Нарықтық экономиканың баға жүйесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Баға құрылымының теориялық негізері
1.1.Бағаның түсінігі және оның қалыптасуындағы
теориялар ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Бағаның экономикалық
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3.Бағаның атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.4.Бағаның түрлері, олардың
жіктемесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.5 Бағаның деңгейі, құрылымы және
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...15
2. Бағаны тұрақтандырудың модельдері
2.1. Бағаны мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
2.2. Баға, сұраныс және
ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.1
3. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикадағы баға жүйесі
3.1 Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі және баға белгілеу
факторлары мен
стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
3.2. Бағаны тұрақтандырудың Қазақстандық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
Кіріспе
Баға теориясы мен оларды қалыптастыру практикасы кез келген шаруашылықты
жүргізудің басты тетіктері болып табылады. Экономика тұрғысынан алсақ, баға
ең алғашқы құн категориясы.Экономика өзіндік ерекшелігі бар байланыстар
жүйесі ретінде тауарларды тікелей айырбастау актісі, тауар құнының тауарлық
және ақшалай көрінісі түрінде пайда болады.
Бағаны анықтау тәсілі нарықтың табиғатын және тұтастай экономикалық
жүйені сипаттайды. Баға өндірістің тұтастай құрылымын анықтап, материалдық
және ақшалай ағынның қозғалысына, тауар массасының бөлінуіне, халықтың әл-
ауқатының деңгейіне әсер етеді.
Баға белгілеу процесіне үкіметпен қатар әр түрлі қаржылық жағдай да
көп әсерін тигізеді.
Елдегі ақша айналысы жағдайының да, кредиттік сектордың жұмыс істеу
сипатының да мәні бар. Сонымен қатар, баға нарықтық экономика жағдайында
экономикалық тұрғыдан басқарудың тұтқасы ретінде кредит, кеден, эмиссия,
сыртқы сауда және салық саясаттары, сондай-ақ еңбекақы және табысты бөлу
жүйелері үйлескенде әрі халық әлеуметтік жағынан қорғалған жағдайда өз
функциясын тиімді және сәтті жүзеге асырды.
Баға белгілеу жүйесі ғылыми-техникалық прогресті ынталандыруы тиіс әрі
ресурстың үнемделуіне және экономиканың құрылымдық жағынан қайта құрылуына
ықпал етуі қажет. Баға адамның қажеттілігін ескеріп, олардың тұрмыс
деңгейінің көтерілуіне септігін тигізетіндей болуы тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында баға белгіленген кезде меншік түрлерінде
орын алған өзгерістер де, тауар-ақша қатынасының одан ары қалай дамитыны
да, сондай-ақ ішкі нарықтың қандай жолмен қалыптасатыны да назардан тыс
қалмауы керек.
Нарықтық механизмнің негізгі элементтерінің бірі – баға. Нарықтық
баға өндірушілердің және тұтынушылардың өз арасындағы бәсеке нәтижесінде
қалыптасады. Бұған бәсекеден басқа да көптеген факторлар әсер етеді. Жалпы
нарық бағасына нарыққа қатысушылардың бәрі де әр түрлі деңгейде тәуелді
болады, әсіресе сұраным мен ұсыным нарықтық баға әсерінен қалыпты жағдайдан
тез ауытқиды. Сондықтан да нарықтық бағаның құрылуын, қалыптасуын және оның
ауытқу заңдылықтарын біліп отыру, әр фирманың табысты тұрақты алуына және
өндіріс бағытын жетілдіруге негіз бола алады. Міне, әр салада, әр сферада
және әр тауар түрі бойынша бағаның құрылуының маңызы мен маңыздылығы
осында десек, артық айтқандық емес[16].
Бағаның құрылуы пәні жоғары оқу орындарындағы көптеген мамандықтар
бойынша оқу бағдарламасына еніп отыр. Бұл пәннің негізгі міндеттері:
өндіріс, тауарды өткізу, құнның қалыптасуы, жалпы ішкі өнім мен ұлттық
табыстың өндірілуі, оның бөлінуі және пайдаланылуы, баға түрлері, олардың
негізгі принциптері мен есептеу жолдарын анықтау. Жалпы баға – күрделі
экономикалық категория. Сондықтан да баға теориясын түсіну және оны нақты
практикада іс жүзінде қолдана білу болашақ мамандар үшін аса қажет.
Өйткені, Қазақстан Республикасы жағдайында бағаның құрылуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Атап айтсақ, бағаның құрылуы өндіріс және айналым
шығындары негізінде және бағаның нарықтағы сұраным мен ұсынымның өзара
әрекеті негізінде құрылуы, бағаның нарықтық қатынастардағы орны, баға
құрылымының механизмі және оның өзіндік сипаты тұрғысындағы өзекті
мәселелер бәсекелестік ортаға тікелей әсер етеді. Сондай-ақ экспорт және
импорт тауарлары мен қызмет көрсету түрлерінің сыртқы сауда бағасы және
ұлттық баға жүйесі, сыртқы сауда бағасының жіктелуі, экспорт және импорт
тауарларының ішкі бағасы және оның қалыптасу тәсілдері мен принциптері,
сонымен қатар экспорттық және импорттық қосымша, сараланған валюта
коэффициенті, оның мәні және есептеу тәсілдері, Қазақстан Республикасына
ТМД елдерінен әкелінген тауарлар бағасын есептеу әдістемесі де экономикадан
өзіндік орын алады[4].
1. Баға құрылымының теориялық негіздері.
1.1.Бағаның түсінігі және оның қалыптасуындағы теориялар.
Баға – күрделі экономикалық категория. Ол арқылы қоғамдық негізгі
қатынастардың барысын, өндірістің жағдайын, тауарлардың қалай өтіп жатқанын
және олардың құнының қалыптасуын қадағалауға болады. Баға барлық әлеуметтік-
экономикалық саясаттың айнасы болып табылады. Оның микро және
макроэкономикалық мәні баға белгілеудің тұжырымдамасына тәуелді емес, ол
өнімдердің нарықтағы айналасының және өндірістің объективті жағдайымен
анықталады.
Баға тетігі, баға белгілеу, баға саясаты – өте күрделі әрі өте нәзік
құрал. Сол себепті де біз баға белгілеуді зерттеп-тануды баға теориясына
қатысты мәселелерден бастаймыз.
Баға теориясының басты постулаты бағаның түбегейлі негізіне қатысты
көзқараспен байланысты. Экономистер мұндай негіз ретінде құнды, мейлінше
пайдалы жақты, өндіріс факторларының өзара әрекетін бөліп көрсетеді.
Алайда, экономика ғылымында екі теория кеңінен мәлім.
Біріншісі – бағаның негізіне құнды жатқызатын маркстік теория, екіншісі –
бағаның негізі ретінде тауардың пайдалылығын қарастыратын австриялық
теория[16].
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін қалаушы Адам Смит
осыдан 200 жылдай бұрын Глазо (Англия) қаласында университетте лекция оқып
тұрып, мынандай сұрақ қойған: не бағалырақ? Ішетін су ма, әлде гауһар тас
па? Су өте төмен бағаланады немесе ешқандай құны жоқ, ал гауһар тас болса
жоғары бағаланады. Кейінірек А.Смиттің осы сауалы оның парадоксы аталып
кеткен. Бұл сауалың жауабын ол шеше алмаған. Себебі А.Смиттің пайымдауынша
алмазды қазуға көптеген шығынмен байланыстырған. Молшылық кезінде су
гауһар тастан төмен бағаланады, ал судың тапшылығы мен қуаңшылық жағдайында
адам бір тамшы суға зәру (судан артық, бағалы нәрсе жоқ ол кезде) болады.
Себебі өмір мен өлім кесе-көлденең тұрады. Міне осыдан барып жаңа теория
пайда болады. Игілік бағалалығы қолда бар нәрсенің пайдалығымен анықталады
немесе сол игіліктің шекті пайдалылығы мөлшерімен бағаланады. Осы ойлар
тауардың құн теориясына революция жасады. Сөйтіп шекті пайдалылық теориясы
дүниеге келді. Оның негізін салушылар: ағылшын Уильям Стенли Джевонс (1835-
1882 ж.), Альфред Маршалл (1842-1924 ж.), австриялық Карл Менгер (1840-1921
ж.), Ейген Фон Бем-Баверк (1851-1914ж.) және тағы басқалар. Олардың ойынша,
құн тиімді пайдалылық дәрежесімен анықталады.
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін қалаушы Адам
Смит пен Рикардоның ойынша, тауар құны оған жұмсалатын еңбектің
мөлшерімен анықталады деп есептеген. Адам еңбегі тауар құнының
субстанциясы, қайнар көзі. Сондықтан да классикалық мектептің
өкілдері еңбектің құн теориясының негізін қалады. Оны кейіннен
К.Маркс дамыта түсті.
Егер К.Маркс өзінің барлық зерттеуін тауардың еңбек құнын талдауға
арнаса, Батыс елдердегі экономикалық ойдың өкілдері: либерализм,
неолиберализм, кейнстік, неокейнстік, радикализм – барлығы дерлік бағаның
шығуын зерттеді. Баға қозғалысының әсер ететін өндіріс шығындарының ықпалын
ғана емес, сондай-ақ жұмыссыздықтың, бәсекенің, саяси тұрақсыздық,
экономикалық дағдарыстың, салық, мода, сиректік, пайдалылық және басқа
факторлардың әсерін қарастырады.
ХІХ-ғасырдың аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында Батыс пен Ресей экономикалық
теория өкілдері ағылшын экономисі Альфред Маршалл және ресей ғалымы М.И.
Туган-Барановский т.б. еңбектің құндық теориясын шекті пайдалылық
теориясымен қосты. Мысалы, ағылшын экономисі Альфред Маршалл құнның қайнар
көзін бір жерден ғана іздемеуге құлшыныс жасап, шекті пайдалылық теориясын
сұраным мен ұсыным теориясы және өндіріс шығындар теориясымен қосып қарады.
Бұл ізденіс пайдалылықтың өзара әсерін біртекті анықтауға итермеледі. Ол
сұраным-ұсынымға, шығынға және бағаға бірдей ықпал етеді деген сөз.
Демек, құн мен баға – ұқсас ұғымдар, алайда біркелкі, пара-пар деп
түсінуге болмайды. Құн тауар өндірісінің шығындарын көрсетеді, ал жекелеген
тауардың бағасы нарықта байқалады және ол құннан ауытқуы әбден мүмкін.
Себебі оған сұраным мен ұсыным, пайдалылық, сиректік тән, инфляция және
т.б. факторлар ықпал жасады. Баға – тауар құнының ақшалай өлшемінің
модификациясы[11].
Нарықтық экономикада бағаның құрылуы тек қоғамдық қажетті еңбек
шығындарымен ғана емес, ақшаның қайта үлестіру факторлары әсерінен де пайда
болады. Оған жататындар:
Сұраныс және ұсыныс қатынасы бұл жағдайда бағаның құрылуы үшін қажет
жайлардың бірі сұраным икемділігі;
Әлеуметтік факторлар бұл поблемаларды баға жүйесі арқылы шешу үшін
мемлекеттің араласуы;
Мода және тауар болашағы факторлары, көбіне бұл жайлар монополиялық
өндіріспен сәйкестенеді;
Ұлттық және климаттық ерекшеліктер факторлары кейбір ұлттардың тағамдық
ерекшеліктеріне байланысты.
Бұданда басқа, солтүстіктегі суық климат оңтүстіктегі өндірістерден
қарағанда жылу энергиясын көп қажет етеді.
Бағаның құрылуы факторлары, көріп отырғанымыздай, әр түрлі және олардың
баға көрсеткішіне әсерлері әр жақты. Бір тауарлар үшін модалық факторлар
үшін артықшылық мағынада болатын болса, ал, екінші тауарлар үшін беделдік
жайлар, ал үшіншілерге ұлттық және климаттық ерекшеліктер болып табылады.
Барлық факторлар бағаның құрылуына тек жеке-жеке әсер етіп қоймай, кейбір
жағдайларда бірлескен жиынтық әсерлерінде тигізіп отырады[4].
1.2 Бағаның экономикалық функциялары мен атқаратын қызметтері.
Баға туралы толық түсінікті алу үшін оның мағынасын тереңдете
қарастырумыз қажет. Оны бағаның әр түрлі функцияларынан анықтап көруге
болады. Бағаның мағынасын, оның функциясын ашып көрсете, мынадай жайды есте
ұстауымыз тиіс: баға функциясы ақша функциясымен ұласып жатыр, яғни,
ақшасыз баға болмайды, ал бағасыз, ақша экономикалық мағынаға ие бола
алмайды. Бағаға тән функциялардың тәжірибе жүзінде қолданылуына байланысты
көптеген экономистер оның негізгі бес функциясын атап көрсетті:
- есептік өлшемдік;
- қайта үлестіру;
- ынталандыру;
- баланыстық теңестіру;
- өндірісті орналастыру.
Есептеу және шығындарды өлшеу функциясын баға, әр түрлі шаруашылық
үрдістерін, олардың көрсеткіштерін өлшеумен ұйымның құндық есепті орындауы
бойынша жүргізеді. Мысалы, алдын ала дайындалған жағармай көлемі (көліктік
дайындау шығындарын қоса алғанда) осы тауардың баға сомасына эквивалентті
кәсіпорынның өндірген немесе сатып өткізген тауарлық өнімдерінің көлемі,
оның өнімінің немесе қызмет көрсетуінің жиынтық құнына тең. Есептік-
өлшемдік функцияны іс-жүзіне асыра отырып, тауарлар мен қызмет түрлерінің
еңбек шығындарына байланысты әр түрлі тұтынушылық жайлардың салыстыруына
мүмкіндік туындатады. Қоғамнның дайын тауарларға деген мұқтаждығының
қамтамасыз етілуінің қаншаға түсетіндігін баға көрсетіп береді. Сонымен
қатар өндірістік айналым шығындарын және пайда көлемін анықтайды.
Баға механизімінің көмегімен экономика секторындағы пайда мөлшері жоғары
өндірістерге капиталдың шоғырлануы іс-жүзіне асады. Осыған сәйкес баға
өзінің өндірісті орналастыру функциясын жүргізеді.
Сұраныс пен ұсынысты теңестіру функциясы (баланстық), өндірістегі және
айналымдағы келісімсіздік (диспропорциялық) жайлардың орнын толтыру
есебінен немесе бағаның өзгеруі есебінен (немесе бұл екі шараны бір
кезеңде жүргізу арқылы) жүргізілуі мүмкін.
Бағаның ынталандыру функциясының мәндік сипаттамасын төмендегідей
сипаттауға болады: Яғни оның өндіріске әсер етуі және әр түрлі тауарларда
пайданың бекітілген деңгейі арқылы тұтынылуы.
Бағаның көмегі арқылы, ғылыми техникалық прогресті, шығын үнемділігін
қамтамасыз етуді, өнімдер сапасын жақсартуды, өндіріс және тұтыну
құрылымдарын өзгертуді ынталандыруға немесе керісінше тоқтатуға мүмкіндік
туындайды.
Ынталандыру функциясы, бағадағы пайда деңгейін теңестіру жолымен бағаға
қосымша баға немесе жеңілдіктер беру жолымен жүргізіледі.
Бағаның үлестіру және қайта үлестіру функциясы да негізгі орындарға ие.
Ол нарықтық факторлар іс-әрекеті шегінде бағаның құнынан ауытқуына
байланысты. Баға үлестіру және қайта үлестіру экономика салалары арасындағы
ұлттық түсімнің, оның секторларының, әр түрлі меншік формаларының,
аймақтарының, қорлану және тұтынылу қорларының, әр түрлі әлеуметтік
тұрғындар тобының арасында үлестіру құралы ретінде қолданылады. Мысалы:
қымбат заттарға (алтын, күміс) және беделі имеджі жоғары тауарларға бөлшек
сауда бағасының жоғарлауы халықтың бір бөлігінің әлеуметтік бағыттағы
қорларды құруы үшін ақша түсімін үлестіруге көмектеседі. Бағаның бұл
функциясы нақты бір тауалар тобының аксизы, ҚҚС және басқа да салықтық
сипаттағы алымдар, мемлекет халқының әлеуметтік мұқтаждығын
қанағаттандыруға бюджеттік аударымдар арқылы көрініп отырады.
Баға үлестіру құралы ретінде активті түрде қолданылады. Көбіне
мемлекеттік немесе реттеуші бағаны қолданғанда бұл жайлар байқалады.
Дегенмен де, баға-үлестіру мен қайта үлестірудің жалғыз ғана құралы емес.
Бұл жерде қаржы-несие жүйесі және еңбек ақы да үлкен рөл атқарады.
Бағаның әр түрлі функцияларының арасында тығыз байланыс бар. Олар кейде
бір бағытты нұсқаса, келесіде бір-біріне қарама-қайшы жағдайда болуы
мүмкін. Мысалы: бағаның ынталандыру функциясы сұраным мен ұсынымды
теңестіру функциясын іс-жүзіне ауыстыруға көмектеседі, сұранымға ие
тауарлар өндірісін өсіруге жол ашады. Ал, бағаның төмендеуі ұсыным көлемін
төмендетеді.
Бағаның үлестіру функциясы өндірісті оңтайлы орналастыру функциясымен
бірге іс-әрекет жасайды, яғни жоғарғы сұранымға ие тауарлар өндірісі
сферасына капиталдың жинақталуын іс-жүзіне асырады.
Есептік-өлшемдік баға сферасы көп жағдайларда өзінің басқа функцияларымен
қарама-қайшы жағдайда болады, себебі, нарықтық жағдайда баға, өндірістік
шығындардан көп ауытқуларға ие. Баға функцияларының бір-бірімен байланысын
айта келсе, оның арнайы маркетингтік зерттеулер құралы болып табылатындығын
ұмытпауымыз керек. [19].
Алайда, баға, өз кезегінде тауар ұсынысының кемуіне апарып соқтыратын
кері күшке (ол кемітілген жағдайда) де ие. Ал бұл өз кезегінде, ұсыныс
сұраныстан асып тұскен жағдайда, сұраныс пен ұсынысты “келістіру”
қажеттілігін тудырады.
Нарықтық экономикада баға негізінен бес қызмет атқарады.
Біріншісі – есеп-қисап қызметі. Бұл өнім өндіргенде қоғамдық қажетті
еңбек шығыны процесінің өзгеруінде байқалады және әр түрлі өнімді
өндіру қалай немен жүзеге асқанын көрсетеді.
Нарық жағдайында және табиғи ресурстардың шектеулі болуы кезінде, тауар
өндіруші өнімді шығаруға қандай шығындар жұмсау пайдалы екендігін үнемі
қарастырады. Өндіріс шығындарының балама мәселесі туады. Тауар өндіруші
“жіберілген мүмкіндіктің бағасы” мәселесімен бетпе-бет келеді.
Екіншісі – ынталандыру қызметі. Бұл кезде баға өндіріс тиімділігіне
әсер етіп, өнім ассортиментін жаңғыртуға, өнім сапасын арттыруға күш
салады. Бағаның осы қызметі біріншісімен етене байланысты.
Үшіншісі – бөлуші реттеуші қызмет. Нарық жағдайында бағаның бөлуші
қызметі сұраным мен ұсынымды реттеу және тұтынушы мәртебесінің
өзгеруі кезінде байқалады. Бағаның түскен кезінде тұтынушы көп сатып
алады. Мейлі тамақ болсын, киім болсын, кейде қымбаттау өнімді де ала
салады. Әрине, бұл процесс кері де болуы мүмкін.Бағаның араласуымен ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу, ұдайы ұлғаймалы және материалдық емес өндіріс
саласын қаржыландыру жүзеге асады.
Бағаның төртінші қызметі – нарықтың тепе-теңдік сақтағанда, тұтыну мен
өндірісті теңгергенде байқалады. Сұраным мен ұсыным арасындағы тепе-
теңдіктің бұзылғаны жайлы баға белгі береді және оны жөндеу үшін шара
қолдануды талап етеді.
Бағаның бесінші қызметі – ақпараттық. Баға тұтынушыға сатушылар
тарапынан тауар ұсынымы туралы белгі береді және олар өз өнімі
үшін қанша алғысы келетіндігін баяндайды [1].
1.3.Бағаның түрлері және олардың жіктемесі, деңгейі, құрылымы, динамикасы.
Шығарылатын өнімдердің экономикалық ерекшеліктеріне, өндіріс және айналыс
процесіне қатысушыларға қарай бағаның мынадай түрлері айрықша бөліп
көрсетіледі:
- көтерме сауда бағасы;
- биржалық баға;
- сатып алу бағасы;
- құрылыс өнімдерінің бағасы;
- бөлшек сауда бағасы.
Көтерме сауда бағасы бойынша өнім ірі партиямен сатылады. Өнімді мұндай
баға бойынша көтере сатып алушы сатып алады. Өтпелі кезең экономикасының
ерекшелігіне тауарды тұтынушыға жеткізу үшін делдалдық қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалар санының көбеюі жатады.
Құрылыс саласы бойынша қолданыстағы баға “құрылыс-монтаж жұмыстарының және
дайын объектілерінің сметалық құны” әрі “құрылыс өнімдерінің прейскуранттық
және келісімді бағасы” болып табылады. Мұндай бағаларды тапсырыс берушілер
құрылыс ұйымдарының мердігілерімен орындалған жұмыс бойынша есеп айырысуда,
капиталдық салымдардың және қызмет нәтижесін сипаттайтын басқа
көрсеткіштердің мөлшерін анықтауда пайдаланады. “Сметалық баға” термині
құрылыста пайдаланылатын көтерме сауда бағасын білдіреді.
Бөлшек сауда бағасы бойынша көтерме сауда саласындағы тауар сатып алынады.
Бөлшек сауда бағасы жеке тұтынуға түсетін тауарға белгіленеді[3].
Тауарлар мен қызмет көрсетулердің бірқатар бағасы прейскурант түрінде,
құжат жүзінде тіркеледі. Мұндай құжаттарда келтірілген бағалардың шамасы
прейскурсанттық деп аталады.
Мемлекеттік прейскурсант нарықтық экономикада мемлекет реттейтін тауардың
бағаларын қоспағанда ақпараттық функцияны орындайды.
Баға белгілеудің тәртібіне қарай ол реттелетін және еркін баға болып
бөлінеді. Еркін баға тараптардың келісімі бойынша сұраныс пен ұсыныстың
негізінде белгіленеді.
Бағаны реттеу экономикалық әдістердің негізінде жүзеге асырылады. Баға
қаржы, салық, кеден және бюджет саясаттары арқылы экономикалық жағынан
реттеледі.
Экономикасы өтпелі кезеңде тұрған мемлекеттерде баға белгілеу реформасы
бағаны ырықтандырудан басталады. Еркін баға белең алады. Өнімнің шекті
бағасын монополист-кәсіпорындар белгілейді. Мұндай бағалардың деңгейі
өнімнің маңыздылығына қарай тиісті органдарда мағлұмдалады әрі тіркеледі.
Сол себепті шекті баға мағлұмдалған баға деп те аталады.
Бұйымдар мен қызмет көрсетулердің жаңа түрлерін жобалау процесінде
лимиттік (шекті жол берілетін), жобалық және бағдарлы бағалар
пайдаланылады.
Экономикалық талдауда, жоспарлауда және статистика нақты бағалармен қатар
салыстырмалы баға, орташа баға және баға индекстері пайдаланылады.
Баға индексі – белгілі бір кезеңде салыстырылған элементтер (тауарлар мен
қызмет көрсетулер) бойынша баға динамикасының көрсеткіші.
Тұтыну бағасының индексі – халықтың өндіріс үшін емес, өздерінің жеке
қажеттіліктері үшін сатып алатын тауарлар мен қызмет көрсетулер бағасының
жалпы деңгейінің уақытқа байланысты өзгерісін сипаттайды. Бұл индекс тұтыну
тауарлары мен қызметкөрсетулер “себеті” құнының динамикасы негізінде
есептеледі. Ол инфляция деңгейінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Әрекет ету теориясына қарай елдегі бірыңғай баға, аймақтық баға
бөліп көрсетіледі.
Түрлі елдердегі бір типтес тауар бағасының әр қилы болуы әлемдік бағаны
пайдаланудың қажеттілігін тудырады.
Әлемдік баға – әлемдік нарықта қандай да бір тауарға белгіленетін бағаны
немесе халықаралық сауда-саттықта жетекші рөл атқаратын субьектілердің
белгілі бір уақыт аралығында мойындаған бағаны иә болмаса осыған ұқсас
тауардың әр түрлі елдер мен аймақтарда белгіленген бағаларының орташа мәнін
білдіреді.
Жоғарыда аталған барлық баға түрлері өзара байланысты элементтер жүйесін
құрайды. Осы өзара байланыстардың негізінде әрекеттес тамыр принципі жатыр:
бір қосалқы жүйедегі бағаның қандай да бір өзгерісі басқа бағаларға
автоматты түрде әсер етеді.
Нарықтық экономикада бірыңғай жүйені құрайтын бағалардың өзара байланысы
мен өзара тәуелділігі екі жағдайда байланысты орын алады:
- сұраныс, ұсыныс және құн заңдарының бірыңғай әдістемелік негізінде
бағаның қалыптасуымен;
- қызметі бағалармен байланысты өндірістің кәсіпорындар мн салалардың
өзара байланысымен.
Осылайша, экономикада қолданылып жүрген бағалардың әр алуандығы
динамикасына көптеген нарықтық факторлар әсер ететін жүйені қалыптастырады.
Бұл жүйе бағаның жекелеген, өзара байланысты және өзара тәуелді қосалқы
жүйелерінен тұрады [4].
Баға жүйесін мынадай параметрлер сипаттайды:
- деңгей;
- құрылым;
- динамика.
Кесте 1-1
Баға жүйесі
Мемлекеттік экономиканың баға жүйесі Нарықтық экономиканың баға
жүйесі
Өндіріс шығындары Субъективті-психологиялық және
(өзіндік құн негізінде) экономикалық бағалау негізінде
Қолдану аясына байланыстыУақыт, орны мен Сипатының әсеріне қарай
сипатының әсеріне
қарай
Көтерме бағалар. Тұрақты Сұраным бағасы, ұсыным бағасы,
Өнеркәсіптікі. Уақытша нарыққа ендірілген баға.
Кәсіпорындікі. Прейскурсанттық Өтімді баға.
Құрылыстағы металық баға.Тіркелген Рыноктағы лидерлік баға.
Ауыл шаруашылығындағы Маусымдық Психологиялық баға.
атып алу бағасы. Лимиттік Сырғыма(тайғанақ) баға.
Жүк тасудағы транспорт Нәзіктік Дифференцияланған (жіктелген)
түрлеріндегі тарифтер. келісімді Монополдық баға
Бөлшек бағалар. Аймақтық Әлеуметтік баға
Мемлекеттік. Қаймағын алған баға
Кооперативтік. Номиналды баға
Комиссиондық. Базистік баға
Саудадағы. Контрактілік баға
Пассажир тасу мен Келісілген баға
байланыс қызметіндегі Анықтамалық баға
тарифтер Факитуралық баға
Тұрғын үй-коммуналдық. Трансферттік баға
Мәдени-тұрмыс Өндіріс бағасы
қызметіндегі тарифтер Қатты(қатаң) баға
және т.б. Еркін баға және басқалары.
Баға деңгейі – бұл бағаның ақшадағы абсолютті сандық көрінісі.
Баға құрылымы – баға элементтерінің пайыздағы және үлестегі белгілі бір
арақатынасын білдіреді. Баға динамикасы – бұл баға деңгейінің уақытқа
байланысты өзгеруі.
Барлық қолданыстағы баға бір-бірінен элементтердің құрылымы мен осы
элементтердің бағаның жалпы шамасындағы үлестері бойынша айрықшаланады.
Бағаны бөлудің қарапайым механикалық құрылымдық тәсілі дайын бұйымның
құрамына кіретін элементтер бойынша жүзеге асырылады.
Баға белгілеу барысында дайын өнімнің бағасы оның құрамдас бөліктеріне
кіретін бағаның сомасына теңеспейді. Бұл нарықтық факторлардың (сұраныс пен
ұсыныс дайын өнімдерге ғана емес, сонымен бірге оның қосалқы бөлшектеріне
де болады) және нарықтық емес (өндірістік, саяси, экономикалық және
әлеуметтік) факторлардың әсерімен түсіндіріледі.
Тауар бағасы жалпы түрінде үш құрамдастан тұрады:
- өндіріс пен айналыс шығындарынан (өзіндік құны);
- салықтан, алымнан, есептеуден;
- пайдадан.
Нарық бағаның деңгейін және осыған орай пайда мен салықтың да деңгейін
анықтайды. Баға элементтерінің ішінде ең мәндісі - өзіндік құн. Өзіндік құн
өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығынның ақша түріндегі көрінісі.
Баға құрамына әлеуметтік салық, қосымша құн салығы, бағаның өз алдына
бөлек, дербес элемент ретінде мәні жоқ акциз, пайдаға салынатын салық
секілді салықтар кіреді.
Әлеуметтік салықтар – бұл зейнетақы қорына, әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылатын аударымдар. Әлеуметтік салықтың мақсаты, мәні бар, сол себепті
де оларды арнайы салықтар деп атайды. Салық салынатын объектілері бойынша
тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтар салық төлемін тудырған жеке және заңды тұлғалардың табысы
мен мүлкіне белгіленеді. Бұл жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы, пайда
салығы, банк табысына салынатын салық, жер салығы және т.б.
Жанама салықтарға тауар бағасында төленетін немесе тарифке қосылатын
тауарлар мен қызмет көрсетулердің салығы жатады. Бұл қосымша құн салығы,
акциз, кеден бажы және т.б.
Еркін-бөлшек сауда бағасы нарықтың конъюктурасына, тауардың тұтыну
өзгешілігіне, өнімнің өндірілетін және өткізілетін орнына, жанама
салықтардың (немесе дотацияның) мөлшеріне әрі көтерме сауда бағасының,
сауда-саттық бағасының жол берілген үстемеақысына қарай схема бойынша
қалыптасады.Еркін-бөлшек сауда бағасының құрылымы 1-суретте берілген[19].
Баға микро және макроэкономикада белсенді рөл атқарады. Баға
макродеңгейде экономиканың құрылымын қалыптастырады әрі оның ең маңызды
пропорцияларының жетілуіне ықпал етеді. Ал макродеңгейде кәсіпорындардың
шаруашылық қызметін реттейді.
Баға нақты жағдайларда факторлардың ішкі және сыртқы екі тобының әсерімен
қалыптасады. (2 кесте).
Баға белгілеу факторлары
Ішкі Сыртқы
Тауардың айрықша өзгешілігі Саяси ахуал
Өндіріс тәсілі Негізгі ресурстармен қамтамасыз
Нарықтық сегментке бағдарлануы етілуі
Тауардың өмірлік циклі Нарықтық орта
Сервистің ұйымдастырылуы Тауар қозғалысы арналарының
Фирманың беделі қатысушылары
Жарнама Бағаны мемлекеттік реттеу
Салық заңнамасының жетілуі
Сыртқы экономикалық саясат
Сыртқы факторлар, яғни макроэкономикалық деңгейдегі факторлар кәсіпорын
қызметіне тәуелді емес, сондай-ақ елдегі және одан тысқары жерлердегі,
жалпы экономикалық пропорциялар мен жағдайлардың өзгерісін ескереді. Саяси
тұрақтылық бағаны көтеру арқылы бір сәттік жеңіске қол жеткізуге жол
бермейді, ол алдағы келешек үшін адамның жұмыс істеуіне барлық жағдайды
жасайды. Ресурстардың жоқтығы шикізат импортына тәуелді болуға апарып
соқтырады.
Баға белгілеуде тауар қозғалысына қатысушылар маңызды рөл атқарады, олар
тауарды өткізудің мөлшерін арттыруға және көп пайда алуға, бағаларға
бақылау орнатуға ұмтылады.
Қатысушылардың өзара пайдасын қамтамасыз ету үшін төрт факторды ескеру
қажет:
- пайда үлесін;
- баға кепілдігін;
- ерекше келісімді;
- баға көтерілуінің әсерін.
Көтерме және бөлшек саудада шығынның орнын толтыру әрі ойдағыдай табыс
алу үшін пайданың белгілі бір үлесі қажет болады. Олар кейбір жағдайларда
тауарға ең төменгі баға бойынша қол жеткізуге мүмкіндік беретін баға
кепілдігін алуға ұмтылады.
Өндірушілер көбінесе ерекше келісімді ұсынады. Ол шектеулі уақытқа
жеңілдік және сауда кәсіпорындарын ынталандыру үшін тегін үлгілер беруді
қарастырады. Мәміле сауда арқылы алынған пайданың сұранысы арту үшін
түпкілікті тұтынушыға берілуін қажет етеді.
Баға белгілеудегі кәсіпорынның еркіндігін тұтыну сұранысы мен нарық бағасы
ғана емес, сонымен бірге экономиканың жалпы жағдайымен анықталатын
мемлекеттік реттеу де шектейді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, барлық
елрдерде десе де болады, үкімет қандай да бір деңгейде баға белгілеу
процесіне араласады. Бұл өз кезегінде нарықтық тепе-теңдікті бұзады.
Әдетте, мемлекет баға жүйесінің қаңқасын құрайтын тұз, мұнай, газ, электр
энергиясы, қалалық көліктің қызмет көрсетуі, коммуналдық қызмет көрсету
секілді тауарларға баға белгілейді. Осы тауар түрлері бағасының ауытқуы
болса, экономиканың жағдайына әсер етеді. Сол себепті де мемлекет оларды
белгілі бір деңгейде тіркей отырып, бағаның барлық жүйесіне ықпалын
тигізеді. Мемлекет белгіленген баға екі маңызды салдарды тудырады:
1) тауарға сұраныс артқанда тауар тапшылығы (дефицит) пайда болады;
2) баға дотациясын белгілеу практикасынан бағалардың үйлесімсіздігі пайда
болады. Егер тауар көтерме сауда бағасы бөлшек сауда бағасынан жоғары
белгіленсе, мұндай дотация қажет болады.
Баға белгілеудің екінші тәсілі – бұл нарықтық бағаны белгілі бір уақытта
тоқтатып қою немесе тыйым салу. Мемлекетте монополистің бағасын нарықта
тіркеу мүмкіндігі пайда болады.
Ол үшін мынындай тәсілдер қолданылады:
1) жекелеген тауарлар бағасының шекті деңгейін белгілеу;
2) бағаның негізгі параметрлерін (пайданың шамасы, жеңілдіктер, жанама
салықтар және т.б.) реттемелеу;
3) нақты тауарлар бағасын бір жолғы арттырудың лимитін анықтау.
Нарықтық қатынаста мемлекеттің рөлі ойын ережесін белгілеумен ғана
шектеледі. Ол үшін мемлекет нарыққа қатысушыларды адал емес бәсекелестіктен
қорғайтын шараларды жүзеге асырады:
1) бағаны деңгейлестіріп тіркеу – екі немесе одан да көп бәсекелесуші
субъектілірдің бағаны белгілі бір деңгейде ұстап тұру туралы
келісіміне тыйым салу;
2) бағаны сатылас тіркеу – өндірушілердің өз бағасын жеткізушілерге
(жабдықтаушылар) таңуына немесе өндірушінің өз қалауымен белгіленген
міндеттерге баға бойынша тауардың сатылуына тыйым салу;
3) бәсекелестерді шеттету мақсатында тауарды өзіндік құнынан төмен
бағамен сатуды білдіретін демпингке тыйым салу.
Мұндай тыйымдар нарықтық экономикасы дамыған елдердің көбісінде бар.
Экономикалық реттеуге сұраныс пен ұсынысқа, бәсекелестік деңгейіне және
макроэкономикалық тепе-теңдіктің өзге де факторларына ықпал ететін әрі
осылайша баға деңгейі мен динамикасына да әсер ететін шаралар жатады. Оған
экономиканы реформалауға әрі шаруашылықты жүргізудің тетіктерін жетілдіруге
қатысты құралдардың тұтас арсеналын да жатқызуға болады:
- антиминополиялық заңнаманы қабылдау және жетілдіру;
- шағын кәсіпкерлікті ынталандыру;
- орнықты салық саясаты;
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру;
- бюджет тапшылыған азайту;
- халықтың табысын бақылау әрі реттеу және макроэкономикалық
теңдестірудің өзге де әдістері[16].
2. Бағаны тұрақтандырудың модельдері
2.1. Мемлекеттік бағаны реттеу қажеттілігі, реттеу және бақылау әдістері
Қазіргі заман жағдайында экономиканы тек мемлекет қана емес, сонымен бірге
жеке монополиялар да реттейді. Осылайша, экономиканы реттеу екі деңгейде –
макро (субъект – мемлекет) және микродеңгейде (субъект – жеке фирмалар)
жүзеге асырылады. Фирманың нарықтық стратегиясы мемлекеттің жүргізіп
отырған экономикалық саясатына байланысты құрылады.
Мемлекет пен компаниялардың өзара байланысына тән ерекшеліктер осы заманғы
қоғамның экономикалық және әлеуметтік қатынастарына ғана емес, сонымен
бірге оны реттеудің тетіктеріне де әсерін тигізеді.
Мемлекет пен жеке компаниялар шаруашылықты реттеуге қатысты өз
функцияларын бір-бірінен бөле жармай, тығыз байланыстырып орындайды.
Компания өндіруші объективті түрде дамуына қарай өндірісті қоғамдастыруға
неғұрлым ұмтылады әрі өзінің үстемдігін сақтап қалу үшін мемлекеттің
көмегіне соғұрлым мұқтаж болады және олардың арасындағы өзара байланыс
терең сипат алады.
Алайда бұл өзара байланысты экономиканы монополиялау деп бір жақты
түсінбеу керек.
Мемлекеттің шаруашылыққа қатысты атқаратын рөлінің өзгерісі де маңызды
мәнге ие. Мемлекет әр алуан құралды жасап, олардың көмегімен шаруашылықты
өмірге араласады. Экономиканың монополиялануы және экономиканы
қоғамдастырудың деңгейі артқан сайын мемлекет капиталды монополиялау,
өндіріс процесін басқару секілді тиісті меншік түрімен шектеліп қалған
компаниялардың қолынан келе қоймайтын маңызды функцияларды орындауы керек.
Мемлекет пен жеке компаниялар арасындағы өзара қарым-қатынастың түрлері
өзгеріп отырады. Соңғысының қызметін реттеу ісі бір қалыпты бола бермейді,
оны осы тетіктің кейбір элементтерінің белгілі бір кезеңде күшеюінен немесе
әлсіреуінен байқауға болады.
Нарықтық экономиканың қазіргі даму жағдайында экономикалық процестер жеке
монополистік бірлестіктердің және мемлекеттің ортақ күш-жігерімен ғана
реттелмейді. Мемлекет пен фирмалар реттеудің дербес субьектілері болып
табылады. Мәселен, компания қызметінің кеңеюі ұдайы өндіріс процесіне
қажетті ең маңызды өзара байлансытардың қалыптасуына шешуші әсер етеді.
Монополиялау формалары өзінің барлық жағынан реттеу формалары болып
табылады. Өндірістік процестердің құрылымын өзгерту әрі оларды қарқындату
үшін жеке фирмалар қосу, картель, кооперация, нарықтық стратегияның жаңа
түрлері секілді монополиялаудың әр алуан формаларын пайдаланады.
Мемлекет өзінің реттеу қызметінде мәжбүрлеудің құқықтық түрлерін
пайдаланады әрі орасан зор экономикалық ресурстарға иелік етеді.
Мемлекет экономикалық процестерді реттеу үшін өзіндік бюджет, мемлекеттік
банкілер жүйесі және экономикалың мемлекеттік банкілер жүйесі және
экономиканың мемлекеттік секторы секілді үш маңызды құралды пайдаланады.
Осылар арқылы шаруашылықтың жүруіне ықпал етіп, экономикалық өсуді және
ғылыми-техникалық прогресті ынталандырады әрі компанияның сыртқы
экономикалық қызметіне қолдау көрсетеді[7].
30-жылдары орын алған капиталистік шаруашылықтағы дағдарыстың терең сипат
алғаны соншалық, нарықтық экономиканың негіздеріне қауіп төнді. Бұл
бірқатар елдің үкіметтерін нарықтық қатынастарға араласу саясатынан бас
тартуға, сондай-ақ жұмыссыздықты азайтуға, экономиканы тығырықтан алып
шығуға бағыттылған кең ауқымды экономикалық шараларды жүзеге асыруға
итермеледі.
Нарықтық шаруашылықты жүргізудің негізгі принциптеріне қатысты жаңа
көзқарас Дж.М.Кейнс әзірлеген мемлекеттік реттеу тұжырымдамасында, яғни
оның жұмыспен қамтудың, пайыз бен ақшаның жалпы теориясы атты еңбегінде
көрініс тапты. Кенсиандық теория бойынша стихиялық нарық тетігі өндіріс
факторларын толық пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Осы теорияға сәйкес мемлекет жекелеген шаруашылық бірліктерінің шешім
қабылдау еркіндігін өздеріне қалдырып отырып, тиімді сұраныстың жалпы
мөлшерін анықтау жолымен нарықтық механизмнің іс-әрекетіне араласпау
міндетін алдына қойды.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін айрықша маңызға ие болды. Мемлекеттік реттеудің басты
міндеттері ұлттық табыстың өсуін қамтамасыз етуден, төлем балансының тепе-
теңдігін сақтаудан және бағаны тұрақтандырудан тұрды. Ал сұраныстың жалпы
деңгейін реттеу мәселесіне келетін болсақ, ол әу бастағы дағдарысқа қарама-
қарсы сипатынан айырылып, антициклдік сипатқа ие болды.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ұлттық шаруашылыққа мәселен,
мемлекете меншігі немесе салық жүйесі, иә болмаса пайыздық мөлшерлемесі
тариф арқылы тікелей немесе жанама түрде әсер ете алады.
Мемлекет отынның, шикізаттың және негізгі ауыл шаруашылығы өнімдерінің
бағасын өз бақылауына алды. Мемлекеттік бюджет соғыс аралығындағы 5-10%-дың
орнына 14-тен 13-ке дейінгі ұлттық табысты қамтыды. Экономиканы
мемлекеттік реттеудің жанама түрі экономикалық өсуге өз әсерін тигізді.
Нарықтық реттеуге басты назар аударылудың бір себебі: соғыстан кейінгі
жылдары қалыптасқан мемлекеттік реттеу әдістері ғылыми-техникалық
революцияның жаңа кезеңіне сәйкес келмейді. Өндірісте оның нәтижелерін
тиімді пайдалану жекелеген кәсіпорындар деңгейінде мемлекеттік реттеудің,
кәсіпкерлік бастамаларды ынталандырудың әдістерін кеңінен іздестіруді талап
етеді. Мұндай іздестіруге сәттілікке қол жеткізу жұмылдырылған ресурстардың
жалпы қондырғысы мен мөлшеріне ғана емес, сонымен бірге ғылыми-техникалық
прогреске мәжбүрлеу формаларына, субъектілер әрекетінің себептеріне
байланысты.
Мемлекеттің баға белгілеу процесіне әсері экономикалық саясатың жүйелі
түрде қолданылатын әрі ең маңызды әдістерінің бірі.
Бағаны мемлекеттік реттеудің қалыптасқан жүйесі салалық мемлекеттік
саясаттың басқа түрлері секілді ұлттық табыстың салалар мен халық санатына
бөлінуіне және құны жағынан үйлесуіне ықпал етеді. Реттеудің бұл түрі соңғы
он жылдың ішінде инфляцияның өсуіне байланысты кеңінен қолданылып келеді.
Баға саясаты мемлекеттің экономикалық қызметінің маңызды салаларының біріне
айналды.
Әйгілі америкалық экономист Саймонның пікірінше, көптеген нарықта
бәсекелік баға емес, басқарылатын баға қолданылады. Ықпалды америкалық
экономист Дж.Гэлбрейттің де пікірінше бағаға тиімді бақылау орнату қажет.
Бағаны мемлекеттік реттеуге мемлекеттің экономикалық ойлардың тұтас,
тұрақты дамуына, яғни баға арқылы ұдайы өндіріс процестерінің циклдік
ауытқуларының теңдесуіне ықпал ете отырып, әкімшілік заңнама және бюджеттік-
қаржы шараларының көмегімен бағаға әсер ету талпынысын жатқызамыз. Бағаны
реттеу нақты шаруашылық конъюнктурасына қарай антидағдарыстық және
антифляциялық сипатқа ие болады.
Баға жүйесі нарықтық экономиканың ең маңызды элементтерінің бірі.
Әлбетте, осыған орай ол нарықтық тетіктің өзге де элементтерімен байланысты
әрі олар өзгерсе, бұл да өзгереді.
Бюджет шығыстарын, салықтарды, кредиттің пайыздық мөлшерлемесін және өзге
де экономикалық тұтқаларды өзгерту арқылы экономиканы мемлекеттік тұрғыдан
реттеуді өнімнің шығыны мен бағасының өзгеруінен байқауға болады және ол
ұдайы өндіріс прогресіне әсер етеді.
Мемлекеттің рөлі: кәсіпкерлікті, антимонополиялық заңнама қабылдау және
т.б., яғни нарықтың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында нарықтық
құрылымды жасау.
Ішінара алсақ, мемлекет жүзеге асыратын антимонополиялық саясат қолдан
жасалған шектеулерді алып, экономиканың барлық салалары мен секторларында
бәсекелесті өрістеуі тиіс әрі нарықтық баға белгілеудің осы негізінде оны
көтермелеп, дамытуы қажет.
Мынаны айта кету керек: бағаны ырықтандыру тоқтамайды, керісінше,
мемлекеттің баға белгілеу саясатын жүзеге асырудағы рөлі артады. Оның мәні
нақты баға белгілеуде емес, экономикалық шаралардың көмегімен тауар
өндірушілердің баға бойынша оңтайлы шешім қабылдауына әсер етуде оларға
әдіснамалық әрі әдістемелік көмек көрсетуде, баға белгілеу жөнінде құқықтық
нормаларды әзірлеуде жатыр.
Мемлекеттік реттеудің мақсаты тапшылық тұрақты түрде орын алған жағдайда
бағаның инфляциялық өсуіне, сондай-ақ өндіріске ғылыми-техникалық прогресті
енгізуге мүмкіндік беретін бәсекелестікті өрістету үшін өндірісті
монополиялауға жол бермеу.
Мемлекет өндірушілерге тікелей (баға белгілеудің белгілі бір ережесін
әзірлеу арқылы) және жанама түрде (қаржы-кредит тетігі, еңбекақы, салық
салу және т.б. секілді экономикалық тетіктер арқылы) ықпал етуі мүмкін.
Реттеудің мұндай шаралары нарықтық экономиканы басқарудың жалпы жүйесіне
жатқызылады.
Бағаны нарық жағдайында тауар өндіруші үкімет қабылданған заңдарды ескере
отырып, өзі әзірлейді. Нарықтық қатынас жүйесінде белгіленген экономикалық
нормадан ауытқу орын алса, ол тауар өндірушінің өз серіктесімен немесе ақша-
кредит, салық жүйелері және т.б. арқылы өзара іс-қимыл процесінде
анықталады. Мемлекеттің міндеті бағаны күш қолдана отырып бақылауда емес,
төрелік айтуда жатыр.
Инфляция кезінде сұраныс бағаның өсуімен қатар бір мезгілде артуы мүмкін.
Тұтынушы нарықтың тұрақталатынына сенбейді әрі бағаға қарамастан сұранысты
арттырады. Бұған қоса, нарықтық экономикада сатып алуға жұмсалатын шығынның
өсуі жинақ ақшаның кемуіне апарып соқтырады. Өтпелі кезеңде мынадай ахуал
орын алуы ықтимал: сұраныс ұлғайған кезде тауар тапшылығы тұтынушыға жинақ
ақшасын тауысуына мүмкіндік бермейді.
Осыған байланысты мемлекет тапшылық проблемасын аз уақыттың ішінде шешуге
дәрменсіз әрі жаңа баға арқылы да тауар тапшылығын шеше алмайды.
Бір жағынан түбегейлі қайта құрылмаған экономика қажетті тауардың тұрақты
өсуіне мүмкіндік бермейді. Екінші жағынан, егер баға жеткілікті дәрежеде
жоғары болмаса, онда өндіруші қажетті тауарды тиісті мөшерінде әрі аз
уақыттың ішінде өндіруге құлықты болмайды.
Бағаны тікелей әрі жанама түрде реттеудің әдістері бөліп көрсетіледі.
Бағаны тікелей әдіспен реттеу барысында мемлекет олардың деңгейін
реттемелеу, пайдалылықтың нормативтерін, бағаны құрайтын элементтердің
нормативтерін белгілеу немесе өзге де әдістер арқылы бағаға тікелей ықпал
ететін болады.
Бағаны ретттеудің жанама әдісіне пайыздық салықтың, табыстың есептік
мөлшерлемелерін және ең аз шамадағы еңбекақының деңгейін және т.б. реттеу
жатады. Бұл әдістер мемлекеттің бағаға, яғни бағаның өзіне емес,
макроэкономикалық сипатқа ие баға белгілеу процесіне әсерін тигізетін
факторларға ықпал етуінен тұрады.
Оңтайлы жолы – бағаны реттеудің тікелей әрі жанама әдістерін бір-біріне
орайластыра отырып үйлестіру. Мемлекет әдетте баға жүйесінің негізін
құрайтын өнім түрлері мен қызмет көрсетулердің бағасын тікелей реттейді.
Баға жүйесінің негізін құрайтын өнім мен қызмет көрсету түрлерінің ішінде
елдің тұтас экономикасына елеулі әсер ететін энергия тасымалдау бағасы,
көлік және байланыспен қызмет көрсету бағасы, тұрғын үй-коммуналдық қызмет
көрсету бағасы және т.б. бар.
Мемлекет аталған тауарлар мен қызмет көрсетулердің бағасын белгілей әрі
реттей отырып, бүкіл баға жүйесіне шешуші әсер етеді.
Бағаны қалыптастыру мен реттеуде мемлекеттің қатысу мүмкіндігін жоққа
шығаруға реттелмелі нарықтық баға директивті жоспарлы бағамен
бірдейлендірілген кезде орын алады. Реттелмелі баға мен директивті бағаның
ортақ жақтары неде және айырмашылықтары қандай? Ортақ жағына тоқталсақ,
мемлекет осы және өзге бағаларды қалыптастыруға қатысады. Айырмашылығы:
жоспарлы баға нарық пен бәсекелестіктен бөлек, жоспар негізінде, ал
реттелмелі баға нарықтық факторлар мен бәсекелестік негізінде белгіленеді.
Тікелей мемлекеттік реттеу нарықты түзету және нарықтың маңызды
параметрлеріне бақылау орнату арқылы мемлекеттің орталықтандарылған
саясатымен нарықтық тетіктерді толықтыру қажеттілігін ұйғарды. Толық
жетілмеген нарық шаруашылығы жағдайында пайда болған тепе-теңдік бағасы
экономиканы тұрақты етуге дәрменсіз. Сол себепті мемлекет бағаны белгілеу
әрі реттеу жолымен экономиканы тепе-теңдікпен қамтамасыз етуі тиіс.
Мемлекет белсенді баға саясатын жүргізе отырып таза нарықтық жолмен
шаруашылық жүргізуге (ұзақ мерзімді ғылыми бағдарламалар, әскери өнеркәсіп
кешені, көлік, байланыс, коммуналдық шаруашылық және т.б.) тиімсіз
бизнестің пайдалылығын қамтамасыз ете алады. Мұндай нәтижеге шарт бойынша
бағаны пайдалану жолымен және мемлекеттік тапсырыстар мен сатып алулар
арқылы қол жеткізуге болады.
Әрине, мемлекеттік тұрғыдан бағаны шектен тыс реттеу нарықтық тетіктерді
әлсіретеді әрі шығын мен нәтижелерді салыстыруға қажетті нарықтық бағдардан
көз жазып қалу қатерін туғызады, өйткені негізгі нарықтық параметрлер
нарықтық емес факторлардың аса күшті әсеріне ұшырайды. Бәсекелестікті
тудыратын нарықпен байланысы жоқ әрі мемлекет белгіленген баға сұраныс пен
ұсыныстың өзгеруіне қарай жылдам өзгере қоймайды.
Бұл жағдайда жоспарлы экономикадағы секілді тапшылық пайда болады немесе
нарық өтімсіз тауарларға толы ( нарықтың тауарбастылығы) болады.
Мемлекет бағаны қалыптастыруға және реттеуге қатыспаған жағдайда
экономиканың негіздері күйрейді әрі мемлекет монополизммен күресудің
маңызды әдістерінің бірінен айырылады, сондай-ақ нарықтық қатынас пен
көптеген кәсіпорындардың қарсылық жағдайы айтарлықтай тұрақты болмайды.
Нарықтық экономика бағаны мемлекет тарапынан шектен тыс белгілеуді және
реттеуді, сонымен бірге, әсіресе, монополистік кәсіпорындардың
бәсекелестігінде қиындық тудыратын, бірақ тиімді болып табылатын өнімдердің
бағасын мүлдем реттемеуді де көтермейді. Өтпелі кезеңде бағаны мемлекеттік
тұрғыдан тікелей реттеудің қажеттілігі арта түседі.
Бағаны мемлекеттік реттеу өндірушілердің сату бағасының деңгейіне
кепілдік беруі, яғни белгіленген бағаның деңгейінен аспауы немесе төмен
түспеуі арқылы және өндіріс шығынын қаражаттандыру арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекет бағаны тікелей реттеу әдісімен қатар жанама реттеу әдісін де
қолданады. Бағаны жанама түрде реттеу шаралары, әдетте, нарық конъюктурасын
өзгертуге, қаржыландыру, валюталық және салық операциялары салаларында
белгілі бір ахуал қалыптастыруға, тұтастай алғанда – сұраныс пен ұсыныс
арасында оңтайлы арақатынас орнатуға бағытталған.
Бағаны жанама түрде реттеу әдістеріне мемлекеттік сатып алулар, салық
жүйесі, ақша айналысы мен кредитті реттеу, мемлекеттік инвестиция саясаты
мен мемлекеттік шығыстарды реттеу, амортизация нормасын белгілеу жатады.
Мемлекет осы шаралар арқылы сұраныс пен ұсыныс арасында тепе-теңдік
орнатуға ұмтылады әрі осылайша, экономиканың барлық аумағында бағаның
барынша бірдей әрі баяу өсуіне ықпал етеді. Бағаны жанама түрде реттеу
әдісі бағаның өзіне емес, баға белгілеуге өз әсерін тигізетін факторларға,
яғни макроэкономикалық сипатқа ие факторларға ықпал етудан тұрады.
Нарықтық экономикасы динамикалы баланстанған елдерде баға экономикасы
теңдестірілмеген әрі тұрақсыз елдерге қарағанда аз деңгейде реттеледі.
Экономиканың тұрақтануына қарай бағаны мемлекеттік тұрғыдан реттеу бірте-
бірте қысқаратын болады әрі бағаны еркін белгілеу жүйесіне көшеді.
Нарықта бәсекелестікке жағдай жасағанда бағаны мемлекеттік тұрғыдан
реттеу өздігенен тоқтайтын болады.
Бағаның деңгейі мен динамикасына салық жүйесі де елеулі әсер етеді.
Салықтың мөлшеріне баға динамикасы мен инфляция қарқыны құлаштап артады.
Кез келген өндіруші өзіне салынған салықты тұтынушының қалтасынан, дәлірек
айтсақ тұтынушыға сатылатын тауардың бағасын жоғары белгілеу арқылы өндіріп
алуға тырысады. Мемлекет көп табыс алған кезде бір мезгілде өз шығысын
арттырады.
Осыған орай, мемлекет инфляцияны кеміту, бағаның өсуін баяулату үшін
салық мөлшерлемесін азайтыу тиіс. Әлемнің дамыған елдерінде осы заманғы
салық саясаты салықты кемітуге бағытталған. Мәселен, АҚШ-та салықтың үлесі
федералдық бюджеттегі пайдаға шаққанда 8-ден аспайды.
Бағаны бақылаудың тікелей әдісі жанама әдіске қайшы келмей, онымен
ұштастырылуы тиіс. Жалпы инфляцияға қарсы саясат пен баға белгілеу
процесіне жанама түрде әсер етуге септігін тигізетін инфляцияға қарсы
саясатпен байланысты шаралар бұл жағдайда мемлекеттік реттеудың ьікелей
әдісімен толықтырылады. Мемлекет бағаны белгілі бір деңгейде ұстау немесе
шектеу жолымен баға қозғалысының нақты режимін белгілеу және өндіріс
шығынының жекелеген баптарына бақылау орнату арқылы кәсіпорын мен фирманың
өнім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Баға құрылымының теориялық негізері
1.1.Бағаның түсінігі және оның қалыптасуындағы
теориялар ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Бағаның экономикалық
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3.Бағаның атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.4.Бағаның түрлері, олардың
жіктемесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.5 Бағаның деңгейі, құрылымы және
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...15
2. Бағаны тұрақтандырудың модельдері
2.1. Бағаны мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
2.2. Баға, сұраныс және
ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.1
3. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикадағы баға жүйесі
3.1 Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі және баға белгілеу
факторлары мен
стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
3.2. Бағаны тұрақтандырудың Қазақстандық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
Кіріспе
Баға теориясы мен оларды қалыптастыру практикасы кез келген шаруашылықты
жүргізудің басты тетіктері болып табылады. Экономика тұрғысынан алсақ, баға
ең алғашқы құн категориясы.Экономика өзіндік ерекшелігі бар байланыстар
жүйесі ретінде тауарларды тікелей айырбастау актісі, тауар құнының тауарлық
және ақшалай көрінісі түрінде пайда болады.
Бағаны анықтау тәсілі нарықтың табиғатын және тұтастай экономикалық
жүйені сипаттайды. Баға өндірістің тұтастай құрылымын анықтап, материалдық
және ақшалай ағынның қозғалысына, тауар массасының бөлінуіне, халықтың әл-
ауқатының деңгейіне әсер етеді.
Баға белгілеу процесіне үкіметпен қатар әр түрлі қаржылық жағдай да
көп әсерін тигізеді.
Елдегі ақша айналысы жағдайының да, кредиттік сектордың жұмыс істеу
сипатының да мәні бар. Сонымен қатар, баға нарықтық экономика жағдайында
экономикалық тұрғыдан басқарудың тұтқасы ретінде кредит, кеден, эмиссия,
сыртқы сауда және салық саясаттары, сондай-ақ еңбекақы және табысты бөлу
жүйелері үйлескенде әрі халық әлеуметтік жағынан қорғалған жағдайда өз
функциясын тиімді және сәтті жүзеге асырды.
Баға белгілеу жүйесі ғылыми-техникалық прогресті ынталандыруы тиіс әрі
ресурстың үнемделуіне және экономиканың құрылымдық жағынан қайта құрылуына
ықпал етуі қажет. Баға адамның қажеттілігін ескеріп, олардың тұрмыс
деңгейінің көтерілуіне септігін тигізетіндей болуы тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында баға белгіленген кезде меншік түрлерінде
орын алған өзгерістер де, тауар-ақша қатынасының одан ары қалай дамитыны
да, сондай-ақ ішкі нарықтың қандай жолмен қалыптасатыны да назардан тыс
қалмауы керек.
Нарықтық механизмнің негізгі элементтерінің бірі – баға. Нарықтық
баға өндірушілердің және тұтынушылардың өз арасындағы бәсеке нәтижесінде
қалыптасады. Бұған бәсекеден басқа да көптеген факторлар әсер етеді. Жалпы
нарық бағасына нарыққа қатысушылардың бәрі де әр түрлі деңгейде тәуелді
болады, әсіресе сұраным мен ұсыным нарықтық баға әсерінен қалыпты жағдайдан
тез ауытқиды. Сондықтан да нарықтық бағаның құрылуын, қалыптасуын және оның
ауытқу заңдылықтарын біліп отыру, әр фирманың табысты тұрақты алуына және
өндіріс бағытын жетілдіруге негіз бола алады. Міне, әр салада, әр сферада
және әр тауар түрі бойынша бағаның құрылуының маңызы мен маңыздылығы
осында десек, артық айтқандық емес[16].
Бағаның құрылуы пәні жоғары оқу орындарындағы көптеген мамандықтар
бойынша оқу бағдарламасына еніп отыр. Бұл пәннің негізгі міндеттері:
өндіріс, тауарды өткізу, құнның қалыптасуы, жалпы ішкі өнім мен ұлттық
табыстың өндірілуі, оның бөлінуі және пайдаланылуы, баға түрлері, олардың
негізгі принциптері мен есептеу жолдарын анықтау. Жалпы баға – күрделі
экономикалық категория. Сондықтан да баға теориясын түсіну және оны нақты
практикада іс жүзінде қолдана білу болашақ мамандар үшін аса қажет.
Өйткені, Қазақстан Республикасы жағдайында бағаның құрылуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Атап айтсақ, бағаның құрылуы өндіріс және айналым
шығындары негізінде және бағаның нарықтағы сұраным мен ұсынымның өзара
әрекеті негізінде құрылуы, бағаның нарықтық қатынастардағы орны, баға
құрылымының механизмі және оның өзіндік сипаты тұрғысындағы өзекті
мәселелер бәсекелестік ортаға тікелей әсер етеді. Сондай-ақ экспорт және
импорт тауарлары мен қызмет көрсету түрлерінің сыртқы сауда бағасы және
ұлттық баға жүйесі, сыртқы сауда бағасының жіктелуі, экспорт және импорт
тауарларының ішкі бағасы және оның қалыптасу тәсілдері мен принциптері,
сонымен қатар экспорттық және импорттық қосымша, сараланған валюта
коэффициенті, оның мәні және есептеу тәсілдері, Қазақстан Республикасына
ТМД елдерінен әкелінген тауарлар бағасын есептеу әдістемесі де экономикадан
өзіндік орын алады[4].
1. Баға құрылымының теориялық негіздері.
1.1.Бағаның түсінігі және оның қалыптасуындағы теориялар.
Баға – күрделі экономикалық категория. Ол арқылы қоғамдық негізгі
қатынастардың барысын, өндірістің жағдайын, тауарлардың қалай өтіп жатқанын
және олардың құнының қалыптасуын қадағалауға болады. Баға барлық әлеуметтік-
экономикалық саясаттың айнасы болып табылады. Оның микро және
макроэкономикалық мәні баға белгілеудің тұжырымдамасына тәуелді емес, ол
өнімдердің нарықтағы айналасының және өндірістің объективті жағдайымен
анықталады.
Баға тетігі, баға белгілеу, баға саясаты – өте күрделі әрі өте нәзік
құрал. Сол себепті де біз баға белгілеуді зерттеп-тануды баға теориясына
қатысты мәселелерден бастаймыз.
Баға теориясының басты постулаты бағаның түбегейлі негізіне қатысты
көзқараспен байланысты. Экономистер мұндай негіз ретінде құнды, мейлінше
пайдалы жақты, өндіріс факторларының өзара әрекетін бөліп көрсетеді.
Алайда, экономика ғылымында екі теория кеңінен мәлім.
Біріншісі – бағаның негізіне құнды жатқызатын маркстік теория, екіншісі –
бағаның негізі ретінде тауардың пайдалылығын қарастыратын австриялық
теория[16].
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін қалаушы Адам Смит
осыдан 200 жылдай бұрын Глазо (Англия) қаласында университетте лекция оқып
тұрып, мынандай сұрақ қойған: не бағалырақ? Ішетін су ма, әлде гауһар тас
па? Су өте төмен бағаланады немесе ешқандай құны жоқ, ал гауһар тас болса
жоғары бағаланады. Кейінірек А.Смиттің осы сауалы оның парадоксы аталып
кеткен. Бұл сауалың жауабын ол шеше алмаған. Себебі А.Смиттің пайымдауынша
алмазды қазуға көптеген шығынмен байланыстырған. Молшылық кезінде су
гауһар тастан төмен бағаланады, ал судың тапшылығы мен қуаңшылық жағдайында
адам бір тамшы суға зәру (судан артық, бағалы нәрсе жоқ ол кезде) болады.
Себебі өмір мен өлім кесе-көлденең тұрады. Міне осыдан барып жаңа теория
пайда болады. Игілік бағалалығы қолда бар нәрсенің пайдалығымен анықталады
немесе сол игіліктің шекті пайдалылығы мөлшерімен бағаланады. Осы ойлар
тауардың құн теориясына революция жасады. Сөйтіп шекті пайдалылық теориясы
дүниеге келді. Оның негізін салушылар: ағылшын Уильям Стенли Джевонс (1835-
1882 ж.), Альфред Маршалл (1842-1924 ж.), австриялық Карл Менгер (1840-1921
ж.), Ейген Фон Бем-Баверк (1851-1914ж.) және тағы басқалар. Олардың ойынша,
құн тиімді пайдалылық дәрежесімен анықталады.
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін қалаушы Адам
Смит пен Рикардоның ойынша, тауар құны оған жұмсалатын еңбектің
мөлшерімен анықталады деп есептеген. Адам еңбегі тауар құнының
субстанциясы, қайнар көзі. Сондықтан да классикалық мектептің
өкілдері еңбектің құн теориясының негізін қалады. Оны кейіннен
К.Маркс дамыта түсті.
Егер К.Маркс өзінің барлық зерттеуін тауардың еңбек құнын талдауға
арнаса, Батыс елдердегі экономикалық ойдың өкілдері: либерализм,
неолиберализм, кейнстік, неокейнстік, радикализм – барлығы дерлік бағаның
шығуын зерттеді. Баға қозғалысының әсер ететін өндіріс шығындарының ықпалын
ғана емес, сондай-ақ жұмыссыздықтың, бәсекенің, саяси тұрақсыздық,
экономикалық дағдарыстың, салық, мода, сиректік, пайдалылық және басқа
факторлардың әсерін қарастырады.
ХІХ-ғасырдың аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында Батыс пен Ресей экономикалық
теория өкілдері ағылшын экономисі Альфред Маршалл және ресей ғалымы М.И.
Туган-Барановский т.б. еңбектің құндық теориясын шекті пайдалылық
теориясымен қосты. Мысалы, ағылшын экономисі Альфред Маршалл құнның қайнар
көзін бір жерден ғана іздемеуге құлшыныс жасап, шекті пайдалылық теориясын
сұраным мен ұсыным теориясы және өндіріс шығындар теориясымен қосып қарады.
Бұл ізденіс пайдалылықтың өзара әсерін біртекті анықтауға итермеледі. Ол
сұраным-ұсынымға, шығынға және бағаға бірдей ықпал етеді деген сөз.
Демек, құн мен баға – ұқсас ұғымдар, алайда біркелкі, пара-пар деп
түсінуге болмайды. Құн тауар өндірісінің шығындарын көрсетеді, ал жекелеген
тауардың бағасы нарықта байқалады және ол құннан ауытқуы әбден мүмкін.
Себебі оған сұраным мен ұсыным, пайдалылық, сиректік тән, инфляция және
т.б. факторлар ықпал жасады. Баға – тауар құнының ақшалай өлшемінің
модификациясы[11].
Нарықтық экономикада бағаның құрылуы тек қоғамдық қажетті еңбек
шығындарымен ғана емес, ақшаның қайта үлестіру факторлары әсерінен де пайда
болады. Оған жататындар:
Сұраныс және ұсыныс қатынасы бұл жағдайда бағаның құрылуы үшін қажет
жайлардың бірі сұраным икемділігі;
Әлеуметтік факторлар бұл поблемаларды баға жүйесі арқылы шешу үшін
мемлекеттің араласуы;
Мода және тауар болашағы факторлары, көбіне бұл жайлар монополиялық
өндіріспен сәйкестенеді;
Ұлттық және климаттық ерекшеліктер факторлары кейбір ұлттардың тағамдық
ерекшеліктеріне байланысты.
Бұданда басқа, солтүстіктегі суық климат оңтүстіктегі өндірістерден
қарағанда жылу энергиясын көп қажет етеді.
Бағаның құрылуы факторлары, көріп отырғанымыздай, әр түрлі және олардың
баға көрсеткішіне әсерлері әр жақты. Бір тауарлар үшін модалық факторлар
үшін артықшылық мағынада болатын болса, ал, екінші тауарлар үшін беделдік
жайлар, ал үшіншілерге ұлттық және климаттық ерекшеліктер болып табылады.
Барлық факторлар бағаның құрылуына тек жеке-жеке әсер етіп қоймай, кейбір
жағдайларда бірлескен жиынтық әсерлерінде тигізіп отырады[4].
1.2 Бағаның экономикалық функциялары мен атқаратын қызметтері.
Баға туралы толық түсінікті алу үшін оның мағынасын тереңдете
қарастырумыз қажет. Оны бағаның әр түрлі функцияларынан анықтап көруге
болады. Бағаның мағынасын, оның функциясын ашып көрсете, мынадай жайды есте
ұстауымыз тиіс: баға функциясы ақша функциясымен ұласып жатыр, яғни,
ақшасыз баға болмайды, ал бағасыз, ақша экономикалық мағынаға ие бола
алмайды. Бағаға тән функциялардың тәжірибе жүзінде қолданылуына байланысты
көптеген экономистер оның негізгі бес функциясын атап көрсетті:
- есептік өлшемдік;
- қайта үлестіру;
- ынталандыру;
- баланыстық теңестіру;
- өндірісті орналастыру.
Есептеу және шығындарды өлшеу функциясын баға, әр түрлі шаруашылық
үрдістерін, олардың көрсеткіштерін өлшеумен ұйымның құндық есепті орындауы
бойынша жүргізеді. Мысалы, алдын ала дайындалған жағармай көлемі (көліктік
дайындау шығындарын қоса алғанда) осы тауардың баға сомасына эквивалентті
кәсіпорынның өндірген немесе сатып өткізген тауарлық өнімдерінің көлемі,
оның өнімінің немесе қызмет көрсетуінің жиынтық құнына тең. Есептік-
өлшемдік функцияны іс-жүзіне асыра отырып, тауарлар мен қызмет түрлерінің
еңбек шығындарына байланысты әр түрлі тұтынушылық жайлардың салыстыруына
мүмкіндік туындатады. Қоғамнның дайын тауарларға деген мұқтаждығының
қамтамасыз етілуінің қаншаға түсетіндігін баға көрсетіп береді. Сонымен
қатар өндірістік айналым шығындарын және пайда көлемін анықтайды.
Баға механизімінің көмегімен экономика секторындағы пайда мөлшері жоғары
өндірістерге капиталдың шоғырлануы іс-жүзіне асады. Осыған сәйкес баға
өзінің өндірісті орналастыру функциясын жүргізеді.
Сұраныс пен ұсынысты теңестіру функциясы (баланстық), өндірістегі және
айналымдағы келісімсіздік (диспропорциялық) жайлардың орнын толтыру
есебінен немесе бағаның өзгеруі есебінен (немесе бұл екі шараны бір
кезеңде жүргізу арқылы) жүргізілуі мүмкін.
Бағаның ынталандыру функциясының мәндік сипаттамасын төмендегідей
сипаттауға болады: Яғни оның өндіріске әсер етуі және әр түрлі тауарларда
пайданың бекітілген деңгейі арқылы тұтынылуы.
Бағаның көмегі арқылы, ғылыми техникалық прогресті, шығын үнемділігін
қамтамасыз етуді, өнімдер сапасын жақсартуды, өндіріс және тұтыну
құрылымдарын өзгертуді ынталандыруға немесе керісінше тоқтатуға мүмкіндік
туындайды.
Ынталандыру функциясы, бағадағы пайда деңгейін теңестіру жолымен бағаға
қосымша баға немесе жеңілдіктер беру жолымен жүргізіледі.
Бағаның үлестіру және қайта үлестіру функциясы да негізгі орындарға ие.
Ол нарықтық факторлар іс-әрекеті шегінде бағаның құнынан ауытқуына
байланысты. Баға үлестіру және қайта үлестіру экономика салалары арасындағы
ұлттық түсімнің, оның секторларының, әр түрлі меншік формаларының,
аймақтарының, қорлану және тұтынылу қорларының, әр түрлі әлеуметтік
тұрғындар тобының арасында үлестіру құралы ретінде қолданылады. Мысалы:
қымбат заттарға (алтын, күміс) және беделі имеджі жоғары тауарларға бөлшек
сауда бағасының жоғарлауы халықтың бір бөлігінің әлеуметтік бағыттағы
қорларды құруы үшін ақша түсімін үлестіруге көмектеседі. Бағаның бұл
функциясы нақты бір тауалар тобының аксизы, ҚҚС және басқа да салықтық
сипаттағы алымдар, мемлекет халқының әлеуметтік мұқтаждығын
қанағаттандыруға бюджеттік аударымдар арқылы көрініп отырады.
Баға үлестіру құралы ретінде активті түрде қолданылады. Көбіне
мемлекеттік немесе реттеуші бағаны қолданғанда бұл жайлар байқалады.
Дегенмен де, баға-үлестіру мен қайта үлестірудің жалғыз ғана құралы емес.
Бұл жерде қаржы-несие жүйесі және еңбек ақы да үлкен рөл атқарады.
Бағаның әр түрлі функцияларының арасында тығыз байланыс бар. Олар кейде
бір бағытты нұсқаса, келесіде бір-біріне қарама-қайшы жағдайда болуы
мүмкін. Мысалы: бағаның ынталандыру функциясы сұраным мен ұсынымды
теңестіру функциясын іс-жүзіне ауыстыруға көмектеседі, сұранымға ие
тауарлар өндірісін өсіруге жол ашады. Ал, бағаның төмендеуі ұсыным көлемін
төмендетеді.
Бағаның үлестіру функциясы өндірісті оңтайлы орналастыру функциясымен
бірге іс-әрекет жасайды, яғни жоғарғы сұранымға ие тауарлар өндірісі
сферасына капиталдың жинақталуын іс-жүзіне асырады.
Есептік-өлшемдік баға сферасы көп жағдайларда өзінің басқа функцияларымен
қарама-қайшы жағдайда болады, себебі, нарықтық жағдайда баға, өндірістік
шығындардан көп ауытқуларға ие. Баға функцияларының бір-бірімен байланысын
айта келсе, оның арнайы маркетингтік зерттеулер құралы болып табылатындығын
ұмытпауымыз керек. [19].
Алайда, баға, өз кезегінде тауар ұсынысының кемуіне апарып соқтыратын
кері күшке (ол кемітілген жағдайда) де ие. Ал бұл өз кезегінде, ұсыныс
сұраныстан асып тұскен жағдайда, сұраныс пен ұсынысты “келістіру”
қажеттілігін тудырады.
Нарықтық экономикада баға негізінен бес қызмет атқарады.
Біріншісі – есеп-қисап қызметі. Бұл өнім өндіргенде қоғамдық қажетті
еңбек шығыны процесінің өзгеруінде байқалады және әр түрлі өнімді
өндіру қалай немен жүзеге асқанын көрсетеді.
Нарық жағдайында және табиғи ресурстардың шектеулі болуы кезінде, тауар
өндіруші өнімді шығаруға қандай шығындар жұмсау пайдалы екендігін үнемі
қарастырады. Өндіріс шығындарының балама мәселесі туады. Тауар өндіруші
“жіберілген мүмкіндіктің бағасы” мәселесімен бетпе-бет келеді.
Екіншісі – ынталандыру қызметі. Бұл кезде баға өндіріс тиімділігіне
әсер етіп, өнім ассортиментін жаңғыртуға, өнім сапасын арттыруға күш
салады. Бағаның осы қызметі біріншісімен етене байланысты.
Үшіншісі – бөлуші реттеуші қызмет. Нарық жағдайында бағаның бөлуші
қызметі сұраным мен ұсынымды реттеу және тұтынушы мәртебесінің
өзгеруі кезінде байқалады. Бағаның түскен кезінде тұтынушы көп сатып
алады. Мейлі тамақ болсын, киім болсын, кейде қымбаттау өнімді де ала
салады. Әрине, бұл процесс кері де болуы мүмкін.Бағаның араласуымен ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу, ұдайы ұлғаймалы және материалдық емес өндіріс
саласын қаржыландыру жүзеге асады.
Бағаның төртінші қызметі – нарықтың тепе-теңдік сақтағанда, тұтыну мен
өндірісті теңгергенде байқалады. Сұраным мен ұсыным арасындағы тепе-
теңдіктің бұзылғаны жайлы баға белгі береді және оны жөндеу үшін шара
қолдануды талап етеді.
Бағаның бесінші қызметі – ақпараттық. Баға тұтынушыға сатушылар
тарапынан тауар ұсынымы туралы белгі береді және олар өз өнімі
үшін қанша алғысы келетіндігін баяндайды [1].
1.3.Бағаның түрлері және олардың жіктемесі, деңгейі, құрылымы, динамикасы.
Шығарылатын өнімдердің экономикалық ерекшеліктеріне, өндіріс және айналыс
процесіне қатысушыларға қарай бағаның мынадай түрлері айрықша бөліп
көрсетіледі:
- көтерме сауда бағасы;
- биржалық баға;
- сатып алу бағасы;
- құрылыс өнімдерінің бағасы;
- бөлшек сауда бағасы.
Көтерме сауда бағасы бойынша өнім ірі партиямен сатылады. Өнімді мұндай
баға бойынша көтере сатып алушы сатып алады. Өтпелі кезең экономикасының
ерекшелігіне тауарды тұтынушыға жеткізу үшін делдалдық қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалар санының көбеюі жатады.
Құрылыс саласы бойынша қолданыстағы баға “құрылыс-монтаж жұмыстарының және
дайын объектілерінің сметалық құны” әрі “құрылыс өнімдерінің прейскуранттық
және келісімді бағасы” болып табылады. Мұндай бағаларды тапсырыс берушілер
құрылыс ұйымдарының мердігілерімен орындалған жұмыс бойынша есеп айырысуда,
капиталдық салымдардың және қызмет нәтижесін сипаттайтын басқа
көрсеткіштердің мөлшерін анықтауда пайдаланады. “Сметалық баға” термині
құрылыста пайдаланылатын көтерме сауда бағасын білдіреді.
Бөлшек сауда бағасы бойынша көтерме сауда саласындағы тауар сатып алынады.
Бөлшек сауда бағасы жеке тұтынуға түсетін тауарға белгіленеді[3].
Тауарлар мен қызмет көрсетулердің бірқатар бағасы прейскурант түрінде,
құжат жүзінде тіркеледі. Мұндай құжаттарда келтірілген бағалардың шамасы
прейскурсанттық деп аталады.
Мемлекеттік прейскурсант нарықтық экономикада мемлекет реттейтін тауардың
бағаларын қоспағанда ақпараттық функцияны орындайды.
Баға белгілеудің тәртібіне қарай ол реттелетін және еркін баға болып
бөлінеді. Еркін баға тараптардың келісімі бойынша сұраныс пен ұсыныстың
негізінде белгіленеді.
Бағаны реттеу экономикалық әдістердің негізінде жүзеге асырылады. Баға
қаржы, салық, кеден және бюджет саясаттары арқылы экономикалық жағынан
реттеледі.
Экономикасы өтпелі кезеңде тұрған мемлекеттерде баға белгілеу реформасы
бағаны ырықтандырудан басталады. Еркін баға белең алады. Өнімнің шекті
бағасын монополист-кәсіпорындар белгілейді. Мұндай бағалардың деңгейі
өнімнің маңыздылығына қарай тиісті органдарда мағлұмдалады әрі тіркеледі.
Сол себепті шекті баға мағлұмдалған баға деп те аталады.
Бұйымдар мен қызмет көрсетулердің жаңа түрлерін жобалау процесінде
лимиттік (шекті жол берілетін), жобалық және бағдарлы бағалар
пайдаланылады.
Экономикалық талдауда, жоспарлауда және статистика нақты бағалармен қатар
салыстырмалы баға, орташа баға және баға индекстері пайдаланылады.
Баға индексі – белгілі бір кезеңде салыстырылған элементтер (тауарлар мен
қызмет көрсетулер) бойынша баға динамикасының көрсеткіші.
Тұтыну бағасының индексі – халықтың өндіріс үшін емес, өздерінің жеке
қажеттіліктері үшін сатып алатын тауарлар мен қызмет көрсетулер бағасының
жалпы деңгейінің уақытқа байланысты өзгерісін сипаттайды. Бұл индекс тұтыну
тауарлары мен қызметкөрсетулер “себеті” құнының динамикасы негізінде
есептеледі. Ол инфляция деңгейінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Әрекет ету теориясына қарай елдегі бірыңғай баға, аймақтық баға
бөліп көрсетіледі.
Түрлі елдердегі бір типтес тауар бағасының әр қилы болуы әлемдік бағаны
пайдаланудың қажеттілігін тудырады.
Әлемдік баға – әлемдік нарықта қандай да бір тауарға белгіленетін бағаны
немесе халықаралық сауда-саттықта жетекші рөл атқаратын субьектілердің
белгілі бір уақыт аралығында мойындаған бағаны иә болмаса осыған ұқсас
тауардың әр түрлі елдер мен аймақтарда белгіленген бағаларының орташа мәнін
білдіреді.
Жоғарыда аталған барлық баға түрлері өзара байланысты элементтер жүйесін
құрайды. Осы өзара байланыстардың негізінде әрекеттес тамыр принципі жатыр:
бір қосалқы жүйедегі бағаның қандай да бір өзгерісі басқа бағаларға
автоматты түрде әсер етеді.
Нарықтық экономикада бірыңғай жүйені құрайтын бағалардың өзара байланысы
мен өзара тәуелділігі екі жағдайда байланысты орын алады:
- сұраныс, ұсыныс және құн заңдарының бірыңғай әдістемелік негізінде
бағаның қалыптасуымен;
- қызметі бағалармен байланысты өндірістің кәсіпорындар мн салалардың
өзара байланысымен.
Осылайша, экономикада қолданылып жүрген бағалардың әр алуандығы
динамикасына көптеген нарықтық факторлар әсер ететін жүйені қалыптастырады.
Бұл жүйе бағаның жекелеген, өзара байланысты және өзара тәуелді қосалқы
жүйелерінен тұрады [4].
Баға жүйесін мынадай параметрлер сипаттайды:
- деңгей;
- құрылым;
- динамика.
Кесте 1-1
Баға жүйесі
Мемлекеттік экономиканың баға жүйесі Нарықтық экономиканың баға
жүйесі
Өндіріс шығындары Субъективті-психологиялық және
(өзіндік құн негізінде) экономикалық бағалау негізінде
Қолдану аясына байланыстыУақыт, орны мен Сипатының әсеріне қарай
сипатының әсеріне
қарай
Көтерме бағалар. Тұрақты Сұраным бағасы, ұсыным бағасы,
Өнеркәсіптікі. Уақытша нарыққа ендірілген баға.
Кәсіпорындікі. Прейскурсанттық Өтімді баға.
Құрылыстағы металық баға.Тіркелген Рыноктағы лидерлік баға.
Ауыл шаруашылығындағы Маусымдық Психологиялық баға.
атып алу бағасы. Лимиттік Сырғыма(тайғанақ) баға.
Жүк тасудағы транспорт Нәзіктік Дифференцияланған (жіктелген)
түрлеріндегі тарифтер. келісімді Монополдық баға
Бөлшек бағалар. Аймақтық Әлеуметтік баға
Мемлекеттік. Қаймағын алған баға
Кооперативтік. Номиналды баға
Комиссиондық. Базистік баға
Саудадағы. Контрактілік баға
Пассажир тасу мен Келісілген баға
байланыс қызметіндегі Анықтамалық баға
тарифтер Факитуралық баға
Тұрғын үй-коммуналдық. Трансферттік баға
Мәдени-тұрмыс Өндіріс бағасы
қызметіндегі тарифтер Қатты(қатаң) баға
және т.б. Еркін баға және басқалары.
Баға деңгейі – бұл бағаның ақшадағы абсолютті сандық көрінісі.
Баға құрылымы – баға элементтерінің пайыздағы және үлестегі белгілі бір
арақатынасын білдіреді. Баға динамикасы – бұл баға деңгейінің уақытқа
байланысты өзгеруі.
Барлық қолданыстағы баға бір-бірінен элементтердің құрылымы мен осы
элементтердің бағаның жалпы шамасындағы үлестері бойынша айрықшаланады.
Бағаны бөлудің қарапайым механикалық құрылымдық тәсілі дайын бұйымның
құрамына кіретін элементтер бойынша жүзеге асырылады.
Баға белгілеу барысында дайын өнімнің бағасы оның құрамдас бөліктеріне
кіретін бағаның сомасына теңеспейді. Бұл нарықтық факторлардың (сұраныс пен
ұсыныс дайын өнімдерге ғана емес, сонымен бірге оның қосалқы бөлшектеріне
де болады) және нарықтық емес (өндірістік, саяси, экономикалық және
әлеуметтік) факторлардың әсерімен түсіндіріледі.
Тауар бағасы жалпы түрінде үш құрамдастан тұрады:
- өндіріс пен айналыс шығындарынан (өзіндік құны);
- салықтан, алымнан, есептеуден;
- пайдадан.
Нарық бағаның деңгейін және осыған орай пайда мен салықтың да деңгейін
анықтайды. Баға элементтерінің ішінде ең мәндісі - өзіндік құн. Өзіндік құн
өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығынның ақша түріндегі көрінісі.
Баға құрамына әлеуметтік салық, қосымша құн салығы, бағаның өз алдына
бөлек, дербес элемент ретінде мәні жоқ акциз, пайдаға салынатын салық
секілді салықтар кіреді.
Әлеуметтік салықтар – бұл зейнетақы қорына, әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылатын аударымдар. Әлеуметтік салықтың мақсаты, мәні бар, сол себепті
де оларды арнайы салықтар деп атайды. Салық салынатын объектілері бойынша
тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтар салық төлемін тудырған жеке және заңды тұлғалардың табысы
мен мүлкіне белгіленеді. Бұл жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы, пайда
салығы, банк табысына салынатын салық, жер салығы және т.б.
Жанама салықтарға тауар бағасында төленетін немесе тарифке қосылатын
тауарлар мен қызмет көрсетулердің салығы жатады. Бұл қосымша құн салығы,
акциз, кеден бажы және т.б.
Еркін-бөлшек сауда бағасы нарықтың конъюктурасына, тауардың тұтыну
өзгешілігіне, өнімнің өндірілетін және өткізілетін орнына, жанама
салықтардың (немесе дотацияның) мөлшеріне әрі көтерме сауда бағасының,
сауда-саттық бағасының жол берілген үстемеақысына қарай схема бойынша
қалыптасады.Еркін-бөлшек сауда бағасының құрылымы 1-суретте берілген[19].
Баға микро және макроэкономикада белсенді рөл атқарады. Баға
макродеңгейде экономиканың құрылымын қалыптастырады әрі оның ең маңызды
пропорцияларының жетілуіне ықпал етеді. Ал макродеңгейде кәсіпорындардың
шаруашылық қызметін реттейді.
Баға нақты жағдайларда факторлардың ішкі және сыртқы екі тобының әсерімен
қалыптасады. (2 кесте).
Баға белгілеу факторлары
Ішкі Сыртқы
Тауардың айрықша өзгешілігі Саяси ахуал
Өндіріс тәсілі Негізгі ресурстармен қамтамасыз
Нарықтық сегментке бағдарлануы етілуі
Тауардың өмірлік циклі Нарықтық орта
Сервистің ұйымдастырылуы Тауар қозғалысы арналарының
Фирманың беделі қатысушылары
Жарнама Бағаны мемлекеттік реттеу
Салық заңнамасының жетілуі
Сыртқы экономикалық саясат
Сыртқы факторлар, яғни макроэкономикалық деңгейдегі факторлар кәсіпорын
қызметіне тәуелді емес, сондай-ақ елдегі және одан тысқары жерлердегі,
жалпы экономикалық пропорциялар мен жағдайлардың өзгерісін ескереді. Саяси
тұрақтылық бағаны көтеру арқылы бір сәттік жеңіске қол жеткізуге жол
бермейді, ол алдағы келешек үшін адамның жұмыс істеуіне барлық жағдайды
жасайды. Ресурстардың жоқтығы шикізат импортына тәуелді болуға апарып
соқтырады.
Баға белгілеуде тауар қозғалысына қатысушылар маңызды рөл атқарады, олар
тауарды өткізудің мөлшерін арттыруға және көп пайда алуға, бағаларға
бақылау орнатуға ұмтылады.
Қатысушылардың өзара пайдасын қамтамасыз ету үшін төрт факторды ескеру
қажет:
- пайда үлесін;
- баға кепілдігін;
- ерекше келісімді;
- баға көтерілуінің әсерін.
Көтерме және бөлшек саудада шығынның орнын толтыру әрі ойдағыдай табыс
алу үшін пайданың белгілі бір үлесі қажет болады. Олар кейбір жағдайларда
тауарға ең төменгі баға бойынша қол жеткізуге мүмкіндік беретін баға
кепілдігін алуға ұмтылады.
Өндірушілер көбінесе ерекше келісімді ұсынады. Ол шектеулі уақытқа
жеңілдік және сауда кәсіпорындарын ынталандыру үшін тегін үлгілер беруді
қарастырады. Мәміле сауда арқылы алынған пайданың сұранысы арту үшін
түпкілікті тұтынушыға берілуін қажет етеді.
Баға белгілеудегі кәсіпорынның еркіндігін тұтыну сұранысы мен нарық бағасы
ғана емес, сонымен бірге экономиканың жалпы жағдайымен анықталатын
мемлекеттік реттеу де шектейді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, барлық
елрдерде десе де болады, үкімет қандай да бір деңгейде баға белгілеу
процесіне араласады. Бұл өз кезегінде нарықтық тепе-теңдікті бұзады.
Әдетте, мемлекет баға жүйесінің қаңқасын құрайтын тұз, мұнай, газ, электр
энергиясы, қалалық көліктің қызмет көрсетуі, коммуналдық қызмет көрсету
секілді тауарларға баға белгілейді. Осы тауар түрлері бағасының ауытқуы
болса, экономиканың жағдайына әсер етеді. Сол себепті де мемлекет оларды
белгілі бір деңгейде тіркей отырып, бағаның барлық жүйесіне ықпалын
тигізеді. Мемлекет белгіленген баға екі маңызды салдарды тудырады:
1) тауарға сұраныс артқанда тауар тапшылығы (дефицит) пайда болады;
2) баға дотациясын белгілеу практикасынан бағалардың үйлесімсіздігі пайда
болады. Егер тауар көтерме сауда бағасы бөлшек сауда бағасынан жоғары
белгіленсе, мұндай дотация қажет болады.
Баға белгілеудің екінші тәсілі – бұл нарықтық бағаны белгілі бір уақытта
тоқтатып қою немесе тыйым салу. Мемлекетте монополистің бағасын нарықта
тіркеу мүмкіндігі пайда болады.
Ол үшін мынындай тәсілдер қолданылады:
1) жекелеген тауарлар бағасының шекті деңгейін белгілеу;
2) бағаның негізгі параметрлерін (пайданың шамасы, жеңілдіктер, жанама
салықтар және т.б.) реттемелеу;
3) нақты тауарлар бағасын бір жолғы арттырудың лимитін анықтау.
Нарықтық қатынаста мемлекеттің рөлі ойын ережесін белгілеумен ғана
шектеледі. Ол үшін мемлекет нарыққа қатысушыларды адал емес бәсекелестіктен
қорғайтын шараларды жүзеге асырады:
1) бағаны деңгейлестіріп тіркеу – екі немесе одан да көп бәсекелесуші
субъектілірдің бағаны белгілі бір деңгейде ұстап тұру туралы
келісіміне тыйым салу;
2) бағаны сатылас тіркеу – өндірушілердің өз бағасын жеткізушілерге
(жабдықтаушылар) таңуына немесе өндірушінің өз қалауымен белгіленген
міндеттерге баға бойынша тауардың сатылуына тыйым салу;
3) бәсекелестерді шеттету мақсатында тауарды өзіндік құнынан төмен
бағамен сатуды білдіретін демпингке тыйым салу.
Мұндай тыйымдар нарықтық экономикасы дамыған елдердің көбісінде бар.
Экономикалық реттеуге сұраныс пен ұсынысқа, бәсекелестік деңгейіне және
макроэкономикалық тепе-теңдіктің өзге де факторларына ықпал ететін әрі
осылайша баға деңгейі мен динамикасына да әсер ететін шаралар жатады. Оған
экономиканы реформалауға әрі шаруашылықты жүргізудің тетіктерін жетілдіруге
қатысты құралдардың тұтас арсеналын да жатқызуға болады:
- антиминополиялық заңнаманы қабылдау және жетілдіру;
- шағын кәсіпкерлікті ынталандыру;
- орнықты салық саясаты;
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру;
- бюджет тапшылыған азайту;
- халықтың табысын бақылау әрі реттеу және макроэкономикалық
теңдестірудің өзге де әдістері[16].
2. Бағаны тұрақтандырудың модельдері
2.1. Мемлекеттік бағаны реттеу қажеттілігі, реттеу және бақылау әдістері
Қазіргі заман жағдайында экономиканы тек мемлекет қана емес, сонымен бірге
жеке монополиялар да реттейді. Осылайша, экономиканы реттеу екі деңгейде –
макро (субъект – мемлекет) және микродеңгейде (субъект – жеке фирмалар)
жүзеге асырылады. Фирманың нарықтық стратегиясы мемлекеттің жүргізіп
отырған экономикалық саясатына байланысты құрылады.
Мемлекет пен компаниялардың өзара байланысына тән ерекшеліктер осы заманғы
қоғамның экономикалық және әлеуметтік қатынастарына ғана емес, сонымен
бірге оны реттеудің тетіктеріне де әсерін тигізеді.
Мемлекет пен жеке компаниялар шаруашылықты реттеуге қатысты өз
функцияларын бір-бірінен бөле жармай, тығыз байланыстырып орындайды.
Компания өндіруші объективті түрде дамуына қарай өндірісті қоғамдастыруға
неғұрлым ұмтылады әрі өзінің үстемдігін сақтап қалу үшін мемлекеттің
көмегіне соғұрлым мұқтаж болады және олардың арасындағы өзара байланыс
терең сипат алады.
Алайда бұл өзара байланысты экономиканы монополиялау деп бір жақты
түсінбеу керек.
Мемлекеттің шаруашылыққа қатысты атқаратын рөлінің өзгерісі де маңызды
мәнге ие. Мемлекет әр алуан құралды жасап, олардың көмегімен шаруашылықты
өмірге араласады. Экономиканың монополиялануы және экономиканы
қоғамдастырудың деңгейі артқан сайын мемлекет капиталды монополиялау,
өндіріс процесін басқару секілді тиісті меншік түрімен шектеліп қалған
компаниялардың қолынан келе қоймайтын маңызды функцияларды орындауы керек.
Мемлекет пен жеке компаниялар арасындағы өзара қарым-қатынастың түрлері
өзгеріп отырады. Соңғысының қызметін реттеу ісі бір қалыпты бола бермейді,
оны осы тетіктің кейбір элементтерінің белгілі бір кезеңде күшеюінен немесе
әлсіреуінен байқауға болады.
Нарықтық экономиканың қазіргі даму жағдайында экономикалық процестер жеке
монополистік бірлестіктердің және мемлекеттің ортақ күш-жігерімен ғана
реттелмейді. Мемлекет пен фирмалар реттеудің дербес субьектілері болып
табылады. Мәселен, компания қызметінің кеңеюі ұдайы өндіріс процесіне
қажетті ең маңызды өзара байлансытардың қалыптасуына шешуші әсер етеді.
Монополиялау формалары өзінің барлық жағынан реттеу формалары болып
табылады. Өндірістік процестердің құрылымын өзгерту әрі оларды қарқындату
үшін жеке фирмалар қосу, картель, кооперация, нарықтық стратегияның жаңа
түрлері секілді монополиялаудың әр алуан формаларын пайдаланады.
Мемлекет өзінің реттеу қызметінде мәжбүрлеудің құқықтық түрлерін
пайдаланады әрі орасан зор экономикалық ресурстарға иелік етеді.
Мемлекет экономикалық процестерді реттеу үшін өзіндік бюджет, мемлекеттік
банкілер жүйесі және экономикалың мемлекеттік банкілер жүйесі және
экономиканың мемлекеттік секторы секілді үш маңызды құралды пайдаланады.
Осылар арқылы шаруашылықтың жүруіне ықпал етіп, экономикалық өсуді және
ғылыми-техникалық прогресті ынталандырады әрі компанияның сыртқы
экономикалық қызметіне қолдау көрсетеді[7].
30-жылдары орын алған капиталистік шаруашылықтағы дағдарыстың терең сипат
алғаны соншалық, нарықтық экономиканың негіздеріне қауіп төнді. Бұл
бірқатар елдің үкіметтерін нарықтық қатынастарға араласу саясатынан бас
тартуға, сондай-ақ жұмыссыздықты азайтуға, экономиканы тығырықтан алып
шығуға бағыттылған кең ауқымды экономикалық шараларды жүзеге асыруға
итермеледі.
Нарықтық шаруашылықты жүргізудің негізгі принциптеріне қатысты жаңа
көзқарас Дж.М.Кейнс әзірлеген мемлекеттік реттеу тұжырымдамасында, яғни
оның жұмыспен қамтудың, пайыз бен ақшаның жалпы теориясы атты еңбегінде
көрініс тапты. Кенсиандық теория бойынша стихиялық нарық тетігі өндіріс
факторларын толық пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Осы теорияға сәйкес мемлекет жекелеген шаруашылық бірліктерінің шешім
қабылдау еркіндігін өздеріне қалдырып отырып, тиімді сұраныстың жалпы
мөлшерін анықтау жолымен нарықтық механизмнің іс-әрекетіне араласпау
міндетін алдына қойды.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін айрықша маңызға ие болды. Мемлекеттік реттеудің басты
міндеттері ұлттық табыстың өсуін қамтамасыз етуден, төлем балансының тепе-
теңдігін сақтаудан және бағаны тұрақтандырудан тұрды. Ал сұраныстың жалпы
деңгейін реттеу мәселесіне келетін болсақ, ол әу бастағы дағдарысқа қарама-
қарсы сипатынан айырылып, антициклдік сипатқа ие болды.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ұлттық шаруашылыққа мәселен,
мемлекете меншігі немесе салық жүйесі, иә болмаса пайыздық мөлшерлемесі
тариф арқылы тікелей немесе жанама түрде әсер ете алады.
Мемлекет отынның, шикізаттың және негізгі ауыл шаруашылығы өнімдерінің
бағасын өз бақылауына алды. Мемлекеттік бюджет соғыс аралығындағы 5-10%-дың
орнына 14-тен 13-ке дейінгі ұлттық табысты қамтыды. Экономиканы
мемлекеттік реттеудің жанама түрі экономикалық өсуге өз әсерін тигізді.
Нарықтық реттеуге басты назар аударылудың бір себебі: соғыстан кейінгі
жылдары қалыптасқан мемлекеттік реттеу әдістері ғылыми-техникалық
революцияның жаңа кезеңіне сәйкес келмейді. Өндірісте оның нәтижелерін
тиімді пайдалану жекелеген кәсіпорындар деңгейінде мемлекеттік реттеудің,
кәсіпкерлік бастамаларды ынталандырудың әдістерін кеңінен іздестіруді талап
етеді. Мұндай іздестіруге сәттілікке қол жеткізу жұмылдырылған ресурстардың
жалпы қондырғысы мен мөлшеріне ғана емес, сонымен бірге ғылыми-техникалық
прогреске мәжбүрлеу формаларына, субъектілер әрекетінің себептеріне
байланысты.
Мемлекеттің баға белгілеу процесіне әсері экономикалық саясатың жүйелі
түрде қолданылатын әрі ең маңызды әдістерінің бірі.
Бағаны мемлекеттік реттеудің қалыптасқан жүйесі салалық мемлекеттік
саясаттың басқа түрлері секілді ұлттық табыстың салалар мен халық санатына
бөлінуіне және құны жағынан үйлесуіне ықпал етеді. Реттеудің бұл түрі соңғы
он жылдың ішінде инфляцияның өсуіне байланысты кеңінен қолданылып келеді.
Баға саясаты мемлекеттің экономикалық қызметінің маңызды салаларының біріне
айналды.
Әйгілі америкалық экономист Саймонның пікірінше, көптеген нарықта
бәсекелік баға емес, басқарылатын баға қолданылады. Ықпалды америкалық
экономист Дж.Гэлбрейттің де пікірінше бағаға тиімді бақылау орнату қажет.
Бағаны мемлекеттік реттеуге мемлекеттің экономикалық ойлардың тұтас,
тұрақты дамуына, яғни баға арқылы ұдайы өндіріс процестерінің циклдік
ауытқуларының теңдесуіне ықпал ете отырып, әкімшілік заңнама және бюджеттік-
қаржы шараларының көмегімен бағаға әсер ету талпынысын жатқызамыз. Бағаны
реттеу нақты шаруашылық конъюнктурасына қарай антидағдарыстық және
антифляциялық сипатқа ие болады.
Баға жүйесі нарықтық экономиканың ең маңызды элементтерінің бірі.
Әлбетте, осыған орай ол нарықтық тетіктің өзге де элементтерімен байланысты
әрі олар өзгерсе, бұл да өзгереді.
Бюджет шығыстарын, салықтарды, кредиттің пайыздық мөлшерлемесін және өзге
де экономикалық тұтқаларды өзгерту арқылы экономиканы мемлекеттік тұрғыдан
реттеуді өнімнің шығыны мен бағасының өзгеруінен байқауға болады және ол
ұдайы өндіріс прогресіне әсер етеді.
Мемлекеттің рөлі: кәсіпкерлікті, антимонополиялық заңнама қабылдау және
т.б., яғни нарықтың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында нарықтық
құрылымды жасау.
Ішінара алсақ, мемлекет жүзеге асыратын антимонополиялық саясат қолдан
жасалған шектеулерді алып, экономиканың барлық салалары мен секторларында
бәсекелесті өрістеуі тиіс әрі нарықтық баға белгілеудің осы негізінде оны
көтермелеп, дамытуы қажет.
Мынаны айта кету керек: бағаны ырықтандыру тоқтамайды, керісінше,
мемлекеттің баға белгілеу саясатын жүзеге асырудағы рөлі артады. Оның мәні
нақты баға белгілеуде емес, экономикалық шаралардың көмегімен тауар
өндірушілердің баға бойынша оңтайлы шешім қабылдауына әсер етуде оларға
әдіснамалық әрі әдістемелік көмек көрсетуде, баға белгілеу жөнінде құқықтық
нормаларды әзірлеуде жатыр.
Мемлекеттік реттеудің мақсаты тапшылық тұрақты түрде орын алған жағдайда
бағаның инфляциялық өсуіне, сондай-ақ өндіріске ғылыми-техникалық прогресті
енгізуге мүмкіндік беретін бәсекелестікті өрістету үшін өндірісті
монополиялауға жол бермеу.
Мемлекет өндірушілерге тікелей (баға белгілеудің белгілі бір ережесін
әзірлеу арқылы) және жанама түрде (қаржы-кредит тетігі, еңбекақы, салық
салу және т.б. секілді экономикалық тетіктер арқылы) ықпал етуі мүмкін.
Реттеудің мұндай шаралары нарықтық экономиканы басқарудың жалпы жүйесіне
жатқызылады.
Бағаны нарық жағдайында тауар өндіруші үкімет қабылданған заңдарды ескере
отырып, өзі әзірлейді. Нарықтық қатынас жүйесінде белгіленген экономикалық
нормадан ауытқу орын алса, ол тауар өндірушінің өз серіктесімен немесе ақша-
кредит, салық жүйелері және т.б. арқылы өзара іс-қимыл процесінде
анықталады. Мемлекеттің міндеті бағаны күш қолдана отырып бақылауда емес,
төрелік айтуда жатыр.
Инфляция кезінде сұраныс бағаның өсуімен қатар бір мезгілде артуы мүмкін.
Тұтынушы нарықтың тұрақталатынына сенбейді әрі бағаға қарамастан сұранысты
арттырады. Бұған қоса, нарықтық экономикада сатып алуға жұмсалатын шығынның
өсуі жинақ ақшаның кемуіне апарып соқтырады. Өтпелі кезеңде мынадай ахуал
орын алуы ықтимал: сұраныс ұлғайған кезде тауар тапшылығы тұтынушыға жинақ
ақшасын тауысуына мүмкіндік бермейді.
Осыған байланысты мемлекет тапшылық проблемасын аз уақыттың ішінде шешуге
дәрменсіз әрі жаңа баға арқылы да тауар тапшылығын шеше алмайды.
Бір жағынан түбегейлі қайта құрылмаған экономика қажетті тауардың тұрақты
өсуіне мүмкіндік бермейді. Екінші жағынан, егер баға жеткілікті дәрежеде
жоғары болмаса, онда өндіруші қажетті тауарды тиісті мөшерінде әрі аз
уақыттың ішінде өндіруге құлықты болмайды.
Бағаны тікелей әрі жанама түрде реттеудің әдістері бөліп көрсетіледі.
Бағаны тікелей әдіспен реттеу барысында мемлекет олардың деңгейін
реттемелеу, пайдалылықтың нормативтерін, бағаны құрайтын элементтердің
нормативтерін белгілеу немесе өзге де әдістер арқылы бағаға тікелей ықпал
ететін болады.
Бағаны ретттеудің жанама әдісіне пайыздық салықтың, табыстың есептік
мөлшерлемелерін және ең аз шамадағы еңбекақының деңгейін және т.б. реттеу
жатады. Бұл әдістер мемлекеттің бағаға, яғни бағаның өзіне емес,
макроэкономикалық сипатқа ие баға белгілеу процесіне әсерін тигізетін
факторларға ықпал етуінен тұрады.
Оңтайлы жолы – бағаны реттеудің тікелей әрі жанама әдістерін бір-біріне
орайластыра отырып үйлестіру. Мемлекет әдетте баға жүйесінің негізін
құрайтын өнім түрлері мен қызмет көрсетулердің бағасын тікелей реттейді.
Баға жүйесінің негізін құрайтын өнім мен қызмет көрсету түрлерінің ішінде
елдің тұтас экономикасына елеулі әсер ететін энергия тасымалдау бағасы,
көлік және байланыспен қызмет көрсету бағасы, тұрғын үй-коммуналдық қызмет
көрсету бағасы және т.б. бар.
Мемлекет аталған тауарлар мен қызмет көрсетулердің бағасын белгілей әрі
реттей отырып, бүкіл баға жүйесіне шешуші әсер етеді.
Бағаны қалыптастыру мен реттеуде мемлекеттің қатысу мүмкіндігін жоққа
шығаруға реттелмелі нарықтық баға директивті жоспарлы бағамен
бірдейлендірілген кезде орын алады. Реттелмелі баға мен директивті бағаның
ортақ жақтары неде және айырмашылықтары қандай? Ортақ жағына тоқталсақ,
мемлекет осы және өзге бағаларды қалыптастыруға қатысады. Айырмашылығы:
жоспарлы баға нарық пен бәсекелестіктен бөлек, жоспар негізінде, ал
реттелмелі баға нарықтық факторлар мен бәсекелестік негізінде белгіленеді.
Тікелей мемлекеттік реттеу нарықты түзету және нарықтың маңызды
параметрлеріне бақылау орнату арқылы мемлекеттің орталықтандарылған
саясатымен нарықтық тетіктерді толықтыру қажеттілігін ұйғарды. Толық
жетілмеген нарық шаруашылығы жағдайында пайда болған тепе-теңдік бағасы
экономиканы тұрақты етуге дәрменсіз. Сол себепті мемлекет бағаны белгілеу
әрі реттеу жолымен экономиканы тепе-теңдікпен қамтамасыз етуі тиіс.
Мемлекет белсенді баға саясатын жүргізе отырып таза нарықтық жолмен
шаруашылық жүргізуге (ұзақ мерзімді ғылыми бағдарламалар, әскери өнеркәсіп
кешені, көлік, байланыс, коммуналдық шаруашылық және т.б.) тиімсіз
бизнестің пайдалылығын қамтамасыз ете алады. Мұндай нәтижеге шарт бойынша
бағаны пайдалану жолымен және мемлекеттік тапсырыстар мен сатып алулар
арқылы қол жеткізуге болады.
Әрине, мемлекеттік тұрғыдан бағаны шектен тыс реттеу нарықтық тетіктерді
әлсіретеді әрі шығын мен нәтижелерді салыстыруға қажетті нарықтық бағдардан
көз жазып қалу қатерін туғызады, өйткені негізгі нарықтық параметрлер
нарықтық емес факторлардың аса күшті әсеріне ұшырайды. Бәсекелестікті
тудыратын нарықпен байланысы жоқ әрі мемлекет белгіленген баға сұраныс пен
ұсыныстың өзгеруіне қарай жылдам өзгере қоймайды.
Бұл жағдайда жоспарлы экономикадағы секілді тапшылық пайда болады немесе
нарық өтімсіз тауарларға толы ( нарықтың тауарбастылығы) болады.
Мемлекет бағаны қалыптастыруға және реттеуге қатыспаған жағдайда
экономиканың негіздері күйрейді әрі мемлекет монополизммен күресудің
маңызды әдістерінің бірінен айырылады, сондай-ақ нарықтық қатынас пен
көптеген кәсіпорындардың қарсылық жағдайы айтарлықтай тұрақты болмайды.
Нарықтық экономика бағаны мемлекет тарапынан шектен тыс белгілеуді және
реттеуді, сонымен бірге, әсіресе, монополистік кәсіпорындардың
бәсекелестігінде қиындық тудыратын, бірақ тиімді болып табылатын өнімдердің
бағасын мүлдем реттемеуді де көтермейді. Өтпелі кезеңде бағаны мемлекеттік
тұрғыдан тікелей реттеудің қажеттілігі арта түседі.
Бағаны мемлекеттік реттеу өндірушілердің сату бағасының деңгейіне
кепілдік беруі, яғни белгіленген бағаның деңгейінен аспауы немесе төмен
түспеуі арқылы және өндіріс шығынын қаражаттандыру арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекет бағаны тікелей реттеу әдісімен қатар жанама реттеу әдісін де
қолданады. Бағаны жанама түрде реттеу шаралары, әдетте, нарық конъюктурасын
өзгертуге, қаржыландыру, валюталық және салық операциялары салаларында
белгілі бір ахуал қалыптастыруға, тұтастай алғанда – сұраныс пен ұсыныс
арасында оңтайлы арақатынас орнатуға бағытталған.
Бағаны жанама түрде реттеу әдістеріне мемлекеттік сатып алулар, салық
жүйесі, ақша айналысы мен кредитті реттеу, мемлекеттік инвестиция саясаты
мен мемлекеттік шығыстарды реттеу, амортизация нормасын белгілеу жатады.
Мемлекет осы шаралар арқылы сұраныс пен ұсыныс арасында тепе-теңдік
орнатуға ұмтылады әрі осылайша, экономиканың барлық аумағында бағаның
барынша бірдей әрі баяу өсуіне ықпал етеді. Бағаны жанама түрде реттеу
әдісі бағаның өзіне емес, баға белгілеуге өз әсерін тигізетін факторларға,
яғни макроэкономикалық сипатқа ие факторларға ықпал етудан тұрады.
Нарықтық экономикасы динамикалы баланстанған елдерде баға экономикасы
теңдестірілмеген әрі тұрақсыз елдерге қарағанда аз деңгейде реттеледі.
Экономиканың тұрақтануына қарай бағаны мемлекеттік тұрғыдан реттеу бірте-
бірте қысқаратын болады әрі бағаны еркін белгілеу жүйесіне көшеді.
Нарықта бәсекелестікке жағдай жасағанда бағаны мемлекеттік тұрғыдан
реттеу өздігенен тоқтайтын болады.
Бағаның деңгейі мен динамикасына салық жүйесі де елеулі әсер етеді.
Салықтың мөлшеріне баға динамикасы мен инфляция қарқыны құлаштап артады.
Кез келген өндіруші өзіне салынған салықты тұтынушының қалтасынан, дәлірек
айтсақ тұтынушыға сатылатын тауардың бағасын жоғары белгілеу арқылы өндіріп
алуға тырысады. Мемлекет көп табыс алған кезде бір мезгілде өз шығысын
арттырады.
Осыған орай, мемлекет инфляцияны кеміту, бағаның өсуін баяулату үшін
салық мөлшерлемесін азайтыу тиіс. Әлемнің дамыған елдерінде осы заманғы
салық саясаты салықты кемітуге бағытталған. Мәселен, АҚШ-та салықтың үлесі
федералдық бюджеттегі пайдаға шаққанда 8-ден аспайды.
Бағаны бақылаудың тікелей әдісі жанама әдіске қайшы келмей, онымен
ұштастырылуы тиіс. Жалпы инфляцияға қарсы саясат пен баға белгілеу
процесіне жанама түрде әсер етуге септігін тигізетін инфляцияға қарсы
саясатпен байланысты шаралар бұл жағдайда мемлекеттік реттеудың ьікелей
әдісімен толықтырылады. Мемлекет бағаны белгілі бір деңгейде ұстау немесе
шектеу жолымен баға қозғалысының нақты режимін белгілеу және өндіріс
шығынының жекелеген баптарына бақылау орнату арқылы кәсіпорын мен фирманың
өнім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz