Қазақтардың басты тауары - мал мен мал шаруашылығы өнімдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
3-4

I. XVIII - XIX ғғ. шендеріндегі Қазақстанның экономикалық дамуы
1.1 ХVІІІ ғ. Қазақ қоғамының дәстүрлі шаруашылық жағдайы
5-8
1.2. Қазақстанға капиталистік қатынастың енуі мен даму процестері
8-12

II. Патша үкіметінің аграрлық отарлау саясаты және дәстүрлі қазақ қоғамының
өзгеруі
2.1. Қазақ қоғамының дағдарысы және көшіп-қону жүйесінің өзгеруі
13-16
2.2. Патша үкіметінің қоныс аудару саясаты және оның салдарлары
16-23

III. Өлкедегі әлеуметтік-демографиялық жағдай
3.1. Өлкенің әлеуметтік құрлымы және оның өзгеруі
24-26
3.2. Патша үкіметінің саясатындағы ұлт мәселесі
26-28

Қорытынды
29-30

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
31-32

Кіріспе

Қазақ жері ғасырлар бойы шектес мемлекеттердің шабуыл нысанасына
айналып келгендіктен XVIII ғасырдың алғашқы жартысында қазақтардың бір
бөлігі патшалы Ресейдің қол астына кіріп, бағынуға мәжбүр болғандығы
тарихтан белгілі.
XVIII-XIX ғасырларда қазақтардың жерлерін жаппай басып алудан, салық
салуды жəне əр түрлі монополияларды енгізуден көрінген экономикалық тұрғыда
бекініп алу бағыты. Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде, патша
өкіметінің Қазақстандағы отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша
өкіметі өзінің жаулап алу саясатында, бір жағынан, қарулы күшке, отарлау
аппаратына, екінші жағынан, қазақ шонжарларының феодалдық басшы тобына
сүйенді.
Курс жұмысының мақсаты: XVIII және XIХ ғасырлардағы Қазақ хандығының
экономикалық және әлеуметтік тарихи алғышарттарының қалыптасуы мен барысын
зерттеу, қамтып отырған жерлерiн анықтау, жалпы ерекшелiктерiн саралау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына
төмендегідей міндеттер қойылады:
1. Тарихи естеліктерге және жаңа оқу құралдарына сүйеніп, Қазақ
хандарының ресейге қосылуына дейінгі және кейінгі өмірін және даму тарихын
зерделеу.
2. XVIII және XIХ ғасырлардағы гоесаяси жағдайын түсіндіріп беру.
3. Қазақстанға капиталистік қатынастың енуі мен даму процестерін
баяндап беру.
4. Ресей мен Қазақ хандығының екi жақты байланыстардың қалыптасып,
мүдделерiнiң өзара үйлеспей отырғандығын негiздеу
5. Патша үкіметінің аграрлық отарлау саясаты және дәстүрлі қазақ
қоғамының өзгеруін саралау.
Курс жұмысының өзектiлiгi: XVIII және XIХ ғасырлардағы Қазақ
хандығының экономикалық және әлеуметтік тарихы.
Мұндай зерттеудiң маңыздылығы барысында елдердiң бiр-бiрiнiң
экономикалық, саяси дамуындағы мақсаттарға жетуiнде тигiзетiн әсерiн
күшейтудiң нәтижесiнде байқауға болады.
Курстық жұмыстың тәжірибелік маңызы: Берілген тақырып бойынша
мектептегі тарих және факультатив сабақтарында қосымша материал ретінде
қолдануға болады. Жоғарғы оқу орындарында элективттік курс ретінде
оқытушының студентпен өзіндік жұмыстары және студенттің өзінді жұмыс
тапсырмаларын орындауға, баяндамалар жазуға пайдалануға болады.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы: XVIII және XIХ ғасырлардағы Қазақ
жерінің жалпы әлеуметтік, экономикалық және саяси ахуалын талдап зертеулер
жүргізу.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: халықаралық қатынастардағы оқиғалар
мен соғыстардың алғы-шарттары, себептерi, салдары болатындығын және олардың
тарихи дамуының ықпалында болатын тарихи принцип.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Курстық жұмыс тақырыбы бойынша
XVIII ғасырдың басымен XIX ғасырдың ортасындағы тарихи тұрғыдан зерттелген.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Курстық жұмысты орындау барысында
тарихилық және объективтілік қағидаларды, тарихи-салыстырмалы әдістерді,
талдау әдістері қолданылған.
Курстық жұмыстың зерттелу дәрежесі: XIX-XX ғасырлар бойында
қалыптасқан қазақ –ресей қатынастары жөнінде жекеленген тақырыптарда
көптеген еңбектер жарық көрген. Қазақтың дана ұлдарының бірі Шоқан
Уәлиханов Шығармалар жинағы атты еңбегінде қазақтар ХІХ ғасырдың орта
шенімен салыстырғанда ХVІІІ ғасырда әлдеқайда бай болған деп санайды:
Сібір қазақтары сыртқы приказдар құрылғанға дейін байырақ болған, бұл –
титтей де күмән келтірмейтін факт: өткен ғасырдың аяғы мен осы ғасырдың
басында Орынбор және Сібір шептеріне айдап әкелінген малдың саны мен 20-30
жылдардағы ресми есептеулерге көз салудың өзі жеткілікті. Осы соңғы дәуірде
10 мың үйір жылқысы болған қазақтар аз болмаған [1, 201 б].
Көшпенділер тарихы Ақиқат журналынан 60-90 жылдардағы патшалы
Ресейдің қазақ жерінде ХІХ ғасырда жүргізген территориялық-әкімшілік
өзгерістердің дәстүрлі қазақ қоғамының құрылымына ықпалы Б.С.
Сүлейменовтың, С.З. Зимановтың еңбектерінде жүйелі түрде зерттеле бастады.
С.З. Зимановтың зерттеулерінде ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың І
жартысындағы Қазақстанның саяси құрылымының жағдайы және оның өзгеріске
ұшырауы, хандық билік кезіндегі және хандық билік жойылғаннан кейінгі
жергілікті басқару ұйымдарының құрылымы, әлеуметтік топтардың жіктелісі
терең талданады [2, 45 б].
Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры және Ерниязов Т.М., Ақиқат
Патша өкіметінің көші-қон саясаты атты еңбегінен көші-қон саясатына және
қоныс аудару саясатына байланысты терең үлгідегі материалдарды қолдандым.
Курстық жұмыс құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
сiлтемелерден, деректер мен әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

I. XVIII - XIX ғғ.шендеріндегі Қазақстанның экономикалық дамуы
1.1 ХVІІІ ғ. Қазақ қоғамының дәстүрлі шаруашылық жағдайы

XVII ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамының
өндіргіш күштері баяу дамыды, өндірістік қатынастар патриархаттық –
феодалдық қатынаста. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы көбіне
табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды. Феодалдыққа негізделген
тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі мардымсыз еңбек болып қала
берді.
Қазақ қоғамының экономикалық базис-(негізі)-көшпелі мал шаруашылығы
Қазақстан территориясында мемлекеттің дамуы мен нығаюының алғы шарттарының
жасалуына едәуір кедергі болды.
Сөйтіп, қазақ хандығы XVII ғасырдың аяғында XVIII ғасырдың басында
негізінен саяси жағынан бытыраңқы ел болып қала берді. Саяси
берекесіздіктің экономикаға тигізген зардабы күшейіп, жүздердің арасындағы
шаруашылық байланыстар бұрынғыдан да әлсіреді. Жоңғар феодалдарының
шапқыншылығы салдарынан көшпелі және жартылай көшпелі аймақтармен қала-
қыстақ арасындағы шаруашылық байланыс және сыртқы базарлармен сауда-саттық
байланыс үзіліп қалып отырды. Бұл жағдайлар халықтың шаруашылығы мен
тұрмысына қыруар қыйыншылықтар туғызды. Елдің экономикалық өмірінде үлкен
роль атқарып келген Оңтүстік Қазақстандағы қолөнер мен сауда орталығы
болған калалар құлдырап кетті.
Сонымен, XVIII ғасырдың 20-жылдарында Қазақ хандығының бөлшектенуі
және қазақ жоңғар қатынасының шиеленісуі қазақ халқын қатты күйзелтті.
ХVІІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ қоғамының шаруашылық
қызметін бір мағынада бағалау мүмкін емес. Экономикалық кәсіптердің сипатын
қатаң бір формуламен және бәлгілі бір типологиялық шеңбермен байланыстыруға
болмайды. Онда елеулі өзгерістер болмағанына қарамастан, дегенмен оның
түрлері сан алуан болды.
ХVІІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы экономиканың жай-күйін
сипаттайтын материалдар соның алдындағы дәуірлердің деректерімен
салыстырған кезде шаруашылықтың дамуы көп жағынан физикалық факторларға да
тәуелді болғанын көрсетеді.
ХVІІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысында шаруашылық дамуының барысы
сауда көлемінің біртіндеп өсе түсуімен және сайып келгенде рынокқа
тәуелділігімен анықталады. Зерттеліп отырған уақытта қазақтардың
шаруашылығында болған елеулі өзгерістер – солтүстіктегі көршінің неғұрлым
дамыған экономикасы ықпалының нәтижесімен жүзеге асты.
ХVІІІ-ХІХ ғасырдың жартысындағы шаруашылық дамуының негізгі сыртқы
өлшемдері мынадай ерекшеліктерден көрінеді.
Соның алдындағы дәуірлерден айырмашылығы жер қатынастары жүйесінде
көшпелі қауымдар анықталуының үдемелі үрдісі жүріп жатты, қазақтрдың
отырықшылану үрдісі күшейеді. ХVІІІ ғасырдың бірінші ширегінде оңтүстікте
қалыптасқан шаруашылық күйзелісі содан соң солтүстік-батыс және солтүстік
Қазақстан аумағына да таралады. Көшпелі топтардың ішінара отырықшылануы
кейіннен Орта Азияда құрама үлгісіндегі кіші этникалық топтардың
қалыптасуына және әр түрлі рулардың араласуына әкеп соқты. Қазақтар
шаруашылығының даму сарыны айырбас саудаға негізделді.
ХVІІІ ғасырдың орта шенінде қазақтардың оңтүстіктегі қысқы
қыстаулардан солтүстік жаққа ауысуына байланысты сауда Ресей шекарасына
қайта бағдарланды.
Сонымен бірге аумақтық байланыстар баяу дамиды. Жаңа құбылыстар
экономикалық өмірде ХІХ ғасырдың ортасынан бастап орныға бастады. ХVІІІ
ғасырдың бүкіл өндірісінің негізі бұрынғысынша көшпелі мал шаруашылығы
болып қалады. ХVІІІ ғасырда дәстүрлі егіншілік пен қалалардың рөлі зор
болды. Экономикалық өмірде шаруашылық қызметінің түрлі салаларының
үйлесімді ұштасуы қазақ қоғамы дамуының дәрежесімен анықталады. Қазақ
қоғамының материалдық негізі бола отырып, шаруашылық укладтары қазақ
қоғамының әр түрлі әлеуметтік-саяси құндылықтары мен институттарын белгілеп
берді.
Көшпелі тұрмыс салтының өкілдері бола отырып, қазақтар сонымен бірге
егіншілік және қолөнершілік кәсіптерін тоқтатқан жоқ. Қалалар мен егіншілік
жазиралар, әлбетте, қазақ хандығының экономикалық жүйесіне ХVІІІ ғасырдың
басында енді. Қала айырбас пен қолөнер орталығы болды. Деректемелерге
қарағанда ХVІІІ ғасырдың басында қазақтардың көшпелі мал шаруашылығы
егіншілікті және қалалы орталықтармен тығыз байланысты болған. Қазақ
хандығын ұзақ уақыт тіршілік еткізген ең қуатты экономикалық әлеуетті
қалыптастырған да, қолөнер мен керуен саудасының тұрақты дамуына
жәрдемдескен де осы құбылыс болатын. Көшпелі мал шаруашылығы таралған
аудандар Қазақстан даласының орасан зор кеңестігін алып жатты. ХVІІІ
ғасырдың басында солтүстік шекарасы Ертістің оң жағасын бойлап өтті.
Сарыарқаға және Сырдарияның арғы бетіне көшіп кеткен қазақ қауымы
1727 жылдың өзінде-ақ біріккен күштермен жоңғарларға тойтарыс бере
бастағанына қарамастан, шаруашылық күйзелісі жалғаса берді. Қала және
қолөнер орталықтарымен байланыстың болмауы қатты аңғарылды. Қысқа уақыт
ішінде мал шығынын қалпына келтіру мүмкін болмады. Солтүстікке бет ала
жылжыған олар, башқұрттармен, сібір қазақтармен, еділ қалмақтарымен жиі
қақтығысқа түсіп отырды, мұның қасіретті жағдайды одан сайын қиындата
түскені сөзсіз. Көші-қон жүйесі бұзылды, дәстүрлі оңтүстік-солтүстік
өңірге қоныс аудара паналайтын тірлік қалды [3, 19-20 б].
ХVІІІ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ қоғамын есеңгіреткен әлеуметтік
экономикалық тығырыққа тірелуін шаруашылықтың терең дағдарысы туғызды. Ол
көшпелі шаруашылықтың дәстүрлі экологиялық ырғағының бұзылуы себепті
тұйыққа тірелді және мал шаруашылығында да, демографияда да шығындарға әкеп
соқты.
Тек ХVІІІ ғасырдың 40-жылдарынан бастап қана қазақтар
экономикасындағы алғашқы оңға басушылық байқалады. Олар мал санының
көбеюінен, қазақтардың айырбас саудаға тұрақты қатысуынан көрінеді.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіші жүз бен Орта жүз Ресеймен
протекторлық қарым-қатынаста болды.Бұл қарым-қатынас бойынша Қазақстан
сыртқы саясаттан өзге мәселеде егемендігін сақтауы тиіс болды. Ресей қол
астындағы елдің ішкі саясатына араласпауы қажет болды. Шынында Ресей
қазақтардың ішкі ісіне бірден-ақ араласа бастады. Сыртқы саясатта соғысып
жатқан қазақтарға әскер және қару-жарақ жағынан жәрдем бермеді. Жоңғарларға
қазақтар өзінің қол астында деген мәлімдемеден ары аспады. Қазақтардың ішкі
өмірде өзін-өзі басқаруы да бұзыла берді. Қазақтың жерлеріне айналдыра
әскери қамалдар орнатылып, оларға әскерәкеліп қойылды. Қазақтар ресейдің
келісімінсіз хан сайлай алмады. Қазақ хандары балаларын аманатқа беруі тиіс
болды. Жайылымдар тартып лынып қазақтар ішкі жаққа ығыстырыла түсті.
Кейбір есептеулер бойынша ХVII ғасыр мен XVIII ғасырдың ортасында
барлық үш жүздің құрамына 112 рулық-тайпалық бөліністер кірген.
Мал шаруашылығы Қазақстанның табиғат-климаттық жағдайының нәтижесінде
халықтың үш мың жылдар бойғы табиғатты пайдалануы мен өмірлерін қамтамасыз
етулерінің негізгі формасы – көшпелі мал шаруашылығы болды. Бұл - өндіруші
шаруашылықтың басым кәсібі экстенсивті (сан жағынан көбеюі) жылжымалы мал
шаруашылығы болған. Қазақстанда мал өсіретін шаруашылықтың екі түрі: қолдан
жасалған су көздерін пайдалануға негізделген көшпелі мал шаруашылығы және
табиғи шығатын су қорларын пайдаланатын – жартылай көшпелі шаруашылық
қалыптасты.
Қазақтардың шаруашылықпен айналысуы құрылымында егіншілік екінші орын
алды. Егіншілік мәдениетінің ошақтары әдетте Қазақстанның табиғат-климаттық
жағынан егін салу үшін неғұрлым қолайлы аудандарында орын тепті. Солтүстік-
батыста – Сағыз, Жем, Елек, Ырғыз, Утва және Ойыл, өзен алабындағы жерлер,
Мұғалжар тауының аңғарлары; Орталық-Қазақстанда–Сарысу өзенінің орта
сағасындағы алқаптар; оңтүстікте–Сырдария, Қуаңдария және Жаңадария
бойлары; солтүстікте – Есіл, Нұра және Торғай өзендерінің бойы мен солардың
тармақтары; Шығыс-Қазақстанда – Қалба және Тарбағатай қыраттарының маңы,
Қарқаралы тауы маңайы; Жетісуда – Лепсі, Ақсу, Қаратал өзендерінің бас жағы
мен Іленің орта сағалары осындай аудандары болды.
Көптеген дәулетті шаруашылықтар егінді өздері емес, ал малдарынан
айырылып, бір жапырақ нан үшін құлдарға айналған кедей байғұстардың еңбегін
пайдаланып салады - деп көрсетті XIX ғасырдың ортасында И.Ф.Бларамберг.
XVIII ғасырдың аяғында егіншілікте үш танапты ауыспалы егіс жүйесі
аздап қолданыла бастады. Онымен қазақтар Есіл – бойында орыс шаруаларынан
көріп танысты. Үй кәсібі мен қолөнері. XVIII-XIX ғасырлардың ортасындағы
қазақ халқының шаруашылық тұрмысында аңшылық, балық аулаушылық, ителгі
кәсіп пен қолөнер сияқты дәстүрлі тірліктер белгілі орын алды. Аңшылық
өнімдердің едәуір бөлігі көшпелілердің ішкі тұтынуына: киімдер тігуге, азық
етуге жұмсалды. Мұнымен қатар суырлардың, қарсақтардың, түлкілер мен
қасқырладың терілері көп мөлшерде Орынбор мен Сібір жерлеріндегі айырбас
саудаларына өткізіліп тұрды. Майда кәсіпкерлік: ағаш пен металдан әр түрлі
бұйымдар, үй аспаптарын жасау тіршілік қамының маңызды көзі саналды.
Қазақ шаруашылықтарында қолөнершілер аз болған жоқ, олар ер тоқымды
жасайды, ағаштан ыдыстар жонады, ұсталар пышақ найзалар соғады, мысшалар
мыстан, жезден жиектер қақтап, оларға асыл тастар қондырады және басқа ұсақ-
түйек әсемдік заттар жасап шығарады. Мұса Шормановтың мәлімдеуі бойынша,
күмісші-қазақтар бойжеткендер үшін бас киімдер (сәукеле) жасайды. Олар
сонымен бірге әртүрлі мүліктерді: жүгенді, ерді және басқаларын күмістейді
[4, 128-130 б].
Осылай қазақтардың Ресейдің қол астына кіруі протекторлық
қатынастардың шеңберінен асып, Ресей тарапынан таза отырықшылық сипат алды.
Сөйтіп Екатерина II патша қайта хан сайлауға келісім берді. Патша
өкіметінің Кіші жүзде хандық билікті жою туралы алғашқы қадамы жүзеге
аспады.

1.2. Қазақстанға капиталистік қатынастың енуі мен даму процестері

Қазақстанға капиталистік қарым-қатынастардың енуі қазақ ауылының
шаруашылық өміріне кептеген өзгерістер әкелді. Қазақстанда сауда
қатынастарының дамып, ішкі рыноктың құрылуына жол ашылды. Өлке экономикасы
жалпыресейлік шаруашылық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде дамыды.
Қазақстандағы ішкі сауданың дамуына жергілікті рыноктың құрылуы, ақша
қатынастарының енуі әсер етті. Дегенмен Қазақстанның барлық аймақтарының
арасында бір-бірімен байланыс жүйелі түрде орнады деп айту қиын.
Қазақтардың басты тауары — мал мен мал шаруашылығы өнімдері.
Қазақстан капитализм жедел қарқынмен дамып келе жатқан ресейлік рынокқа
тартыла бастады. Ресейден қант, галантерея және басқа да мануфактуралық
тауарлар әкелінді. Ресейге мал мен шикізат шығару, әсіресе елкеде темір жол
салынғаннан кейін ұлғая түсті, егіншілік өнімдерін шығара бастады.
Егіншілік енімдерінің тауарлығы артты.
XIX ғасырдың соңы — XX ғасырдың басында Қазақстанда сауданың үш түрі
болды: қозғалмалы айырбас саудасы, маусымдық жәрмеңкелер, тұрақты сауда.
Айырбас сауда түрімен алыпсатарлар айналысты. Олар алыс ауылдағы қазақтарға
әр түрлі арзанқол тауарларды малға айырбастады. Айырбас саудада көбіне
сауда тең емес, тонаушылық сипатта болды. Далалық айырбас саудасының кең
қанат жаюы қалалық тұрақты сауда орындарының дамуына әсер етті. Далалық
ұсақ саудагерлер үстінен қарайтын ірі саудагерлер осы бекініс шептері
маңындағы қалаларда шоғырланды.
Омбы, Петропавл тағы басқа қалалар орыстың сауда капиталының қазақ
даласына енуінде маңызды рел атқарды. Қалалардағы айырбас сарайлары
жәрмеңкелік сауданың ірі орталықтарына айналды. Сауда нүктелері тек
қалаларда ғана емес, бекініс пункттері мен қазақ-орыс станицаларында
қазақтар тығыз орналасқан жерлерде, темір жол бекеттері бойында ашылды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтардың шаруашылық
мұқтаждықтарына неғұрлым ыңғайлы жәрмеңкелік сауда кең етек ала бастады.
Олардың ішіндегі ең ірісі — Семей облысындағы Қарқаралы уезі Қоянды (немесе
1948 жылы негізін салушы көпес С.Ботовтың есімімен аталған) жәрмеңкесі
болды.
XIX ғасырдың соңында оның сауда айналымының көлемі 3 млн сомға дейін
жетсе, Орал облысында Ойыл, Темір жәрмеңкелері, Ақмола облысындағы Петров
(Атбасар станицасы), Константинов (Ақмола уезі), Тайыншакөл (Петропавл
уезі), Жетісу облысында ең ірі — Қарқара жәрмеңкесі, Сырдария облысында —
Әулиеата жәрмеңкесі болды. XIX ғасырдың 80- жылдарынан 1909 жылға дейін тек
Семей облысында 15 жөрмеңке (Екатеринск, Шар, Семей, т.б.) болды.
Мұнда мал мен мал шаруашылығы өнімдері сатылды. Қазақстанға орыс
өнеркәсіп өнімдері, тоқыма тауарлар (мақта-мата бұйымдары), өңделген тері,
металл бұйымдары (ауыл шаруашылығы құралдары), қант, сабын, керосин,
галантереялық тауарлар, тұрмыстык заттар әкелінді. Орталық Азиядан
кептірілген жемістер, киім, мата, қалы кілемдер, Қытайдан шай, маталар
тасылды.
Жәрмеңкелерде сауда операциялары айырбас түрінде немесе ақша түрінде
жүрді. Орыс көпестері жәрмеңкелерден ете үлкен пайда түсірді. Патша
үкіметінің қазақ даласындағы сауда саясатының тонаушылық, отаршылдық сипаты
болды. Дегенмен қазақтардың табиғи томаға-тұйық шаруашылығының ыдырауына
жол ашты. Жәрмеңкелер жылдың төрт мезгілінде өткізілді. Сондықтан оларды
маусымдың жәрмеңкелер деп атайды. Қазақтар үшін, әсіресе жазда өтетін
жәрмеңкелердің маңызы зор болды. Бұған алыс аудандардан жылқы, ірі қара,
қой, ешкі және мал шаруашылығы өнімдері: тері, жүн, киіз, май, мүйіз,
жылқының қылын әкеліп өткізіп, өздеріне қажетті заттарға, үн, шай, ыдыс-
аяқ, т. б. айырбастады. Бұлардың ішінен рынок үшін арнайы өндіретін ұлттық
сауда буржуазиясы өсіп шықты. Қазақтардың арасынан шыққан саудагерлерді:
ұсақ, орта және ірі деп үшке бөлуге болады [5, 28-33 б].
Мәселен, XIX ғасырда қазақ байларының, алыпсатарларының,
саудагерлерінің, приказчиктерінің, делдалдардың ірілі-ұсақты жалпы саны 40
мыңға жеткен. Дегенмен ресейлік және ортаазиялық сауда буржуазиясының
бәсекелестік әсерінен қазақ буржуазиясы әлсіз болды. Ұлттық капитал
толығымен қалыптаса алмады.
Революцияға дейінгі Қазақстанда жергілікті рыноктардың бірігуі
негізінде ұлттық рынок қалыптасып үлгермеді. Оған отарлық езгі, жекелеген
аймақ арасындағы экономикалық байланыстардың әлсіздігі, ру қатынастарының
сақталуы әсер етті.
Қазақстан мен Қытайдың шекаралас аудандарында сауда-экономикалық
ынтымақтастық ұлғайды. Қазақ-қытай сауда орталықтары ретінде Омбы,
Петропавл, Семей, Көкшетау, Верный және т.б. калалар өсіп-көркейді.
Қазақстан жері арқылы жүргізілетін орыс-қытай сауда қарым-қатынастары
Құлжа, Айгүн, Пекин, Петербург келісімдері негізінде жандана түсті.
Сонымен қатар Сібір темір жол торабы мен Ертіс бумен жүретін кеме
жолының ашылуы, кеден бекеттері салынуының ықпалы зор болды. Мысалы, Бақты,
Қосағаш, Зайсан, Қатонқарағай, Жаркент, Ыстықкөл, Нарын кеден бекеттері
жұмыс істеп тұрды.
Бұл сұраққа жауапты біз В.Лениннен, оның Ресейде капитализмнің
дамуы деген еңбегінен табамыз: Капитализм өзінің билік ауқымын үнемі
кеңейтпей, жаңа елдерді отарламай және капиталистік емес ескі елдерді дүние
жүзілік шаруашылық аймағына тартпай өмір сүре алмайды.
Осылайша ол капитализмнің терең және кең даму мәселесін көрсетті.
Нарықтың құрылу процесі капитализмнің екі жағын көрсетеді: капитализмнің
терең дамуы, яғни нақты, шектелген территорияда капиталистік жер
шаруашылығы мен капиталистік өнеркәсіптің дамуы және капитализмнің кең
дамуы, яғни капитализм билігінің жаңа территорияларда тарауы
Ресей капитализмінің кең даму процесі шеткі аймақтарды, оның ішінде
Қазақстанды патшалық Ресейдің отарына айналдыру процесі болды. Қазақстан
басқа да шеткі аймақтардағы елдер сияқты орталық Ресейдің фабрикалық
өнімдерін өткізу және шикізат қорына біртіндеп айнала бастады.
Капитализмнің империалистік сатысында Ресей Қазақстанға капитал
шығара бастады. Бұл капитал Қазақстан жерінде шикізат қорын ашып, табиғи
ресурстарды тонап, арзан жұмыс күшін пайдалану үшін қолданылды. Жүз
мыңдаған орыс шаруаларын Ресейдің шеткі аймақтарына қоныс аударудың басты
себебі 1861 жылғы крепостной правоны жойғаннан кейінгі Ресейде қалыптасқан
аграрлық қатынастар еді. Аталған реформа шаруалардың жағдайын жақсарта
алған жоқ. Керісінше, басыбайлықтан босаған шаруалар жердің жетіспеуін
сезінді. Сөйтіп олар амалсыз шеткі аймақтарға көшуге мәжбүр болды [6,178
б].
Реформадан кейін шаруалар помещиктер жеріне қарағанда сапасы төмен
жерлерге ие болды. Ондай жерлерде шаруа өз отбасын асырай алмады. Еркек
басына шаққанда жер көлемінің өте аз болуы шаруалардың жайылым жерлерді
игеріп, егін егуіне алып келді.
Бұл мал санының қысқаруына алып келді. Мал аздығынан жер тыңайтылмай
тез тозып отырды. Шаруа жерінде орман алқабының аздығынан олар отын ретінде
тезекті пайдаланды. Бұл жағдай тыңайтқыштың көлемін одан да төмендетіп
жіберді.
1861 жылғы реформадан кейін Ресейде жеке жер иеленушілерге қолайлы
жағдайлар туды. Жерге деген үлкен сұраныс жалға беру бағасын көтерді. Ал
мұндай жағдай шаруа шаруашылығын жеке жер иеленушілеріне кіріптар етті.
Шаруалар неғұрлым кедей болған сайын, соғұрлым жалға беру құны жоғары
болды. Шаруалардың жерге зар болуы оларды помещиктерге кіріптар етті.
Өздерінің жер телімдерін кеңейту үшін шаруалар жерді сатып алып та отырды.
Бірақ сатып алған жерлердің көлемі онша үлкен бола қойған жоқ.
Профессор Каблуков 1896 жылы 1 қаңтарға шейін шаруалар 3,2
млн.десятина жерді сатып алғандығын анықтады. Шаруалардың жерді сатып алуы
шаруа банкі арқылы өткізілді. Бұл банктер көбіне деревня кулактарына қызмет
етті.
Бұл көрсеткіште жері аз шаруалардың қолына 14,7 % жер, анағұрлым
ауқатты шаруалардың қолына 31,8%, бай топтарға жердің 68,2% түсетіндігі
көрінеді. Шаруа банкі шаруаның жерін кеңейтіп, олардың Ресейдің шет
аймақтарына көшуін тежеу міндетін орындай алмады.
Мұның бәрі шаруа шаруашылығында өндіргіш күштердің күрт төмендеп
кетуіне алып келді. Нәтижесінде тұрғындардың саны өспесе де, деревняда
жұмысшы күшінің саны өсті. Он мыңдаған адамдардың өмірін алып кеткен аштық,
ауру мен эпидемияға қарамастан ауыл тұрғындарының саны өсті.
С.Корольковтың мәліметі бойынша, ХIХ ғ. соңында Ресейде 5 млн. артық
жұмыс күші болды. Оның 2,5 млн. басқа да кәсіппен айналыса алды. Бұл тек
ауыл шаруашылық пролетариаты ғана емес, жартылай кедейлене бастаған ұсақ
өндіруші-шаруа болды. Шаруаны қанаумен өмір сүріп отырған помещик,
қайыршылық пен осы ұсақ өндірушінің кедейленуін өзіне кіріптар ету үшін
пайдаланды. Ұсақ өндірушілердің көптігі помещикке жерді жалға беру бағасы
мен жердің бағасын өсіруге, ауыл шаруашылық жұмысшыларының жалақысын
төмендетуге мүмкіндік берді.
Осы факторлар шаруалардың қалың бұқарасын көшуге итермеледі.
Шаруаларға мемлекет тарапынан түрлі салықтар салу олардың жағдайын одан әрі
нашарлатып жіберді.
Кейбір губернияларда салық жердің түсімінен бес және одан да көп есе
болды. Мұндай сәйкессіздік шаруа шаруашылығын мемлекетке қарыздар етті.
Мысалы, 1891 жылы мемлекеттік бюджет бойынша қарыз мынадай пайызды құрады:
Самара губерниясында жылдық еңбек ақының 306 %-ы, Уфада - 249,4 %, Орынбор
- 245 %, Қазан - 202,3 %, Нижгород - 95,2%. Түрлі төлемдердің өсуі
шаруалардың әр күз сайын астығын төмен бағамен сатуға, ал қыста және көктем
бойы оны өзінің қажеті мен көктемгі егіс үшін жоғары бағамен сатып алуға
мәжбүр болды [7, 256-260 б].
Революцияға дейінгі деревня таптық құрылымы жағынан біртекті болған
жоқ, таптық тұрғыдан жіктелді. Онда бір жағынан шаруалардың қалың бұқарасы
қайыршыланып, кедейленсе, бір жағынан сол кедейленген шаруалардың есебінен
деревня буржуазиясы кулактар байыды.
Кедейлер мен орташа шаруаларды помещикпен қатар өсімқорлар да қанады.
Олар кедей шаруаның көктемде қарызға алған бір пұт астығын, күзде екі, үш
есе қайтарып отырды. Әбден қайыршыланған шаруаға жұмыс табу мақсатында
Ресейді кезіп, помещиктер мен кулактарға жалданып жұмыс істеуге, басқа
кәсіппен айналысу үшін қалаға кетуден басқа амалы қалмады. Осылай кеше ғана
крепостной езгіден құтылған патриархалды деревня, капиталдың қанауына
берілді.
Мұндай ауыр жағдайда шаруалардың шеткі ұлттық аймақтарға қоныс
аударуы, аштықтан өлу қаупінен құтылудың жалғыз жолы болды. Сол себептен,
жыл сайын, еуропалық Ресейдің ондаған мың шаруалары отырған жерлерін
тастап, Сібір мен қазақ далаларынан бос жерлерді іздеуге шықты.
Қазақ далаларын шаруалардың отарлауы ХІХ ғасырдың 60-жылдары Ақмола
облысында бірінші поселкелердің пайда болуымен басталды. Шаруаларды жер
шаруашылығымен айналысуға ыңғайлы, климаты жұмсақ Көкшетау, Атбасар,
Петропавл, Ақмола уездері қызықтырып, бұл жерлерде поселкелердің пайда
болуына алып келді [8, 116-117 б].
Қорытындылай келе Қазақстандағы капиталистік қатынастар ХІХ ғасырдың
II жартысында етек алып, бүкіл өлкені қамтыды. Қазақ халқының жер мәселесі,
көші-қон саясаты, сауда сатық жұмыстары мен байланысты болды.
2. Патша үкіметінің аграрлық отарлау саясаты және дәстүрлі қазақ қоғамының
өзгеруі
2.1. Қазақ қоғамының дағдарысы және көшіп-қону жүйесінің өзгеруі

Экономикалық мешеулікпен, феодалдық бытыраңқылықпен қатар
Қазақстанның өндіргіш күштерінің дамуын тежеген факторлардың бірі сыртқы
саяси қауіп болды. Халық үшін осы ауыр жағдайда қазақ хандықтары
билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет қазақ жүздерін сыртқы
жаудан қауіпсіз ету және елде күшейе түскен феодалдық бытыраңқылық үрдісін
жою міндеті тұрды. Қазақ қоғамының ішкі күрделі даму жағдайларында,
жоңғарлар мен Еділ қалмақтарының, башқұрттардың, Жайық және Сібір
қазақтарының қоршауында шын мәнінде экономикалық оқшаулау, ұлы империяның
тұрақты қысым көрсетуі жағдайында бола отырып, қазақ жүздерінің билеушілері
Ресей империясы сияқты одақтас іздеуге мәжбүр болды.
Әрбір жүздің әдет правосы негізінде реттеліп отыратын өзінің көшім
қоным жері болды. Мәселен, кіші жүз қазіргі батыс Қазақстанның жерін
мекендеді. Оның жазғы жайлауы үстірт жазығында сондай ақ Ор, Жазық, Елек,
Жем, Темір өзендерінің сағаларында Мұғалжар тауларында орналасса, қысқы
қыстаулары Ырғыз өзені мен онң салалары өңірінде және Ырғыз бойының
оңтүстігіне таман, Сырдарияның төмеңгі ағысында, Арал теңізінен батысқа
қарай, Маңғыстау түбегінде, Атырау жазығында, Нарын құмында орналасты. Орта
жүз орталық Қазақстанды мекендеді, ал оның жазғы жайлауы мен қысқы қыстауы
Сарысу өзенінің бойын, Есілдің бастауын, Тобылдың салалары мен Торғай
өзенінің бойын, Ұлытау таулары және оған шектес көлдер өңірін қамтиды. Ұлы
жүз оңтүстік шығыс Қазақстанды мекендеді.
XVIII ғасырдың басындағы Қазқстанның ішкі ахуалы бұған өзіндік əсер
етті. Осы кезде Ресейде I Петр жүргізген реформалар өз жемісін бере
бастады. Елдегі ірі экономикалық жəне саяси сілкініс Ресей мемлекетін одан
əрі кеңейту мəселесін қойды. Алдыменен империяның шекарасына өте жақын
орналасқан аймақ ретінде Батыс Қазақстан жерінде мейлінше толық жүзеге
асырыла бастады. Жер туралы мəселенің осы аумақта ХVIII ғасырдың екінші
жартысында ең басты мəселе болғандығы сондықтан.
Бұл шартты Ресей жағы алғашқы кезден бастап өрескел бұза бастады.
Ресей боданындағылардың қазақ жерлеріне шабуылы толастаған жоқ. Шекаралық
отрядтар бейбіт қазақ ауылдарына жиі шапқыншылық жасап тұрды. Өздеріне
тыйым жоқ екенін көрген олар үшін қазақ ауылдарына шабуыл жасау біртіндеп
баю көзіне айналды. Кіші жүз үшін маңызды мəселелердің бірі Жайық пен
Еділдің төменгі ағыстары арасындағы жерлерге көшіп бару туралы мəселе
болды. 1756 жылы патша жарлығы шығып, ол бойынша қазақтардың қыс кезінде өз
малын Жайықтың батыс жағына айдап баруға тыйым салынды [9, 155 б].
Осылайша қазақ қауымдарын экономикалық жағынан əлсіретіп, оларды
сыртқы ықпалдан оқшаулап тастау міндеті жүзеге асырыла бастады. Қалыптасқан
жағдай жер пайдалану мəселелері жөніндегі шиеліністі күшейтті. Қазақтар өз
кезегінде патша өкіметін осы шешімінен бас тартқызу үшін əр түрлі
əрекеттерге барды: хат жазып, көптеген өтініштер жолдады; өз еріктерімен
осы жерлерге көшіп бара бастады, бұл өз кезегінде қазақтар мен Еділ
қалмақтары арасындағы қарым-қатынасты шиеленістіріп, қарулы қақтығыстарға
алып келді. Патша əкімшілігін жеңілдіктер жасауға мəжбүр ету үшін қазақтар
өз тарапынан орыс керуендерін тонап, Ресейдің Орталық Азиямен қарым-
қатынасын біраз уақытқа тоқтатып тастады.
Алайда, жоңғарлар жеңіліс тауып, Цин империясының əскерлері қазақ
жерлеріне баса көктеп кірген кезде өз саясатын қайтадан қарастыруға мəжбүр
болды. Цин империясымен саяси жəне экономикалық байланыстарды жолға қоюға
тілек білдірді. 1757 жылдың қыркүйегінде қазақ елшілері Пекинге жіберіліп,
бітім жасалды.
Қазақстанның Қытаймен бұдан кейінгі қатынастары негізгі екі
проблемаға байланысты болды. Біріншісі жəне ең маңыздысы жер проблемасы
еді.Қазақтар жайылымдарды, əсіресе Ертіс пен Іле аңғарларындағы жəне
Тарбағатайдағы бай жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. Циндер болса өздерін
Жоңғария территориясының басты мұрагері екендігін жариялады. Қытай
əскерлері жаңа шекара шебіне орналастырыла бастады.
Алайда, олардың қазақ руларының ғасырлар бойы қалыптасқан Алтай,
Тарбағатай өңірлеріндегі жайылымдарына көшіп-қону үрдісін тоқтатуға
мүмкіншілігі жоқ еді.
Сондықтан 1767 жылы алым деп аталатын жалдау ақысын төлеген жағдайда
бұл жерлерді қазақтардың пайдалануына беруге мəжбүр болды. Қазақ-қытай
қатынастарының маңызды екінші проблемасы сауда болатын. Қытайларға атты
əскерін толықтыру үшін қазақ жылқысы өте қажет болды, ал қазақтар қытай
тауарларына мүдделі еді. Дегенмен Цин өкіметі орындары Қазақстанмен сауданы
қатаң бақылап, шектеп отыруға тырысты. Қалыптасқан жағдайда Орта жүзді
Ресей протекторатында ұстау шекаралық өкімет орындарының негізгі міндетіне
айналды [10, 5-7 б].
Бұл үшін Сібір əкімшілігі үш бағытта: аумақтық экспанция,
дипломатиялық амалдар жəне сауда-экономикалық байланыстар арқылы əрекет
жасады. Жоңғарияның əлсіреп, кейіннен жеңіліс табуы Ресейдің əскери
экспанциясына қолайлы жағдай қалыптастырды. Солтүстік Қазақстан, Алтай
өңірінде жер тартып алу кең белең алды, жаңа бекіністер салынды. 1752 жылы
Үлбі, Бұқтырма жəне Нарын бойындағы жерлердің Ресейге қосылғандығы туралы
ресми түрде жарияланды. 1760 жылы Өскемен бекінісінен Телецк көліне дейін
бекіністер салына бастады. Келесі 1761 жылы Өскеменнен Зайсан көліне дейін
Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды. Жаңадан аннекцияланған жерлерді
олар шаруашылық игергеннен кейін ғана бекітіп алуға болатынын шекаралық
өкімет орындары түсінді. Сондықтан осы жылдары Алтайға Тобыл губерниясынан
2 мың шаруа мен əртектілер, сондай-ақ Ресейдің солтүстік губернияларының
қазыналық шаруаларынан тілек білдіргендер көшіп келді. Сонымен бірге
шекаралық өкімет орындары қазақтарды шекаралық аудандардан ығыстырып тастау
жөнінде шаралар қолданды. 1755 жылы Сыртқы істер алқасы қазақтар
“...Ертістің оң жағасына өткізілмесін” деген нұсқау берді.
1764 жылы қазақтардың Ертіске 10 шақырымнан жəне орыс бекіністеріне
30 шақырымнан жақын жерде көшіп жүруіне мүлде тыйым салынды. Келесі жылы
бекіністердің коменданттарына қазақтарды Тобылдағы Звериноголов бекінісінен
Өскеменге дейінгі бүкіл шепті бойлай 10 шақырымдық өңірге жібермеуді талап
еткен нұсқау берілді, мұның өзі оларды 13 500 шаршы шақырым жақсы
жайылымдарынан айырды.Осы шаралардың барлығы қазақтардың өздеріне көші-қон
өрісін таңдауына мүмкіндік бермеді, олардың шаруашылық жағдайын қиындатты.
Ресейдің экспанцияшыл саясаты сонымен бірге бейбіт, дипломатиялық
əдістермен ұштастырылды. Мұны ең алдымен Ресейдің Сібірдегі əскери күшінің
əлсіздігі туғызды. Екінші жағынан, оларға қарсы агрессияшыл Цин империясы
мен Орта жүз бен Ұлы жүздің жақсы ұйымдасқан, əрі іс жүзінде тəуелсіз
тайпалары тұрды. Қазақтарды Ресей протекторатында ұстап тұру үшін өкімет
өзінің қолынан келетін барлық шараларды қолдануға тырысты. Осыған
байланысты қазақ даласына бірқатар елшіліктер мен миссиялар жіберіледі.
Олар қазақтың ең ықпалды билеушілерін өз жағына тартуға тырысты [11, 48 б].
Абылайдың сыртқы саясатыда икемділігімен жəне ымырышылдығымен
сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты күшті мемлекеттерімен қарым-
қатынасының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан айырмашылығы болды.
Отаршыл империялардың күш-қуатын түсінген хан, бір жағынан, Ресей
протекторатын танудан бас тартпай, екінші жағынан, өз иеліктерінде екі
державаның да ықпалының күшеюіне жол бермеуге тырысты. Ал оның оңтүстіктегі
көршілерімен қатынастары басқаша болды. Абылайдың күш салуы арқасында
Ташкент, Сайрам, Созақ, Шымкент қалалары қазақтарға қайтарылды. Сонымен
Абылай ханның XVIII ғасырдың 70-жылдарындағы сыртқы саясаты Қазақ
мемлекетінің бірлігін уақытша қалпына келтіруге, оның халықаралық аренадағы
жағдайының нығаюына жеткізді [12, 125 б].
ХIХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге тек сөз жүзінде ғана бағынды
жəне онда да тұтас емес еді. Өйткені оның бір бөлігі Қоқан мен Қытайдың
ықпал өрісінде болғандықтан патша өкіметі бірінші кезекте қазақтардың саяси
тəуелсіздігінің қалдықтарын құртудан бастады. Осы мақсатпен негізінен үш
бағытта жүргізілетін бірқатар шаралар жүзеге асырылды, олар:
1. Гарнизондарды қаптата отырып, бекіністер салуды жеделдетуден жəне
осы бекіністерге жапсарластыра казактардың тұрақты елді мекендерін
орнатудан көрінген əскери тұрғыда бекініп алу бағыты;
2. Округтар мен округтік приказдар құрып, əкімшілік басқару
реформаларын жасап, соның нəтижесінде қазақтардың саяси құқықтары күрт
шектелетін, басқарудың дистанциялық (бөліктік) жүйесін енгізуден көрінген
саяси тұрғыда орнығып алу бағыты;
3. Қазақтардың жерлерін жаппай басып алудан, салық салуды жəне əр
түрлі монополияларды (балық аулауға, ағаш кесуге т.б. монополия алу
секілді) енгізуден көрінген экономикалық тұрғыда бекініп алу бағыты.
Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде, патша өкіметінің Қазақстандағы
отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша өкіметі өзінің жаулап
алу саясатында, бір жағынан, қарулы күшке, отарлау аппаратына, екінші
жағынан, қазақ шонжарларының феодалдық басшы тобына сүйенді. Біріншіден,
сұлтандар мен билерге жеке меншік құқығымен қыстауларды жəне жайлауларды
өздерінің жеке меншігі ретінде иеленуге рұқсат етілді. Екіншіден, сұлтандар
мен билер аға сұлтан, болыс билеушісі т.б. ретінде əкімшілік қызметке
тағайындалды. Қызметке орналасқан сұлтандар мен билерге дворяндар əулетінен
деген атақ берілді. Үшіншіден, сұлтандар мен билер салықтардан жəне басқа
да міндеткерліктерден босатылды. Оларға үкімет пайдасына заттай төлем,
түндік басынан жəне басқа да алым жинау құқығы берілді. Шонжарлар мен
билерге арқа сүйеу саясаты, бір жағынан, халық бұқарасын қанауды күшейтті,
əрі қазақ қоғамының таптық саралану процесін тездетті. Екінші жағынан,
сұлтандар мен билердің жеке меншік құқығымен жер иелене алатынын бекіту
көшпелі қауымды ыдыратып жəне сол арқылы феодалдану процесін шапшаңдатты.
Мұның қазақ қоғамы тарихи дамуының одан арғы барысында оң мəні болғанын
айта кету керек [13, 24 б].

2.2. Патша үкіметінің қоныс аудару саясаты және оның салдарлары

ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының ортасына таман қазақ жерлерін Ресейге
қосып алу процесі негізінен аяқталды. Сөйтіп жергілікті халық отаршылдық
қамытын мойнына ілуге мәжбүр болды. Қаншама аумақты өз иелігіне қосып алған
орыс патшалығы кең-байтақ қазақ даласына өз капиталын бағыттап, оны арзан
шикізат пен өнеркәсіп өнімін өткізетін аймаққа айналдыру мақсатын жүзеге
асыруға кірісті. Патшалық Ресейдің Қазақстанды отарлау саясаты тек саяси
ғана емес, сонымен қатар экономикалық кіріптарлыққа бағытталған еді. Патша
үкіметі өзінің экономикалық үстемдігін нығайтудың басты тетігінің бірі
жерге деген билікті қолға алу деп есептеді. Осы пиғылды іске асырудың ең
оңдысы көшпелі халықтың жерін мемлекет меншігі деп жариялау жолын тандады.
Жерді пайдаланудың барлық түрі мен құқығын патша үкіметі анықтады. Осындай
ойларын іске асырып, Орта Азия мен Қазақстанды экономикалық тұрғыдан толық
игеру үшін, патша үкіметі қоныстандыру саясатын жүзеге асыруға кірісті.
Мұндай ұлы державалық саясатта үкімет қазақтардың ауқатты бөлігі мен
кулактарға, яғни бай шаруаларға сенім артты. Шаруаларды қазақ жеріне
қоныстандыру Ресейдің орталық аудандарындағы шиеленіскен аграрлық
қатынастарды жақсартып, сонымен бірге орыс деревнясындағы күшейіп тұрған
таптық күресті әлсіретуге әкелетін шара ретінде қарастырды.
Шаруалардың Сібір және Қазақстанға қоныс аудару үрдісі XIX ғасырдың
60-шы жылдардың аяғы мен 70-жылдардың басынан басталады. Революцияға
дейінгі зерттеушілердің жазуына қарағанда патша үкіметі бұл істі тоқтату
тұр ғой, керісінше шаруалардың өз еркімен қоныстануын қолдады. Расында да
патшалық билік орыс деревнясындағы қалыптасқан шиеленіскен ахуалды шешу
үшін шаруалардың қоныстануына шаруалардың ерікті қоныс аударуы деген
сипат беруге тырысты. Оның үстіне 70-80-ші жылдардағы шаруалардың қоныс
аударуы патшалық үкіметтің отарлау саясатына, Қазақстанды экономикалық
тұрғыдан игеру жоспарларына сай келетін.
Ресей империясының қазақ өлкесіндегі бос жерлерге қоныстандыру
саясаты игерілмеген орасан зор алқаптарды емес, керісінше жергілікті халық
шаруашылықпен айналысып отырған тұрғылықты жерлерден тықсыру арқылы жүзеге
асырылды. Жергілікті халықтан тіпті суармалы жүйесі бар жақсы жерлерін де
тартып алып, казактарға берді. Қоныстандыру саясатының осы бір жағын,
патшалық самодержавиеге әбден берілген князь Масальскийдің өзі де айтуға
мәжбүр болды. Ол 1913 жылы жарық көрген Россия атты кітаптың
Туркестанский край аталатын бөлімінде казактарға берілген жер туралы
были отведены лучшие, нередко даже орошенные киргизские земли, без
достаточного внимания к правам и нуждам киргизов и даже без оставления в
пользование последних скотоперегонных дорог. Условия эти не могли не
привести к постоянным столкновениям между казаками и киргизами(қазақ-Ө.С.)
и к систематическим притеснениям последних....
Қазақстан мен Орта Азияға Ресейден ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.