Мемлекеттік қаржыны қалыптастыруда салықтың рөлі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ РӨЛІ 7
1.1 Экономикадағы мемлекеттік қаржының орны 7
1.2 Мемлекет қаржыінің табысы мен шығындарының құрлымы мен құрамы 10
1.3 Мемлекеттік қаржыны қалыптастыруда салықтың рөлі 12
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ
ЖҰМЫСЫН ТАЛДАУ 16
2.1 Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау 16
2.2 Ақмола облысы бойынша жергілікті қаржының кірісі мен салықтық
түсімдерін талдау 19
2.3 Ақмола облысы бойынша акциздерді әкімшелендіру жағдайы 22
3 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ ЗЕРЕНДІ АУДАНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
26
3.1 Зеренді ауданының 2011 – 2013 жылдардағы әлеуметтік – экономикалық
дамудың негізгі көрсеткіштері болжамы 26
3.2 Зеренді ауданы бюджетінің табысын жетілдіру жолдары 28
ҚОРЫТЫНДЫ 33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 35
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. 90-шы жылдардың басынын бастап Қазақстан
республикасында өтіліп жатқан экономикалық және саяси реформалар
мемлекеттік қаржы саласын, әсіресе, қаржылық жүйені қозғамай өту мүмкін
болмады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің ресурстарды шығындау және жұмылдыру
құралы бола отырып, саяси үкіметке экономикаға, оның құрылымдық қайта
құруын қаржыландыруға мүмкіндік береді және тұрмысы нашар халыққа әлеуметтк
қолдауды қамтамасыз етеді, экономиканың басымдық секторларын дамытуды
ынталандырады.
Таңдаулы үкіметтің экономикалық саясатын іске асыруда мемлекеттік
реттеу кез келген қазіргы қоғамдық экономикалық құрылымдарды дамытуда және
қалыптастыруда жетекші етуші және анықтаушы рөлін атқарады.
Мемлекетке экономикалық және әлеуметтік реттеуді іске асыруда ең
маңызды механизмнің бірі- қаржылау механизм- қоғамдық қаржылау механизм.
Оның басты буыны мемелекеттік бюджет болып табылады. Әсіресе, мемлекеттің
қаржы делдалығын жасауда орталықтандыру және орталықсыздандырылған қордың
ақшалай қаражатын қалыптастыруда әсер етіп, мемлекетік органдарға жүктелген
міндеттерді орындауда мүмкіндік туғызады. Әлеуметтік – экономикалық
үдерістерді мемлекеттік реттеудегі негізгі жүйе – табыстарды қайта бөлу
бойынша арақатынасын құрайды.
Сол арқылы әлеуметтік бағдармаларды тарату үшін, айналадағы қоршаны
ортаны сақталуын қамтамасыз ету, ғылыми – техникадық прогресті ынталандыру,
қорғаныс қабілетін қолдау, өзге мемлекеттік міндеттерді орындауға жағдай
туғызады. Осыған сәйкес, қаржылық арақатынасты жетілдірмей ғылыми
дайындалған қаржылық саясатын жалғаспай өтілуі, қаржылық үдеріс жұйесін
тиімді басқармау шаруашылық механизімін қалыпты жұмыс істеуіне жағдай
туғызбайды. Нарық, мемлекетік және корпорацияның басқаруымен экономикаға
көшу мемлекеттік бюджетті қайта тіреу құру, кәсіпорындар мен салалардың
қаржысын, бюджет қорынан тыс жергілікті және аймақтың қаржылық арақатынасы
деңгейінің жаңа блогының кенет дамуын талап етеді.
Қаржының жаңа түрі мемлекеттің ұсынысымен қоғамдау мүшелерге салық
төлеушілерге қоғамдық мүлік салығының негізінде және бюджетке қөзқараста
негізделеді. Аталған қөзқарас бюджетке деген нарықтың қөзқарасқа, оның
қазіргі функцияларға тән қасиет.
Курстық жұмыстың мақсаты: арнайы экономикалық аймақтағы қаржыны
ұйымдастыру, жүйесі мен құрылысын, мемлекеттік қаржының экономикалық мәні
мен рөлін жан-жақты ашып көрсету, бюджетпен есеп айырысу есебі, бюджет
туралы есеп, экономика ғылымдарының пікірін басты бағыт - бағдар ретінде
ұстана білу.
Бюджет жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп немесе бекітіліп пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржылық
экономикасын дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын және мәдени деңгейін
көтеруге, басқа да мақсаттарға пайдаланады.
Мақсаты негізінде келесідей міндеттер шешілді:
- аймақтық экономикадағы қаржының рөлі жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
- Ақмола облысы бойынша экономикалық жағдайлардың талдануын
қарастыру;
- Зеренді ауданының негізгі экономикалық көреткіштерінің болжамын
анықтау.
Зерттеу нысаны – Ақмола обылысы экономикалық, қаржылық түсімдерінің
мен Зеренді ауданы қызметінің екі жылдық мәліметтері.
Зерттеу құралы - Қазақстан Республикасының экономиканы реттеу бағыты
ретінде мемлекеттік бюджет жүйесі.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан
Республикасының нормативтік және құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулылары, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Заңдары Қазақстан Республикасының кодекстері, қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың қарастырылып жатқан сұрақтар бойынша ғылыми
еңбектері, Солтүстік Қазақстан облысы Зеренді ауданы бойынша мекемелердің
статистикалық есеп мәліметтері құраған.
Мемлекеттік бюджетті ерекше игілікке жету мүмкіндігін, қажеттілікті
қанағаттандыратын қоғамдық тауарларды қорғаныс сипаттағы өнім,
инфрақұрылым, ғылым игілігі, мәдениеті, білім және басқару қалыптастырады.
Біздің елімзде экономикалық реформалардың оның қоғамдық қаржы
жұйесінің қайта құру бағытына бағытталғанына тәуелді және мемлекеттің
қаржылық саясаты уақыттың талабына жауап береді.
Жұмысымның мақсаты қоғамдық қаржы жүйесінің басты элементі, оның
қалыптасуы, орындалуы және ұйымдастыруы, қаржылық үдеріс пен қаржылық
жүйенің негізгі сипаты ретінде мемлекеттік бюджетке анализ жасау.
Бюджетік ықпалдың нәтижелігін көтеру теорияның қажетті өзгертулерге
негізделген, оның дамыуын анықтаушы, білім факторлары, жүйенің бұл мәнге
жету дәрежесіне байланысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және тәжірибелік құндылығы;
- жергілікті бюдеттің кірісін өсіруде салық төлеуде оңтайландыру
мақсатында, жұмыс сапасын жақсартуға ұсыныстар берілді;
- жергілікті қауымдастықтың (муниципалды құрылымның) қаржылық
дербестігін қамтамасыз ету мақсатында үш деңгейлі бюджет жүйесін елімізде
құруға негіздеме жасалды;
- аймақ экономикасын дамытуда бюджет түсімдерін еселеп толтыруға нақты
тұжырымдар мен ұсыныстар қарастырылған;
- салық төлеушілерге оңтайлы озық технологиялық принципімен жұмыс
істеуді аяқтауды туралы ұсыныс жасалған.
Курстық жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі тараудан, қортындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырыптың өзектілігі, тақырыпты зерттеудің
жалпы бағасы көрсетілген, мақсаттар мен тапсырмалар қойылған, теориялық
және әдістемелік негіздер және зерттеу жаңашылдығы мазмұндалған, курстық
жұмыстың құрылымы мен көлемі көрсетілген.
Бірінші бөлімде, Экономикадағы мемлекеттік қаржының орны, және
Мемлекеттік бюджетінің табысы мен шығындарының құрылымы мен құрамы
қарастырылған.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі бюджет
жағдайын талдау, және Зеренді ауданының әлеуметтік- экономикалық жағдайының
талдамасы(анализі). 2009 - 2011 жылдарда Зеренді ауданының әлеуметтік-
экономикалық даму серпінінің талдамасы жасалынды.
Үшінші бөлімде, 2009-2011 жылдарға Қ.Р. экономикасында негізгі
реттеуіштерді орта жедел уақыт аралығында Зеренді ауданын дамыту
болжамында қолдану, және 2010-2011 жылдарға Зеренді ауданының негізгі
экономикалық көрсеткіштерінің болжамы зерттелінді.
Зерттеу нәтижелері мен ұсыныстары қорытындыда қарастырылған.
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ РӨЛІ
1.1 Экономикадағы мемлекеттік қаржының орны
Әртүрлі қаржы арақатынасын жалпы сипаттарымен ерекшелентін жеке
салаларын ерекшелеуге болады.
Осылайша, мемлекеттің қәсіпорындар, ұйымдар мекемелер халықтармен
өзара қарым- қатынасынан қоғамның жалпы өнім құнының бөлу аймағы ерекше
қаржылық арақатынасын құрайды. Бұл арақатынасқа тән ол қатысушы мемлекет
болып табылатын тарату үдесінен пайда болған қоғамдық қажеттілікті
қанағаттандыру үшін тағайындалған және орталық қордың ақшалай қаражатын
қолдану және қалыптастыру мен қатысты. Аталған қаржы арақатынасының
жиынтығы экономикалық мазмұндағы түсінікті кұрайды. Ол мемлекеттік қаржы
деп аталады [10].
Мемлекеттік қаржы арақатынасының жиынтығы ретінде өзінді объективті
сипаты бар. Оның дербес таратушы сала екендігін және оның дамуын қажет
ететін орталықтандырылған ресурстарға сай қоғамдық өндіріспен объективті
түрде анықталды. Экономиканы толық жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін барлық
халықтың шаруашылықтың үздіксіз айналымын ұйымдастыруға ақшалай қаражатты
орталықтандыруға қажет. Айрықша қаржының саласын жалпы бөлу сонымен қатар
мемлекеттік функциялар мен табиғат пен байланысты.Мемлекетке басымдық
саланы қаржыландыру үшін, барлық қоғамның көлемде әлеуметтік –мәдени іс
–шараларды өткізу – үшін айналымдық сипаттағы міндеттерді орындауға,
мемлекеттік басқарудағы жалпы жиындарды өтеуге орталықтандырылған қаражат
керек.
Осылайша мемлекеттің қаржыі адамдардың субъекті талабы емес,
керісінше объективті қажеттілік, мемлекетің табиғаты мен функцияларының
кең ұдайы өндірілу қажеттілігіне байланысты.
Қазіргі кезеңде орталықтандырлған қаржы ресурстары экономикасы дамыту
мемлекетке қажетті қарқын мен қоғамдық өндіріс үйлесімімен қамтамасуетеді
және аумақтық және салаық құрылымдарын қалыптастыруға қол жеткізу,
экономика саласын дамытудағы алғашқы кезектегі бағдарламалар үшін қажетті
көлемдегі қаражатты қалыптастыру, ірі әлеуметтік қайта құруды өткізу.
Орталықтандырылған ақшалай қаражат пен қаржыландыру араында әлеуметтік және
экономиканың шешуші даму төлемінде жиналып, мемелекеттік әлеуметтік және
экономикалық саясатын тарату үшін жағдай жасайды. Экономикалық категория
ретінде мемлекеттік қаржы қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын және кең
ұдайы өндіріс мақсатында қолданылытын мемлекеттің орталықтандырылған
ақшалай қаржы қорынын жасалған қоғамдық өнім құнын бөлу эәне қайта бөлу
үдерісінде мемлекет арасында және басқа да қоғамдық өндіріске
қатысушылармен ақшалай арақатынасты білдіреді.Экономикалық катерия ретінде
мемлекеттік қаржы қаржы категориясына сәйкес келетін бөліп тұратын және
бақылау міндеттерін атқарады.Берілген функциялардың іс- әрекеті
қарастырылған айырықша қаржының арақатынасы арқылы анықталады [11].
Қаржы экономикаға қаржылық механизм арқылы жер етеді. Осыдан қаржылық
экономикаға жер етуші құрал ретінде ролі байқалады. Қаржылық механизм
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қаржысы қорын қолдану және білім
әдіс- тәсілдерімен формаларының жиынтығы.
Экономиканы реттеу бекіткен мөлшер санының орталықтандырылған ақшалай
қаржысы, оның жасалу әдісімен формалары және қолданылу регламенттері,
қаржыте қолдану үдерісінде қаржы ресурстарын қайта бөлу арқылы іске асады.
Қаржылық арақатынас жиынтығы ретінде мемлекеттік қаржыға тән қаржы
категориясын ерекшелеп атауға болады. Қаржының арақатынас болу сипаты
бар, әрқашан ақшалй формада, мақсаты ақшалай қордың қолданылуы және
қалыптастуы арқылы іске асады. Сонымен қатар қаржыны арақатынасқа белгілі
бір ерекшелік тән, бірақ ол жалпы қаржы сипаты шекарасынын шықпайды.
Мемлекеттік қаржы айрықша сала ретінде құнын төлеуде келесі сипаттарды
білдіреді:мемлекеттік қоғамдық өнім құнының оңашалауына байланысты және
оның қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін экономикалық ерекше бөлу
формасын білдіреді.
Қызмет көрсету құны, өндірістік емес сфераның қаржысы және өндірістік
қолдану құнымен үдерісін жасау, материалдың өндіріс қаржысын ерекше қоғам
іскерлігі ортасында, экономика секторы, шекара, халық шаруашылығы саласы
арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
Материалдың өндірісте және өндірістік емес сферада қаржы арақатынасы
тауарлық қаржымен тығыз байланысты.
Кез келген экономика категория ретінде мемлкеттік қаржы өндірістің
арақатынас білдіріп, өған тән материалдық-заттық ролі бар. Қаржылық
арақатынас мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қаржы қорында, қаржылық
қорда іске асады.
Нәтижесінде, қоғамда болып жатқан бұл экономикадық үдерістер
мемлекеттік қолданылатын ақшалай қарысы мен жұмылдырылған ағында
тұлғаланады. Қаржылық –қор халықтты әлеуметтік мәдени қызмет көрсету
корғаныс және басқару, мемлекетке кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша
қажеттілікті қанағаттандыру үшін түскен белгілі қаржы төлеу сатысынан өткен
ұлттық табыспен қоғамдық өнім қозғалысның объективті байланысының
экономикалық формасы. Қаржылық қорды қолдану мен қалыптастыру, бөлу және
қайта бөлумен байланысты қозғалыс үдерісінің құнын білдіреді. Қоғамдау
өндірісте мемлекеттік қаржыің ролі ең бірінші, оның көмегімен мемлекеттік
қаржыны ұлттық табысты 30% бөліп және қайта бөлумен 10-15% -дейін жалпы
ұлттық табыс арқылы анықталады. Ол ақшалай қаржыны әртүрлі қамту
шаруашылық саласы, өндіріс секторы, қоғамдық іскерлік ортасы, елдің
шекарасы мен аданның экономикасы арқылы бөледі. Мемлекеттік қаржы бүкіл
халықшаруашылығы қаржыі ретінде экономика белменді жер етеді. Мемлекеттік
қаржы материалдық өндіріс саласында оның өсу ынталандырмасы ретінде үлкен
рол ойнайды. Қаржы қаражаты жеке кәсіпорынмен қоғамдық бүкіл халықтың
шаруашылық қордың айналымын қамтамасыз етуге қолданылады. Капиталды
жұмсалым мен жер етуші айналым каржысы мен жаңадан келген кәсіпорындарды
қаржылық қаржыландырумен операциялық қамтамасыз ету және басқа жиындар
қаржыға жекекәсіпорындарда жеке айналым қорына қосылып, оның ұздіксіз және
беректілігіне жағдай туғызады. Өндірістік емес салада қаржылық қаржыландыру
оның алдағы уақытта дамуына және қызмет етуіне негіз болып табылады. Бұл
сфералардағы ұйымдар мен мекемелердің негізгі бөлігі өзінің кіріс негізі
болғандықтан қаржының қаржыландыруда болып табылады [16].
Ағарту, денсаулық әулеметтік қамсамасызеті, ғылым, мәдениет және
өнерге кеткен мемлекет шығымы жалпы мемлекет көлемінде әлеуметтік – мәдени
іс –шараларды өткізу қаржыландыру базасыз мүмкін емес. Өндірістік емес
саладағы ұтымды құрылым қалыптастыруда қаржының үлкен маңызы бар.
Өндірістік емес саланың қызмет етуіні қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету,
мемлекетке қаржы арқылы тұтыну қорының түткілікті мөлшерін қалыптастыра
алады, және оны қолданылуға аймақтың үйлесіміне әсер етеді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық
пропорциялар екі формада көрініс табады, яғни натуралды-заттық және құндық
(ақшалай ). Натуралды-заттық форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері
арасында материалды-техниклық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен
қамтуды, ал құндық форма ақшалай қаражаттарды бөлудің пропорцияларын
анықтауды қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдарды
(қаржы, қаржы, несие және т.б) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрлымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін жоғарлатуға
мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік қаржы экономиканың салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Ол еңбек ақша және материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру,
экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске асыру мен басқа да
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкіншілік береді. Экономиканы
басқарудың белсенді құралы ретінде мемлекеттік қаржыны айтуға болады,
себебі қаржы нгізі-қаржылық қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның
тиімділігін жоғарлату мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік қаржыны-экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі обьективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет.Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде қаржылық қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану, екіншіден, мемлекеттік қаржының бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Қаржының мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады [21].
1.2 Мемлекет қаржыінің табысы мен шығындарының құрлымы мен құрамы
Қаржының жұмыс істеуі, мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қаржы
қорының қолданылуы мен қалыптасуымен байланысты,ерекше экономикалық
формалар – қаржы табысы мен шығындары арқылы жүзеге асады.Олар ерекше құнын
бөлу кезендерін бейнелейді. Бұл категориялардың екеуіде қаржы секілді
обьективті және ерекше қоғамдық мақсаты бар: табыстармемлекетке қажетті
ақшалай қаржымен камтамасыз етеді,шығындар жалпы мемлекеттік қажеттілікке
сәйкес орталықтандырылған қор бөледі.Табыс пен шығын құрлымы мен, құрамы.
Нақты әлеуметтік – экономикалық, тарихи жағдайларда іске асатын мемлекеттік
салық пен қаржылық саясатын іске асыру бағытына байланысты. Осыған орай
мемлекет белгілі бір жағдайда табысты қалыптастыру формаларымен әдістерін
және шығындарды іске асырудың тиімді жақтарын қолданады. Табыстар мен
шығындардың нақты топтары мен тізімі қаржылық жүктелім арқылы
анықталады.Қаржылық жіктелім -мемлекеттік қаржы органдарының барлық
қаржылық іскерлігі негізіне салынған,біріңғай әрекет бойынша қаржы шығыны
мен табыстарының жүйеленген тобы [46].
Қаржылық жүктелім қаржының жоспары мен, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік даму бағдарламасымен жағдайымен министірліктің қаржы
жоспарымен ұйымдар мен мекемелердің тізімдемесімен тығыз байланысты,
жиынтық смета мен жоспардағы жеке сметалар мен қаржы жоспарларын
біріктіріп жиынтық смета мен қаржылық қол арасындағы байланыспен
қамтамасыз етеді.
1996 жылға дейін қаржылық жіктелім келесі құрылымның бөлімдеріне
бөлінген: бөлім, параграф, мақала, тарау.
Бірақ көп уақыттан бері қолданып кележатқан жіктелім қазіргі қаржылық
қаржы бақылауы мен есепке алу талаьына, сонымен қатар қаржылық үдерісті
іске асырудан артта қалды. Сондықтан, 1996 жылы халқаралық стандартқа сай
жаңа сына ауыстырылды. Табыстар төрт бөлік бойынша жіктеледі: біліктілік,
жіктелім, жіктеме, ерекшілік.
Біліктілікке салық түсімі; салықтық емес түсімі: операциядан түске
капитал табысымен ресми транферттерген түскен; мемлекеттік инвестицияларды
сату және қарыздарды төлеу: жалпы қаржыландыру жатады. Қалған бөліктер -
табыс негізін нақтылау тәртібін белгілейді. Мысалы, салық түсімдерінде
жүктелім (класс). Салық тобын жіктеме (педкласс) салық түрі, ерекшелік
(специфика) нақты там төлеушінің немесе салық нысаны білідреді.
Шығындарда функциялық және экономикалық жіктеме қарастырылған.
Функционалдық жіктемеге сай шығын алты бқлікке бөлінген:
Функционалдық топ, функция, функция ішіндей функция, мекеме,
бағдарлама, бағдарлама ішіндегі бағдарлама, 15 топ, 11 фунция, 99 функция,
ішіндей функция, 696 мекеме, 99 бағдарлама және 99 бағдарлама ішіндей
бағдарлама қарастырылған. Функциналдығ жікете іскерліктік түрүнің толық
сипаттамасын, қаржының арақатынас қатысушыларымен іс - шараларын білдіреді.
Экономикалық жіктеменің шығыны экономиканың сипаты бойынша төрт бөлік
бойынша бөлінеді: біліктілік, жікетлім, жіктелім ішінде жіктелім,
өзгешелік. Бұл категорияға ағымдағы шығын капиталдық шығын, несие беру,
қаржыландыру жатады. Жікетеме, жіктеме ішіндегі жіктеме және өзгешелік
шығын сипаты мен тағайындалды анықтайды. Мысалы, ағындағы шығында,
тауармен қызмет үшін шығын қызметшілермен жұмысшылардың еңбек ақысы,
қызметкерлермен жұмысшылардың негізгі еңбек ақылары.
Қаржылық жіктелім автоматтандыру құрамын қолданып басқаруда үлкен
жылдамдыққа жету үшін шығындармен кірістерді жан –жақты, нақты жүйелеуге
мүмкіндік туғызады.
Қаржыны кұру қағидаттары (принциптері).
Мемлекеттік қаржы бірлік, толықтық, нақтылық жариаласын.
Бірлік қағидаты – қаржының жүйесін орталықтандырылған ұйымдарстырылған
–экономикалық дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты СССР кезінде қаржы
жүйесінде көп көрініс тапты. Казіргі уақытта жергілікті үкмет басшыларының
жеке дербес билігі және қаржы ресурстарымен билік жүргізеді алу құқығы
болғандықтан бұл принцип әлсіреп қалды. Бірлік мемлекетте бірінғай қаржылық
жүйенің, мемлекеттік табысының жалпы жүйесі, еліміздің шекарасында жер
етуші бір түлғай құжаттар қаржысында мемлекеттің шығын біркелігі, қаржылық
жіктелім барекендігін білдіреді. Бүл принцип әдіснамалық бірінғайлығын және
қаржылық жоспарлау ұйымдастыру, оның әлеуметтік- экономикалық жағдайымен
байланыстығын кепілдік береді. Қаржы бірінғайлығы принципінің міндеті
параламентің қаржыны қаржының қозғалысын тиімді бақылауды орнату болып
табылады.
2) толықтық принципі қаржытегі барлық қаржы операцияларының, олардан
жиналған табыспен өндірімен жиындарды білдіреді.
Мұндай қаржының құрылуында барлық баптар бойынша мемлекеттің
кірістері мен шығындары еспеке алынады. Біздің іс- тәжірибемізде бұл
принцип қозғалмайды, өйткені қазіргі кезде қаржыны шығындармен қиындатпай,
сондықтан соңғы кездері мемелекет қаржы қорынан тыс қаражат бөлінді:
зейнетақылық, әлеуметтік сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен
қамтамасушылығының жәрдемі.
3) Нақтылық принципі қаржы сол жікшілімін жою және алдын алуға қажет.
Ол қаржыте мемлекетің қаржы операцияларының шындығын, қаржылық тағайымдауды
орындауға бекіткен ақша мөлшері негізінде қарастырады. Нақтылық қаржылық
резервті бекіту мен даму бағдарласымен көрсеткіш негізіндегі шығындарға
бағытталған және барлық табыс бастауы есебімен анықталады.
4) Жариялық принципі – қоғамдық құрам мен құрылыммен танысуға мөрдегі
берілген қаржы шығыны мен табысын жариялауға, тапшылық мөлшерімен оның
орнын толтыру әдісі (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыз алу,
ақша эмиссиясы) талабын білідреді [27].
Мемлекеттік қаржының экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан,мемлекеттік
қаржы, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда қаржы ерекше категория,
оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлуметтік саясаты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік қаржы осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
әлпеттейді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарының
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапынан уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мән береді.
Мемлекеттік қаржының бөлу мен бақылау функциялары бір бірімен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда қаржылық
қарымқатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады. Қаржытен басқа бір де бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
1.3 Мемлекеттік қаржыны қалыптастыруда салықтың рөлі
Экономикалық салық мәні мемелекеттің залды және жеке тұлғалар
арасындағы ақша арақатынасын сипаттайды. Бұл ақша арақатынасы объективті
түрде шарттасқан және мемелекет билігіндегі ақша қаражатын ерекше қоғамдық
тағайымдауы бар, сондықтан, салық оған тән категория екі функциямен тіркеу
және экономикалық ретін қарастыра алады. Біріншінің көмегімен қаржылық қор
қалыптасады, екіншісін тарату аруылы мемлекет өндірісте жер етіп, оның
дамуын тоқтатып немесе ынталандырады, капиталдың жинақтауын әлсіреетеді
немесе күшейтеді, халық сұранысын төлеу қабілетін азайтады немесе
күшейтеді.
Бізідің жас егеменді мемелекетіміз тіркеу саясатқа бірінші қадамдарын
жасауда. Салық жүйесінің қандай болуы керек екендігін сезінген мемлекеттің
салық заңының жетістігіне тәуелді. Салық жүйесі келесі талаптарға сай болуы
керек:
Салық жүйесінің түрақтылығы.
Салық жинау механизімінің тәртіптілігі. (толық салық төлеу және
уақыттылығын бақылайды оңайлатады).
Барлық салық төлеушілердің заңының алдында бір туғай салық саясатының
теңе теңдігі (үлкен бір туғайлық жету басқа сатты салық саясатының
критерилеріне қанағаттандыруын жеңілдеді, ол салықты оңайлатуға септігін
тигізеді, ал олардың ортаң салым болып табылады).
Салық төлеушінің ақпаратқа заңды құқұғы салық төлеу жүйесі әр түрлі
аймақтағы мемлекеттік іс-шаралардың қасына тұратындығын көрсету керек, сол
арқылы саясаттшылардың шешімдері қалай және неге қанша ақша жұмсау, бүл
практикалық іс-әрекеттерге салық төлеушілердің салық төлеу даындығы
қанағаттанареді) [31].
Салық жүйесінің жайлылығы (жалпы және кең ережелер жағынан әр бір жеке
салық төлеушінің ережеге сай қажеттілігінің салықтық саясатын айтарлық беку
қаблеті, олар экономикалық тәртіп пен келісімнің үлкен бөлігін қамтиды).
Көп жылдан бері көптеген елдерде салық жүйесі келе-келе дамыды.
Қазақстанды салық жүйесі жасау үшін уақыт жоқ және болған жоқ, ұлттық
экономиканы тездетіп дамыту және құру қажет. Бірақ Қазақстан бір уақыт
аралдығында қанағаттандыратын және казіргі салықтық жүйеге толығымен көше
алдмайды. Бүл мақсатқа жету саты –сатымен жүріп отыру керек, салық
төлеушілірге, салық ұйымдаруына өзгерістерді еңзізуді ойластыруға уақыт
берілуі қажет. Бір ауақыт ішінде барлық қажет өзгерістерді еңгізу мүмкін
емес, белгілі бір кезек болуы керек.
1994-1995 жылдары бірінші кезең, 1996-1997 жылдары екінші кезең, жаңа
салық жүйесін жасау.
Бірінші кезеңде 1994-95 жылдары жаңа жүйенің базалық негізіне
салынатын салық кодексінің іс- әрекетінде еңгізілген және өңделген.
1995 жылы сәуір айында Қазақстанда жаңа салық ережесі өте қиын
болды. Бірақ олар жұмыс істеді, өнекәсіптік өндірістің 60% үлкен үзілістер
немесе толық емес жұмалармен міндет атқарды. Банкрот кандидат тізімінде 12
үлкен кәсіәпорындар бар. Барлық жалпы төлемеулер мемлекет қаржыінің үлкен
тапшылығы (салықты қазынаға ешкім төлемейді). Республикада қанша салық бар
екендігін ешкім білмейді. Берілген бір мәліметтер бойынша олардың 43 (оның
ішінде 16 жалпы мемлекеттік 10 жергілікті міндеттігі 17 жергілікті рұқсат
етілген) басқа мәліметтер бойынша 47 салық (және 8 әртүрлі қор бойынша
аударым). Игілік өндіруші емес бүл тауарларды сатқан немесе тауар
инвестицияларын қаржыландыруды бөлетін тиімді жағдайына салық төлеу
схемаларын қойды.
Үкімет жаңа салық кодексін қолданып алдына келесі міндеттер қойды:
- қарамақайшылық жою, бекіту.
- Қазақстан Республика териториясында оны тұтас бірінгайға айналдыру.
- Іскер белсенділігінің ынтасын босатпай үшін барлық салық жер,
мүлікке, физикалық тұлға, ренталық төлем мөлшерін анықтап, салықты 40-45 %
ал табыс салығын халықтан 40% азайту жоспарланды. Ең бастысы тиімсыз салушы
етіру тоқталуы тиіс. Республика үкметі, министірлік қаржы мен басқа
мемлекеттік құрылдарының тапсырмашы бойынша бір неше баламалы Салық туралы
кодекс атты жоблар жасалды. Өндеушілер, тәжірибешілер мен ғалымдардың
бекітуі бойынша үкіметтің жобасы келесі принциптер бар: әділдік,
басқалардың есебіне төлеушілерге жеңілдік жасамау, жайлықпен экономикалық
бейтарап басқа елдердегі әріптестерге және республика бір тауарға салығына
үлкен даму болмауға салық мөлшерлемесін салыстыру.
Сонымен қатар салық төлеуде формасы прогрессивті – регриссивті түрде
ойланып салық төлеуші ретінде жауапкершілікші қаталдандыратын және салық
қызметшілерін заңды бұзғаны үшін салық милициясын құру прогрессивті –
регриссивті форма ойланды.
Қазақстан Республикасының президентінің бұйрығымен Қаржыға салық
және басқа да міндетті төлемдер №2235 24.04.1995ж негізінде заңды мен
физикалық жеке тұлғалардан табыс салығы төлетіледі. Салық жолында салық
төлеуге табысы бар жеке жән заңды тұлғалар табыс салығын төлейді. Жеке
тұлғаларға Қазақстан азаматы шет мемлекетінің азаматы және азаматтығы жоқ
тұлғалар жатады. Жиналған жылдық табыспен ұстап қалу (салық мақсатында
рұқсат етіледі) арасындағы айырмашылық ретінде есептілген, сонымен қатар
қәсіпорын іскерлігімен айналасатын жекетұлға табысына салық салу табыс
салығына салық салу объектісі болып табылады. Жиналған жылдық табысқа салық
жылында табиғи немесе ақшалай формада алынған табыстың барлық түрі жатады.
Салық мөлшерлемесі (жеке тұлғаларға 5-40% заңды тұлғаларға 30%) есебі табыс
салығының өсуімен байланысты.
Төлемдер, салықтар. Бұған бонус жатады. Бонус - геологиялық жұмыстарды
өткізу құқығы ұшін төлем рояльти- үстінен түске түсімге салық және туған
жерін пайдаланғаны үшін төлем.
Қосымға құнға салық (НДС). Импорт тауарлар мен қызмет, жұмыс
Қазақстанда тауарларға қөз-қарас және өндеріс үдерісіне қосылған құнның
қаржыға аударымын білдіреді. ҚҚС қатысты қаржыға төлемді. Қөрсеті мен
қызмет пен істелген жұмыс сатып алынған тауарға қатысты төлем, салық сомасы
мен таратылған тауар, жұмыс, қызмет үшін есептеу, ҚҚС сомасы арасындағы
айырмашылық пен анықталады. ҚҚС төлеушілерге ҚҚС бойынша есепке тұруға
міндетті немесе есепке тұрып комерция мен айналасатын жеке тұлғалар жатады
[50].
Импорттық тауарлар төлем төлеушілер жеке тұлғалар болып табылады, олар
Қазақстанның қеден ай мағында импортты іске асырады. ҚҚС саынатын айналымы
болым салынатын айналым мен салынатын импорт болып табылады. Салынатын
айналым республика ішіндегі іске асқан, көрсетілген қызмет немесе
орындалған жұмыс және тауарды тарату бойынша айналым болып табылады. ҚҚС
қоспағанда таратылған тауар құны, тауарлар мен құнының қолданысынан
шығудан қызмет пен жұмыс негізінде анықталады. Салынатын импорт
импорттайтын тауар болып табылады. ҚҚС мөлшердлемесі салынатын айналыммен
салынатын импорттан 16% мөлшерінде орнатылған.
Қаржы төлеміне жататын мөшерлемесі сынауында қатысты салық сомасымен
салынатын айналымы бойынша алуға қатысты, есептелген салық сомасы
арасындағы айырмашылықты анықтау. Салыққа қатысты төлем төлеушілер ҚҚС
сомасына есептенегі әдісін қолданған. Салық сомасы болып табылады.
Салынатын айналым мақсаты үшін қолданылады немесе қолданып жүрген есептеу
уақыт аралығында көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстар мен
импортталған негізгі құрал жабдықтарды (ғимараттар мен жеңіл
автокөліктермен) қосқанда. Келіп түскен тауарларға қажеттілген салық есебі
мен факторлары бойынша төлемге қатысты. Төлем төлеушінің кассалық әдісін
қолдануда. Сынаққа ҚҚС сомасы жатқызу бойынша төлем төлеушілер кассалық
әдісін қолдануда төлем фактісі орны болуы қажет.
Акциздер. Ол Қазақстан аймағында өндірілген және Қазақстан аймағында
импорттелген тауарлар салынады. Олар келесі тізім бойынша спирттің барлық
түрі, ликер-арақ өнімі, коньяк, шарап, шарап материалдары, шылым, балық,
алтыннан жасалған зергерлік бұйымдар, платина мен күміс ерекшеленген және
ерекшеленбеген тон, тері (қоян, көртышкан, ит, қойдың терісі). Басқа табиғи
жасалған өнім, табиғи теріден тігілген киім, хрустальдан жасалған зат,
хрустальдан жасалған ыдыстар, жанармай, жанар –жағармай, жеңіл авто
көліктер, ғазет және от ату қаруы және ойын бизнесі. Салық төлеушілер
Қазақстан аймағында тауар өндіретін және республика аймағында ойын –
бизнесімен айналасатын (ойын үйлері, казино) және Қазақстан шикізатынан
өндірілген басқа елдерден Қазақстан аймағына тауар әкелетін тұлғалар болып
табылады. Тауар құнынан немесе табиғи сипатта жеке көлемі пайызда үкімет
мөлшерлемесі бекітілді.
Жер салығы жер төлемін қолдану немесе жер шешімі бар жеке тұлғалар
төлем төлеушілер болып табылады. Жер салығының базалық мөлшерлемесі негізгі
тұтастай тағайындалған жер катеориясы бойынша бекітілген. Жер салығының
мөлшері кестеу шаруашылығының іскерлігі нәтиже бойынша емес, оның сапасы
мен орналасқан жері мен сумен қамтамасу етілуі арқылы анықталады [28].
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЖҰМЫСЫН
ТАЛДАУ
2.1 Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау
Мемлекеттік және жергілікті қаржытер кез – келген мемлекеттердегідей
Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қаржыінің басты бөлігі
республикалық қаржыте шоғырланған.
Салықтық түсімдерге Қаржылық кодексімен қаржытердің түрлері мен
деңгейлері бойынша тағайындалған басқа да әр түрлі алымдар, ақылар мен
баждар жатады.
Қаржылық кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері қаржы жүйесінің
тиісті деңгейлері бойынша бекітілген.Республикалық қаржы бойынша өте
маңызды фискалды және экономикалық мәні бар салықтық түсімдер бекітіледі.
Бұл мемлекеттік мүддеде салықтардың қаржылық категория ретіндегі
функцияларын пайдалану қажеттілікпен дәлелденеді, себебі салықтардың
фискалдық функциясы мемлекетке экономикалық қатынастарды реттеуге
объективтік шарттар туғызады. Мысалы, мемлекет салықтардың экономикалық
функциясы арқылы ел экономикасында болып жатқан процестерге, қайта
өндіріске, капитал қорландыруға, тұрғындардың төлемқабілеттілік сұранысына
маңызды әсер етеді.
Қаржы кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік – аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс қаржыі, республикалық маңызы бар қала, астана қаржыі болып табылады.
Қаржы заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз
етуге және тиісті аудандағы мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.
Қаржы түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар түрлерінде
жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және
шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар
қолданыстағы заңнамаларға сәйкес қаржыға салықтар, алымдар мен төлем
төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар оларды қаржыға төлеудің басқа
төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес
оларды уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Қазақстан Республикасында жергілікті қаржыға түсетін түсімдер мен
шығыстар ҚР Қаржы кодексі, ҚР Салық кодексі заңдарымен реттеледі және
кіріс түсімдері соңғы 3 жылда төмендегідей нәтижелер көрсетті:
Кесте 1 - Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімін талдау, млн. тг.
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқуы
2008 2009 2010 2010 2008 2010 2009
Қазақстан 847821 1128316 1331282 157,0 117,9
Республикасы
Ақмола облысы 16961 19930 28522 168,2 143,1
ҚР салықтық 792566 1070866 1070337 135,0 99,9
түсімдері
Ақмола облысы 7969 9406 10654 133,7 113,3
Ескертпе - автормен құрастырылған [9]
1-кестеде Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында қаржылық
кіріс түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз.
2010 жылы ел бойынша жалпы кіріс 1331282 миллион теңгені құрады. Ол
2008 жылмен салыстырғанда 157 %, ал 2009 жылмен салыстырғанда 117,9 %
өскен.
Аталған түсім құрамыңа кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2008 жылы 16961 миллион
теңгені құраса, 2010 жылы 28522 миллион теңгені құрайды. Аталған жыл
бойында өсу шамасы 168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы
бойынша өсу қарқыны (168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан
(157,0 % және 117,9 %) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 2008 жылы 1070337 миллион теңгені құрайды. Ол 2002
жылмен салыстырғанда 135 % өскенімен, 2009 жылмен салыстырғанда 99,9 %
төмендеген. Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2008 жылғы 7969
миллион теңге мөлшерінен, 2004 жылғы 10654 миллион теңгеге дейін өскен. Өсу
қарқыны 133,7 % және 113,3 % құрады.
Мемлекеттік қаржы кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес
түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге,
мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Мысалы, (1 –
қосымшада) Көкшетау қалалық маслихатының 2010 жылға арнап құрылған қалалық
қаржыінің кірістеріне назар аударайық.
Республикада қаржы кірістерінің құрылымыңда ең үлкен үлес салмақты
салықтық түсімдер құрайды. Анықтама бойынша салықтық түсімдер деп ҚР
қаржыға салықтар және басқа да міндетті төлемдер жөніндегі ҚР Салық
кодексімен тағайындалған қаржыға төлейтін салықтар мен басқа да төлемдерді
айтылады.Сондықтан, салықтық түсімдердің экономикалық мазмұнын солардың
негізіндегі салықтар құрайды.Олар кірістердің материалдық көзі – Ұлттық
табысты қайта бөлісуге қатынасатын болғандықтан өндірістік қатынастардың
арнайы формасын құрайды.Осыған байланыстысалықтық түсімдер тұрақты ішкі
белгілерімен, заңнамалықты даму мен ерекше формаларымен сипатталады.Олар
нақты әрекеттегі ақшалай қатынастармен дәлелденеді және қаржы
қатынастарының бөлігі ретінде үнемі қозғалыста болады. Түсімдердің
өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымың зерттеу керек.
Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске асырылады [6].
Кесте 2 - Қазақстан республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімінің құрымылын талдау, млн. тг.
Көрсеткіштер2008 2009 2010 Ауытқуы
Сома % Сома % Сома % 2010 2010
2008 2009
ҚР кірісі 847821 100 1128316 100 1331282 100 - -
Салықтық 792566 93,5 1070866 94,9 1070337 80,4 -13,1 -14,5
түсімдер
Ақмола 16961 2,0 19930 1,8 28522 2,1 0,1 0,3
облысының
кірісі
Салықтық 7969 0,9 9406 0,8 10654 0,8 -0,1 -
түсімдер
Ескертпе - автормен құрастырылған [9]
2-кестеде көрсетілгендей, республика бойынша Қазақстан Республикасының
кірісі 2008 жылы 847821миллион теңгені құраса, 2010 жылы 1331282 миллион
теңгеге дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 792566 миллион
теңгеден, 1070337 миллион теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2008
жылы салықтық түсімдердің үлесі 93,5 % құраса, 2009 жылы 94,9 % дейін өсіп,
2010 жылы 80,4 % дейін құлаған. Яғни 2010 жылы салықтық түсімдер үлесі 2008
жылмен салыстырғанда 13,1 пунктке түссе, 2009 жылы одан әрмен төмендеп 14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2008 жылы 16961 миллион теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2009 жылы 19930 миллион
теңгеге дейін өскені мен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген
болса, 2010 жылы 28522 миллион теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни
0,3 %-ға дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2008 жылғы 7969
миллион теңге шамасынан, 2010 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін
өседі. Бірақ үлес салмағы 2008 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп,
2004 жылы 0,8 пункті құрайды [24].
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі және
басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы бойынша
міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге бөлінеді.
2.2 Ақмола облысы бойынша жергілікті қаржының кірісі мен салықтық
түсімдерін талдау
Аймақтың экономикалық - әлеуметтік жағдайын жақсарту, жылдар бойы
жинақталған келеңсіз түйіткелдерді шешу, аймақтың экономикасын қарқынды
дамыту мәселелері бүгінгі күннің өзекті проблемаларына айналып отыр. Ел
басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өз стратегиялық жоспарында атап көрсеткендей,
ел экономикасын дамыту, халықтың тұрмыс жағдайын одан әрі жақсарту жақын
мезгілдегі ең басты міндеттер болып табылады. Бұл міндеттерді орындау үшін
қомақты қаржы көздері қажет. Ол қаржы мәселесінің шешілуінің бір жағы болып
бюджеттік кірістерді ұлғайту табылады. Кіріс көздерін ұлғайту арқылы,
шығындарды да көбейтуге болады және оны жоғарыда аталған мәселелерді шешу
үшін нысанды пайдалануға болады.[10]
Жергілікті бюджеттік кірістік құрылымы Қазақстан Республикасының
бюджеттік және салықтық кодекстері бойынша салықтық, салықтық емес
түсімдерден, капиталмен операциялар жүргізуден түсетін кірістерден, ресми
трансферттерден және басқа да түсімдерден құралады. Бұл ретте Ақмола облысы
бойынша талдау төменгідей кесте негізінде құралған.
3-кестеден 2010 жылы жалпы кіріс 28522266 мың теңгені құрап, жоспардан
331048 мың теңгеге кем болғанын және ол 98,9% орындалғанын көруге болады.
Салықтық түсімдер бойынша кассалық орындау 10654070 мың теңгені құраған.
Бұл жоспардан 9294 мың теңгеге артық болып, 100,1% орындалған. Салықтық
емес түсімдер 2010 жылы 141204 мың теңгені құрады да, жоспардан 27136 мың
теңгеге асып түсіп, 123,8% орындалды. Капиталмен операциядан түскен
түсімдер бойынша жоспар 105,8% орындалып, 16854 мың теңгеге асқан және
нақты мөлшері 305171 мың теңгені құрады. Ресми трансферттер жоспарлық
межеден 11644 мың теңгеге кем беріліп, деңгейі 99,9% ғана орындалды.
Басқада түсім түрлерінің жоспары 72,4% орындалып, 371691 мың теңге
шамасында қаржы көлемі кеміген.
Кесте 3 – Ақмола облысы бойынша қаржының кірістік көрсеткіштерінің
2010 жылғы орындалуы, мың теңге
Көрсеткіштер Жоспар Кассалық Ауытқуы
орындалуы
ОбъективтіШартты
Салықтық түсімдер 10645776 10654070 9589294 100,1
Салықтық емес түсімдер 114068 141204 27136 123,8
Капиталмен операциядан 288317 305171 16854 105,8
кірістер
Ресми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ РӨЛІ 7
1.1 Экономикадағы мемлекеттік қаржының орны 7
1.2 Мемлекет қаржыінің табысы мен шығындарының құрлымы мен құрамы 10
1.3 Мемлекеттік қаржыны қалыптастыруда салықтың рөлі 12
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ
ЖҰМЫСЫН ТАЛДАУ 16
2.1 Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау 16
2.2 Ақмола облысы бойынша жергілікті қаржының кірісі мен салықтық
түсімдерін талдау 19
2.3 Ақмола облысы бойынша акциздерді әкімшелендіру жағдайы 22
3 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ ЗЕРЕНДІ АУДАНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
26
3.1 Зеренді ауданының 2011 – 2013 жылдардағы әлеуметтік – экономикалық
дамудың негізгі көрсеткіштері болжамы 26
3.2 Зеренді ауданы бюджетінің табысын жетілдіру жолдары 28
ҚОРЫТЫНДЫ 33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 35
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. 90-шы жылдардың басынын бастап Қазақстан
республикасында өтіліп жатқан экономикалық және саяси реформалар
мемлекеттік қаржы саласын, әсіресе, қаржылық жүйені қозғамай өту мүмкін
болмады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің ресурстарды шығындау және жұмылдыру
құралы бола отырып, саяси үкіметке экономикаға, оның құрылымдық қайта
құруын қаржыландыруға мүмкіндік береді және тұрмысы нашар халыққа әлеуметтк
қолдауды қамтамасыз етеді, экономиканың басымдық секторларын дамытуды
ынталандырады.
Таңдаулы үкіметтің экономикалық саясатын іске асыруда мемлекеттік
реттеу кез келген қазіргы қоғамдық экономикалық құрылымдарды дамытуда және
қалыптастыруда жетекші етуші және анықтаушы рөлін атқарады.
Мемлекетке экономикалық және әлеуметтік реттеуді іске асыруда ең
маңызды механизмнің бірі- қаржылау механизм- қоғамдық қаржылау механизм.
Оның басты буыны мемелекеттік бюджет болып табылады. Әсіресе, мемлекеттің
қаржы делдалығын жасауда орталықтандыру және орталықсыздандырылған қордың
ақшалай қаражатын қалыптастыруда әсер етіп, мемлекетік органдарға жүктелген
міндеттерді орындауда мүмкіндік туғызады. Әлеуметтік – экономикалық
үдерістерді мемлекеттік реттеудегі негізгі жүйе – табыстарды қайта бөлу
бойынша арақатынасын құрайды.
Сол арқылы әлеуметтік бағдармаларды тарату үшін, айналадағы қоршаны
ортаны сақталуын қамтамасыз ету, ғылыми – техникадық прогресті ынталандыру,
қорғаныс қабілетін қолдау, өзге мемлекеттік міндеттерді орындауға жағдай
туғызады. Осыған сәйкес, қаржылық арақатынасты жетілдірмей ғылыми
дайындалған қаржылық саясатын жалғаспай өтілуі, қаржылық үдеріс жұйесін
тиімді басқармау шаруашылық механизімін қалыпты жұмыс істеуіне жағдай
туғызбайды. Нарық, мемлекетік және корпорацияның басқаруымен экономикаға
көшу мемлекеттік бюджетті қайта тіреу құру, кәсіпорындар мен салалардың
қаржысын, бюджет қорынан тыс жергілікті және аймақтың қаржылық арақатынасы
деңгейінің жаңа блогының кенет дамуын талап етеді.
Қаржының жаңа түрі мемлекеттің ұсынысымен қоғамдау мүшелерге салық
төлеушілерге қоғамдық мүлік салығының негізінде және бюджетке қөзқараста
негізделеді. Аталған қөзқарас бюджетке деген нарықтың қөзқарасқа, оның
қазіргі функцияларға тән қасиет.
Курстық жұмыстың мақсаты: арнайы экономикалық аймақтағы қаржыны
ұйымдастыру, жүйесі мен құрылысын, мемлекеттік қаржының экономикалық мәні
мен рөлін жан-жақты ашып көрсету, бюджетпен есеп айырысу есебі, бюджет
туралы есеп, экономика ғылымдарының пікірін басты бағыт - бағдар ретінде
ұстана білу.
Бюджет жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп немесе бекітіліп пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржылық
экономикасын дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын және мәдени деңгейін
көтеруге, басқа да мақсаттарға пайдаланады.
Мақсаты негізінде келесідей міндеттер шешілді:
- аймақтық экономикадағы қаржының рөлі жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
- Ақмола облысы бойынша экономикалық жағдайлардың талдануын
қарастыру;
- Зеренді ауданының негізгі экономикалық көреткіштерінің болжамын
анықтау.
Зерттеу нысаны – Ақмола обылысы экономикалық, қаржылық түсімдерінің
мен Зеренді ауданы қызметінің екі жылдық мәліметтері.
Зерттеу құралы - Қазақстан Республикасының экономиканы реттеу бағыты
ретінде мемлекеттік бюджет жүйесі.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан
Республикасының нормативтік және құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулылары, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Заңдары Қазақстан Республикасының кодекстері, қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың қарастырылып жатқан сұрақтар бойынша ғылыми
еңбектері, Солтүстік Қазақстан облысы Зеренді ауданы бойынша мекемелердің
статистикалық есеп мәліметтері құраған.
Мемлекеттік бюджетті ерекше игілікке жету мүмкіндігін, қажеттілікті
қанағаттандыратын қоғамдық тауарларды қорғаныс сипаттағы өнім,
инфрақұрылым, ғылым игілігі, мәдениеті, білім және басқару қалыптастырады.
Біздің елімзде экономикалық реформалардың оның қоғамдық қаржы
жұйесінің қайта құру бағытына бағытталғанына тәуелді және мемлекеттің
қаржылық саясаты уақыттың талабына жауап береді.
Жұмысымның мақсаты қоғамдық қаржы жүйесінің басты элементі, оның
қалыптасуы, орындалуы және ұйымдастыруы, қаржылық үдеріс пен қаржылық
жүйенің негізгі сипаты ретінде мемлекеттік бюджетке анализ жасау.
Бюджетік ықпалдың нәтижелігін көтеру теорияның қажетті өзгертулерге
негізделген, оның дамыуын анықтаушы, білім факторлары, жүйенің бұл мәнге
жету дәрежесіне байланысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және тәжірибелік құндылығы;
- жергілікті бюдеттің кірісін өсіруде салық төлеуде оңтайландыру
мақсатында, жұмыс сапасын жақсартуға ұсыныстар берілді;
- жергілікті қауымдастықтың (муниципалды құрылымның) қаржылық
дербестігін қамтамасыз ету мақсатында үш деңгейлі бюджет жүйесін елімізде
құруға негіздеме жасалды;
- аймақ экономикасын дамытуда бюджет түсімдерін еселеп толтыруға нақты
тұжырымдар мен ұсыныстар қарастырылған;
- салық төлеушілерге оңтайлы озық технологиялық принципімен жұмыс
істеуді аяқтауды туралы ұсыныс жасалған.
Курстық жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі тараудан, қортындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырыптың өзектілігі, тақырыпты зерттеудің
жалпы бағасы көрсетілген, мақсаттар мен тапсырмалар қойылған, теориялық
және әдістемелік негіздер және зерттеу жаңашылдығы мазмұндалған, курстық
жұмыстың құрылымы мен көлемі көрсетілген.
Бірінші бөлімде, Экономикадағы мемлекеттік қаржының орны, және
Мемлекеттік бюджетінің табысы мен шығындарының құрылымы мен құрамы
қарастырылған.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі бюджет
жағдайын талдау, және Зеренді ауданының әлеуметтік- экономикалық жағдайының
талдамасы(анализі). 2009 - 2011 жылдарда Зеренді ауданының әлеуметтік-
экономикалық даму серпінінің талдамасы жасалынды.
Үшінші бөлімде, 2009-2011 жылдарға Қ.Р. экономикасында негізгі
реттеуіштерді орта жедел уақыт аралығында Зеренді ауданын дамыту
болжамында қолдану, және 2010-2011 жылдарға Зеренді ауданының негізгі
экономикалық көрсеткіштерінің болжамы зерттелінді.
Зерттеу нәтижелері мен ұсыныстары қорытындыда қарастырылған.
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ РӨЛІ
1.1 Экономикадағы мемлекеттік қаржының орны
Әртүрлі қаржы арақатынасын жалпы сипаттарымен ерекшелентін жеке
салаларын ерекшелеуге болады.
Осылайша, мемлекеттің қәсіпорындар, ұйымдар мекемелер халықтармен
өзара қарым- қатынасынан қоғамның жалпы өнім құнының бөлу аймағы ерекше
қаржылық арақатынасын құрайды. Бұл арақатынасқа тән ол қатысушы мемлекет
болып табылатын тарату үдесінен пайда болған қоғамдық қажеттілікті
қанағаттандыру үшін тағайындалған және орталық қордың ақшалай қаражатын
қолдану және қалыптастыру мен қатысты. Аталған қаржы арақатынасының
жиынтығы экономикалық мазмұндағы түсінікті кұрайды. Ол мемлекеттік қаржы
деп аталады [10].
Мемлекеттік қаржы арақатынасының жиынтығы ретінде өзінді объективті
сипаты бар. Оның дербес таратушы сала екендігін және оның дамуын қажет
ететін орталықтандырылған ресурстарға сай қоғамдық өндіріспен объективті
түрде анықталды. Экономиканы толық жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін барлық
халықтың шаруашылықтың үздіксіз айналымын ұйымдастыруға ақшалай қаражатты
орталықтандыруға қажет. Айрықша қаржының саласын жалпы бөлу сонымен қатар
мемлекеттік функциялар мен табиғат пен байланысты.Мемлекетке басымдық
саланы қаржыландыру үшін, барлық қоғамның көлемде әлеуметтік –мәдени іс
–шараларды өткізу – үшін айналымдық сипаттағы міндеттерді орындауға,
мемлекеттік басқарудағы жалпы жиындарды өтеуге орталықтандырылған қаражат
керек.
Осылайша мемлекеттің қаржыі адамдардың субъекті талабы емес,
керісінше объективті қажеттілік, мемлекетің табиғаты мен функцияларының
кең ұдайы өндірілу қажеттілігіне байланысты.
Қазіргі кезеңде орталықтандырлған қаржы ресурстары экономикасы дамыту
мемлекетке қажетті қарқын мен қоғамдық өндіріс үйлесімімен қамтамасуетеді
және аумақтық және салаық құрылымдарын қалыптастыруға қол жеткізу,
экономика саласын дамытудағы алғашқы кезектегі бағдарламалар үшін қажетті
көлемдегі қаражатты қалыптастыру, ірі әлеуметтік қайта құруды өткізу.
Орталықтандырылған ақшалай қаражат пен қаржыландыру араында әлеуметтік және
экономиканың шешуші даму төлемінде жиналып, мемелекеттік әлеуметтік және
экономикалық саясатын тарату үшін жағдай жасайды. Экономикалық категория
ретінде мемлекеттік қаржы қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын және кең
ұдайы өндіріс мақсатында қолданылытын мемлекеттің орталықтандырылған
ақшалай қаржы қорынын жасалған қоғамдық өнім құнын бөлу эәне қайта бөлу
үдерісінде мемлекет арасында және басқа да қоғамдық өндіріске
қатысушылармен ақшалай арақатынасты білдіреді.Экономикалық катерия ретінде
мемлекеттік қаржы қаржы категориясына сәйкес келетін бөліп тұратын және
бақылау міндеттерін атқарады.Берілген функциялардың іс- әрекеті
қарастырылған айырықша қаржының арақатынасы арқылы анықталады [11].
Қаржы экономикаға қаржылық механизм арқылы жер етеді. Осыдан қаржылық
экономикаға жер етуші құрал ретінде ролі байқалады. Қаржылық механизм
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қаржысы қорын қолдану және білім
әдіс- тәсілдерімен формаларының жиынтығы.
Экономиканы реттеу бекіткен мөлшер санының орталықтандырылған ақшалай
қаржысы, оның жасалу әдісімен формалары және қолданылу регламенттері,
қаржыте қолдану үдерісінде қаржы ресурстарын қайта бөлу арқылы іске асады.
Қаржылық арақатынас жиынтығы ретінде мемлекеттік қаржыға тән қаржы
категориясын ерекшелеп атауға болады. Қаржының арақатынас болу сипаты
бар, әрқашан ақшалй формада, мақсаты ақшалай қордың қолданылуы және
қалыптастуы арқылы іске асады. Сонымен қатар қаржыны арақатынасқа белгілі
бір ерекшелік тән, бірақ ол жалпы қаржы сипаты шекарасынын шықпайды.
Мемлекеттік қаржы айрықша сала ретінде құнын төлеуде келесі сипаттарды
білдіреді:мемлекеттік қоғамдық өнім құнының оңашалауына байланысты және
оның қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін экономикалық ерекше бөлу
формасын білдіреді.
Қызмет көрсету құны, өндірістік емес сфераның қаржысы және өндірістік
қолдану құнымен үдерісін жасау, материалдың өндіріс қаржысын ерекше қоғам
іскерлігі ортасында, экономика секторы, шекара, халық шаруашылығы саласы
арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
Материалдың өндірісте және өндірістік емес сферада қаржы арақатынасы
тауарлық қаржымен тығыз байланысты.
Кез келген экономика категория ретінде мемлкеттік қаржы өндірістің
арақатынас білдіріп, өған тән материалдық-заттық ролі бар. Қаржылық
арақатынас мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қаржы қорында, қаржылық
қорда іске асады.
Нәтижесінде, қоғамда болып жатқан бұл экономикадық үдерістер
мемлекеттік қолданылатын ақшалай қарысы мен жұмылдырылған ағында
тұлғаланады. Қаржылық –қор халықтты әлеуметтік мәдени қызмет көрсету
корғаныс және басқару, мемлекетке кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша
қажеттілікті қанағаттандыру үшін түскен белгілі қаржы төлеу сатысынан өткен
ұлттық табыспен қоғамдық өнім қозғалысның объективті байланысының
экономикалық формасы. Қаржылық қорды қолдану мен қалыптастыру, бөлу және
қайта бөлумен байланысты қозғалыс үдерісінің құнын білдіреді. Қоғамдау
өндірісте мемлекеттік қаржыің ролі ең бірінші, оның көмегімен мемлекеттік
қаржыны ұлттық табысты 30% бөліп және қайта бөлумен 10-15% -дейін жалпы
ұлттық табыс арқылы анықталады. Ол ақшалай қаржыны әртүрлі қамту
шаруашылық саласы, өндіріс секторы, қоғамдық іскерлік ортасы, елдің
шекарасы мен аданның экономикасы арқылы бөледі. Мемлекеттік қаржы бүкіл
халықшаруашылығы қаржыі ретінде экономика белменді жер етеді. Мемлекеттік
қаржы материалдық өндіріс саласында оның өсу ынталандырмасы ретінде үлкен
рол ойнайды. Қаржы қаражаты жеке кәсіпорынмен қоғамдық бүкіл халықтың
шаруашылық қордың айналымын қамтамасыз етуге қолданылады. Капиталды
жұмсалым мен жер етуші айналым каржысы мен жаңадан келген кәсіпорындарды
қаржылық қаржыландырумен операциялық қамтамасыз ету және басқа жиындар
қаржыға жекекәсіпорындарда жеке айналым қорына қосылып, оның ұздіксіз және
беректілігіне жағдай туғызады. Өндірістік емес салада қаржылық қаржыландыру
оның алдағы уақытта дамуына және қызмет етуіне негіз болып табылады. Бұл
сфералардағы ұйымдар мен мекемелердің негізгі бөлігі өзінің кіріс негізі
болғандықтан қаржының қаржыландыруда болып табылады [16].
Ағарту, денсаулық әулеметтік қамсамасызеті, ғылым, мәдениет және
өнерге кеткен мемлекет шығымы жалпы мемлекет көлемінде әлеуметтік – мәдени
іс –шараларды өткізу қаржыландыру базасыз мүмкін емес. Өндірістік емес
саладағы ұтымды құрылым қалыптастыруда қаржының үлкен маңызы бар.
Өндірістік емес саланың қызмет етуіні қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету,
мемлекетке қаржы арқылы тұтыну қорының түткілікті мөлшерін қалыптастыра
алады, және оны қолданылуға аймақтың үйлесіміне әсер етеді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық
пропорциялар екі формада көрініс табады, яғни натуралды-заттық және құндық
(ақшалай ). Натуралды-заттық форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері
арасында материалды-техниклық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен
қамтуды, ал құндық форма ақшалай қаражаттарды бөлудің пропорцияларын
анықтауды қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдарды
(қаржы, қаржы, несие және т.б) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрлымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін жоғарлатуға
мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік қаржы экономиканың салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Ол еңбек ақша және материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру,
экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске асыру мен басқа да
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкіншілік береді. Экономиканы
басқарудың белсенді құралы ретінде мемлекеттік қаржыны айтуға болады,
себебі қаржы нгізі-қаржылық қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның
тиімділігін жоғарлату мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік қаржыны-экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі обьективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет.Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде қаржылық қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану, екіншіден, мемлекеттік қаржының бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Қаржының мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады [21].
1.2 Мемлекет қаржыінің табысы мен шығындарының құрлымы мен құрамы
Қаржының жұмыс істеуі, мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қаржы
қорының қолданылуы мен қалыптасуымен байланысты,ерекше экономикалық
формалар – қаржы табысы мен шығындары арқылы жүзеге асады.Олар ерекше құнын
бөлу кезендерін бейнелейді. Бұл категориялардың екеуіде қаржы секілді
обьективті және ерекше қоғамдық мақсаты бар: табыстармемлекетке қажетті
ақшалай қаржымен камтамасыз етеді,шығындар жалпы мемлекеттік қажеттілікке
сәйкес орталықтандырылған қор бөледі.Табыс пен шығын құрлымы мен, құрамы.
Нақты әлеуметтік – экономикалық, тарихи жағдайларда іске асатын мемлекеттік
салық пен қаржылық саясатын іске асыру бағытына байланысты. Осыған орай
мемлекет белгілі бір жағдайда табысты қалыптастыру формаларымен әдістерін
және шығындарды іске асырудың тиімді жақтарын қолданады. Табыстар мен
шығындардың нақты топтары мен тізімі қаржылық жүктелім арқылы
анықталады.Қаржылық жіктелім -мемлекеттік қаржы органдарының барлық
қаржылық іскерлігі негізіне салынған,біріңғай әрекет бойынша қаржы шығыны
мен табыстарының жүйеленген тобы [46].
Қаржылық жүктелім қаржының жоспары мен, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік даму бағдарламасымен жағдайымен министірліктің қаржы
жоспарымен ұйымдар мен мекемелердің тізімдемесімен тығыз байланысты,
жиынтық смета мен жоспардағы жеке сметалар мен қаржы жоспарларын
біріктіріп жиынтық смета мен қаржылық қол арасындағы байланыспен
қамтамасыз етеді.
1996 жылға дейін қаржылық жіктелім келесі құрылымның бөлімдеріне
бөлінген: бөлім, параграф, мақала, тарау.
Бірақ көп уақыттан бері қолданып кележатқан жіктелім қазіргі қаржылық
қаржы бақылауы мен есепке алу талаьына, сонымен қатар қаржылық үдерісті
іске асырудан артта қалды. Сондықтан, 1996 жылы халқаралық стандартқа сай
жаңа сына ауыстырылды. Табыстар төрт бөлік бойынша жіктеледі: біліктілік,
жіктелім, жіктеме, ерекшілік.
Біліктілікке салық түсімі; салықтық емес түсімі: операциядан түске
капитал табысымен ресми транферттерген түскен; мемлекеттік инвестицияларды
сату және қарыздарды төлеу: жалпы қаржыландыру жатады. Қалған бөліктер -
табыс негізін нақтылау тәртібін белгілейді. Мысалы, салық түсімдерінде
жүктелім (класс). Салық тобын жіктеме (педкласс) салық түрі, ерекшелік
(специфика) нақты там төлеушінің немесе салық нысаны білідреді.
Шығындарда функциялық және экономикалық жіктеме қарастырылған.
Функционалдық жіктемеге сай шығын алты бқлікке бөлінген:
Функционалдық топ, функция, функция ішіндей функция, мекеме,
бағдарлама, бағдарлама ішіндегі бағдарлама, 15 топ, 11 фунция, 99 функция,
ішіндей функция, 696 мекеме, 99 бағдарлама және 99 бағдарлама ішіндей
бағдарлама қарастырылған. Функциналдығ жікете іскерліктік түрүнің толық
сипаттамасын, қаржының арақатынас қатысушыларымен іс - шараларын білдіреді.
Экономикалық жіктеменің шығыны экономиканың сипаты бойынша төрт бөлік
бойынша бөлінеді: біліктілік, жікетлім, жіктелім ішінде жіктелім,
өзгешелік. Бұл категорияға ағымдағы шығын капиталдық шығын, несие беру,
қаржыландыру жатады. Жікетеме, жіктеме ішіндегі жіктеме және өзгешелік
шығын сипаты мен тағайындалды анықтайды. Мысалы, ағындағы шығында,
тауармен қызмет үшін шығын қызметшілермен жұмысшылардың еңбек ақысы,
қызметкерлермен жұмысшылардың негізгі еңбек ақылары.
Қаржылық жіктелім автоматтандыру құрамын қолданып басқаруда үлкен
жылдамдыққа жету үшін шығындармен кірістерді жан –жақты, нақты жүйелеуге
мүмкіндік туғызады.
Қаржыны кұру қағидаттары (принциптері).
Мемлекеттік қаржы бірлік, толықтық, нақтылық жариаласын.
Бірлік қағидаты – қаржының жүйесін орталықтандырылған ұйымдарстырылған
–экономикалық дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты СССР кезінде қаржы
жүйесінде көп көрініс тапты. Казіргі уақытта жергілікті үкмет басшыларының
жеке дербес билігі және қаржы ресурстарымен билік жүргізеді алу құқығы
болғандықтан бұл принцип әлсіреп қалды. Бірлік мемлекетте бірінғай қаржылық
жүйенің, мемлекеттік табысының жалпы жүйесі, еліміздің шекарасында жер
етуші бір түлғай құжаттар қаржысында мемлекеттің шығын біркелігі, қаржылық
жіктелім барекендігін білдіреді. Бүл принцип әдіснамалық бірінғайлығын және
қаржылық жоспарлау ұйымдастыру, оның әлеуметтік- экономикалық жағдайымен
байланыстығын кепілдік береді. Қаржы бірінғайлығы принципінің міндеті
параламентің қаржыны қаржының қозғалысын тиімді бақылауды орнату болып
табылады.
2) толықтық принципі қаржытегі барлық қаржы операцияларының, олардан
жиналған табыспен өндірімен жиындарды білдіреді.
Мұндай қаржының құрылуында барлық баптар бойынша мемлекеттің
кірістері мен шығындары еспеке алынады. Біздің іс- тәжірибемізде бұл
принцип қозғалмайды, өйткені қазіргі кезде қаржыны шығындармен қиындатпай,
сондықтан соңғы кездері мемелекет қаржы қорынан тыс қаражат бөлінді:
зейнетақылық, әлеуметтік сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен
қамтамасушылығының жәрдемі.
3) Нақтылық принципі қаржы сол жікшілімін жою және алдын алуға қажет.
Ол қаржыте мемлекетің қаржы операцияларының шындығын, қаржылық тағайымдауды
орындауға бекіткен ақша мөлшері негізінде қарастырады. Нақтылық қаржылық
резервті бекіту мен даму бағдарласымен көрсеткіш негізіндегі шығындарға
бағытталған және барлық табыс бастауы есебімен анықталады.
4) Жариялық принципі – қоғамдық құрам мен құрылыммен танысуға мөрдегі
берілген қаржы шығыны мен табысын жариялауға, тапшылық мөлшерімен оның
орнын толтыру әдісі (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыз алу,
ақша эмиссиясы) талабын білідреді [27].
Мемлекеттік қаржының экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан,мемлекеттік
қаржы, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда қаржы ерекше категория,
оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлуметтік саясаты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік қаржы осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
әлпеттейді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарының
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапынан уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мән береді.
Мемлекеттік қаржының бөлу мен бақылау функциялары бір бірімен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда қаржылық
қарымқатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады. Қаржытен басқа бір де бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
1.3 Мемлекеттік қаржыны қалыптастыруда салықтың рөлі
Экономикалық салық мәні мемелекеттің залды және жеке тұлғалар
арасындағы ақша арақатынасын сипаттайды. Бұл ақша арақатынасы объективті
түрде шарттасқан және мемелекет билігіндегі ақша қаражатын ерекше қоғамдық
тағайымдауы бар, сондықтан, салық оған тән категория екі функциямен тіркеу
және экономикалық ретін қарастыра алады. Біріншінің көмегімен қаржылық қор
қалыптасады, екіншісін тарату аруылы мемлекет өндірісте жер етіп, оның
дамуын тоқтатып немесе ынталандырады, капиталдың жинақтауын әлсіреетеді
немесе күшейтеді, халық сұранысын төлеу қабілетін азайтады немесе
күшейтеді.
Бізідің жас егеменді мемелекетіміз тіркеу саясатқа бірінші қадамдарын
жасауда. Салық жүйесінің қандай болуы керек екендігін сезінген мемлекеттің
салық заңының жетістігіне тәуелді. Салық жүйесі келесі талаптарға сай болуы
керек:
Салық жүйесінің түрақтылығы.
Салық жинау механизімінің тәртіптілігі. (толық салық төлеу және
уақыттылығын бақылайды оңайлатады).
Барлық салық төлеушілердің заңының алдында бір туғай салық саясатының
теңе теңдігі (үлкен бір туғайлық жету басқа сатты салық саясатының
критерилеріне қанағаттандыруын жеңілдеді, ол салықты оңайлатуға септігін
тигізеді, ал олардың ортаң салым болып табылады).
Салық төлеушінің ақпаратқа заңды құқұғы салық төлеу жүйесі әр түрлі
аймақтағы мемлекеттік іс-шаралардың қасына тұратындығын көрсету керек, сол
арқылы саясаттшылардың шешімдері қалай және неге қанша ақша жұмсау, бүл
практикалық іс-әрекеттерге салық төлеушілердің салық төлеу даындығы
қанағаттанареді) [31].
Салық жүйесінің жайлылығы (жалпы және кең ережелер жағынан әр бір жеке
салық төлеушінің ережеге сай қажеттілігінің салықтық саясатын айтарлық беку
қаблеті, олар экономикалық тәртіп пен келісімнің үлкен бөлігін қамтиды).
Көп жылдан бері көптеген елдерде салық жүйесі келе-келе дамыды.
Қазақстанды салық жүйесі жасау үшін уақыт жоқ және болған жоқ, ұлттық
экономиканы тездетіп дамыту және құру қажет. Бірақ Қазақстан бір уақыт
аралдығында қанағаттандыратын және казіргі салықтық жүйеге толығымен көше
алдмайды. Бүл мақсатқа жету саты –сатымен жүріп отыру керек, салық
төлеушілірге, салық ұйымдаруына өзгерістерді еңзізуді ойластыруға уақыт
берілуі қажет. Бір ауақыт ішінде барлық қажет өзгерістерді еңгізу мүмкін
емес, белгілі бір кезек болуы керек.
1994-1995 жылдары бірінші кезең, 1996-1997 жылдары екінші кезең, жаңа
салық жүйесін жасау.
Бірінші кезеңде 1994-95 жылдары жаңа жүйенің базалық негізіне
салынатын салық кодексінің іс- әрекетінде еңгізілген және өңделген.
1995 жылы сәуір айында Қазақстанда жаңа салық ережесі өте қиын
болды. Бірақ олар жұмыс істеді, өнекәсіптік өндірістің 60% үлкен үзілістер
немесе толық емес жұмалармен міндет атқарды. Банкрот кандидат тізімінде 12
үлкен кәсіәпорындар бар. Барлық жалпы төлемеулер мемлекет қаржыінің үлкен
тапшылығы (салықты қазынаға ешкім төлемейді). Республикада қанша салық бар
екендігін ешкім білмейді. Берілген бір мәліметтер бойынша олардың 43 (оның
ішінде 16 жалпы мемлекеттік 10 жергілікті міндеттігі 17 жергілікті рұқсат
етілген) басқа мәліметтер бойынша 47 салық (және 8 әртүрлі қор бойынша
аударым). Игілік өндіруші емес бүл тауарларды сатқан немесе тауар
инвестицияларын қаржыландыруды бөлетін тиімді жағдайына салық төлеу
схемаларын қойды.
Үкімет жаңа салық кодексін қолданып алдына келесі міндеттер қойды:
- қарамақайшылық жою, бекіту.
- Қазақстан Республика териториясында оны тұтас бірінгайға айналдыру.
- Іскер белсенділігінің ынтасын босатпай үшін барлық салық жер,
мүлікке, физикалық тұлға, ренталық төлем мөлшерін анықтап, салықты 40-45 %
ал табыс салығын халықтан 40% азайту жоспарланды. Ең бастысы тиімсыз салушы
етіру тоқталуы тиіс. Республика үкметі, министірлік қаржы мен басқа
мемлекеттік құрылдарының тапсырмашы бойынша бір неше баламалы Салық туралы
кодекс атты жоблар жасалды. Өндеушілер, тәжірибешілер мен ғалымдардың
бекітуі бойынша үкіметтің жобасы келесі принциптер бар: әділдік,
басқалардың есебіне төлеушілерге жеңілдік жасамау, жайлықпен экономикалық
бейтарап басқа елдердегі әріптестерге және республика бір тауарға салығына
үлкен даму болмауға салық мөлшерлемесін салыстыру.
Сонымен қатар салық төлеуде формасы прогрессивті – регриссивті түрде
ойланып салық төлеуші ретінде жауапкершілікші қаталдандыратын және салық
қызметшілерін заңды бұзғаны үшін салық милициясын құру прогрессивті –
регриссивті форма ойланды.
Қазақстан Республикасының президентінің бұйрығымен Қаржыға салық
және басқа да міндетті төлемдер №2235 24.04.1995ж негізінде заңды мен
физикалық жеке тұлғалардан табыс салығы төлетіледі. Салық жолында салық
төлеуге табысы бар жеке жән заңды тұлғалар табыс салығын төлейді. Жеке
тұлғаларға Қазақстан азаматы шет мемлекетінің азаматы және азаматтығы жоқ
тұлғалар жатады. Жиналған жылдық табыспен ұстап қалу (салық мақсатында
рұқсат етіледі) арасындағы айырмашылық ретінде есептілген, сонымен қатар
қәсіпорын іскерлігімен айналасатын жекетұлға табысына салық салу табыс
салығына салық салу объектісі болып табылады. Жиналған жылдық табысқа салық
жылында табиғи немесе ақшалай формада алынған табыстың барлық түрі жатады.
Салық мөлшерлемесі (жеке тұлғаларға 5-40% заңды тұлғаларға 30%) есебі табыс
салығының өсуімен байланысты.
Төлемдер, салықтар. Бұған бонус жатады. Бонус - геологиялық жұмыстарды
өткізу құқығы ұшін төлем рояльти- үстінен түске түсімге салық және туған
жерін пайдаланғаны үшін төлем.
Қосымға құнға салық (НДС). Импорт тауарлар мен қызмет, жұмыс
Қазақстанда тауарларға қөз-қарас және өндеріс үдерісіне қосылған құнның
қаржыға аударымын білдіреді. ҚҚС қатысты қаржыға төлемді. Қөрсеті мен
қызмет пен істелген жұмыс сатып алынған тауарға қатысты төлем, салық сомасы
мен таратылған тауар, жұмыс, қызмет үшін есептеу, ҚҚС сомасы арасындағы
айырмашылық пен анықталады. ҚҚС төлеушілерге ҚҚС бойынша есепке тұруға
міндетті немесе есепке тұрып комерция мен айналасатын жеке тұлғалар жатады
[50].
Импорттық тауарлар төлем төлеушілер жеке тұлғалар болып табылады, олар
Қазақстанның қеден ай мағында импортты іске асырады. ҚҚС саынатын айналымы
болым салынатын айналым мен салынатын импорт болып табылады. Салынатын
айналым республика ішіндегі іске асқан, көрсетілген қызмет немесе
орындалған жұмыс және тауарды тарату бойынша айналым болып табылады. ҚҚС
қоспағанда таратылған тауар құны, тауарлар мен құнының қолданысынан
шығудан қызмет пен жұмыс негізінде анықталады. Салынатын импорт
импорттайтын тауар болып табылады. ҚҚС мөлшердлемесі салынатын айналыммен
салынатын импорттан 16% мөлшерінде орнатылған.
Қаржы төлеміне жататын мөшерлемесі сынауында қатысты салық сомасымен
салынатын айналымы бойынша алуға қатысты, есептелген салық сомасы
арасындағы айырмашылықты анықтау. Салыққа қатысты төлем төлеушілер ҚҚС
сомасына есептенегі әдісін қолданған. Салық сомасы болып табылады.
Салынатын айналым мақсаты үшін қолданылады немесе қолданып жүрген есептеу
уақыт аралығында көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстар мен
импортталған негізгі құрал жабдықтарды (ғимараттар мен жеңіл
автокөліктермен) қосқанда. Келіп түскен тауарларға қажеттілген салық есебі
мен факторлары бойынша төлемге қатысты. Төлем төлеушінің кассалық әдісін
қолдануда. Сынаққа ҚҚС сомасы жатқызу бойынша төлем төлеушілер кассалық
әдісін қолдануда төлем фактісі орны болуы қажет.
Акциздер. Ол Қазақстан аймағында өндірілген және Қазақстан аймағында
импорттелген тауарлар салынады. Олар келесі тізім бойынша спирттің барлық
түрі, ликер-арақ өнімі, коньяк, шарап, шарап материалдары, шылым, балық,
алтыннан жасалған зергерлік бұйымдар, платина мен күміс ерекшеленген және
ерекшеленбеген тон, тері (қоян, көртышкан, ит, қойдың терісі). Басқа табиғи
жасалған өнім, табиғи теріден тігілген киім, хрустальдан жасалған зат,
хрустальдан жасалған ыдыстар, жанармай, жанар –жағармай, жеңіл авто
көліктер, ғазет және от ату қаруы және ойын бизнесі. Салық төлеушілер
Қазақстан аймағында тауар өндіретін және республика аймағында ойын –
бизнесімен айналасатын (ойын үйлері, казино) және Қазақстан шикізатынан
өндірілген басқа елдерден Қазақстан аймағына тауар әкелетін тұлғалар болып
табылады. Тауар құнынан немесе табиғи сипатта жеке көлемі пайызда үкімет
мөлшерлемесі бекітілді.
Жер салығы жер төлемін қолдану немесе жер шешімі бар жеке тұлғалар
төлем төлеушілер болып табылады. Жер салығының базалық мөлшерлемесі негізгі
тұтастай тағайындалған жер катеориясы бойынша бекітілген. Жер салығының
мөлшері кестеу шаруашылығының іскерлігі нәтиже бойынша емес, оның сапасы
мен орналасқан жері мен сумен қамтамасу етілуі арқылы анықталады [28].
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЖҰМЫСЫН
ТАЛДАУ
2.1 Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау
Мемлекеттік және жергілікті қаржытер кез – келген мемлекеттердегідей
Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қаржыінің басты бөлігі
республикалық қаржыте шоғырланған.
Салықтық түсімдерге Қаржылық кодексімен қаржытердің түрлері мен
деңгейлері бойынша тағайындалған басқа да әр түрлі алымдар, ақылар мен
баждар жатады.
Қаржылық кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері қаржы жүйесінің
тиісті деңгейлері бойынша бекітілген.Республикалық қаржы бойынша өте
маңызды фискалды және экономикалық мәні бар салықтық түсімдер бекітіледі.
Бұл мемлекеттік мүддеде салықтардың қаржылық категория ретіндегі
функцияларын пайдалану қажеттілікпен дәлелденеді, себебі салықтардың
фискалдық функциясы мемлекетке экономикалық қатынастарды реттеуге
объективтік шарттар туғызады. Мысалы, мемлекет салықтардың экономикалық
функциясы арқылы ел экономикасында болып жатқан процестерге, қайта
өндіріске, капитал қорландыруға, тұрғындардың төлемқабілеттілік сұранысына
маңызды әсер етеді.
Қаржы кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік – аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс қаржыі, республикалық маңызы бар қала, астана қаржыі болып табылады.
Қаржы заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз
етуге және тиісті аудандағы мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.
Қаржы түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар түрлерінде
жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және
шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар
қолданыстағы заңнамаларға сәйкес қаржыға салықтар, алымдар мен төлем
төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар оларды қаржыға төлеудің басқа
төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес
оларды уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Қазақстан Республикасында жергілікті қаржыға түсетін түсімдер мен
шығыстар ҚР Қаржы кодексі, ҚР Салық кодексі заңдарымен реттеледі және
кіріс түсімдері соңғы 3 жылда төмендегідей нәтижелер көрсетті:
Кесте 1 - Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімін талдау, млн. тг.
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқуы
2008 2009 2010 2010 2008 2010 2009
Қазақстан 847821 1128316 1331282 157,0 117,9
Республикасы
Ақмола облысы 16961 19930 28522 168,2 143,1
ҚР салықтық 792566 1070866 1070337 135,0 99,9
түсімдері
Ақмола облысы 7969 9406 10654 133,7 113,3
Ескертпе - автормен құрастырылған [9]
1-кестеде Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында қаржылық
кіріс түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз.
2010 жылы ел бойынша жалпы кіріс 1331282 миллион теңгені құрады. Ол
2008 жылмен салыстырғанда 157 %, ал 2009 жылмен салыстырғанда 117,9 %
өскен.
Аталған түсім құрамыңа кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2008 жылы 16961 миллион
теңгені құраса, 2010 жылы 28522 миллион теңгені құрайды. Аталған жыл
бойында өсу шамасы 168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы
бойынша өсу қарқыны (168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан
(157,0 % және 117,9 %) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 2008 жылы 1070337 миллион теңгені құрайды. Ол 2002
жылмен салыстырғанда 135 % өскенімен, 2009 жылмен салыстырғанда 99,9 %
төмендеген. Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2008 жылғы 7969
миллион теңге мөлшерінен, 2004 жылғы 10654 миллион теңгеге дейін өскен. Өсу
қарқыны 133,7 % және 113,3 % құрады.
Мемлекеттік қаржы кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес
түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге,
мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Мысалы, (1 –
қосымшада) Көкшетау қалалық маслихатының 2010 жылға арнап құрылған қалалық
қаржыінің кірістеріне назар аударайық.
Республикада қаржы кірістерінің құрылымыңда ең үлкен үлес салмақты
салықтық түсімдер құрайды. Анықтама бойынша салықтық түсімдер деп ҚР
қаржыға салықтар және басқа да міндетті төлемдер жөніндегі ҚР Салық
кодексімен тағайындалған қаржыға төлейтін салықтар мен басқа да төлемдерді
айтылады.Сондықтан, салықтық түсімдердің экономикалық мазмұнын солардың
негізіндегі салықтар құрайды.Олар кірістердің материалдық көзі – Ұлттық
табысты қайта бөлісуге қатынасатын болғандықтан өндірістік қатынастардың
арнайы формасын құрайды.Осыған байланыстысалықтық түсімдер тұрақты ішкі
белгілерімен, заңнамалықты даму мен ерекше формаларымен сипатталады.Олар
нақты әрекеттегі ақшалай қатынастармен дәлелденеді және қаржы
қатынастарының бөлігі ретінде үнемі қозғалыста болады. Түсімдердің
өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымың зерттеу керек.
Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске асырылады [6].
Кесте 2 - Қазақстан республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімінің құрымылын талдау, млн. тг.
Көрсеткіштер2008 2009 2010 Ауытқуы
Сома % Сома % Сома % 2010 2010
2008 2009
ҚР кірісі 847821 100 1128316 100 1331282 100 - -
Салықтық 792566 93,5 1070866 94,9 1070337 80,4 -13,1 -14,5
түсімдер
Ақмола 16961 2,0 19930 1,8 28522 2,1 0,1 0,3
облысының
кірісі
Салықтық 7969 0,9 9406 0,8 10654 0,8 -0,1 -
түсімдер
Ескертпе - автормен құрастырылған [9]
2-кестеде көрсетілгендей, республика бойынша Қазақстан Республикасының
кірісі 2008 жылы 847821миллион теңгені құраса, 2010 жылы 1331282 миллион
теңгеге дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 792566 миллион
теңгеден, 1070337 миллион теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2008
жылы салықтық түсімдердің үлесі 93,5 % құраса, 2009 жылы 94,9 % дейін өсіп,
2010 жылы 80,4 % дейін құлаған. Яғни 2010 жылы салықтық түсімдер үлесі 2008
жылмен салыстырғанда 13,1 пунктке түссе, 2009 жылы одан әрмен төмендеп 14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2008 жылы 16961 миллион теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2009 жылы 19930 миллион
теңгеге дейін өскені мен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген
болса, 2010 жылы 28522 миллион теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни
0,3 %-ға дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2008 жылғы 7969
миллион теңге шамасынан, 2010 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін
өседі. Бірақ үлес салмағы 2008 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп,
2004 жылы 0,8 пункті құрайды [24].
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі және
басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы бойынша
міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге бөлінеді.
2.2 Ақмола облысы бойынша жергілікті қаржының кірісі мен салықтық
түсімдерін талдау
Аймақтың экономикалық - әлеуметтік жағдайын жақсарту, жылдар бойы
жинақталған келеңсіз түйіткелдерді шешу, аймақтың экономикасын қарқынды
дамыту мәселелері бүгінгі күннің өзекті проблемаларына айналып отыр. Ел
басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өз стратегиялық жоспарында атап көрсеткендей,
ел экономикасын дамыту, халықтың тұрмыс жағдайын одан әрі жақсарту жақын
мезгілдегі ең басты міндеттер болып табылады. Бұл міндеттерді орындау үшін
қомақты қаржы көздері қажет. Ол қаржы мәселесінің шешілуінің бір жағы болып
бюджеттік кірістерді ұлғайту табылады. Кіріс көздерін ұлғайту арқылы,
шығындарды да көбейтуге болады және оны жоғарыда аталған мәселелерді шешу
үшін нысанды пайдалануға болады.[10]
Жергілікті бюджеттік кірістік құрылымы Қазақстан Республикасының
бюджеттік және салықтық кодекстері бойынша салықтық, салықтық емес
түсімдерден, капиталмен операциялар жүргізуден түсетін кірістерден, ресми
трансферттерден және басқа да түсімдерден құралады. Бұл ретте Ақмола облысы
бойынша талдау төменгідей кесте негізінде құралған.
3-кестеден 2010 жылы жалпы кіріс 28522266 мың теңгені құрап, жоспардан
331048 мың теңгеге кем болғанын және ол 98,9% орындалғанын көруге болады.
Салықтық түсімдер бойынша кассалық орындау 10654070 мың теңгені құраған.
Бұл жоспардан 9294 мың теңгеге артық болып, 100,1% орындалған. Салықтық
емес түсімдер 2010 жылы 141204 мың теңгені құрады да, жоспардан 27136 мың
теңгеге асып түсіп, 123,8% орындалды. Капиталмен операциядан түскен
түсімдер бойынша жоспар 105,8% орындалып, 16854 мың теңгеге асқан және
нақты мөлшері 305171 мың теңгені құрады. Ресми трансферттер жоспарлық
межеден 11644 мың теңгеге кем беріліп, деңгейі 99,9% ғана орындалды.
Басқада түсім түрлерінің жоспары 72,4% орындалып, 371691 мың теңге
шамасында қаржы көлемі кеміген.
Кесте 3 – Ақмола облысы бойынша қаржының кірістік көрсеткіштерінің
2010 жылғы орындалуы, мың теңге
Көрсеткіштер Жоспар Кассалық Ауытқуы
орындалуы
ОбъективтіШартты
Салықтық түсімдер 10645776 10654070 9589294 100,1
Салықтық емес түсімдер 114068 141204 27136 123,8
Капиталмен операциядан 288317 305171 16854 105,8
кірістер
Ресми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz