесе түрлі түсті экраны бар
жеке компьютер, принтер, дискеттер комплектсі еске сақтайтын
жабдықтардың саны операциялық жүйенің сақталуын қамтамасыз
ететін, мәліметтер базасын басқару жүйелері, алгаритмдік
тілдердің трансляторлары, қолданбалы жәіне проблемалық
бағдарламалардың пакеттері енуі тйіс. Бағдарламалық прогроммалық
қамтамасыз етуге қажетті атқарылатын міндетті функцияны іске
асыратын бұрыннан қолда бар пакеттер де, сондай ақ
пайдаланушылардың өзі немесе бағдарламашы жасаған пакеттер де
енуі мүмкін. Графикалық жұмыстарды орындау үшін кешенге
графостройтельді қосады. Мақсатты автаматтандырылған жұмыс орнын
АЖО құрастырғанда жекелеген модельдер алынып тасталуы, ал
компьютер барынша жоғары дәрежелі жүйеге қосылуы және
байланыс арналары арқылы басты электронды есептеу машинасымен
ЭЕМ жалғастырылуы мүмкін. Мысалы компьютердің көмегімен
материалдық игіліктерді есептеу үшін оған айдың басына
материалдық жауапты адамдардың мойнындағы қалдықтар енгізіледі
материалдық игіліктердің қозғалысы кіріс шығысы жөніндегі
ақпараттар алғашқы құжаттардан компьютердің есте сақтайтын
жабдығына түсіріледі. Бухгалтер керек болған кезде есте
сақтайтын жабдықтан талап етілген форманы алдыртады және
компьютердің клавиатурасынан алынған ақпаратты енгізе отырып,
оны толтырады. Толтырылған форма керек дана санында басатын
жабдыққа енгізіледі. Одан алынған машинограмма хатталып
мәлімдеуінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Экономика есебі және есептесу
1.1 Кәсіпорынның экономикалық жұмысының
мазмұны
1.2 Бизнес жоспарды жасау тәртібі мен мазмұны
1.3 Негізгі және айналым қорларының құрылысы
мен құрамы
1.4 Табыстың болжауын жасау
2 Бухгалтерлік есеп бөлімі
2.1 Бухгалтерия мен шаруашылық субьектісі
есебін ұйымдастыру құрылымы.
2.2 Қаражаттар бөлімі
активтер есебі
2.3 Негізгі құрал-жабдықтармен материалды емес активтер есебі
2.4 Тауарлы материалды қорлар мен
жеткізушілер мен есептесу есебі
2.5 Еңбек пен оның төлемінің есебі
2.6 Қаржылық есептілік
3 Қаржылық есепті талдау бөлімі
3.1 Шаруашылық cубьектісінің қаржылық жағдайын
талдау мазмұны және әдістері
3.2 Қаржылық есептілік және оны талдау
3.3 Шаруашылық субьектісінің табыстылығын талдау
3.4 Шаруашылық субьектісі қызметінің тиімділігін
талдау
Қорытынды
Қосымша материалдар
Қолданылған материалдар
Кіріспе
1.1.Мұнай өнеркәсібі құралдарын жане технологиялық коммуникацияларды
жөндеу басқармасы бұдан былай МӨҚжТКЖБ Барлау және өндіру ҚазМұнайГаз
акционерлік қоғмы Өзенмұнайгаз өндірістік филиалының өндрістік филиалының
өндрістік құрылым бөлімшесі ретінде жасакталған(бұдан әрі аталынған мәтінде
БжӨ ҚМГ АҚ ӨМГӨФ)
1.2.МӨҚжТКЖБасқармасы ережесі БжӨ ҚМГ АҚ ӨМГ ӨФ-нің ережесі, қоғам
жарғысы,Қазақстан Республикасының қолдатыстағы заңнамалары негізінде
жасақталған
1.3.Заңды тұлғ аты:қоғам аты: Барлау және өндіру ҚазМұнайГаз
акционерлік қоғамы. 2004жылы 31наурызда мемлекттік куәлік №15971-1950-АО
Астана қаласында тіркелген. Заңда тұлға мекен-жайы: Қазақстан Республикасы,
Астана қаласы,Қабанбай батыр даңғылы 201;
1.4. БжӨ ҚМГ АҚ ӨМГөндірістік филмалы Маңғыстау облыстық әділет
басқармасында 2004 жылғы 20сәуірдегі №1026-1943-Ф-л (А-
№182797сериялы)зандлы тұлғалардың филиалдарын мемлекеттік тіркеу есебінің
куәлігі негізінде тіркелген. Заңды тұлғаның мекен-жайы: Қазақстан
Республикасы, Маңғыстау облысы,ЖанаӨзен қаласы,Сәтбаев-3 көшесі.
1.5.Қолданыстағы заңнамаларға және ӨМГ ӨФ-ның МӨҚжТКЖБасқармасының
ережесіне сәйкес ӨзенМұнайГаз өндірістік филиалының өндірістік құрылым
бөлімшесі ретінде жұмыс істейді.
1.6.ӨзенМұнайГазөндірістік филиалы бекітілген тәртіпте орталықтырылған
экономикалық ынталандыру қорлары есебінен қарамағындағы өзіндік қорлар мен
қаражаттарға, басқа да қорларға иелік ету құқығын МӨҚжТКЖБасқармасына
береді.
Экономикалық теория адамзат қоғамының тарихи даму сатыларында ерекше
орын алады. Себебі адамдар өмір сүру үшін алдымен материалдық, рухани
игіліктер өндіруі қажет. Екінші сөзбен йтқанда өмірге қажетті азық түлік,
киім, тұрғын үй, отын, т. с. с тұтынуға жарамды заттар өндірілуі
керек. Осыған орай не өндіру, қалай өндіру, кімдер үшін өндіру
деген сұрақтар адам баласының әрбір жеткіншек буындараның алдында
тұрған көкейкесті міндет. Бұл міндеттен ешбір қоғам құтыла
алмайды.. Өмір сүру үшін тұтыну қажет. Тұтыну қалай тоқтамаса,
өндірісте солай тоқтамауы керек. Сайып келгенде өндіріс қоғамдық
өндіріс болып саналады. Себебі жеке өнім өндірушілер өздерінің
қажетін өтеп қоймайды, қоғам мүшелері үшін де қызмет атқарады.
Қоғамның өндіргіш күштері даму барысында, алдымен адамдардың
еңбекке қабілеттері өсуіне байланысты алғашқы қауымның өзінде
қосымша өнім пайда болуына сәйкес тайпалар арасында тікелей өнім
айырбасы, кейіннен ақша арқылы айырбас жүргізіліп экономика тауар
ақша немесе нарық қатынасы пайда болды.
Бұл рыноктың тауар ақша қатынастарының тарихы кем дегенде 5-7
мың жыл бұрын болғаны белгілі. Мысалы экономика жөнінде алғашқы
ғылыми мәліметтер ерте заманғы Вавилония, Египет, Индия, Қытай,
Грек ойшылдарының еңбектерінде кездеседі. Біздің дәуірден бұрын 995-
935 жж өмір сүрген Ксенофонт Экономис атты еңбегінде сол заманғы
құл иеленуші үй шаруашылығы басқару жөнінде нұсқаулар жазылған.
Жаңа дәуірде көпшілік елдерге кең тараған ғылымның аты сол грек
сөзі Ойкономия шаруашылық және басқару сөзінен алынып, франсуз
экономисі Антуан Монкретьен (1575-1622 жж) Политэкономия трактаты
деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен 17 ғасырдың қазіргі уақытта
дейін политэкономия деген ғылым қалыптасты. Дұрысын айтқанда, бұл
ғылымның аудармасы екі сөзден тұрады, бірінші сөз - басқару,
екіншісі - шарушылық деген мағына береді. Орыс және қазақ тілінде
политическая экономия және саяси экономия деп аударылуы қате деп
айтуға болады. Бірақ та осы аударма әдебиетке кең тарап кетті.
Соңғы жылдары шыққан орыс тіліндегі оқулықтарда осы түзету бар.
Политэкономия қазіргі кезеңде жоғары мектептерде оқылатын
политология, социология сияқты пәндер тәрізді өзінің ғылыми түр
атымен аталғаны жөн. Политэкономия бұл саясат емес адамзат
қоғамының анатомиясы мен физиологиясы зерттеитін ғылым. Екінші
сөзбен айтқанда қоғамдық өндіріс бөліс, айырбас, тұтыну
қатынастарының обьективті заңдылықтарын ашатын, экономикадағы тауар,
ақша, тарихи ресурстар, капитал, жер, еңбек, ғылыми информация,
жаңа технология, ноу- хау т. с қаржы банк жүйесі, бағалы қағаздар,
қаржы рыногы сияқты рынок қатынастарының заңдарын, онымен бірге
жұртшылықтың әл ауқаты, мәднеи жағдайы, жалпы әлеуметтік
мәселелерді зерттеитін ғылым.
Политэкономия ғылымының неғұрлым терең оқып, үирену арқылы
экономикадағы өзгерістерге, қазіргі өтпелі дәуірдегі дағдарыстан
шығу жолдарын ашуға болады. Политэкономия қоғамық ғылым, себебі ол
адамдар арасындағы экономикалық қатынастардың ерекшелігін, ішкі мәнін
ашып береді. Осы ғылымды оқу арқыы мемлекеттік басқару жүйесін
көмектесуге болады. Политэкономия мамандығы Қахақстан Республикасында
бір ғана жоғары оқу орны - ҚазМУ -де дайындлады . Осы мамандықты
алған студеттер екі мамандық экономикалық теория оқытушы және
экономист деген ғылыми атақ алады. Сіздерге ұсынылып отырған оқу
құралы еліміздің жоғарғы мектептерінде ана тілінде экономикалық
теория пәнін оқушыларға көмекші құрал болып саналады.
Бұл оқу құралы жаңа талапқа сай әлемдік экономикалық ілімнің
соңғы жетістіктеріне сәйкес дайындалады.
Қазіргі Политэкономия пәні капитализмнің дүниеге келу қарсаңында
16 ғ аяғы - 17 ғ басы дами бастады.
Алғашқыда буржуазия өндірісте емес, байлықтың бейнесінде
танылған сауда және алтын операцияларымен айналысатын айналыс
сферасында әрекет еткен.
Сол себепті де бастапқы экономикалық ілім ретінде меркантелизм
(италян тілінде mercante- саудагер) ілім қалыптасты. Қазіргі заманғы
экономикалық әдебиеттен төрт негізгі бағытты көруге болады.
Біріншісі - маркстік концепсия өміршеңдігіне әкімшілік экономия
қолданылады. Екінші бағыт - әкішілік әдістерін қазіргі заманғы кейнс
ілімімен біріктіреді. Үшінші бағыт - өкілдері батыстық теорияны
отандық ілімге тұтас көшірумен байланысты. Төртінші бағыт -
өкілдері жаңа концепсияны іздеуде.
Тарихи тәжірибеде экономикалық ғылым дағдарысының тек сл
ғылымның өзінің дағдарысында ғана емес, оның зерттеу нысаны
экономикалық дағдарысымен байланысты екендігін көрсетсе ғылым
дағдарысы оның дамуына күшті қозғау салады.
1 Экономика бөлімі
1.1 Кәсіпорынның экономикалық
жұмысының мазмұны
Халық шаруашылығының дамып экономикалық өркендеу
өзегінде, өндірістік негізгі түйіні - кәсіпорын болып саналады. Барлық
өндіріс кезеңдерінде өндіріс экономикасының дамуына, жұмысшылардың
өндірісіне тікелей байланысы арқасында кәсіпорында өнімді өндіру
жұмысы атқарылады.
Қоғамдық еңбек бөлісі жүйесінде оқшауландырылған дербес жеке дара
кәсіпорынды, өндіріс- шаруашылық бірлігі немесе шаруашылық жүргізуші
субьект дейді. Кәсіпорында пайда алу мақсатында өнім өндіру жұмысын
орындап, қызмет көрсетудегі жеке дара шаруашылық субьектісін айтамыз.
Елімізде белгіленген заңдылық бойынша белгілі нышанда (фирма,
мекеме, концерн)- бұл кәсіпорындар заңды тұлға нышан санына жататыны
: өзінің мүлкінің бар болуы, мүліктік жауапкершілік дербестігіне
тәуелсіз болуы: рұқсат етілген заңға сәйкес өз жеке меншігіндегі
мүлікке ие болуына, қолдануына және иелік істеуіне құқықты: өз
атынан сот және арбитраж алдында тілеуші және жауап беруші болуына:
өз алдына бухгалтерлік баланс, банкте есептеу және басқадай есеп
шот ашуына құқықты. Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында
кәсіпорындардың жұмыс атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру-құқығы
қаралған: шаруашылық серіктестіктері, мен қоғамдар (толық серіктестік,
сенім серіктестігі, шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша
жауапкершіліктегі қоғам, акционерлік қоғам): өндіріс кооперативтері:
мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап
алады. Кәсіпорын пәнін оқып үйренуде және оның қоғам өндірісіне
тән төмендегі ортаны ескрілуі тиіс: материалдық әлеуметтік, саяси
және рухани өрістерін атауға болады.
Кәсіпорынның материалдық өрісі-барлық өнім өндірісінің үрдісін,
әлеуметтік кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу үрдісін, сонымен
бірге барлық өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін (формальдық
және формальдық емес) қызметкерлердің бір бірімен қатынасы.
Кәсіпорынның саяси өрісі оның белгілі уақыт тәртібінде жұмыс
істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса өкімді түрде және
сайлану құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын көрсетеді.
Кәсіпорынның рухани өрісі бұл эстетикалық және кәсіпшілік білімде
еңбек дағдысымен көріну, сонымен бірге жаңа оймен рухани мәдени
құндылықтар жүиесін игеру.
Әрбір аталған өрістердің әрқайсысының заңы мен заңдылықтары
кәсіпорынға өзінің ықпалын жасайды. Әлбетте олардың ішіндегі ең
бастысы айқындитын өріс әлеуметтік-экономикалық болып саналады. Оның
ішіндегі маңыздысы мысалға, материалдық әл ауқаттың өсу заңдылығын
атауға болады. Бұл басқа өріске қарағанда өткір, маңызы жағынан
толық және мазмұнды. Сонымен кәсіпорын экономикасы ғылыми пән, оның
обьектісі кәсіпорын және зерттелетін заты заңдар мен заңдылық,
біріншіден, оның мазмұнын анықтаса, екіншіден, экономикалық білім
жүйесінің орнын анықтайды. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын
өз бетінше қалай және не өндіру, қандай мақсатқа және оның
қармағындағы ресурстарды қайтіп пайдалануды шешеді. Ондай материалдық
ресурстарға материалдық техникалық, еңбек қаржылық және ақпараттық
т.б жатқызуға болады.
Сонымен экономикалық жауапкершілікте, барлық ресурстар түрін
тиімді паидалануды жақсартуға, кәсіпорын басшысы алдына қойған
күрделі мәселелерді шешуге үлкен мақсат қоюы керек. Кәсіпорын
өндіріс жинақталған қосындысы өзімен -өзі бойынша, бытыраңқылы әсер
етуде емес: олар өзара тығыз байланыста болып, ал бұлар өзара
белгілі экономикалық категорияда өрнектеліп, заң мен заңдылық,
тәжірибелік ғылыми негізде маңызы бар оқытылатын Кәсіпорын
экономикасы болып саналады. Бүгінгі таңда қоғамдық өрдірістің даму
бағыты әлемдік нарықта инновацияға негізделген бәсекеге төтеп
беретін өнім шығару. Соның нәтижесінде еліміздің экономикасы алдағы
келе жатқан он жылдықта әлемдегі бәсекеге меиліеше қабілетті 50
елдің қатарына кіру жөнінде мақсат қойып отыр.
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда
кәсіпорындардың атқаратын рөлі өте зор себебі олар қоғамдық
өндірістің негізгі буыны болып табылады. Міне сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Өндірістік кәсіпорындар өндірістік-техникалық ұйымдастырушылық,
эканомикалық және әлеуметтік бірлігімен сипатталады.
Экономикалық бірлік кәсіпорын алдында қайылған негізгі мақсатқа
жету барысында барлық құрылымдық бөліктерінің бір нәтижеге атап
айтқанда сатылған өнім көлемінің сапасының, бәсекелестік қабілетінің
өсуіне, жоғарғы табыстылық деңгейіне т.с.с жетуін көздейді.
Сонымен әрбір кәсіпорынды ең алдымен өндірістік экономикалық
бірлік ретімен қатар әлеуметтік бірлік ретінде қарастырамыз. Бұл
тұрғыдан кәсіпорынды белгілі бір әлеуметтік экономикалық мүдделер
арқылы бір бірімен байланысқан ұжым ретінде қарастырып, оның
негізгі мақсаты тұтынушылардың материалды және рухани талаптарын
өтеуге арналған табысқа жету. Нарықтық экономика жағдайында фирма
деген ұғым жиі қолданылады. Фирма дегеніміз заңды құқығы бар дербес
шаруашылық ұйымы, жеке кәсіпкерлер, сонымен қатар мүмкіндігінше
барлық одақтар (асоцациялар, бірлестіктер). Егер фирма бір
кәсіпорыннан құралса, онда фирма мен кәсіпорынды экономикалық
қызметтің бір обьектісі ретінде қарастыруға болады.
Оқулық құралда кәсіпорынның экономикалық негізі, пәннің зерттелу
обьектісі мен үрдістемелері, базистік түсініктемелерге сипаттама
берілген. Мұнда әрбір базистік түсініктеме бере келіп, оны
анықтайтын формула мен тәсілдері мысалмен келтірілген. Әрбір
тақырыптың мазмұны толығымен игеру үшін тест және бақылау сұрақтары
мен өз бетінше шығаруға арналған сынақ тапсырмалар мен есептер
жиынтығы берілген.
Оқу құралы 10 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде кәсіпорын
экономикасының негізіне сипаттама берілген. Бұл бөлімде пәннің
зерттелу обьектісінде; халық шаруашылығының дамып, экономиканың
өркендеу өзегінде кәсіпорынның атқаратын рөлі. Оны айқындаитын
экономикалық базистік түсініктерді келтірілген. Екінші бөлімде нарық
жағдаиындағы кәсіпорынға тоқталып, олардың алдына қоиған мақсатына
сәикес әр кәсіпорын қажетті өндіріс факторларын тиімді паидалану
арқылы кәсіпкерлік түрлерімен белсенді айналысып мол табысқа жету
жолдары көрсетілген. Үшінші бөлімде кәсіпорын жұмысын, оның ішінде
өндіріс бағдарламасын болжамдау және жоспарлау мәселелері
қарастырылған. Мұнда тауарлы жалпы және сатылған өнім көлемін
есептеу әдістеріне назар аударылған. Төртінші бөлімде қоғам
өндірісін ұйымдастыру түрлері мен бағыттары қамтылған. Бесінші
бөлімде кәсіпорын жұмысындағы инвестициялық және инновациялық
саясатты іске асыру мүмкіндіктері аталған. Алтыншы бөлімде негізгі
қорлар және өндіріс қуаттылығына арналған. Жетінші бөлімде
кәсіпорынның айналым қоры және айналыс құралдары. Сегізінші бөлімде
кәсіпорын кадрлары, еңбекті мөлшерлеу, еңбек өнімділігі, еңбек ақы
төлеу жүйесі жан жақты сипатталған. Тоғызыншы бөлімде өндіріс
шығыны және өнімнің өзіндік құны. Оныншы бөлімде кәсіпорынның
акционерлік шаруашылық түрі және жалға беру мәселелері
қарастырылған. Соңғы бөлімде тест және есептер мен сынақ
тапсырмаларының жауабы мен шешімі келтірілген.
Ұсынып отырған оқу құралы жоғарғы оқу орындарының студенттеріне,
экономикалық біліктілігін қалыптастыруға нарықтық экономика
жағдайындағы кәсіпорындар мамандарына арналған. Эканомика ( грек
тілінде oconomіа үй шаруашылығын жүргізу өнері ) – қоғамның өндіргіш
күштерінің тиісті сатысына сай келетін өндірістік қатынастардың
жйынтығы: меншік қатынастары басты және айқындаушы элемент болып
табылатын оның базисі (мыс федализм, капитализм, сациализм
эканомикасы ): елдің немесе елдер тобының үстнм өндіріс тәсілін,
еңбек өнімділігі деңгеиін т.б басшылыққа ала отырып, сипатталатын
халық шаруашылығы (мыс. ТМД елдерінің эканомикасы, Қазақстанның
экономикасы, АҚШ экономикасы, халық шаруашылығының, өнеркәсіптің
салалары, өндірістің түрлелі олардың өнім өндіру жұмыстарды орындау,
қызметтерді көрсету) көлемімен, оның сапасымен, ресурстардың
паидаланылу деңгеиімен, жоспарлы тапсырмалардың орындалу дәрежесімен,
жоспарлы тапсырмалардың орындалу дәрежесімен сипатталатын жай күиі;
қоғамдық ғылымдар тобының құрамдас бөлігі, халық шаруашылығының
белгілі бір саласын (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс, т.
б. Эканомикасы ) және өнеркәсіп салаларын (көмір, химия, жеңіл,
ағаш өнеркәсібі, машина жасау экономикасы ) зерделеу мен аиналысатын
ғылыми пән. Экономикалық ғылымдар жүиесінде іргелі және қолданбалы
эканомика болып бөлінеді. Іргелі экономикалық ғылымдар обьективті
экономикалық заңдарды тану және оларды тиімді паидалану жолдарын
негіздеу. Қолданбалы экономикалық ғылымдар жеке және нақты
міндеттерді шешу үшін іргелі талдамалардың нәтижелерін пайдаланады.
Олардың аражігі атқарымдық белгілері бойынша (еңбек, материалдық
техникалық жабдықтау, шикізат ресурстары экономикасы т.б ), салалық
белгілер бомынша өнеркәсіп машина жасау экономикасы т. б
ажыратылады. Бухгалтерлік есеп қаржы, менеджмент маркетинг те
эканомикалық пәндер болып табылады. Экономикалық базис адамдардың
арасында тарихи тұрғыда қалыптасқан осы базиске сай келетін
қондырманы саяси, құқықтық және басқа қатынастардың, қоғамдық
сананың мекемелері мен алуан түрлі жиынтығы. Экономикалық болжау
әдістерінің арасында оңтайлы нысандарының жиынтығын айқындаитын
өндірістік қатынастардың басқару теориясымен қатар, математикалық
статистика мен ықтималдық теориясының көптеген әдістері
пайдаланылады.
1.2 Бизнес- жоспарды жасау тәртібі мен мазмұны
Жоспарлау жүйесінде бизнес жоспар әр түрлі құқықтық
ұйымдастыру үлгісіндегі кәсіпкерліктің жалпы қабылданған құралы
болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында пайда табуға
бағытталған экономикалық қосымша бизнес дейтін болсақ субьектілердің
кәсіпорындарының өндіріс немесе қызмет көрсетулер бойынша
мақсаттары мен табысқа жету жолдарын айқындау бизнес жоспар деп
аталады. Бизнес жоспар әдетте 3 - 5 жылға арналып құрылады. Бизнес
жоспар жасау кәсіпкерлерге мыналарды білу үшін қажет.
Біріншіден бизнес жоспар жасау кәсіпорындарға қызмет барысында
барлық ұсақ түиекке дейін есепке алуға, күшті және әлсіз жақтарын
анықтауға, сөйтіп тиімді бағыт таңдауға мүмкіндік береді.
