Психологиялық тұлға туралы түсінік

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ- ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Философиядағы тұлға
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Психологиялық тұлға туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Педагогикадағы жеке тұлға туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

ІІ ТАРАУ. ЖЕКЕ ТҰЛҒА ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

2.1. Жеке тұлғаның дамуына тұқымқуалаушылықтың әсері ... ... ... ... ..22
2.2. Жеке тұлғаның дамуына ортаның
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...27
2.3. Жеке тұлғаның дамуына өзіндік бейімделудің
әсері ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...40
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...42

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жеке тұлғаның мінез-құлқы мен өмір салтында жүріп
жатқан әлеуметтік-психологиялық өзгерістер қоғам мен мемлекеттің саяси,
экономикалық және мәдениеті саласындағы орасан зор қайта құруларынан
туындаған. Жастардың бір бөлігі өндіріс пен өмірдің жаңа жағдайларына,
жаңа көзқарастар мен идеяға бейімделіп қалды, дегенмен де олардың едәуір
бөлігі қазіргі уақыттағы нарықтық қатынас жағдайларындағы өмір қызметін
түсінуге сәйкес келетін жаңа бағытқа өздерінің сенімдері мен мақсатын дер
кезінде қайта бағыттай алмай отыр.
Қазіргі дүниеде адамдар қиын, ал кейде кездейсоқ болатын жағдайлармен
жиі кездесіп қалатын болып жүр. Ақыл-ой еңбегімен шұғылданатын
қызметкерлерге көп мағлұмат жинақтау мен өзінің кәсіби қызметінде терең
білім иесі болу талабы қойылуда, өзге мамандар үшін дене және психикалық
тұрғыдан үлкен жүктемелермен қосарлана жүретін жоғары белсенділік қажет
болады.
Біздің қарастыратын мәселеміз қазіргі жағдайдағы жеке тұлғаның
психологиялық тәрбие субектісі ретіндегі мәселе. Тұлға қоғамның толық
мүшесі бола отырып, оның объектісі ғана емес, сонымен қатар субъектісі
болып саналады. Тұлға объект ретінде қаралып, онын бүкіл өмірі үш денгейге
бөлінеді. Әр денгейдің барысында адам еріксіз өз алдына мақсат қояды, яғни
өзінің субъект екенің көрсетеді. Қазіргі заманда психологияда тұлғаның
маныздылығы, тұлғаға қиын кезенде.
Қурстық жұмыстың мақсаты :
тұлғаны зерттеудегі психологиялық педагогика теориялар негіздерін
анықтай отырып, жеке тұлғаның психологиясын қалыптастырудағы тәрбие
мазмұның, тұлға психологиялық тәрбие субъектісі ретіндегі мәселені шешу
және талдау.
Қурстық жұмыстың міндеттері:
➢ тұлғаны зерттеудегі философиялық, психологиялық, педагогикалық
теориялар негіздерін қарастыру;
➢ психологиялық тұлғаның тарихы;
➢ психологиялық тәрбие түсінігін, мазмұнын түсіндіру;
➢ психологиялық тәрбие қағидалары;
➢ тұлға психологиялық тәрбие субъектісі ретіндегі қарастыру.
➢ Психологиядағы тұлғаның дамуына байланысты проблемалар
➢ Тұлғаның даму процесіндегі іс-әрекеттер
➢ Даму диагностикасы және қоршаған ортаның әсері.
Қазақстан Республикасының тұғырлы тәуелсіздік алуы, әлемдік
деңгейде егеменді ел ретінде айқын танылуы, сондай-ақ Президенттік
басқару нысанасындағы демократиялық мемлекеттің және жаңа азаматтық
қоғамның тууы, нарықтық қатынастар жүйесіне көшуі, объективті
қажеттіліктерге байланысты болып отырғаны қоғамдық сананың
түбегейлі өзгерістер шеңберін кеңейтті.
Жеке тұлғаның психологиясының объектісі – адамның өмірлік іс-әрекеті,
мінез-құлқы, психиканың жасқа байланысты өзгеруін көрсетеді.
Белгілі жағдай қиын субъективті-объективті ақиқат ретінде қарастырылуы
мүмкін. Отандық және шетелдік ғылымда жағдайлардың көптеген топтастыруларда
қарастырылады (Е.Бабосов: жәй, кризистік, экстремальды, катастрофалық;
А.Кочарян: жәй, қыин және экстремальді; В.Латынов: нейтральді және
конфликтілі; К.Левин: конфликттер, физикалық қауіпті және белгісіз; Г.
Морозова: жәй және мәселелелі; А.Матюшкин: бағдарламалық, қыин және мінез-
қулықтық; А.Федотов: қиын, жәй және экстремальді, және т.б.). Егер де бұл
бағыттарды жалпыласа, жағдайлардың екі негізгі түрін белгілеуге болады: жәй
(күнделікті), бұнда жекетұлғалар күнделікті жағдайда өмір сүреді; қиын
(экстремальді), бұнда жеке тұлғаға мүмкіндігіне сай емес талаптар қойылады
.

І ТАРАУ. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПЕДАГОГИКА
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Философиядағы тұлға түсінігі

Даму – адамның сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі.
Даму нəтижесінде адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып
жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық,
физиологиялық өзгерістерді қамтыған тəн- дене дамуынан көрінеді. Ал
əлеуметтік даму оның психикалық, рухани, интелектуал кемелденуінен
байқалады.
Егер адам сана жəне өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-
əрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. Адам
тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады.
“Адам” ұғымынан өзгеше “тұлға” түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар,
басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін
білдіреді. Тұлға ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне
ойластырылған тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тəжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып
жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде
қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты
процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның тəн-дене болмысы мен рухани дүниесі, əсіресе, жеке тұлға лық жəне
жас өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған
ілгерілі қозғалыс тобы емес., бұл процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық жəне рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды
түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі
адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму
өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге байланысты;
адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді.
Ал басқа бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан
қозғалысқа қабілетті тірі материя. Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап
барады. Өмірге енжар икемдесуші жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін
өз еңбегімен жасай алатындығымен ажыралады.
Тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар өте көп , бірақ оның
қалыптасуындағы негізгі роль психологиялық жағдайға – тәрбиеге , білімге
қоршаған психологиялық ортаға , ата-анаға тиеселі т.б . Тұлғаның ролі
адамның жеке тұлға лық және жасөспірімдік кездері қандай моральдық,
қоғамдық құндылықтарды шеруімен байланысты. Білім адамға әр алуан ақпаратты
және маңыздығы өтіп жатқан оқиғаларды талдау мен бағалау қабілетін беріп ,
ойлауды дамытады.Қоршаған психологиялық орта –бұл адамның мекен ету әлемі.
Бұл тұлғаның қалыптасуына тікелей әсер ететін дүниетанымдық кәсіби
адамгершілік құндылықтар .
Тұлға бас кеңістікте емес ұжымда, қоғамда әрекет ететіндіктен ол белгілі
бір дәрежеде оларға тәуелдік . Мұндағы қағамның ролі тұлға және оның
мүмкіндігін жүзеге асыруға қажетті алғы шарттар қалыптасуырумен қатар, осы
жолда кедергілер жасаумен де көрінеді. Тұлғаның маңызды сипаттамасы – оның
адамгершілік рухани мәні. Тұлға мазмұнын және бағалауының маңызды
компоненті ретінде оның санасының дүниетаным , адамгершілік және
жауапкершілік денгейі мен сипаттайтын тұлғалық бағдарлары көрінеді .Тұлға
атрибуты—еркіндік . Тұлға проблемасы философия ғылымымен құрдас десе де
болады. Бұдан философияның өзі сонау көне замандағы ойшылдардын адам
жөніндегі , оның дүниеде атқаратын қызметі мен алатын орны жөніңдегі ой-
толғауларынан туғаны дәлел болады. Бір нәрсенің сырын ашып; білу үшін
алдымен адам бұл туралы ештеңе білмейтінің түсініп, соны іштей де болса
мойындау қажет. Адамның жеке басының қалпын сипаттағанда оның өзі өиір
сүретін қоғамдық ортаның әсерімен қалыптасқан ерекшеліктері мен қасиеттері
есепке алынады. Адам проблемаларына Аристотель де ерекше көңіл бөлген.
Адамның ой-сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеп жетілдіру арқылы оны бақыт
жолына салу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арналған орта
ғасырдағы Шығыстың ойшыл философы , біздің әйгілі жерлесіміз әл-Фарабі
болды. Адамның табиғи-психологиялық мәні, қоғамдағы ролі мен орны жөніңдегі
мәселе оның ондаған мын жылдар ішіндегі тарихи алға басуы.

1.2.Психологиялық тұлға туралы түсінік
XIX ғасырдың ортасында К.Д.Ушинскийдің және Л.Н.Толстойдың қоғамда
тұлғаны тәрбиелеу проблемалары көтерілді. Тұлғаны психологиялық тәрбиелеу
мақсатында психологиялық ортаның үлкен ерекшелігін В.Т.Вахтеров
көрсеткен.П.Ф.Каптеров та мектеп тұлғаның дамуына жақсы әсерін беретіндігін
айтқан. 1911жылы Пауль Наторпоның Психологиялық педагогика атты кітабы
жарық көрді,ол орыс тілінде шықты. Ол ортамен байланысты болғанда ғана адам-
адаммен араласып,осыны формула ретінде пайдалану керек екенін көрсеткен.
Тұлғаның психологиялық жағдайда тұлға болатынын С.И.Гесен де Основа
педагогикиатты еңбегінде көрсеткен.Росияда психологиялық педагогиканы
құрастырған В.В.Зеньковский. Оның айтуы бойынша психологиялық педагогиканың
маңыздылығы тек қана адамды қоршаған орта арқылы зерттеуіне болады.Тұлғаның
қалыптасуына тек қоршаған орта әсер етеді.
Психологиялық педагогиканың дамуына С.Т.Шацкий өз үлесін қосты.Ол
тұлғаны қалыптасуына қоршаған орта оның салт-дәстүрі,әдеп-ғұрыбы әсер
беретінін айтқан.
Жаңа туған нәресте “адам” деп аталғанымен, “тұлға” деген атқа көпке
дейін ие бола алмайды.Өйткені,кісі болып,ер жету үшін жеке тұлға оңын мен
солын,өзінің “менін” басқа “мендерден”, яғни басқа адамдардан ажырата білуі
тиіс. Сондықтан да нәресте,сәби,бөбектерді кісі,тұлға деп айту
қиын.Есейіп,ер жетіп,өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі,не тұлға
дейміз.Қандай да болмасын бір іспен айналысатын,азды-көпті өмір
тәжірибесі,білімі мен дағдысы,икемі,дүниетанымы,сенімі мен талғам-
мұраты,бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады.Мін,ез, қабілеті
бірсыдырғы қалыптасқан үлгерген, өзінің іс-әрекетін тізгендей білетін, өз
бойындағы жаман-жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не
тұлға дейміз.Тұлғаның түрлері сан алуан.Оның жақсы,озық, ерен,топжарған
түрлерімен қатар жауыз, керітартпа,бұзық,қасқай т.б. толып жатқан өкілдері
болады.Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа жаны қас жауыз
тұлға.
Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтін кісілік
ұғымы,тұлғаның аса өнегелі түріне жатады.Төл тілімізде “Он үште отау
иесі”(қыз жеке тұлға лар үшін), “Он бесте отау иесі”(ұл жеке тұлға лар
үшін) дейтін аталы сөз бар екені де хақ.Осы жасқа келгенде бал дәурен жеке
тұлға лық шақ аяқталады.Бұл- өмірталабынан,ауқымы кең тыныс-тіршіліктен
туындайтын құбылыс.Халқымыз кез-келгенді кісі деп атай бермей, оны
имандылық пен адамгершіліктің басты белгісі,ес жиып,етек жабду нәтижесінде
біртіндеп қалыптасатын адамның азаматтық ар-ожданы,кісілік,кескін-
келбеті,адамшылықтың өлшемі деп түсінген.
Кісіліктің түрлеше деңгейі болады.Оның жаман, жақсысы, көргенді,
көргенсізі, өнегелі,өнегелісізі,т.б. түрлері болады.Жұрт имандылықты бойына
дарыта білген пенделерді ғана пікір тұтқан,адагершілігі төмен, не одан
жұрдайларды “имансыз”, “көргенсіз” деп иттің етінен жек көрген.Ондайлар
кінәлі деп саналвп, ерте ме,кеш пе жазасын тартатын болған.Кісіліктің басты
белгілерінің бірі- ар-ұятқа кір келтірмеу,насыты аяққа баспау.Қазақта
“жарлы болсаң да,арлы бол” деген сөз осыған орай айтылған.Ар-ұяты бар кісі
ғана биязы, ақжарқын, иманжүзді, ақылпарасатты келеді.Халық түсінігінде
мінез-құлықтың әр түрлі жағымды жақтары “кісілік” ұғымының төңірегіне
топтасады.Кісіліктің басты белгілері:ар-ұятты қастерлеп
сақтау,намыстылық,мейірімділік пен қайрымдылық,ізеттілік,адамдық пен
шыншылдық, ілтипаттылық пен кішіпейілділік.Қазақ дәстүріндегі үлкенді
сыйлау,,оның алдын кесе өтопеу,оған міндетті түрде сәлем беру, үйге
келгенде төрден орын беріп,кісінің көңіл күйіне қарап,орынсыз сөзге
араласпау кісілікке жарасымды қасиеттер. Сондықтан адам жеке басының
психологиясын ұғыну үшін ең алдымен оның психологиялық жағдайын, яғни оның
қандай қоғамның мүшесі,қандай типтің өкілі екендігін,нақтылы
кәсібін,білімін,іс-тәжірбиесін білуіміз қажет. “Әлеуметшіліксіз,-дейді
Х.Досмұхамедов(1883-1939),-қазқша ұлт тіршілігі,ұлт мемлекеті болуға мүмкін
емес... Оңды әлеуметшілік құру үшін елдің өткен-кеткен тұрмысын бұрынғы
болған әлеумет қимылдарын тану керек”. Осы айтылғандар бізге оның
психологиясы туралы белгілі пікір айтуға мүмкіндік береді. Жеке адамның
өмір бағытын көрсететін компоненттер көп. Олардың бастылары:мотивтер мен
қажеттер, бейімділік пен қызығулар,дүниетаным мен сенім,мұрат пен талғам.
Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері
Адамды әрекетке бағыттайтын,қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі
болады.бұл түрткіні психологияда мотив(себеп)деп атайды.Қандай болмасын
объектінің себебін білмей тұрып,адамның бір мақсатқа жетем деген ойын
қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқыныңмән-жайын толық түсіну
қиын болады.Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріскетүсіп отырады.Осыған орай, он,ың түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі.Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің бағыт-
бағдарына нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-
әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді.Жеке адамды қандай болмасын әрекетке
итермелейтін негізгі қозғаушы мотив оның түрлі қажеттері,яғни бір нәрсеге
мұқтаждануы. Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте,еңбек ету процесінде
қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүру үшін ең
алдымен ерекше маңыз алған материалдық қажеттер(тамақ,баспана,киім,еңбек
құралдары т.б.) болады.адам жеке тұлға сының тарихи даму жағдайында туған
еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық
қажеттері біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа тобын-рухани қажеттерді
(білім,көркемөнер т.б.) туғызады.Рухани қажеттердің дамуы-материалдық
қажеттерінің қанағаттандырылуына байланысты.Адам қажеттерінің дамуы-тарихи
дамудың елеулі бір кезеңі.олар адамның алдына әр түрлі мақсаттары қойып
отыруына себепші болатын негізгі түрткілер.Адам өз қажеттерін өтеу үшін бар
мүмкіндігін пайдаланады.Бұл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге
талпындырады.Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп
отырады.адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны,табиғатты өзгетуге дейін
барады.Қажеттердің өтелу,өтелмеу акдам психологиясына,оның,күйініш-
сүйінішіне әсер етеді.қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану,
не тынышталу,рахат,ләззаттану,не азап шегу сезімдерін туғызады.Қажеттерді
өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен,түрлі
теориялық,практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге мүмкіндік алады.Өйткені
қажет-адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі себептердің бірі болып
табылады,білдіріп қана қоймай,ол заттарды өз қажетіне байланысты
өзгертуге,қайтадан жасауға әрекет етеді.Олай болса,адамдардың қажеттері-іс-
әрекетінің негізгі мотивтері, яғни оның психологиясының қайнар
көзі,бастамасы болып табылады.Қажет-(әсіресе,табиғи қажеттер) өмір
сүрудің,тіршілік етудің арқауы.Егер,табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін
тиісті жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды.Адам
өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор.Осындай
қажеттердің өтелмеуінен адам кқп қиыншылық көреді,өйткені бұл оның сна-
сезімінің өсуіне кдергі келтіреді.Қажет жануарларда да бар.Бірақ блұл-
биологиялық сипаттағы қажеттер.Жануарлардың қажеттері олардың қоректенетін
заттарын іздестіруінен жақсы байқалады.Мәселен,тауық жерден дән іздеп зыр
жүгіреді.Ит қожасын көргенде тілін салақтатып,аузынан сілекейін
шұбыртады.Мысық мұрнына еттің иісі келгенде елең ете түседі де, сол жерден
мияулап шықпайды.Сөйтіп,аң біткеннің бәрі өз қажетін өтеу үшін
әрекеттенеді.Мұндай қажет аңдарға туа бітеді, олар шартсыз рефлестік
сипатта болады.
Қызығу, дүниетаным, сенім, мұрат
Қызығу-шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып,білуге
бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрніс.Сонымен
қатар,қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап,соған зейін қойлады.Адамды
еліктіріп,өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.Қызығудың физиологиялық негізі- “Бұл не?” дейтін рефлекс.мәселен,
біреуді “футболға қызығады” десек, ол адамның футбол ойнына үнемі баратыны,
футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын,біреумен әңгімелесуде
де,көбінесе,осы тақырыптың айналасында сөз қозғауда тәуір көретінін
байқаймыз.Сөйтіп,адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін қоюдан,оған
құмартудан,соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.Қызығулар да бейімдіктер
тәрізді жеке тұлға лардың кішкентай кездерінде ерекше байқалады.Мәселен,
кейбір жеке тұлға лар кішкентайында автомобильге,тракторға жалпы-техника
атаулыға әуесқой келеді. Мұндай жеке тұлға лардың есі-дерті машина болып,
уақыттының көбін соның айналасында өткізеді, олардың маркасын жақсы айыра
алатын болады.Кейін осы жеке тұлға мектеп қабырғасында физика, қол еңбегі
сияқты пәндерді бар ықыласымен оқиды,ал мектеп бітіргеннен кейін сол жеке
тұлға лардың біразы жасынан өзі жақсы көретін техника саласында нәтижелі
жұмыс істеп,өз қабілеттерін жақсы көрсетеді.Қызығу құбылысының табиғаты өте
күрделі.Ол ең алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады.Осы тұрғыдан бір
адамның қызығуы кең,жан-жақты болып келеді де,екінші біреудікі керісінше
өте тар болады.Қызығу өте тайыз, ой-өрісті тар адамның образын Н.В.Гоголь
шығармаларынан көптеп кездестіруге болады.Мәселен, “Шинель” әңгімесіндегі
Акаккий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен.ол тіпті
қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қағаз көшіріп жазуға
арнайтын болған,осы ісіне қуанып, ләззат алған. Адамда сан алуан,
қызығулардың болуы мүмкін.Бірақ осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы
қызығуы болады.Мұндай қызығулар,әсіресе, оқу әрекетіне аса қажет.Оқу
қызығуларының әсерлі,күшті,тұрақты, мазмұнды болуы тұлғаның сабақ
үлгеруіне,білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді.Оқу қызығулары жеке
тұлға ларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді.Мұндайда ол
енжар болып, іші пысады,зерігіп,берекесі кетеді.Қызығудың мазмұнды әрі
кең,өрісті болуы оның басть ерекшеліктерінің бірі.Мұнсыз адамның өмірі
дамымайды.К.Маркс бір сөзінде: “Адмға лайықтың бәрі де маған жат емес”
деген екен.Бұл қызығуы жан-жақты дамыған адамның ғана айтатын сөзі.Қызығуы
тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара
алады,ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез-келген нәрсеге
қызығады да, сайып келгенде, оның бір де біреуіне жөндеп
тұрақтамайдыц.мұндай “көрсе қызығар” әуесқойлық адамды тұрлаусыз,тұрақсыз
етеді.Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса,бұл-үлкен кемшілік.Қызығуы
тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете
алмайды.Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп,қандай бөгеттер
болса да жеңе білуге,небір ауыртпалықты көтере білуге
жәрдемдеседі.Қызығулар өзінің мазмазұны мен бағытына қарай: материалдық,
қоғамдық, саяси, кәсіптік,эстетикалық,оқырмандық,спо рттық,танымдық, т.б.
болып келеді.Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге
бөлінеді.Мәселен,таным қызығулары оқуға,ғылымға қызығу,(математика, химмия,
биология, философия т.б.); кәсіптік қызығулар сан салалы кәсіптің түрлеріне
байланысты,(эстетикалық қызығулар кино, театр, музыка,бейнелеу өнері т.б.)
бөлініп жатады.Адам объектіге түрлі мақсат көздеп отырады.Осы тұрғыдан
қызығу тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадғы
нәрселердің тартымдылығынан туады.Мәселен, футболға қызығуды осыған
жатқызуға болады.Жанама қызығу-бұл әрекеттің түпкі нәтижесін
қажетсіну.Мұндай қызығуда адам көздеген мақсатына біртіндеп,сатылап
жетеді.Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу
тұрақты, тұрлаулы болып келсе,адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген
үстіне біле түсуге ықыласы кетіп отырады.Адамдардың қызығу саласындағы
ерекшеліктері де әр түрлі.Бұл өзгешеліктер адамның,іс-әрекетіне, көзқарасы
мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы
болады.Мәселен, бір адамдар саяси-қоғамдық мәселелерге қызығатын болса,
екінші біреулер эстетикаға қызығады.Ал үшінші біреулер ғылыми-теориялық
мәселелерге ерекше назар аударып отырады,төртінші біреулерде осы
айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатыр.Қызығу жеке тұлға ларда алғашқы
кезде онша ажыратылмайды.Дегенмен, бөбектерде де қызығу элементтердің барын
байқауға болады.Қызығудың жақсы көрінетін жері-мектеп.Мектеп жасындағы жеке
тұлға ларды қарапайым тану қызығулары көріне бастайды.Мектеп өмірі жеке
тұлға ларда көтеген қызығулардың түрлерін туғызады.Бірітіндеп оқу
қызығуларымен қатар спорттық,оқырмандық қызығулар қалыптасады.Қызығу
көбінде тұлғаның бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді.Мәселен,шахматқа
қызығу тұлғаның осы ойынмен айналысуға бейімділігінен
туады.Бірақ,қызығулардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын кездері
кездеседі.Мәселен,футболға қызығатындардың футбол ойнына жөнді бейімділігі
болмаса да,қызығуы өте күшті келеді.Мұндай қызығуды белсенді,пәрменді
қызығу деп айтуға болмайды.Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, жеке тұлға
тікелей әрекетпен айналысуы қажет.Мұғалім жеке тұлға лардың қызығуын
тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып,
соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек.Сонда ғана жеке тұлға рухани
өмірге бай,босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін,жан-жақты,қабілетті
адам болып шығады.Жеке адам психологиясының неге бағытталғандығын
көрсететін негізгі компоненттердің бірі-адамның дүниетанымы мен
сенімі.Дүниетаным-адамның табиғат,қоғамдық өмір туралы білімдерінің
жүйесі.Нағыз дүниетаным местика мен идеализмге жат,дәйекті ғылыми-
материалистік дүниетаным.Оның басты ерекшілігі-ғылымға
негізделетіндігі.Бірден-бір ақиқат дүниенің даму заңдарын дұрыс
түсіндіретін ғылымға негізделген дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс
бағыт береді.Кісі еңбегін қанайтын адамдардың дүниетанымы мейілінше
керітартпа өзімшілдік,адамға деген өшпенділік, шындықты көре тұра
бұрмалау,пессимимзге салыну-кертартпа дүниетанымның басты белгісі.
Адамдардың дүниетанымы ұжымшылдықты, гуманизмді
(еңбек адамын құрметтей білу), оптимизмді(жарқын
болшаққа сену) дәріптеп қоймай, әр адамды дүние құру жолындағы жанқиярлық
күреске баулиды.Дүниетанымның негізі бастауыш мектептің өзінде қаланады да
жеке тұлға кәмелетке келгенде оның дүниетанымы бішама қалыптасады.Адамның
алдына қойған мақсатының айқын болуы,дүниетанымының өмірімен байланыстылығы
берік сенімнен туады.Адамның дүниетанымына берік сенім нақты іс-әрекеті
ментәжірибесіне байланысты бекімеген дүниетаным берік болмайды.Сенім мен
дүниетаным қатарласып жүрсе ған адам санасы нұрлана түседі.Өйткені бұл
екеуі,құстың қос қанатындай, адмның ең асыл қасиеттері болып табылады.Берік
сенім жоқ жерде тыңғылықты дүниетаным да,тұрақты мінез-құлық та
болмайды.Сенімі қалыптаспаған адамның шындықтың жай-жапсарын дұрыстап
айыруға,өмірден өз орнын дұрыс таңдай алуына да шамасы жете бермейді.Оны
өмір толқыны біресе анда,біресе мұнда соқтырыды да, мінез-құлықты
көлденеңнен кез-келген кездейсоқ жағдайлар билеп кеіп отырады.Осындай
адамдардың психологиясын орыстың ұлы жазушысы Н.В.Гоголь тамаша көрсеткен:
“әрі-сәрі адамдар, бұлар олда емес, бұл да емес, қандай адамдар екенін
түсіне алмайсың,қаладағы Богдан емес,селодағы Селифан да емес”.Қай адамның
болса да өзінше бір түсінігі болады. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында
адамгершілік пен имандылықтың ұлы қозғаушы күші-сенім.Сенім жоғалған жерде
тіршіліктің мәні де шамалы.Сенім, пікірталас, көзқарас қақтығысында,
ынтымақттыққа кең жол ашылғанда ғана шыңдала түседі.Ол адамға бірден
келмейді,сенім көріністерін топшылау,кесіп-пішіп көру,тәжірибе
жинақтап,соны қорыту арқылы, терең,тиянақты білім негізінде
қалыптасады.Сенім кісінің еркін білдірген,сезімін қозғаған,мақсат-
мүддесіне,бағыт-бағдарына айналған білім жүйесі.Мұндай дүниетанымды
қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын білім негіздерін меңгеру
қажет.Білімсіз дүниетаным қорланбайды.Өйткені білім дүниетанымды
қалыптастыратын негізгі құрылыс материалы.ал адамның алған білімі бөлек-
бөлек кірпіш сияқты шашылып жатса (әңгіме білімді қалай болса солай,жеңіл
“меңгеретіндер” туралы болып отыр),әриен, ондай білім түкке тұрмайды.Тек
зердесіне құйылған,саналылықпен меңгерілген, белгілі жүйемен алған білім
ғана адамның дүниетанымына негіз бола алады.Сайып келгенде,ғылымға
негізделген белгілі дүниетанымы,айқын мақсаты бар адамның дүниетанымына
негіз бола алады.Сайып келгенде,ғылымға негізделген белгілі
дүниетанымы,айқын мақсаты бар адамның ғана психологиялық қасиеті жоғары
болатыны белгілі.Ондай адам үнемі ар-ұятымен жүріп-тұрады.Мәселен, бір адам
жұмыс үстінде ағаттық істеп,қателескен дейік.Оның қатесін жасырып,бүркеп
қалуға да мүмкіндік бар еді,бірақ өзі бұл ағаттығын адамгершілікке
жатпайтын қылық деп түсінеді.Жаңағы қателескен адам өзінің қатесін мойнына
алуды бірден-бір дұрыс деп табады.Жеке адамның психикасын нұрландыратын
қасиеттің енді бірі-мұрат (идеал).Бұл-адамның өзіне өмірден өнеге
іздеуі,біреуді ардақ тұтып,қастерлеуі.Мұрат-адамның алдына қойған ең
ардақты, ең асыл мақсаты.Адам оысған жету үшін қолдан келгеннің бәрін
пайдаланады.Өзін тәрбиелеуге кіріседі.Барлық күш-жігерін соның соңына сарп
етеді.Мұрат дүниетаным, айқын сенім, сөз бен істің байланысы бар жерде ғана
боглады.Оқушыларды асыл мұраттар рухында тәрбиелеу-бастауыш мектеп
мұғалімдерінің де басты міндеттерінің бірі.Жеке адам психологиясынан елеулі
орын алатын қасиеттердің бірі-талғам.Бұл адамның дүниетанымы мен
сеніміне,өмрлік позициясына,бағыт пен мұратына,бағдарына,мақсатына
байланысып жатады.Коммунистікқоғамда тәрбиеленген кеңесв адамының талғамы
буржуазиялық қоғамдағы үстем тап адамының талғамынан сапалық айырмасы
бар.Талғампға адамның білімі,тәрбиесі, ротасы, тәжірибесі де елеулі әсер
етеді.Модаға(сән) байланысты да адамдарда түрлі талғам орын алады.Мәселен,
кейбір адамдардың ала-құла,көзге қораш киінуін талғамы дұрыс, жүйелі жақсы
тұлғаның нәтижесі.Қызығу, сенім, талап, мұрат адамды әр кезде іс-әрекетке
итермелеп отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып табылады.Бұлар
адамның басында айқын да анық сәулеленіп отырады.Бірақ мотивтердің кез-
келгені оғындай пәрменді болып келе бермейді.Мән-мәнісі адамға онша айқын
емес, көмескі күңгірт болып көрінетін мотивтер толып жатыр.Осы топтағы
мотивтердің қатарына бағдар (установка),фрустрация(әлек болу) елігу,
стереотиптерді жатқызуға болады.Енді осылардың кейібіріне қысқаша тоқталып
өтейік. Мәселен,грузин психологы,акдемик Д.Н.Узнадзе (1886 –1950)зерттеген
бағдар теориясының мәні мына төмендегі қарапайым тәжірибеден жақсы
байқалады.Салмағында айырмасы бар екі шарды қолымен 10-15 рет ұстап көрген
адам бұлардың айырмашылығын оп-оңай сезе алады.Кейін осы кісіге салмағы
бірдей екі шар берілгенде де,ол бұларды бұрынғысынша екі түрлі деп
қабылдайды.Тәжірибенің негізгі мәнісі де осында.Салмағы бірдей шарды
осылайша теріс қабылдауы (иллюзия)оның алдыңғы қабылдауындағы субъективтік
жағдайына байланысты туған.Мұндайда адамның зейіні қабылдайтын заттың өзіне
емес, сол зат туғызатын сезімге, көңіл күйіне ауып кетеді.Осы тәжірибеде де
бір-біріне тең шарларды аңғармай, қате қабылдау осы жайттан туған.Адамның
қажеті мен мақсатын жөндеп сезіне алмаған жағдайы бағдар деп
аталады.Мұндай жағдайды күнділекті өмірде де жиі кездестіруге
болады.Мәселен,бірінші сынып оқушылары үшін мұғалім қай жағынан да аса
беделді адам.Оның ақ дегені ақ, қара дегені қара.Сондықтан да олар кейде
кейбір мұғалімдердің теріс өнегелерін де талғамай қабылдай
береді.Оқушылардың мұғалім жөніндегі бір жақты түсініктері осындай әлде де
айқындала қоймаған түйсіктің, тек мұғалім жөніндегі жай бағдардың
көрінісі.Адам қажетін өтеу үстінде неше түрлі жағдайға тап
болады.Мәселен,бұрын-соңды өзіне кездеспеген кедергені алуға шамасы
келмейтін кездерде адамның жолы болмай,сәтсіздікке ұшырайды не сол объект
оған алынбас қамалдай болып көрінеді.Адамның жолы болмай,босқа әлек болған
жан күйзелсін психологияда фрустрация деп атайды.Бұл көп жағдайда адамның
көңіл-күйіне қолайсыз әсер етіп, оны орынсыз мазасыздандырады.Егер осындай
жолы болмаушылық қайталана берсе,адамда ұнамсыз қасиеттердің орын тебуіне
себепші болады.Кейбіреулер сылбыр,немқұрайды,жігерсіз күйге түседі,енді
біреулер орынсыз ызақор, күйгелектікке салынады.Осындай көрініс
жасөспірімдер арасында да байқалады.Жеке тұлға ға үнемі шамасы келетіндей
тапсырма беру, оны әлі келмейтін нәрсеге орынсыз қинамау,онда фрустрациялық
күйдің орнығуына жол бермеу-мұғалімнің психологиялық қырағылығын, шебер
тактісін қажет етеді.

1.3. Педагогикадағы жеке тұлға туралы түсінік

Жеке тұлға бұл инттегративті жүйе әлдебір ыдырамайтын тұтастық жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасуы мәселелерін көп ғасырлық түрі бар. Ол көп
аспектілі және әртүрлі ғалымдардың тоғысында қаралады. Ертедегі грек
ғалымдары жеке тұлғаның дамуына табиғи , тума, қабілет қоршаған орта да
әсер етеді деп есептеді.
Жеке тұлғаның қалыптасуының факторы туралы идеялар келесі дәурлердің
прогресивті философиялық және психологиялық ,педагогикалық пікірлерде ой
жалғастырған . Адам - өзіне тән биологиялық құрылысы бар тіршілік
иесі , сондықтан табиғат заңдары оның дамуына да әсер етеді .
Қоршаған ортаға бейімделіп , өз тіршілігі үшін дайын заттарды
пайдаланатын жануарларға қарағанда, адам өзіне керектігі өз қолымен
жасайды. Адам табиғатының өзгеруі адам өмірінің психологиялық
жағдайларының әсерінең болады, адамның тектілігі тек биологиялық
жағынан емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесінде де пайда
болады.
Жеке тұлғаның маңызды белгілері - оның сапалығы , жауапкершілігі ,
бостандығы , қадір-қасиет даралын жеке тұлғанын дамуы дейміз. Ең алдымен
оның қасиеттері мен сапасындағы сандық өзгерістер процесі .Адам дүниеге
келгеннен соң дене жағынан үлкейеді ,яғни кейбір дене мүшелері мен нерв
жүйкесі өседі.Оның тілі шығып сөздік қоры молаяды ,жеке тұлғаның дамуындағы
ең бастысы оның бойында болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуына
ішкі және сыртқы, меңгерілетін және меңгерілмейтін факторлар әсер етеді,
олардың арасында мақсатты тәрбие мен білім беру жетекші рөл атқарады.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның қалыптасуы
термині жиі қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді
және оның пайда болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға
ие болғанын білдіреді. Қалыптастыру дегеніміз- бір нерсеге пішін мен
тұрақтылық беру;толықтық пен нақты бір түр беру. Жеке тұлғаның
қалыптасуына, сонымен қатар, орта: адам және қоғам өміріндегі психологиялық-
экономикалық, тарихи қалыптасқан жағдайлар әсер етеді. Жекетұлғаның
қалыптасуына әсер ететін факторлардыңарасында тәрбие ең маңызды орын алады.
Кең мағынада тәрбиенібелгілі бір психологиялық қызметтер атқаратын қоғамдық
құбылыс ретінде қалыптастыру қажет, ал шағын педагогикалық мағынада тәрбие
дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық құндылықтарды игерту
үшін мұғалім мен оқушылар, жеке тұлға лар мен ата-аналар арасындағы
бірлескен іс-әрекеттердің педагогикалық процестін ұйымдастыру.
Егер адамның құндылықтар жүйесінде төмендегі ұстанымдары бар болса:
- табиғат, табиғат заңдылықтары және олардағы тіршілік белгілері;
- адам және оның денсаулығы;
- Отан, туыс, жанұя, тіл, психологиялық тұрмыстың түбірі болып
табылатын дәстүрлер;
- еркін еңбек және оның нәтижелері, олардың мәдени және өркениетті
жетістіктерінің заттануы;
- адамзат қатынасы мен адамзаттың өмір сүруін қамтамасыз етуші
махаббат пен бейбітшілік;
- сұлулық пен үйлесімділік, шындық пен қайырымдылықтың критерийі
ретінде.
Осы айқындалған мазмұн бойынша гуманистік тәрбие беру мән-
мағыналармен, құндылықтармен, адамның қарым-қатынастар жүйесімен, оның
еріктік-сезімдік сферасымен және рефлексивті (пайымдау) сферасымен
жүргізілетін жұмыс; негізгі әрекет критерийін ұят деп, өз тұрмысының
сапасын негіздеуші, өзін басты фактор санайтын жеке тұлға да,
жеткіншекте, жас адамда, ересектерде түсінуді, сезінуді бағалауды
қалыптастыратын жұмыс болып табылады.
Отандық және шетелдік педагогикада гуманистік дәстүрлер әрқашанда адам
бойында жүрек көрегендігі, рухани сезімдердің нәзіктігі, яғни адамның
субъективті әлемінің кеңістігінде дамуы мен тәрбиеленуіне ерекше көңіл
бөлуі кездейсоқтық емес. Сондықтан ХХ ғасырдың соңында философтар мен
педагогтардың білім беру мен тәрбиеге жаңа көзқараспен қарап, олардың
психологиялық функцияларын анықтауға көңіл бөлді. Онда тұлғаның
гуманистік функциясы арқылы қоғамдық сананың барлық сферасында көрініс
табады және қоғамдық санада адам тағдырына қандай орын берілуі, оның
мемлекеттік қатынасқа тәуелді екендігі және сол арқылы психологиялық
құндылықтардың рухани мазмұны анықталатыны шешіледі. Басқаша сөзбен
айтқанда, жас ұрпақтың мәдениет негіздерін таңдау, оқыту және тәрбиелеу
процестерінде адамның өзіне және басқаларға қатысты қалыптастыратын
гуманистік көзқарастары мен сенімдері – адам өмірінің барлық сферасын
гуманитарландырудың кепілі деп санауға болады.
Тəрбие процесінің жалпы құрылымынан байқағанымыздай, дұрыс
ұйымдастырылған тəрбиенің бірінші сатысы- оқушылардың өздерінде қалыптасуы
қажет əрекет-қылық нормалары мен ережелерін білу (түсіну). Ең алдымен
қандай да сапаны туындатып, орнықтыру үшін, сол сапаның мəн-мағынасын жете
түсініп алу міндетті. Адамның көзқарастарын, ұғымдарын, наным-сенімдерін
кемелдендіруге бағытталған əдістер тұлға санасын қалыптастыру əдістері
атамасын алған. Бұл топ əдістері екінші кезеңде іске қосылатын – сезім,
көңіл-күй толғаныстарын қалыптастыруда аса қажет. Егер оқушы педагогикалық
ықпалға бейтараптылық пен немқұрайлылық танытатын болса, тəрбие процесі
шабандайды, мақсатқа жете алмайды. Егер оқушы қабылдаған идеясын өзін
толғантқан жарқын бейнеге айналдыра алса ғана, оның бойында ізгі де жарқын
сезімдер туады. Өткен жылдар оқулықтарында бұл əдістер тобы сендіру
əдістері деп аталған, себебі олардың міндеті – тұрақты наным-сенімдер
қалыптастыру болған. Оқушы əрекет-қылығына дем беретін оның білімі мен
білігі емес, ең алдымен ол көзделген адами сапаның қоғамдық қажеттігі мен
өзіне пайдалылығын танып, оны өз нанымы негізінде əрекет-қылыққа
айналдыруы, ал бұл сана қалыптасуымен бірге жүретін психикалық құбылыс.
Тəрбие мазмұнымен белгіленген іс-əрекетке жеке тұлға белсенді араласуға
дайын болған жағдайда ғана қолданылатын əдіс өз нəтижесін береді.
Наным-сенімге оқушыны əрқилы əдістермен жеткізу мүмкін. Өткен ғасыр
басындағы мектептерде бұл үшін тағылым-тарихи өсиеттер, хадистер мен
мысалдар кең қолданылған. Ал қорытынды шығару жеке тұлға ның өз еркіне
берілді. Өкініштісі, бүгінде біз мұндай аса құнды əдістерді пайдаланудан
мүлде қалғанбыз, олардың орнына тура, қарабайыр, ойға жетелемейтін уағыздау
əдісіне көшкенбіз. Құрғақ уағыз айтып, шексіз бір жақсы көрсетпе-нұсқау
беруден түскен өнім шамалы. Сондықтан, ұмыт болған əдістерді жаңғыртып,
мұғалімдер өз сабақтарында ислам хадистерін, ақын-жыраулар тағылымдарын,
шешен билердің ұлағатты кеңестерін, ғұлама Абайдың Қара сөздерін жəне
т.б. тағылым-тəрбие көздерін молынша пайдалануда. Сондай-ақ əдептілік-
имандылық тақырыбындағы əңгімелер, ұғындыру, түсіндіру, əдептілік
сұхбаттары, насихаттау, сендіру, көрсетпе беру əдістері де өз қолданымын
табуда. Сендірудің аса маңызды əдісі - өнеге-үлгі. Əдістердің əрқайсысы өз
ерекшелігі мен қолданымына ие. Сырт көзге қарапайым көрінгенмен, бұл топ
əдістерінің бəрі де жоғары педагогикалық бірлікті қажет етеді əрі жүйелі
түрде басқа əдістермен бірге қолданылады.
Сонымен, сана қалыптастыру əдістері тұлғаның ізгілену тəрбиесінде
маңызды рөл атқарады. Мұндай əдістер түрі: əдептілік əңгімелері, түсіндіру,
ұғындыру, əдептілік сұхбаттары, үгіттеу, сендіру, көрсетпе нұсқау, үлгі
тəрбие əдістерінің тиімділігі олардың қалай қолданылуына, педагог таңдаған
гуманистік бағытқа тəуелді.

ІІ ТАРАУ. ЖЕКЕ ТҰЛҒА ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

2.1. Жеке тұлғаның дамуына тұқымқуалаушылықтың әсері

Жоғары мектеп педагогикасы бүгінгі күні көптеген жалпы ғылымилық,
психологиялық-философиялық, психологиялық-мәдени және адамгершіліктік-
эстетикалық процестердің тоғысуына тап келіп отыр, өйткені қоғамдық өмірдің
күрделі талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын қайта анықтау
өзекті мәселе ретінде қарастырылуда. Ал оның алғы шарты басты гуманистік
құндылықтарды дамыту, яғни жеке тұлға ретінде тұлға бойында қайырымдылықты,
шыншылдықты, әділдікті, еркіндікті қалыптастыру педагогика ғылымының
прогрессивті ұстанымдарының бірі болып табылады. Олар, әсіресе, тәрбие
практикасында бүгінгі күні жалпыадамзаттық негізгі құндылықтарды анықтау,
бекіту үшін аса қажет. Болашақ мамандарды даярлау барысында негізгі мақсат
– шығармашылықпен жұмыс істей алатын, гуманистік көзқарасы мен сенімдері
қөалыптасқан тұлғаны дамыту және қалыптастыру.
Оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру арқылы болашақ маманға
бүкіладамзаттық құндылықтарды дарыту арқылы, әрбір білімгерлердің тек
білімі, біліктілігі және дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын
өзіндік рухани байлықтарының санасын арттыру жүзеге асырылады. Болашақ
маманның адами сапасының қалыптасу дәрежесіне байланысты оның маман
ретіндегі кәсіби деңгейі айқындалынады. Сондықтан кәсіби білім, іскерлік
пен дағды білімгердің тек тұлғалық ерекшелігінің элементарлы негізі болады,
ал қабілеттері мен құндылық бағдарларының жан-жақты дамуы жоғары және
өнімді қалыптасу деңгейі болып табылады, яғни тәрбиелілік мәдениеттің
жоғарылауының, бүкіладамзаттық құндылықтарды меңгеру арқылы гуманистік
көзқарасының тұрақталуының көрсеткіші болып алады. Білімгерлердің
жалпыадамзаттық құндылықтар туралы білімдері мен
психологиясынқалыптастырудың ең тиімді, мүмкін болатын құралы – берілетін
білімдерге адами және рухани сипат беру болып табылады .
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір
сүрген барлық ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда тәрбие теориясы мен
практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырады. Ол: құндылықтық, мақсаттылық,
мазмұндық, технологиялық, нәтижелілік деңгейлердің барлығында да көрініс
тапты. Осыдан он жыл бұрын жарық көрген К.Н. Шварцманның Философия және
тәрбие атты кітабында батыс елдеріндегі кездескен мәселелер біздің ХХІ ғ.
педагогикасының өзекті мәселелері болып алдымыздан шықты . Өкінішке орай,
алғаш рет адамзаттың мыңдаған жылдар бойы жас ұрпақ бойына сіңіруге
бағытталған гуманистік, ізгіліктік принциптері қажетсіз болып қалды.
Нарықтық экономика әлемінде Ноосфералық ақыл-ой дәуірі мен этикаға жауап
беруге қабілетті тұлғалардың бүкіладамзаттың қажеттіліктері мен қазіргі
қоғамда үстемдік етуші және халықтың өзіне бүкпесіз бағыну саясатын
насихаттаушы, өзімшіл, психологиялық-рулықты басты мақсат етуші адамдардың
арасында тұрақты қарама-қайшылық қажеттіліктері қалыптасты. Күрделі
психологиялық және рухани қарым-қатынастарда өмір сүре алу үшін жас ұрпақ
үнемі өзгерісте болатын өндірісте, бизнесте, қоғамдық-саяси өмірде, түрлі
қатынастарда бағдарлана және соған лайықты әрекет ете алуы тиіс. Ол үшін
оған өзінің табиғилығын, имандылық бастауларын, өзін құрметтеу және
басқаларды сыйлау негіздерін жоғалтпауы керек, өзін-өзі тани білу мен үнемі
жетілу қабілеттерін дамытуы тиіс.
Классикалық педагогикада тәрбие ұғымына үш түрлі түсініктер берілген
және олардың зерттеу нысанасына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.