Мемлекеттін қаржысын басқару

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Дамыған шет елдердегі қаржыны басқару

Мазмұны

КІРІСПЕ

1. Бөлім Қаржыны басқару ұғымы

1.1 Қаржыны басқару

1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердін қаржысын басқару

2. Дамушы және дамыған елдерге жалпы сипатама
2.1 АҚШ тың экономикалық даму ерекшеліктері
2.2 AҚШ экономикасы дамыған ұлы держава

3 Халықаралық қаржылық бақылау тәжірибесін талдау
3.1 Дамыған елдердегі баға белгілеу

3.2 Мемлекеттін қаржысын басқару

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Дүниежүзілік қауымдастықтың айтарлықтай бір ерекшелігі оған кіретін
ұлттардың әрқайсысы әлемдік өркениет қорына қосатын өз үлестерінің жан-
жақтылығында. Ұлттардың өзіндік төл ерекшелігі мен бірегейлігі — жалпы
мойындалған аксиома. Бірақ әр елдің ерекшелігін оқып-үйрену басқа елдердің
өмірінің әр саладағы жинақталған тәжірибелерімен таныспай жүзеге аспайды.
Олай болса, қазіргі әлемдегі өзара тәуелділік, әлеуметтік-экономикалық
процестерді басқарудың теориясы мен тәжірибесі проблемалар табиғатына толық
жауап береді. Көптеген елдер өнеркәсіпті, сауданы, кооперацияны, ауыл
шаруашылығын, қаржы қызметін т.б. басқаруда ерекше тәжірибелер жинады.
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы
ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы.
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
төсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Әлемдік экономикалық теорияда және тәжірибе жүзінде қаржы қызметін
басқару мәселелері әлі де болса жеткіліксіз қарастырылып келеді. Мемлекет
өзінің экономикалық саясаты шеңберінде елдің дамуы мен келешегінің
стратегиясын қалыптастырып, салалар мен кәсіпорындардың өзекті стратегиялық
мақсаттарын анықтап келді. Алайда, нарықтық қатынастардың қалыптасуы және
дамуы бәрін де өз орнына қойды. Қазіргі таңда кәсіпорындардың өміршеңдігі,
табыстылығы, бәсекелестікке жарамдылығы өз қолдарында, яғни олардың өз
қаржылық және шаруашылық жағдайын нығайту кәсіпорынның қаржы менеджментінің
стратегиялық міндеті балып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті (басқару) дегеніміз – бұл
кәсіпорынның табыс табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық
мақсаттарын жүзеге асыру үшін қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен,
қаражаттар мен ақша қорларын қалыптастырумен және қолданумен байланысты
басқару қызметі болып табылады.
1.1 Қаржыны басқару

Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден,
мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны
басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық
өндірістің бүкіл процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі
басқарудың объектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша
қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруға ғылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір
сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен
жүйелі кезқарасты айқындайды. Заңы заңдарда, қаржылық болжамдар мен
жоспарларда, қаулыларда және басқаларда рәсімдслетін қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи зандардың
талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен
бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-
математикалық өдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін,
басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген
жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын
енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақтылы
жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық
ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және
ағымдағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыга мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерді боледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау.
Қаржылық, ақпараттың ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шсшімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақыттылығы негізделген
шешімдер қабылдауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік,
статистикалық және оперативтік есеп беругс негізделеді.
Қазақстанның шаруашылық практикасында пайдаланылатын термин.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады.
Бұл — жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын)
белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру — басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппаратының
ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының барлық
қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржымық реттеу — бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; мұның өзі резервтік
(сақтық) қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен
зандылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау.
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғүрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың
объектілері мен субъектілері бөлінеді. Объектілер ретінде қаржы
қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржы қатынастарын олардың
сфераларына сәйкес объектілердің екі тобын бөледі: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларға басқарудың мына
субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды
жүзеге асыратын барлык, ұйымдық құрлымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп
аталады.
Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржыны басқаруды
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдсрі мен
службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың
қаржы бөлімдері мсн басқармалары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару
қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып
жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы
рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық
экономикаға кешкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір
сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдаланылды; бюджеттен төленетін субвенциялардан (мақсатты
жәрдем қаржыдан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қаржының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа
қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа
әдістеріне көшуді талап етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың
қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың
бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметтік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің
аймақтық және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі
тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып
жатқан бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен
нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет
операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету
жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасында салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті
бөлугс бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері.
Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың
дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері,
сондай-ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде
бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде
пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін
кеңінен таралмай отыр. Мұның экономикалық дағдарыстар мен инфляция
жағдайында занды екенін мойындауға тура келеді.

1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердін каржысын басқару

Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың,
концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктсстіктердің қаржы
департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы бөлімдерімен қаржы службалары жүзеге асырады.
Қоғамдық ұйымдардың қаржысын осы ұйымдардың қаржы бөлімдері мен
топтары басқарады.
Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы басқармаларының
аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістср мсн шығыстардың
жиынтық балансын бақылау жөніндегі жұмыстарды жүзсгс асырады, ведомствоға
қарасты кәсіпорындардың қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді.
Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайында басқару қаржы
менеджменті деп аталады және кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік
қызметі арқылы және соның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді
басқарудың нысаны болып табылады. Қаржы менеджментінің мәні тиісті
службалар тарапынан қосымша қаржы ресурстарын ең тимді етіп тартуға, оларды
неғұрлым ұтымды етіп жұмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаздарды сатып
алып, қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп
қаржыны басқаруды ұйымдастыру.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып
табылады: жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар
және қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интеллектуалдық) қызметтің нәтижелері,
материалдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе ұжымдардың
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме ісксрлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары)
кредит және есеп айырысу операцияларының (акциялардың, вексельдердің,
факторингтің және басқалардың) жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті
қаржылық жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен
қатар, жоғарғы органдар — олардың қатысушыларының жалпы жиналысы
(өкілдіктердің жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің
жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган - басқарма өзінің
лауазымды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауазымды
адамдардың құрамына мыналарды қосады: қаржы жөніндегі вице-президентті
(басқарушының орынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне
— қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жеке қызметкерлер — шаруашылық жүргізуші субъектісінің
қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.
Қаржы бөлімінің құрылымы (3.1 сызбаны қараңыз) әдетте болжамды
талдамалық, есеп-қисап, шағым, оперативтік-қаржылық жұмыстың бағыттарына
негізделеді.
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйымдармен есеп
айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға бөлінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службаларының маңызды
міндеттері мыналар болып табылады:
табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздестіру және
рснтабедділікті арттыру;
өндіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы өндіру жәнс басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
1 сызба. Шаруашылық жүргізуші субъектісінің қаржысын басқару
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қ a p ж ы бөлімі
Жоспарлау-экономикалық Банк және кассалық Есеп айырысу бюросы
бюросы операциялар бюросы
Т 0 П Т A P
Қаржылық,-кОперативтік- Эконо-микаСатып Жеткізуші-лермен
редиттік жоспарлау лык. алушылар-мен есеп айырысу
жоспарлау және бақылау талдау есеп айырысу
бюросы

мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйымдар алдындагы
қаржылық міндеттемелерді орындау;
есеп айырысуларды ұйымдастыру;
өндірістік капитал мен күрделі жұмсалымды тиімді пайдалануға
жәрдемдесу;
қаржы ресурстарын дұрыс пайдалануды бақылау, айналым қаражаттарының
сақтамдылығы мен тездетілген айналымдылығын қамтамасыз ету және басқалары.
Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері қатысады. Екінші деңгей
банктері кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу-кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асырады, ақшаға деген уақытша қажеттіліктерді несие өндіреді.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын
басшыларының, акционерлік компаниялар мүшелерінің ғана емес, сондай-ақ
басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы
службаларының да рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорындарды дамытудың қаржы
көздерін, қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді инвестициялаудың бағыттарын
іздестіру, бағалы қағаздармен операциялар жасау және қаржы менеджментінің
басқа мәселелері нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындардың қаржы
службаларының негізгі мәселелері болып отыр.

2. Дамушы және дамыған елдерге жалпы сипатама

Дүние жүзінде барлығы болып 230-мемлекет болса, олардың негізгі бөлігі даму
үстінде, яғни олар барлық елдердің 45 бөлігін құрайды, бүкіл халықтың
80%орналасқан. Дамушы елдерге Азияның барлық мемлекеттері (Япония, Өңтүстік
Қорея және Израиль жатпайды), Латын Америкасы елдері және Африка (ОАР
жатпайды) елдері жатады. Ал АҚШ, Япония, Ұлыбритания, Испания және Канада
дамыған елдер қатарында.
Негізгі экономикалық бағыттары.
Дамушы елдер экономикасын жақсарту және дамыған мемлекеттер қатарына қосылу
үшін бәсекелестікке түсікен. Яғни даму бағыттары қолда бар ресурстарды
тиімді пайдаланып, дүниежүзілік аренада орын алу.
Дамушы елдердің әртүрлі саясатының арқасында ЖІӨ соңғы жылдары 2% өсті, бұл
дүние халықтарының жағдайының жақсара бастағаның бір белгісі.
Бүгінгі күнде олардың экономикасы қарқынды түрде дамып бара жатыр. Дамуы
металл, мұнай, ауылшаруашылығы өнімдерінің және шет елдік инвесторлар
есебіне дамып келе жатыр. Осы мемлекеттердің арасында экономикасы жылдан-
жылға жақсарып бара жатқан Қазақстан. Қазақстанның жер аумағы бойынша 9
орында тұр. 15 млн халқы бар, ұрбанизация дәрежесі 53%. 1992 жылы 2-наурыз
БҰҰ мүше болды. Қазақстан - 2030 даму стратегиясы бойынша экономиасын
көтеруде. Негізгі 5 экономикалық ауданға біріккен. Тас көмір, мұнай, қара
және түсті металлдарды өңдеу, ауылшаруашылығының өнімдерін экспорттау
арқылы жүзеге асырылып отыр. Дүние жүзілік сауда ұйымына кіруі мүмкін. Орта
Азиядағы ең жақсы дамыған мемлекет. Дүниежүзілік мемлекеттермен саяси және
экономикалық байланысы жылдан-жылға жақсару үстінде. Баяндама деректеріне
сүйенсек, Қытай, Үндістан және Оңтүстік Корея бастаған Азия елдері 2002
жылдан бастап 2007 жылдар аралығында жалпы әлем көлемінде өз үлестерін 27%-
дан 32 %-ға дейін арттырды. Осы мерзім ішінде ЕО, АҚШ және Жапонияда
құлдырау байқалды. Егер 2002 жылы осы алпауыт елдерде ғылым мен дамуға
арналған инвестициялар көлемі 83 %-ды құраса, ал 2007 жылы бұл көрсеткіш
76%-дан аспады. Бұл өзгеріс нақты кәсіпорындар деңгейінде едәуір айқын
сезіледі. 2000 жылдан бастап 2007 жылдар аралығында ІЖӨ-ге қарағанда ғылым
мен дамуға жұмсалған шығындардағы жекеменшік сектордың үлесі Жапония,
Қытай, Сингапур және де әсіресе – Оңтүстік Кореяда бірден өскені байқалса,
ал Германия, Франция, және Ұлыбританияда өзгеріссіз қалып, Ресей мен АҚШ-та
керісінше төмендегені байқалды.
Әлемдік экономикаға жаңа белсенді атсалысушылардың келуімен ғылым мен
дамуға арналған инвестицияларды солтүстік пен оңтүстік арасында бөлу
өзгеріске ұшырады, -деп атап көрсетті ЮНЕСКО-ның бас директоры Ирина
Бокова. Еуроодақ, Жапония және АҚШ секілді белсенділер ғана көзге түсетін
ғылым мен дамудың екі полюсты құрайтын әлемі бірте-бірте солтүстікте де,
сондай-ақ оңтүстікте де ғылыми орталықтардың қатары көбейген қарама-
қайшылығы көп біртұтас әлемге айналып барады.
Дамушы елдерде ғалымдар үлесі 2002 жылы 30% -дан 2007 жылы 38 %-ға дейін
өсті. Сондай-ақ бұл өсімнің үштен екі бөлігін бір Қытай ғана иеленген. 2007
жылы 1 423 400 зерттеушілерге қол жеткізген бұл ел АҚШ пен
Еуроодақты бірге алғанда да, оларды басып озды дерлік. Бұл күнде Еуропа,
АҚШ және ҚХР бүкіл әлемдегі ғалымдар санының 20 %-на әрқайсысы ие, бұлардың
соңынан Жапония (10%) және Ресей (7%) келеді.

2011 жылы дамыған елдердің экономикасы бәсеңдеп, дамушы елдердің өсім
қарқыны еселеп артатын болады.

Сарапшылардың пайымдауынша, қазір дамыған елдердегі өсім жұмыссыздық
деңгейін жабуға әрең жетеді, ал дамушы елдердегі экономиканың жақсаруы мен
қаржының артуы оларға да ауыр сынақ болады. Себебі, дағдарыс аяқталған
кезде, барлығы керісінше бағытта дамиды. Бұл жайында, ХВҚ-ының бас
экономисті Оливье Бланшар мәлім етті. Бұдан бөлек, Бланшар 2010 жылдың
қорытындылары мен 2011 жылға болжам жасады. Қазір барлық елдер өз
экономикасын әртараптандыру қажеттігін ұмытпай, валюта бағамдарын
тұрақтандыру қажеттігін ескертті. Сондай-ақ, экономист дамыған 20 елдің осы
мәселені шешудегі рөлін атап өтті. Әрі Еуропаның дамуына қатысты өз
болжамдарын білдірді.

2.1 АҚШ тың экономикалық даму ерекшеліктері

АҚШ XIX ғасырдың басында үндіс тайпаларын ығыстырып, көрші жерлёрді басып
алып аймағын кеңейтті. Тынық мүхиттағы аралдарды басып алды.
Трансконтинентальды аймақ жасалды. 1880 жылы Солтүстік Америка қарамағында
38 штат болды. Батыс Европа аймағынан үлкен болды. 1880 жылы АҚШ-та 50,2
млн. адам түрды. Оның түрғындары 80-жылдын басында 10 есе өсті. 1890 жылы
76,3 млн-ға өсті. АҚШ XX ғасырдың басында тұрғындардың саны жағынан 4
орынға шықты. АҚШ-тың ауыл шаруашылық капитализмі тез қарқынмен дамыды.
Жерді өндеймін деушілерге жер тегін таратылды. Фермерлік шаруашылық
негіздеді, қүл иеленуші латифундиялар киратылды, орнына капитализмге
ыңғайланған ауыл шаруашылығы жасалды. Әлі де қоныстанбай бос жатқан
жерлерді теғін таратты. Халықтың әл-аукаты жоғарылады, ішкі рынок жасалды.
Ішкі рынок кеңеюіне байланысты өнеркәсібі дамыды. Мүның бәрі елдегі
капитализмнің дамуына әсер етті. XIX ғасырдың соңғы ширегінде металлургия
үлкен карқынмен дамыды. Үлы көлдер ауданы бүкіл елдегі өндірілетін өнімнің
80 процентін өндірді. Металлургияның дамуы көмір өнеркәсібіне түрткі болды.
Аппалач тауында, Миссисипи өзенінің жағалауында көмір өнеркәсібі дамыды.ХІХ
ғасырдың аяғында Аппалач бассейні 50 процент көмір өндірді. Ірі
өнеркәсіптің басқа салалары пайда болды. Тамақ өнеркәсібі, тоқыма тағы
басқа салалар пайда болды. Өнертапқыштық өмірге келді. АҚШ та 1870 жылдан
бастап капитализмнің дамуына байланысты монополиялық бірлестіктер лайда
болды. "Стандарт ойл" үлкен компаниясы күрылды. Ол мүнай өнімінің 90
процентін өзі өндірді. "Стандарт Ойлмен" кдтар 1890 жылы тоқыма тресті
пайда болды. Қорғасын тресі, темекі т.б трестер лайда болды. Рокфеллер,
Морган сияқгы миллиардерлер пайда болды. Болат корпорациясының бастығы
Моргандар болды. Америкадағы капитализмнін күшті қарқынмен дамуының себебі:
АҚПІ та капитализмнің дамуына кедергі жасайтын королдік жер иелену болған
жоқ. үндістердің жерлері өте қүнарлы болды. Америкаға Еуропаның келіп
қоныстанушылары өздерімен бірге тәжірибе алып келді. Темір-жол салу қолға
алынды. Темір жол торабын теміржол компаниясының өзі билей бастады.
АҚШ-та екі партия өмір сүрді: реслубликалықжәне д е мо кр атиял ы қ. Осы
екі партия түрлі әлеуметтік топтарды өз жағына тарту арқылы елді басқаруды
қамтамасыз етті. Бүлар біртіндеп ірі финансистерге айнала бастады.
АҚШ ауыл шаруашылығы дамудың американдык жолымен жүрді. Ленин бүған
сипаттама берді: "Помещиктік шаруашылық болмайды. Революция феодалдық
поместьелерді конфискелейді және үсактап жіберді. Мүндай жағдайда шаруа
басым болады. Ол егіншіліктің бірден бір агенті болып алады да біртіндеп
капиталистік фермерге айналады. Негізгі көрініс патриархальдық шаруаның
буржуазиялық фермерге айналуы."
Америкада фермерлер әлеуметтік топқа айналды. Америкада фермерлердің
қозғалысы күшейді. Себебі олар үкіметтің қаржы саясатына карсы болды. Бүл
қозғалыска қатысушылар үкіметтің теміржол, салық, саясатына қарсы болды.
Бүл қозғалыс фермерлердің қозғалысы болғандықган басылып қалды. Көп үзамай
Гринбекер қозғалысы болды. Бүл да фермерлердің қозғалысы. 1861-1865
жылдарда азамат соғысы болған еді. Сол кездің өзінде Гринбекер суретімен
450 млн. доллар ақша шығарған. Соғыс аяқталды, кейін Гринбекер партиясы
құрыдды. Қарыздарын Гринбекер АҚШамен төлегісі келді. Бүлар 1870 жылдан
бастап: жүмыс күнін қыскдрту, еңбек бюросын үйымдастыру, жүмысшы
статистикасын жасау, еңбек ақысын көбейту жолында күресті. 1870 жылы
сайлауда бүл партия миллионан астам дауыс алды.
1870-1880 жылдары АҚШ жүмысшы саяси өмірінде жүмысшы қозғалысының
қалыптаскан жылдары болды. 1886 жылы 1-мамырда көтеріліс болды. Чикаго
қаласывда осы кезде Америка үкіметінің әскері арандату арқылы, полиция
орталығына бомба тастады. Оған кдтысқандар Пирсонс, Фишер, Энгель, Шпиц
деген азаматтар дарға асылды.
1876 жылы Америкада социалистік партия қүрылды. II сьезде 1869 жылы
"Ръщары труда" деген орден қүрылды.
XIX ғ. аяғында АҚШ капиталистері Мексика мен Орталық Америкаға қызықты.
Латын Америкасы елдеріне ықпал жасауға әрекет жасай бастады. 1889 жылы АҚШ
үкіметі Вашингтонда 1 панамерикандық конференция өткізіп, Латын Америкасы
елдерін өзіне тартқысы келді. Олар сенбеді, нәтижесіз қалды.
АҚШ Тынық мүхит бассейнІне ауыз сала бастады. АҚШ тың қарулы күштері 1866-
67-71 жылдары Кореяға бірнеше рет нәтижесіз экспедиция үйымдастырды. Тек
1832 жылы ғана Кореяда Американ саудасы үшін порт ашылды.
1898 жылы АҚШ Испанияға соғыс үйымдастырып Пуэрто-Рико, Куба аралдарын
тартып алды. Бүл Испан-Американ соғысы дүниені қайта бөлу жолындағы ең
алғашқы соғыс болып табылады.
Қытайды бөлшектеу үшін АҚШ 1899 жылы "Ашық есік" саясатын үсынды. Бүның
мәні барлық капиталистік елдерге Қытайға баруға үсыныс жасалды, сөйтіп
Қытайды ықпал аймағына бөліп алғысы келдІ. Оған Үлыбритания, Германия,
Ресей, Италия, Франция, Жапония елдері қатысуға тиісті болды. АҚШ тың бүл
жердегі ойы мынау :өзінің экономикалық куатына сүйеніп, Қытай рыногынан бүл
елдерді кейін ығыстьфып шығару, сөйтіп Тынық Мүхитты "Американ көліне"
айналдыру.
Адамзат қауымдасып өмір сүре бастаған сәттен бері топты, қоғамды
басқарудың түрлі формасын ойлап тапқан. Ойлап тапты дегеніміз артық болар,
заманның ауанына, қоршаған ортаға байланысты әр кезеңде басқару үлгілері
қалыптасып отырған. Кәрі тарих пен қазіргі заманның саяси ғылымынан
әйелдердің, ақсүйектердің, тирандардың, әскерилердің, тіпті тобырлардың да
билік тізгінін ұстағанынан хабардар етті.

Қазір жалпақ әлем бірнеше жыл Британияны басқарған Уинстон Черчиллдің
Демократия – басқарудың ең жарқын үлгісі деген тәмсілімен өмір сүріп
келеді. Десе де, ежелгі дәуірден бері адамзат баласына қызмет еткен бірнеше
басқару үлгісі болды. Уақыты келгенде бір жүйені екінші бір жүйе алмастырып
отыратыны тағы бар. Демек, ұдайы мәңгілік ештеңе жоқ деген философияның
заңдылығы алдымыздан шығатынын аңғару қиын емес. Бұл жерде мемлекетті
басқару үлгілері уақыт өте келе іске жарамсыз болып қалады деп кесіп
айтуға да болмас. Себебі әлемнің бірінші ұстазы Аристотель өзі талдап беріп
кеткен басқару формалары белгілі бір кезеңдерде бірін-бірі алмастырып
отыратындығын да еске салып өткен. Жер бетіндегі мемлекеттердің барлығы да
– конституциялары бойынша демократиялық елдер. Тіпті жалпақ жұрт Солтүстік
Корея атап кеткен тоталитарлық мемлекеттің толық атауы – Корея Халықтық
Демократиялық республикасы. Демек, басқару үлгілері әртүрлі. Орта
ғасырларда патшалықтар өміршең болып көрінген-ді. Бірақ қазір де бір
әулеттің тұтас халықты билеп-төстеуі жер бетінен мүлде жойылып кеткен жоқ.
Монархиялық жүйені патшалық қоғамға менталитеті сәйкес, әдет-ғұрпы жақын
мемлекеттер ғана сақтап қалды. (Жапон императорлары, Британ, Сауд Арабиясы,
Норвегия, Бельгия және Нидерланды т.б. еуропалық мемлекеттердегі
корольдіктер).
АҚШ – та мемлекетті басқару түрі республикалық. Яғни Республика деп
мемлекеттік биліктің барлық жоғарғы органдары белгілі бір уақытқа
сайланатын немесе өкілдік мекемелер арқылы қалыптасатын мемлекеттік
басқарудың түрі.Президентті жалпыға бірдей, тікелей, құпия сайлау арқылы
халық сайлайды. Ондай президенттің билігі зор. АҚШ-та атқарушы билік
тікелей парламентке бағынбайды. Президент үкіметті өзі тағайындап, өзі
басқарады. Айта кететін болсақ мұндай билік ең алғаш осы АҚШ-та орнады. Бұл
елде президент 4жылға сайланады. Онда премьер-министр болмайды. Президент
мемлекетті де, үкіметті де басқарады. Ол департаменттердің
(министерстволардың аты) басшыларын, министрлер кабинетін және үкіметті
тағайындайды. Олар тек президентке ғана есеп береді. Оның қылмыскерге
кешірім жасауға, марапаттауға, халықаралық келіссөздерді жүргізуге құқығы
бар. Бірақ президенттің заң шығаруға құқығы жоқ. Ол бюджетті де шеше
алмайды оны Конгресс шешеді. Парламент президенттің қай тағайындауын болсын
бұза алады оны “право вето”деп атайды. Конгресс президентті орынынан ала
алады оны “импичмент” дейді. Адам саны 300 млн 3-ші орын әлемде.
АҚШ-та екі партия тайталаса билік етеді Республикалықтар және Демократтар.
Америка Конституциясы - әлемдсгі осы уақытқа дейін өз күшін то-лық сақтап
отырған ерте, алғашқы қабылданған Конституция. Ол дүние жүзіндегі басқа
елдердін конституцияларына үлгі болғанын атап өткен жөн. Конституцияның
құдіреті оның ерекше икемділігі мен қарапайымдылығына байланысты. 18
ғасырдың соңғы кезінде алғашқы қабылдаңған бұл Конституция Атлантика
жағасындағы 13 штатқа, оның 4 миллион тұрғындарының қоғамдық өміріне
басшылық атқарды. Оның негізгі ережелерінің өміршеңдігі сондай 27 ғана
түзетумен ол бүгінгі Атлант мүхитынан Тынық мұхитқа дейін созылған 50ден
аса штаттардағы 260 миллион американдықтардың тілектеріне, тыныс -
тіршілігіне абройлы қызмет етіп келеді.
Конституцияга қарай жол түзу, оңай болған жоқ. Қызу пікір талас-тан туған
ойларды топшылау барысында алты жылғы тәжірибеден өткізгеннен кейін,
алғашқы нұсқасы1787 жылы қабылданды.
Конфедерацияның қағидалары штаттардың арасында ерікті одақтарды құруға және
өте шектелген билігімен федералдық үкіметті қалыптастыруға жағдай туғызды.
Осындай мәселелердің ішінде: қорғаныс, халық қаржысы, сауда мәселесібар. Ал
қиын-қыстау жағдайларында федералдық үкімет штаттардың легислатурасындағы
билігінде болды. Ол не тұрақтылыққа не өктемдікке мүмкіндік туғызған жоқ.
Көп уақыт өтпей-ақ конфедерацияның әлсіздігі анықталды. Саяси және
зкономикалық жағдаймен күрделі сипатқа ие болып, жаңа ұлт аласапыранға
жақындады. Америка Құрама Штаттардың 1789 жылы бірінші Пре-зиденті болып
сайланған Джордж Вашингтонның айтуы бойынша 13 штаттың бірлігі нашар болды.
Олар құмдай сусыды деуге де болады.
Осындай күрделі жағдайда Америка Құрама Штаттарының Конституциясы өмірге
келді. Республиканың заң шығаратын органы, Континенталдық конгресс, 1787
жылдың ақпан айында қағидаларды жаңадан қарастыру үшін Пенсильвания
штатының Филадельфия қаласына барлық штаттарға өкілдерін жіберу туралы
шақыру жіберді. Конституциялық конвент 1787 жылы мамырдың 25 жұлдызында
Тәуелсіздік залында жиналды, он бір жыл бұрын, 1776 жылдың шілде айында,
осы залда Тәуелсіздік декла-рациясына қол қойылған еді. Делегаттар тек
конфедерациянын қағидаларын өзгертуге жиналғанымен, олар ең әуелі жаңа
орталықтандырылған үкіметтің шартын құрастыруға кірісті. Жаңа құжат -
Конституция -1787 жылы, қыркүйектің 17 жұлдызында дайын болды, ал 1789
жылдың 4 наурызында ресми қабылданды.
Конституцияны құрастырған 55 делегаттың арасында атақты көпшілігі жаңа
ұлттың Негізін Қалаушылары - ретіндегі кісілср болды. Олар өмірдің сан
алуан мүддесін, тарихи болмысын, күй-жайын бейнелеп көрсетуге тырысты.
Бірақ бәріде Конституцияның преамбуласындағы мына түжырымға келісті: Біз
Америка Құрама Штаттарының халқы, іргелі одақ кұру үшін, әділетті қоғам
құру үшін, отанда тыныштық орнату үшін, бүкіл одақтық қорғаныс пен жалпы
халықтық ауқаттылық үшін және өзіміздің, біздің ұрпақтарымыз үшін аянбай ат
салысамыз деді.
ҮКІМЕТТІҢ ПРИНЦИПТЕРІ
Конституцияның алғашқы қабылданған нұсқасы түрлі өзгерістерге ұшырағанымен
оның негізгі принциптері 1789 жылдағы түрінде сақталып қалды. Мемлекеттік
биліктің үш тармағы - атқарушы билік, заң шығарушы билік және сот билігі-
бір бірінен тәуелсіз, жеке дара, дербес. Сөйте тұра билік тармақтары өзара
тепе-теңдік сақтайды. Әр билік тармағы басқа екі билік тармағының артық
мүмкіншілігін доғарып, тежеп түрады. Президент ұсынған, Сенат құптаған
Конституция өзінің тұжырымдарына сәйкес қабылданған басқа заңдардан, алуан
түрлі нормативтік актілерден, және ережелерден жоғары болып саналады.
Азаматтардын бәрі де заң алдында тең және бәрі де заңды қорғауға тең
құқылы. Штаттардың бәрі тең, ешбір штатқа федералдық үкімет ерекше тәртіп
көрсетпейді. Конституция талаптарының шеңберінде әрбір штат басқа штаттың
заңын құптауға және оған өз құрметін көрсетуге тиіс. Штаттың үкіметі
федералдық үкіметке сәйкес демократиялық сипатта болуы керек, ал биліктің
қайнар көзі - халық.

2.2 AҚШ экономикасы дамыған ұлы держава
AҚШ экономикасы дамыған ұлы держава ретінде әлемге танымал мемлекет. Жалпы
ішкі өнім (ЖІӨ) 1 адам басына шаққанда 36200 доллар құрайды.
АҚШ әлем бойынша мұнай, табиғи газ, тас көмір, т.б. өндіруден бірінші
орында. Автомобиль өндірісі, ғарыш техникасы сияқты салалардан да әлем
бойынша алдыңғы қатарда. Өнеркәсіп өндірісінің мына салалары кеңінен
дамыған: тігін тігу, теріден аяқ-киім, тамақ темекі, орман және қағаз.
Ауыл шаруашылығы болса, жоғары деңгейде механикаландырылған, әлем бойынша
жүгері, бидай, мақта, темекі жинаудан алдыңғы қатарда.
Экспорт бойынша мына мемлекеттермен экономикалық қарым-қатынаста: Канада
(23%), Мексика (14%), Жапония (8%), Ұлыбритания (5%), Германия (4%),
Франция және Нидерландия.
Импорт бойынша осы мемлекеттермен экономикалық қарым-қатынастарды
жалғастыруда Канада (19%), Мексика (11%), Жапония (11%), Қытай (5%),
Германия (5%), Ұлыбритания және Тайвань.
Жалпы АҚШ-тың макроэкономикасының көрсеткіштеріне тоқталатын болсақ, соңғы
статистикалық мәліметтерге сай: халық саны 279 миллионға жуық адам,
халықтың өсу динамикасы 0,9%, жалпы ішкі өнімі – 9,963 триллион доллар,
кедейшілік ішінде өмір сүріп жатқан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.