Екіншіден бизнес жоспар кәсіпорынның қызметін басқару құралы болып
табылады. Сонымен бірге жоспарланған нәтижеге жетуге, туындаған
мәселелерді айқындап, оларды шешудің кешенді шараларын анықтауға
көмектеседі. Сөйтіп, ол Нені, кім үшін өндіру қажет деген
сұраққа жауап табады
Үшіншіден, бизнес идеяны жүзеге асыруға қажетті қаражат
кәсіпкерде барлық уақытта бола бермеиді. Әріптестерін қызықтыру
үшін, керекті несиені алу үшін немесе инвесторларды тарту үшін
оларға толық бизнес жоспарды ұсыну қажет. Ал, іскер әріптес
қашанда болашаққа шынайы негізделген нақты есепті талап етеді.
Бизнес жоспар құру жұмысының негізгі бөлігін мекеме басшысы
немесе жаңа іс бастағалы отырған адам алуы керек. Бірақ олар
бизнес жоспар үшін міндетті түрде қажетті салалар бойынша мамандар
шақырып олардың пікірлері мен бағалауларын есепке алуы тиіс,
сондай ақ өз қарамағындағыларын да қатыстыруы қажет.
Шаруашылық салаларының ерекшеліктеріне байланысты және нақты
жағдайларға қарай жоспардың құрамы мен құрылымында айырмашылықтар
болуы мүмкін, бірақ мазмұны бір тектес болуы керек. Бизнес жоспар
құрудан бұрын жоспардың мақсаты айқын болуы тиіс. Атап айтқанда:
1) Сіз өнім өндірудің қалай ұйымдастырмақшысыз және оны жан
жақты таңдадыңыз ба.
2) Несие алмай ақ өндірісті жүргізе аласыз ба.
Егер банктен несие алмақ болсаңыз мыналар қажет.
1) Қанша ақша
2) Ол ақша не үшін қажет
3) Ол ақшаны қашан, қалай қайтарасыз
Дегенмен, бизнес жоспарда қамтылмай қалатын мәселелер болуы
мүмкін, мысалы көктемгі егін егу кезінде минералды тыңайтқыш
түрін таңдау немесе мал бордақылау кезіндегі рационалды анықтау
сияқты жағдайлар.
Бизнес жоспар құрылымы боиынша кейде бір бірімен анықталуы
мүмкін, бірақ мазмұны бір болуы тиіс.
Көптеген кәсіпкерлер қаржыландыру құралы ретінде бизнес жоспарды
бірінші орынға қояды. Себебі кәсіпкер керекті қаржыны таба
алмаса, басқа қалған жұмыстарының барлығына сезімсіздік туындайды.
Дегенмен, қаржы табу маңызды мәселе болғанмен, ол көп мәселенің
бірі ғана. Жалпы бизнес жоспарды негізгі рөлі - ақша негіздерін
табу құралы деп түсінген кәсіпкерлер өздерінің қолайсыздық туғызады.
Өйткені ондай ойдан туындаған жоспар, шынайылықтан ауытқиды.
Ең дұрысы, бизнес жоспар мүмкіндігінше обьективті деңгеиде
жазылуы керек. Ал, мектептен тыс жоғары көрсеткіштермен жазылған
жоспар несие көздері мен инвесторлары үшін алдамшы жағдай
сияқты.
Бизнес жоспарды кәсіпкердің өздері құру керек десекте, осы
жұмыс барысында, бухгалтерлік кеңесшілердің кәсіби білімін
пайдаланса сондай ақ осы үдеріске тікелей қатыспайтындардың да
ескертпелерін есепке алса пайдалы жағы өте көп болған болар
еді. Өйткені кәсіпкерлердің ұсақ түйек деп қараған мәселелерінің
өзі, кәсіби мамандар көзімен кең көлемді мәселе болуы мүмкін.
Мүдделі тұлғалар инвесторлар, банктер жобаны іске асыруға ақша
жұмсаудан бұрын бизнес жоспарды шын пеиілмен оқып, зерттеиді.
Сондықтан жоспар жасаушылар шынаиы бағытты әлбетте кәсіби мамандар
осы үдерістің мәні байқалады. Сонымен қатар күрделі тұтынушылар
сұрақтарға нақты жауап дайындау керек жауаптар бизнес жоспардың
өзінде көрініп тұрса тіпті жақсы.
Егер кәсіпкер өз жұмысын жақсы талдай білсе бизнес жоспар
жазу өте қиын щаруа емес. Дегенмен жинақталған ақпараттарды
салыстырмалы бағалау боиынша анықтауда қиындықтар кездеседі.
Осындай жағдайларда да кәсіби мамандардың көмегі тиеді. Өндіріс
орындары да бизнес жоспарды оқиды. Сонымен қатар, жоспарды
қызығыш оқитындар қаржыландыру көздері кәсіби кеңесшілер сондай
ақ мүдделілік танытатын тұлғалар.
Жалпы айтқанда қаржыландыру көздерінің екі түрі бар.
1) Қарыз беретіндер
2) Инвесторлар
Қарыз беретіндерге коммерциялық банктер жатады. Олар негізінен
несиеге ақша береді немесе қозғалмайтын мүліктерді кепілдікке
алып қарыз ссуда берумен айналысады. Инвесторлардың да
қаржыландыру мәселесімен айналысатыны белгілі. Дегенмен инвесторлармен
қарыз беретіндердің бизнеске деген мүдделілігі әр түрлі.
Қарыз берушілердің қызығатыны кәсіпкерлердің өз қарызын қайтару
қабілеттілігі. Кәсіпкер үлкен табысқа жетті ме, жетпеді ме, ол
қарыз берушіні қызықтырмайды, оны қызықтыратыны тек ақшаның өз
уақытында қайтарылмайтындығы. Инвесторлар болса, олар өздері
салған инвестициялық қаражатқа қайтарым ретінде ірі көлемді таза
пайда алуға мүдделі. Сондықтан инвесторлар үлкен көлемді таза
пайда алуға мүмкіндік болған жағдайда үлкен тәуекелге баруға
дайын. Кәсіпкерлікті қаржыландыру бойынша айта кететін бір жайт,
әсіресе, ұсақ кәсіпкерліктің бастапқы қаржыландыру көздері ретінде
кәсіпкердің өз капиталын достарының немесе отбасы мүшелерінің
қорларымен толықтыру мүмкіндігі. Кей жағдайда мұндай тәсілді де
қолдануға болады. Кәсіпкердің немесе жаңа жұмысты бастаушының
бизнесті іске асырмас бұрын, оның құқықтық нысанын анықтап
алуы ең қиын және маңызды шешімінің бірі кәсіпкер бұл
мәселе жөнінде мұқият, зеиінділікпен айналысуы керек және
кеңесшілермен, салық қызметкерлерімен бірлесе отырып жұмыс
жасауы тиіс.
1. Бизнес жоспардың сыртқы бетін былай жазуға болады.
1. Кәсіпорынның атауы
2. Кәсіпорынның мекен жайы
3. Телефон номері
4. Басшының аты - жөні
Мысалы, Көкжиек шаруа қожалығы.
Бизнес ағыл ( business іс кәсіп) кәсіпрындардың немесе
ұйымдардың жеке тұлғалардың өңделмеген түрде өнім шығару,
тауарлар өндіру немесе сатып алу және сату немесе табыс
табу мақсатымен басқа тауарларға немесе ақшаға айырбас
ретінде қызмет көрсету жөніндегі харекет.
Бизнес жоспар кәсіпорынды белгілі бір кезеңде дамыту жоспары
пайда алу мақсатымен мәмілені жүзеге асырудың
бағдарлама жоспары.
1.3 Негізгі және айналым қорларының
құрылысы мен құрамы
Өндірістік үрдісті жүзеге асыру үшін екі фактордың - өндіріс құрал-
жабдықтары мен жұмыс күшінің өзара байланысы керек.
Өндіріс құрал- жабдықтары - еңбек құралдары – ( машина, қондырғы
құрылғы және т.б) мен еңбек затына ( шикізат, материал және т.б.) бөлінеді.
Өндірістік құрал-жабдықтардың ақшалай көрінісі өндірістік қорлар деп
аталады.
Өндірістік қорлар негізгі және айналым қорларына бөлінеді.
Осылай бөлудің қызметіндегі негізгі ерекшелік, өзінің құнын дайын
өнімге аудару тәсілі.Негізгі қорларды айналым қорларынан ерекшелейтін
ерекшеліктер мынадай:
1 Негізгі қорларды құрайтын элементтер зат түрінде өндірілетін өнімге
енбейді.Негізгі қорлар өндірістік циклдарға оларды құрайтын заттай
элементтер толығымен тозғанға дейін қатысады.Айналым қорлары бір өндірістік
цикл шеңберінде толығымен тұтынылады және дайын өнімге айналып оның
натуралды құрамына енеді.
2 Негізгі қорлардың құны өндірілген өнімнің құнына, заттай элементтердің
тозуына байланысты аударылады, ал айналым қорлары өзінің құнын бір
өндірістік циклда толығымен аударады.
3 Өнімді өткізгеннен кейін негізгі қорлардың құны олардың тозуының
нормативті деңгейіне сәйкес толықтырылады.Осыған байланысты негізгі қорлар
олардың құнын өндірілген өнімге бөлшекті түрде аударылып біткеннен кейін
және амортизациялық қор түрінде жинақталғаннан кейін ғана алмастырылады.
Тұтынылған айналым қорларының құны өнім өткізілген соң толықтырылады,
ол өндірістің жаңа циклы үшін жаңа айналым қорларын алуға мүмкіндік береді.
Негізгі қорлар дегеніміз – бірнеше өндірістік процеске қатысатын,
өзінің натуралды-заттай формасын сақтайтын және өзінің құнын дайын өнімге
тозуына байланысты бірте-бірте аударатын өндірістік қорлар.
Айналым қорлары дегеніміз – бір ғана өндірістік процесте толығымен
тұтылатын, натуралды-заттай формасын өзгертетін және өзінің құнын дайын
өнімге бірден аударатын өндірістік қорлар.
Негізгі қорлар заттай құрамы бойынша біркелкі емес және өндірістік процесте
әр түрлі қызмет атқаратын “активті және “пассивті” еңбек құралдарынан
тұрады.Мысалы, еңбек затына еңбек құрал-жабдықтарының белгілі бір ғана
бөлігі әсер етеді.(машина,агрегат және т.б).Еңбек құрал-жабдықтарының бұл
бөлігі “активті”деп,ал негізгі қорлардың қалған бөлігі (ғимараттар,жол,күш
қондырғылары және т.б. ” пассивті ”деп аталады.
Өндіріс барысындағы орнына байланысты негізгі қорлар “ өндірістік”
және “өндірістік емес” деп бөлінеді. Өндірістік негізгі қорларға өндіріс
процесіне тікелей қатысатын немесе оны жүзеге асыруға жағдай жасайтын еңбек
құралдары жатады (өндірістік ғипмараттар, қондырғылар, транспорт құралдапы
және т.б.).
Өндірістік емес негізгі қорларға өндірістік үрдіске тікелей
қатыспайтын, өндірістік емес тұтыну мақсатындағы қорлар (тұрғын үйлер,
емханалар, демалысүйлері және т.б.)жатады.
Еңбек құралдарының барлық жиытығы өндірістік үрдістегі алатын орны мен
технологиялық қызметтегі атқаруына байланысты бірнеше топқа
бөлінеді:”ғимараттар”,” қондырғылар”,”транспорт құралдары”,”инвентарь”.
Негізгі қорларды бағалау түрлері. Негізгі қорларды есепке алу және
жоспарлау “натуралды” және “ақшалай” түрде жүргізіледі.
Негізігі қорларды натуралды түрде өлшеу оларды техникалық құрамын,
өндірістік қуатын анықтау үшін, қондырғылардын баланысын құру, тозған
жабдықтарды дер кезінде қалпына келтіру үшін қажет.
Негізгі қорларды бағалаудың келесі түрлері бар: толық және қолдық
баланыстық құны, толық және қалдық қалпына кеултіру құны.
Толық баланыстық құны (алғашқы құны) объектіні пайдалануға
бергенде пайда болады.
Негізгі қордың енгізу қайнар көзіне байланысты алғашқы құн
төмендегі көрсеткіштер қосындысынан тұрады:
• Кәсіпорынның жарғылық қорларына құрылтайшылардың келісім бойынша
енгізген негізгі қорлардың құны:
• Кәсіпорынның өзінде дайындалған және сонымне қатар басқа
кәсіпорындардан алынған негізгі қорлардың құны, оған жеткізу, жөндеу,
қондыру құндарының енуі;
• Қайтарылмайтындай етіп берілген және мемлекеттік женілдік реттінде
бөлінген негізгі қорлардың құны.
1.4 Табыстың болжауын жасау
Бір пайызға байланысты мәселелерді талқылауды аяқтадық,
сөйтіп динамикалық экономикалық теорияға абсолютті қажет
бірқатар негіздемелерді де зерттеуді қорытындыладық. Қалауымызша
2 бөлімде статикалық жүйе қызметін сараптау кезіндегідей
мәселелерді қатар зерттеу әдісі арқылы динамикалық жүйе
қызметін сараптауға көшіруге болар еді. Табыс туралы жинақ
туралы, амортизация немесе инвестиция туралы да әзірге ешнәрсе
айтылған жоқ. Бұл ұғымдардың мазмұны бұлыңғыр, сондықтан
пайда болатын түсініксіздіктерді қандай күшпен болса да жеңіп
шығу қажеттілігі қиын жұмысқа айналады. Мұндай жағдайларда
әбігерге түсудің негіздері де жоқ емес, сондықтан
жалғастырмастан бұрын осы негіздерді қарастырайық.
Динамика теориясын баяндағанда біз табыс ұғымын қолданған
жоқпыз, ал статика теориясын зерттегенде одан қашқан
жоқпыз. Статикалық теоряда табыс ұғығымен байланысты
ешқандай қиыншылықтар туындамайды.
Күнделікті өмірдегі табыс деңгңйін анықтаудың мақсаты
өздерін кедейшілікке ұшыратпай игіліктердің қанша санын
тұтынуға болады дегенді адамдарға түсіндіру болып табылады.
Егер осы ойды дамыта түссек онда табысты апта соңындағы
әл ауқат сол аптаның басындағыдай болуын көздеген кездегі апта
ішінде тұтынуға жұмсалатын ең көп сома деп анықтауға болады.
Бірақ бизнесмендерге де экономистерге де әдетте табыстың
негізгі ұғымын аппроксимациялау ұнайды. Кейбір тәсілдерді
кезегімен қарастырайық.
Табысты осылайша анықтау барлық түсімдер меншікпен құнды
қағаздармен, жермен, үйлермен, т с с қамтамасыз етілетін
жағдайда тура келеді. Айталық апта басында біздің жеке
адам 10010 ф ст бағаланатын меншікті иемденеді және басқа
табыс көздері жоқ. Онда егер апталық пайыз ставкасы 110
құраса аптасына 10 ф ст ке тең болады. 10 ф ст жұмсалып
кететін болса онда 10000 ф ст инвестициялау үшін қалады да
апта ішінде бастапқы сома
10010 ф ст жиалады.
Сонымен табыстың бірінші анықтамасын беретін болсақ, онда
табыс дегеніміз қазіргі бар күтулерге сәйкес болашақ
түсімдердің жалпы құны бұрынғысынша сақталатын шарт негізінде
уақыттың белгілі бір кезеңі ішінде жұмсауға болатын
қаражаттын ең көп саны. Табыстың бұл анықтамасы көпшіліктің
іс тәжірибесі тұрғысынан ақиқатқа анық жақындамаса да,
табыстың негізгі ұғымын жеткілікті түрде аппроксимациялайды.
Жеке табыс ұғымы өзінен өзі анық, және күмән
туғызбайды. Қоғамдық табыс ұғымы қазіргі экономикалық теорияда
үлкен рөл атқарады оның маңыздылығы соншалықты, одан аттап
өтуге тіпті де болмайды. Экономистер көп дауласатын
қоғамдық табыс дегеніміз өзара біріккен күтулер қосындысы
болуы да әбден мүмкін. Табыстың бұрынғы анықтамаларында осы
көзделмеген пайданы ескергенде біз жаңа анықтама көзднлмеген
табысты қосқанда немесе ex post табыс алған болар едік.
Табыстың ex post анықтамасы жоғарыда келтірілген табыс
анықтамаларының бәріне сәйкес келеді ex anle дегенмен ең
маңызды анықтама біз анықтаған табыс ұғымына сәйкес
анықтамалар болып табылады.
Айтылғанының қорытындысы қоғамдық табысты статикалық жолмен
анықтағысы келетін әрбір маман белгілі бір дилеммадан
құтылатын бір жол бар, сол жолды іс жүзінде пайдалану
керек. Табыстың обьективті шамасы қоғамдық табысты ex post
жалпы құнының көзделмеген түсімдер сипатындағы бөлімінің
өзгерістеріне сәйкес өзгерту қажет ол шындыққа жанасымды
және негізделген болуы тиіс.
Мұндай бағалау әдеттегі статистикалық операция сияқты және
өзін өзі ақтайтын сараптпма болып табылады . Бірақ ол
тек қана статистикалық бағалауды қамтамасыз етеді; өзінің
мәні бойынша ол экономикалық санды өлшеу емес.
Элеуметтік экономикалық теория алдында қойған мәселелерді
шешу үшін нақты қоғамдық табысты анықтауы қажет. Бұл
бағалау табыстың үшінші анықтамасына сай болуы тиіс. Осы
тауардан жеке адамның экономикалық іс әрекетіне жеке
табыстың әсері қаншалықты зор екендігі белгілі болған
шығар. Қоғамдық табысты анықтаумен байланысты есептеулердің
статистика мен әлеуметтік экономикалық теорияда атқаратын рөлі
өте маңызды болып табылады. Сондада болса нағыз экономист
теоретик өзінің зерттеулерінде табыс проблемасына тәуекелі
қорқынышпен араласқан күйде болады. Оның көзқарасы бойынша
табыс өте қауіпті ұғым оған жоламау керек.
Экономикалық динамика теориясын бұл ұғымды қолданбай да
жасауға болады. Дәлірек айтсақ, бұл ұғым зерттеудің ең соңғы
кезегінде қажет болады. Оның қажеттілігі қаражатқа сәикес
өмір сүру қағидасын экономиканың дамуына қолданатын кезде
байқалады. Ол үшін табыстың дәл анықтамасының қажеті жоқ.
Жоғарыдағы қағидаға сәйкес практикалық нәтижелі анықтамасы
болса жетіп жатыр.
2 Бухгалтерлік есеп бөлімі
2.1 Бухгалтерия мен шаруашылық
субьектісі есебін ұйымдастыру құрамы
Есепті ұтымды ұйымдастырудың негізгі алғышарты бухгалтерлік
есепті мемлекеттік басқару болып табылады. Есепті компьютерлендіру,
оны жүргізудің прогресшіл түрлері мен әдістерін қолдану алғашқы
есеп пен құжаттар айналымының дұрыс қойылған жүйесі, қызметкерлердің
іскерлік қабілетін арттырумен қатар есепті мемлекеттік басқару
есептің тиімді жүйесін құруды қамтамасыз етеді. Есепті жалпы
мемлекеттік басқаруды қаражат Министрлігі, статистика және талдау
жөніндегі Мемлекеттік Комитет, салалық министрліктер мен
ведомстволар атқарады. Қаражат министрлігі бухгалтаерлік есепте
және кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп берулеріне жалпы методикалық
басшылық жасайды, статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік
Комитет пен бірлесе отырып бухгалтерлік есеп берудің түрлерін
бекітеді.
Статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік Комитет
министрліктер мен ведомстволардың қатысуымен өзара байланысты
статистикалық көрсеткіштердің жүйесін және статистика мен есептің
бірыңғай ғылыми методологиясын жасайды; есеп пен статистиканы
жетілдіру, есеп берудің түрлерін қысқарту және бір ізге салу
жөнінде жүйелі түрде жұмыс жүргізеді, қаражат Министрлігімен бірлесіп
бухгалтерлік есеп пен статистиканың көрсеткіштері мен түрлерін
жетілдіру жұмысын жүргізеді, есеп пен есеп беруді комльютерлендіру
жөнінде шараларды іске асырады; өзінің есептеу
қондырғыларында құжаттарды, жоспарлы және басқа экономикалық
есептеулерді өңдеуді ұйымдастырады методикалық басшылықты іске
асырады, өзінің есептеу қондырғыларында құжаттарды, жоспарлы және
басқа экономикалық есептеулерді өңдеуді ұйымдастырады; методикалық
басшылықты іске асырады және осы салада тәжірибе алмасуды
ұйымдастырады; есептеу техникаларын жабдықтауды және жөндеуді
қамтамасыз етеді, есеп қызметкерлерінің білімін көтеруді
ұйымдастырады, халық шаруашылығындағы есеп беру мәліметтерінің
дұрыстығын тексереді.
Салалық министрліктер мен ведомстволар кәсіпорындарындағы алғашқы
есепті ұйымдастырады, олар үшін құжаттардың типтік мамандандырылған
түрлерін бекітеді, есепті компьютерлендіру оның озат әдістері мен
түрлерін енгізу жөніндегі шараларды жүргізеді; есеп және
байланыстарды құрайды, құрама жинақталған есеп берулер мен
баланстарды жасайды, ведомстволық бақылау тексеру және аудиторлық
жұмыстарды ұйымдастырады.
Әрбір кәсіпорынның халық шаруашылық жоспарын орындауына жедел
басшылық жасау мен бақылау ісіне көмектесудің маңызды құралы есеп
беріп отыру болып табылады. Есеп беру жеке учаске бөлімше және
тұтастай кәсіпорын боиынша жинақталған есептердің кешенді
жүйесі. Ол шаруашылық қызметтің нәтижелерін бағалауға жедел
басшылық жасап және бақылап отыруға қызмет етеді. Есеп берудің
көмегімен кәсіпорындардың жоспарлы тапсырмаларды орындауына бақылау
жасалады. Есеп берудің мәліметтері әрбір кәсіпорынның саланың және
тұтастай халық шаруашылығының ағымдағы және болашақтағы
жоспарларын жасағанда базалық қызмет атқарады Есеп берудің негізінде
салық салу, кәсіпорынның өндірістік қаражат қызметіне талдау
жасау, қысқа және ұзақ мерзімді қарыз беру тәртібінің сақталуына
бақылау іске асырылады. Мазмұны бойынша есеп беру статистикалық
және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Статистикалық есеп беруде халық шаруашылығы жоспарының орындалу
көрсеткіштері сипатталады.
Бухгалтерлік есеп беруде кәсіпорын қызметінің негізгі қаражат
көрсеткіштері бойынша өндіріс өнімдердің өзіндік құны және
өнімдерді өткізу, пайда мен зиян, өндіріс пен басқаруға қызмет
көрсету шығындары жоспарының орындалуы сипатталады.
Статистикалық және бухгалтерлік есеп берулер мерзімді
бескүндік, онкүндік, айлық, тоқсандық, жарты жылдық, және тоғыз
айлық және жылдық болады. Соңғысына мәліметтердің барынша кең
шеңбері енгізіледі және онда кәсіпорынның өндірістік және
қаражат қызметі сипатталады. Есеп беруді жасаудың тәртібі,
адрестері, беру мерзімі және қаралуы бухгалтерлік есептер мен
баланстар жөніндегі Ережеде көрсетілген.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы есеп бухгалтерлік есеп
счеттарының жоспары бойынша ұйымдастырылады. Оны халық
шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары мен ұйымдары үшін,
ауылшаруашылық кәсіпорындарының ерекшелігін ескеретін
толықтырулармен қаражат Министрлігі Комитетпен келісіп бекіткен.
Қосымшада бухгалтерлік есеп счеттарының жоспары келтірілген, ол
оқулықтың тексті бойынша счеттардың шифрларын пайдалануға
мүмкіндік береді.
Ауылшаруашылық кәсіпрындары бухгалтерлік есептің екі түрін
журналдық ордерлік және автоматтандырылған түрлнрін қолданады.
Журналдық ордерлік түрін есепті қол еңбегі мен жүргізетін
шаруашылықтар пайдаланады.
Бухгалтерлік есептің автоматтандырылған түрін есепті жеке
компьютерлер және басқа есептеу машиналарының көмегімен іске
асыратын шаруашылықтар пайдаланылады. Есептің бұл формасының
регистрлары машинограммалар, талдамалық және синтездік есептерді
ұштастырады. Есептеудің бұл түрі есептеу процесін іс жүзінде
толық автоматтандыруға негізделген. Оны қолдану есеп
қызменкерлерінің қол еңбегін барынша азайтып, талдау, бақылау,
меншіктің сақталуын қамтамасыз ету мәселелеріне көбірек назар
аударуға мүмкіндік береді. Орындалатын операциялар алғашқы
құжаттармен хатталады. Олардың түрлері бір ізге салынған,
стандартталған және автоматты өңдеуге бейімделген. Құжаттардың,
бухгалтерлік есептің журналдық ордерлік және автоматтандырылған
регистрларының түрлері белгіленген тәртіп бойынша бекітілген.
Өндірістік бөлімшелерде шаруашылық операцияларының бухгалтерлік
есебі, әдеттегідей, жүргізілмейді. Бөлімшелердің (фермалар,
цехтар) бухгалтериялары алғашқы құжаттарды, материалдық игіліктердің
қозғалысы кіріс шығысы жөніндегі берілген есептерді қабылдйды
және жүйеге келтіреді, есептесу төлем ведомстілерін жасайды,
жалгерлік ұжымдардың және ішкі шаруашылық кооперативтерін басқа
да бөлімшелердің дербес лицевой счеттарын қабылдайды. Олардың
негізінде жасалған құжаттармен бірге дербес счеттар шаруашылықтың
орталық бухгалтериясына тапсырылады. Мұнда өндірістік
бөлімшелерден және сырттан түскен құжаттардың мәліметтері
жинақталады да олардың негізінде есептеу регистрларына ( журнал
ордерлер ведомостілері) жазылады. Олар Бас кітапты балансты және
есеп берудің басқа да түрлерін толтыруға негіз болады. Егер
шаруашылықта есептеу автоматтандырылған болса, өндірістік
бөлімшелерден түскен алғашқы құжаттарды бухгалтерия тексереді,
оларға тиісті кодтарды қойып топтап буады, содан кейін
компьютерлік қондырғыға тапсырады. Онда құжаттар өңделіп,
шаруашылыққа тиісті машинограммалар беріледі. Жалгерлік қатынас
жағдайында материалдық игіліктерді, еңбекке ақы төлеуді,
өндірісті есептеу елеулі түрде жеңілдетіледі. Жалгерлік
ұйымдардың басшылары барлық ресурстарды, кірістер мен шығыстарды
есептеуді өздері жүргізеді. Жалға берушінің бухгалтериясына
барынша шектелген ақпараттар беріледі.
Есепті дұрыс ұйымдастыру үшін есептеу жұмыстары кестелерінің
үлкен маңызы бар. Оларды қолдану құжаттар айналымын тездетуге
және есептеудің сапасын арттыруға жәрдемдеседі. Кестеге
шаруашылықтағы есеп жұмысының барлық түрлері енуі тиіс. Алғашқы
есепті, құжаттар айналымын және есеп беруді ұйымдастырғанда
бухгалтерлік есептегі құжаттар және құжаттар айналымы жөніндегі
Ережені басшылыққа алу қажет. Пайдаланылған құжаттар буылып
кәсіпорынның архивіне өткізілуі тиіс.
Тұрақты және ұзақ уақытқа сақтау үшін іріктеп алынған іс
қағаздары ( мықты жіппен төрт жерден тесіп тігілген немесе
түптелген құжаттар) архивке өткізу алдында тәртіпке келтіріледі.
Оларды құрудың дұрыстығы тексеріледі, тақырыптары дәлдеп
белгіленеді, іс қағазының соңында куәландырушы жазуы болуы
тиіс Онда реті қойылған беттердің саны көрсетіледі. Құжаттардың
сақтауға жоюға іріктеп алудың іс қағаздарының тізімін
жасаудың тәртібі мен методикасы Бас архив басқармасының
нұсқаулары мен ережелерінде анықталады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу үшін
кәсіпорындарда бухгалтериялар құрылады. Оларға есеп жүргізу есеп
беруді құрастыру және қаражат тәртібінің сақталуын бақылау
міндеттеледі Бухгалтериялардың жұмысы министрліктердің бас
басқармаларында және басқ органдарында бухгалтерлік жұмысты
ұйымдастыру жөніндегі Жалпы ережеге сәйкес ұйымдастырылады.
Бухгалтерияны бас бухгалтер басқарады. Бас бухгалтер өз
жұмысын бас бухгалтерлер жөніндегі ережеге сәйкес іске асырады.
Колхоздарда бас бухгалтердің міндеттері мен праволары құқықтары
Колхоздың бас бухгалтері жөніндегі үлгі ережеде белгіленеді.
Бас бухгалтер есепті ұтымды ұйымдастыруды есептеудің озат
түрлері мен әдістерін енгізуді, компьютерлік техниканы кеңінен
қолдануды, құжаттарды дұрыс және уақытылы есептеуді, шаруашылық
операцияларын дұрыс құжаттауды өндіріс шығындарын қаражат
нәтижелерін, қаражат, қарыз беру және есеп айырысу
операцияларын семімді және уақытылы есептеуді, бюджетпен
уақытылы есептесуді, кассалық және есеп айырысу тәртіптерін
қатаң сақтауды, инвентаризацияны уақытылы және толық жүргізуді
және оның нәтижелерін есепте көрсетуді, сенімді құжаттар
негізінде есеп беруді уақытылы жасауды, басқа қызметтермен
бірге өндірістік қаражат қызметін экономикалық талдауды
пайдаланылмай жатқан резервтердің бетін ашып, іске қосуды
қамтамасыз етуге міндетті Бас бухгалтер есеп пен бақылауды,
ақша қаражаттары мен материалдық игіліктердің толық сақталуын
қамтамасыз ететіндей етіп ұйымдастыруға міндетті. Бас бухгалтерге
өзіне жүктелген міндеттерді тиімді орындауға мүмкіндік
жасайтындай құқықтар берілген.
Мысалы, бухгалтерлік есеп және есеп берумен айналысатын барлық
қызметкерлер бұл мәселелер бойынша бас бухгалтерте бағынады. Ол
бухгалтерия қызметкерлерінің жұмыс бабындағы міндеттерін
белгілейді; бас бухгалтердің операциялары хаттау және
бухгалтерияға талап етілген құжаттар мен мәліметтерді тапсыру
жөніндегі тапсырмалары мен әмірлері кәсіпорынның барлық
қызметкерлері үшін міндетті болып табылады; бас бухгалтердің
нұсқаулары мен әмірлерін орындамағаны немесе бұрмалағаны үшін
айыптыларға басшының шешімі бойынша сыйлықтары толық немесе
ішінара берілмейді, ал қажет болған жағдайда олар белгіленген
тәртіп бойынша жауапкершілікке тартылады; кәсіпорынның жұмыстың
маңызды көрсеткіштері бойынша жоспарды орындауы жөніндегі есеп
берулер мен баланстарға, сондай ақ статистикалық есептерге бас
бухгалтер қол қояды. Ол сондай ақ ақшаны материалдық және басқа
игіліктерді қабылдауға және беруге негіз болатын, кәсіпорынның
қарыз беру және есеп айырысу міндеттері көрсетілген барлық
құжаттарға қол қояды.
Бас бухгалтердің ақша қаражаттарын материалдық және басқа
игіліктерді қабылдаудың, кіріске алудың, сақтаудың және жұмсаудың
қолданыстағы заңдылықтарды және белгіленген тәртіптерін бұрмалайтын
операциялар бойынша құжаттарды орындауға және хаттауға қабылдамауға
құқы бар. Өзінің міндеттерін орындамағаны немесе жеткіліксіз
орындағаны үшін бас бухгалтер қолданыстағы заңға сәйкес жауап
береді.
Нарықтық қатынас жағдайында бас бухгалтердің және басқа есеп
қызмекерлерінің жеке тұлғасының үлкен маңызы бар. Оларға биік
талаптар қойылады. Бұл талаптар мәңгілік, ізгілікті қасиеттерге
негізделуі тиіс. Олар бизнестің мына он өсиетінде тұжырымдалған.
Өкіметке құрметпен қара. Өкімет кез келген қоғамдағы тәртіптің
қажетті шарты, тек қана өзіңнің бастығыңа немесе өзіңмен дәрежесі
тең адамдарға ғана құрметпен қарау жеткіліксіз; сондай қатынасты
талап етуге бағыныштылардың да құқы бар.
Мақсатқа жету жолында үнемі ілгері ұмтыл, бойындағы барлық
күш жігеріңді жұмса, уақытты, қаражатты және талантыңды ұтымды
пайдалана біл.
Сөзің мен ісіңнің арасында алшақтық болмасын. Сөзде тұру
дегенге ауызша айтқан жәй уәдеңді орындаумен бірге, күрделі
келісімдер мен шарттарда жазылғандары да жатқызылады.
Демалуға және өз өмірің туралы ойланып толғануға уақыт бөле
біл. Демалыс өнімді және тиімді жұмыс істеу үшін қажетті шарт
демалыс күшіңді қалпына келтіріп, тыңайтады, мыйды түрлі көңіл
күй әсері мен ойдың шаршатуынан қорғайды; үлкенге құрмет
көрсет. Бүгін мен болашақ өткенге негізделген. Адам өмірінің
барлық саласында сабақтастық бар. Әрбір адамның өмірінде ата
аналары, оқытушысы мен ұстаздары үлкен рөл атқарады. Олардың
тәжірибесі мен даналығы көптеген қателіктерден сақтандырып өмірде
дұрыс бағыт ұстауға көмектеседі.
Адам өмірін, оның қадір қасиеті мен құқын құрметте. Мына асыл
қасиеттерді сақтай біл; өзгелердің өзіңе қандай қатынас жасауын
қаласаң, басқаларға өзің де солай құрметпен қатынас жасаса,
бизнестегі адамның орны оның шеберлілігінің дәрежесімен, оның
талантымен мінез құлқымен білгірлігімен тәжірибесімен және
адамгершілік сапаларымен анықталады.
Қаражат пен ресурстарды дұрыс есепке ал. Қаражат пен
ресурстарды орнымен пайдалану, адамдарға даналықпен басшылық жасау
мемлекетің гүлденуіне көмектеседі.
Кәсіпорынның мүліктері және өзіне тән ақпараттары жеке
адамдардың бас пайдасы үшін пайдаланылмауға тиіс. Пара алу
кәсіпорын мен оның қызметкерлерінің ынталарының келіспестігінің
көрінісі болып саналады. Кәсіпорынның және жеке өзіңнің атына
кір келтірмеуге тырыс.
Мәселелерді қарағанда дұрыс шешім қабылдасаң абыройың асады.
Бухгалтерия қызметкерлерінің құрамы және оның құрылымы
өндірістік шаруашылық қызметінің сипаты мен көлеміне, құрылымдық
бөлімшелердің жедел дербестік дәрежесіне, есептің
компьютерлендірілуіне байланысты. Әдетте бухгалтерияда мынадай
төменгі бөлімдер немесе топтар құрылады, оларды аға бухгалтерлер
басқарады:
Материалдық материалдық игіліктерді есептесуді және оларды
жеткізушілермен есеп айырысуды жүргізеді;
Есеп айыратын еңбекке ақы төлеу және соған байланысты есеп
айырысуларды қаражат орындарымен салық төлемдері бойынша,
кәсіподақпен әлеуметтік қамсыздандыруға қаржы бөлу бойынша,
депоненттермен есептейді:
өндіріс өндіріске жұмсалған шығындарды есептейді және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялайды, өндіріс, өндіріс шығындары және
өнімнің өзіндік құны туралы есеп беру жұмыстарын атқарады дайын
өнімдер және сату дайын өнімдердің, оларды тиеудің, сатудың
есптерін және сатып алушылармен есеп айырысуды жүргізеді,
өнімдерді сату бойынща есеп береді; есеп айырысу касса кассалық
және есеп айырысу операцияларының берешек адамдармен дебиторлар
және кредиторлармен есептерін жүргізеді;
күрделі қаржы жұмсау негізгі құралдарды сатып алу және құрылыс
бойынша шығындарды есептейді, мердгерлермен және қосалқы
мердгерлермен есептесуді іске асырады: жалпы барлық қалған
операциялардың есебін жүргізеді, есеп мәліметтерін жинақтайды,
баланс пен есеп беруді жасайды, құжаттар айналымын
ұйымдастырады, Бас кітапты жүргізеді.
Бухгалтерия кәсіпорынның басқа қызметтерімен өзара тығыз
байланыста жұмыс істейді, олардан қажетті ақпараттарды алып
отырады және оларды есептеу ақпараттарымен қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік ақпараттың құрылымына және оның міндетті
қызметіне кәсіпорында қабылданған есепті ұйымдастыру елеулі
түрде ықпал жасайды.
Бухгалтерлердің автоматтандырылған жұмыс орнын бухгалтердің
АЖО жасау бухгалтерияның жұмысын одан әрі жетілдірудің
маңызды резерві болып табылады. Жұмыс орнының техникалық
жабдықтарына дисплейі ақ қара немесе түрлі түсті экраны бар
жеке компьютер, принтер, дискеттер комплектсі еске сақтайтын
жабдықтардың саны операциялық жүйенің сақталуын қамтамасыз
ететін, мәліметтер базасын басқару жүйелері, алгаритмдік
тілдердің трансляторлары, қолданбалы жәіне проблемалық
бағдарламалардың пакеттері енуі тйіс. Бағдарламалық прогроммалық
қамтамасыз етуге қажетті атқарылатын міндетті функцияны іске
асыратын бұрыннан қолда бар пакеттер де, сондай ақ
пайдаланушылардың өзі немесе бағдарламашы жасаған пакеттер де
енуі мүмкін. Графикалық жұмыстарды орындау үшін кешенге
графостройтельді қосады. Мақсатты автаматтандырылған жұмыс орнын
АЖО құрастырғанда жекелеген модельдер алынып тасталуы, ал
компьютер барынша жоғары дәрежелі жүйеге қосылуы және
байланыс арналары арқылы басты электронды есептеу машинасымен
ЭЕМ жалғастырылуы мүмкін. Мысалы компьютердің көмегімен
материалдық игіліктерді есептеу үшін оған айдың басына
материалдық жауапты адамдардың мойнындағы қалдықтар енгізіледі
материалдық игіліктердің қозғалысы кіріс шығысы жөніндегі
ақпараттар алғашқы құжаттардан компьютердің есте сақтайтын
жабдығына түсіріледі. Бухгалтер керек болған кезде есте
сақтайтын жабдықтан талап етілген форманы алдыртады және
компьютердің клавиатурасынан алынған ақпаратты енгізе отырып,
оны толтырады. Толтырылған форма керек дана санында басатын
жабдыққа енгізіледі. Одан алынған машинограмма хатталып
мәлімдеуінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz