Израильдегі шағын бизнес
Жоспар
1Кіріспe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-3
І Экономикадағы шағын кәсіпкерліктің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-5
1.1 Шағын кәсіпкерлік туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-6
1.2 Шағын кәсіпкерліктің дамуы және оның құқық негіздері ... ... ... ... .. 6-8
1. 3 Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... 8-16 ІІ
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жетілдірудің дамуы және
проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-26
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын, орта кәсіпкерліктегі проблемалар
және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-32
2.2 Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің құрылуы мен даму тенденциялар.32-37
2.3 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік және оны қаржыландырудың
заңдылық негіздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 37-40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-42
Кіріспе
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде, жаңа басқару жүйесі әлеуметтік
экономикалық қатынастарды жүргізуде бірқатар қиыншылықтарға кезекті осы
жағдайларға ретке келтіре отырып, экономикада реформалар жүргізіле
бастады. Курс жұмысының жоспары кіріспе, көлемді екі бөлімнен тұрады
Курс жұмысындағы тақырыпқа экономикалық стратегияның бағыттары және
жаңа технологиялық әдістері, Республикада бәсекеге қабілетті өндіріс
өнімдерімен, Ұлттық экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары,
өндіріс және ғылыми-техникалық жүйесі қалыпты жағдайға қол жеткізген
мәселелерді ашу мақсаты көзделген.
Курс жұмысының бірінші бөлімінде Республикамыздың шағын кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлі, оның дамуы, қорғалуы, шет елдермен байланысы жан-жақты
зерттелген. Екінші бөлімде Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің жетілдіруі
және проблемасы, қазіргі кезеңдегі шағын кәсіпкерліктің дамуы мен жағдайы,
өз бетінше еркіндік алуы, ұйымдық экономикалық және құқықтық тұрғыдан
қорғалатыны, кәсіпорынның ұйымдық түрлері, меншік түрлері талданды. Шағын
кәсіпкерліктің Қазақстанда құрылуы мен дамуына байланысты жағдайлар,
қабылданған жарғылар мен заңдар, 2008 жылдан бастап, бүкіл дүниежүзілік
банктің берген бағасы бойынша, Қазақстан Республикасы жоғары табысы бар
мемлекеттер тобына жатқызылуы саралай отырып, ол өзінің нысаналы дамуын
Қазақстан-2030 стратегиялық даму бағдарламасына сәйкес дамып келе
жатқандығы дәлелденді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20 жылдығын қарсаңында
Қазастанның барлық өңірлерінде шағын кәсіпкерліктер құрып жылдан жылға
қанат жайып өркендеуін, Бизнестің жол картасы бағдарламасы бойынша үлкен
жұмыстар жүргізілді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар
аударылып, әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орында екені баспасөз
материалдарының деректеріне сүйеніп жазылды.
Курс жұмысындағы негізгі мәселелер Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық саясаты, заңдары, сондай-ақ экономика саласындағы ғалымдардың
теориялық еңбектері, атап айтқанда
Ө.К. Шеденов, Е. Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, В.И.
Колягин, Қ. Қажымұратовжәне Ресей экономика саласының ғалымдары И.Н.
Молчанов, И.А. Герасимов т.б. еңбектері мен Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Назарбаевтың еңбектері басшылыққа алынды.
Курстық жұмыстың мақсаты - қазіргі жағдайдағы кәсіпкерлік қызмет нарығының
ахуалын талдау және экономикалық тұрақтылық жағдайында кәсіпкерлік қызметті
жүргізуде ұсыныстар жасау.
Міндеттері:
- шағын кәсіпкерліктің экономикадағы алатын орны мен маңызын ашу;
- шағын кәсіпкерліктің несиелендірудегі шетелдік тәжірибелердің мазмұнын
ашу;
- Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуын
талдау;
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі елдің кәсіпкерлік қызмет
саласындағы бағыттарын жүзеге асыру, кәсіпкерлік субъектілері қызметінің
аясын барынша кеңейтуге және олардың қызметін жандандыруға бағытталған
институционалдық жағдайларды жетілдіру болып табылады.
Курс жұмысында қазіргі таңда кәсіпкерлік қызметті жүргізудің әдіс -
тәсілдерін жетілдіру бағыттарын топтастыру.
Қазіргі таңдағы шағын кәсіпкерліктің дамуы нарықты әртүрлі
қызметтермен толтырып отыратын негізгі жетілдіруші факторлардың бірі болып
табылады. Сондай-ақ, қазіргі жағдайда экономиканы сауықтандыруға шағын
кәсіпкерліктің қосатын үлесі де маңызды деп айтуға болады. Шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау шаралары әрбір елде болатын іс-әрекет
шаралары. Қорытынды бөлімінде экономика теориялары туралы деректі
әдебиеттер мен басылым материалдарын пайдалана отырып Қазақстандағы шағын
кәсіпкерліктің құрылуы мен дамуын зерттеп, жетістіктерін аша отырып,
өзіндік қорытынды жасалып ұсыныс пікір енгізілді.
Біздің Қазақстан жағдайында мемлекеттік қолдау әртүрлі бағыттарда
жүзеге асырылады. Болашақта елде шағын кәсіпкерлікті дамытуды одан әрі
кеңейту бағыттары жоспарланып отыр. Осыған байланысты кәсіпкерлік бағытты
жандандыру шаралары да ұйымдастырылу үстінде.
І. Экономикадағы шағын кәсіпкерліктің рөлі
Өтпелі кезеңде нарықтық экономикаға өту мемлекет үшін қиын мәселелер
көлденең тұрды, атап айтқанда меншік қатынастарын өзгерту, қайта құру
мемлекеттіктердің жақындасу түрлерін табу, мемлекеттік кәсіпорындарды
жекешелендіру мәселесі туындады.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтың
экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды. Сондай-ақ еркін
кәсіпкерлікке жол ашады [1]
Шағын кәсіпкерліктің нарық экономикасындағы рөлі өте күштілігі
біріншіден нарықта тиімді жағдай жасалады, арнаулы кооперациялық
мүмкіндіктер орнап, оның тиімділігі артады. Екіншіден тұтыну саласында тез
өтімді мүмкіндіктер жасалынып, сатып алу қарқыны өсіп, өзін-өзі ақтайды.
Үшіншіден, бәсекелестік ортаны қалыптастыруды. Төртіншіден нарықтық
экономикаға ауадай қажет ортаны қалыптастырады. Шағын және орта
кәсіпкерлік адамдарды жұмыспен қамтамасыз етуге айтарлықтай үлес қосып,
өндірісте жекелеген тауарлар шығарып жақсы мүмкіндіктер жасайды.
Шағын кәсіпкерлік үлкен көлемде жұмыссыз адамдарды жұмыспен қамтиды. АҚШ-
тағы шағын фирмаларды 2000 жылы жұмыспен қамту 40%, ал Германияда 49 %
жеткен. [2] Бұл шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік саладағы үлкен рөлі
көрсетеді. Үлкен компаниялармен салыстырғанда шағын кәсіпкерлік салалары
жаңа тауарлар түрлерін шығаратынын ғылыми зерттеу негізінде анықталған.
Германия мен АҚШ 500-ге тарта технологияның жаңа түрлері енгізіліп және
тізімге алынған, бұл соңы жиырма жылдықта кішігірім фирмалардың
жетістіктері екені анықталған. Шағын кәсіпкерліктің мұндай жетістіктерге
жетуі, қарапайым тәуекел жол тауып, шағын салада қарқынды жұмыс жасауы.
Шағын фирмалар жаңашылдықтың жаңа түрлерін еркін қолға алып, жаңа
тауарларын өндіреді, сонымен қатар өнімдерді жаппай шығарып жетістікке
жетуге тырысады. Олар ұсынған тауарлар, тұтынушылардың сұранымына ие
болып, өнімдерді өндіре бастайды. Себебі өндірістегі алдыңғы орынға таласа
отырып, олар сұраным өзгерісіне тез арада жауап береді және өндірістің
тұтынушыны қанағаттандырмаған жаңа нәрселерін іздей бастайды. Сондықтан
шағын фирмалардың жұмыстағы бір адамға шаққандағы ғылыми-зерттеу және
конструкторлық жұмысқа шығындары ірі кәсіпорынға қарағанда жоғары болады.
Сол себептен қазіргі кезеңде шағын кәсіпкерліктердің жалпы алғанда нарықта
жаңа өнімдер өндіру көлеміндегі рөлі жоғары. Бұл ірі кәсіпорындармен
салыстырғанда 3-4 есе артық болып есептеледі. Монополистік емес фирмалар
бірқатар жаңа салаларда өзінің жағдайын кәдімгідей бекітіп алған, әсіресе
алдымен ақпараттың кешенде. Ғылыми-техникалық прогресс негізінде іскерлік
қызмет көрсету спектері электронды есептеу машиналары негізінде, ақпаратты
өңдеу, бағдарламамен қамтамасыз ету, инжиниринг, консультациялық бизнес
т.б. қалыптасты. Мұндай қызметтер түрі ресурстарды шоғырландыруды аса
қажет етпейді және шағын компаниялар шеңберінде ойдағыдай жүзеге асыруға
болады. Германия мен АҚШ-ында және басқада дамыған мемлекеттерде шағын
кәсіпкерліктің рөлі артып, өндірістік және технологияның дамуында үлкен
жетістіктерге қол жеткізіп отырғандығы тегіннен тегін емес.
1.1 Шағын кәсіпкерлік туралы түсінік
Кәсіпкерлік- адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын болғанмен, оларды бір-бірімен баламалап,
теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес- табыс әкелетін кез-келген қызметтің
түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты. Кәсіпкерлік –
новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер - өнертапқыш . Сондықтан бизнеспен
айналысатын адамдар. Осы көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер бола
алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілет деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. [3] Бизнес- бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ қызмет жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады. Сондықтанда экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық (жаңашылдық) жағын қарастыратын болсақ, онда
кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.
Дүниежүзілік тәжірбиеде шағын кәсіпкерліктің барлық түріндегі
негеізгі критерилері ең бірінші барлық қызметкерлердің орта көрсеткіші,
кәсіпорында есепті уақытта атқарған қызметтері кіреді. Ғылыми әдебиеттерде
шағын бизнестің қызметі, кішігірім атқарушы топ, немесе мекемені
басқаратын жеке меншік иесі көрсетіледі. Осындай негізді ала отырып,
мекемеге қатысты шағын кәсіпкерлікке мыналар кіреді.
1 Қызметкерлердің саны
2 Капиталдың мөлшері
3 Өсу деңгейі
4 Айналым деңгейі (кіріс, табыс)
Дүние жүзілік банктың мәліметі бойынша кәсіпорындарға қатысты шағын
кәсіпкерлік (бизнестің) жалпы көрсеткіші 50-ден асып түсіп отыр. Бірақ
қабылдаған критери бойынша бұл артық жазылған. Барлық мемлекеттерде
тәжіриебеде анықтаушы критери есепті уақыттағы жұмысшылардың санына
байланысты болады. Барлық нарық экономикасы дамыған елдерде кәсіпорының
шағын кәсіпкерлікке байланысты критериі. Ал, Еуропа әлемінде 2000 жылдың 1
қаңтарындағы шағын кәсіпкерлікке жататын көрсеткіштердің деңгейінің өспеуі
керек [4]
1) Жұмыспен шұғылданатын қызметкерлердің саны 50 адам
2 )Жылдық айналым кем дегенде 4 млн. доллар
3 )Баланыс деңгейі 2 млн. доллар
Орта кәсіпкерліктің деңгейі аспауы керек
1) Жұмыспен шұғылданатын қызметкерлер 50-ден 250 адамға дейін.
2) Жылдың айналым кем дегенде 16 млн доллар
3) Баланыс деңгейі 8 млн. доллар
Еуропа одағына қатысты елдер шағын кәсіпкерлікті қолдаушының деңгейінде
басқа көрсеткіштерді пайдалануы мүмкін. Басқа экономикалық ұйымдар шағын
кәсіпкерлікке қатысты фирмаларға өздерінің көрсеткіштерін пайдаланады. Ал
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіретін экономикасы жоғары елдерде
кәсіпорындағы жұмыс жасайтын қызметкерлердің 19 дейін адамын өте кіші 99
дейінгі санды кіші, ал 100-ден 499 адамға дейінгі көрсеткішті орта ал
500 адамнан аса ірі анықтайды.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі
болып табылады. Фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше
кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір
өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық
қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз
бетіеше еркіндігін алуда: ал барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық,
ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған. Кәсіпорынның
ұйымдық түрлері алдымен меншік түрімен айқындалады. Олардың түрлері:
• Азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар
• Ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы мүмкін.
Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның байлық негіздегі
мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді.
Барлық Батыс Еуропалық дамыған елдерде шағын кәсіпкерлік елдің әлеуметтік
және экономикалық мәселелерін шешіп, шаруашылықты әрі қарай дамуына өз
үлестерін қосуда. Шағын кәсіпкерлік еңбекті дұрыс дамытуды, табыс көзінің
дамуына, сұранымы өте қажет тауарларды өндіруде үлкен табысқа жетуде.
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде бірнеше
миллиондаған әртүрлі фирмалар қызмет атқаруда. Бір қолға біріккен фирмалар
саны мейлінше көп. Тек қана АҚШ-ның өзінде олардың саны 7 млн құрайды.
Қолдағы қаржы қолының шектеулігі оларды бірігуге көтермелейді. Осындай
жағдайларға байланысты әртүрлі серіктестіктер құрылады.
1.2 Шағын кәсіпкерліктің дамуы және оның құқық негіздері
Шағын кәсіпкерлік әр түрлі нысанды құрылады. Қазіргі кезеңде шағын
кәсіпкерлігінің үш түрі құқықтық негізде белгілі болып отыр:
1) Бір тұлғалы жекелеген шаруашылықтар
2) Серіктестіктер
3) Корпорациялар
Бір тұлғаның жеке меншік түрі бұл шағын кәсіпкерліктің қарапайым түрі болып
саналады. Мұндай кәсіпорынды ашу үшін жергілікті билік орындарынан лицензия
алып, кәсіпшіліктің атын тіркету керек. Серіктестік құру үшін екі ұйымның
және екі адамның өзара келісімшарт жасасып, бірігіп кәсіпкерлік құру.
Серіктестік толық немесе шектеулі жағдайда болуы мүмкін. Үшінші түрі
корпорациялар. Бұл түрі орта және ірі кәсіпкерлікке жатады. Мысалы: АҚШ-тың
мұндай кәсіпкерліктің 98% кішігірім отбасылық кәсіпорындарда. Корпорацияны
басқару үшін ол өзінің иесінен бөлек болуы керек. Кей жағдайда корпорацияны
иесі иемденіп өзі басқарады, бұл жағдайда ол басқа адамды пайдаланып әрекет
етеді, ал ол адамның ешқандай иесі де басқарушысыда емес.
Ресей Федерациясының мекемелер мен шағын кәсіпкерлік туралы заңының
ІV бөлімінде былай деп атап көрсетілген. Кәсіпорындар және меншік иесінің
немесе атқарушы ұйымының, еңбекші коллективтің шешімімен жүзеге асырылады.
Кәсіпорының өзінің жарғысын, сондай-ақ құрылтайшының шарты, құру жөніндегі
шешімі болады. Кәсіпорынның жарғысында құқықтық түрі анықталады, аты,
адресі, басқару және бақылау ұйымдары, кірісті бөлу және мекеменнің
ұйымдастырылуы, қаражаты, мекеменің жойылуы туралы жағдайлар қамтылады.
Кәсіпорынның жарғысын құрылтайшы бекітеді. Ал мемлекеттік және
біріккен жеке меншік ұйымдарында, мемлекеттің немесе жергілікті басқару
ұйымдарының мүлкінің 50% құрайтын болса кәсіпорынның жарғысын құрылтайшы
еңбек коллективімен бірігіп қабылдайды. Кәсіпорынды басқарушы заңды тұлғаны
бекітіп, оны мемлекеттік тіркеуге ұсынуға құқық алады.
Кәсіпорынның мемлекеттік тіркеуге алынуы, оның ұйымдастырылу түріне
байланысты емес, жергілікті Советтің шешімімен қабылданады. Кәсіпорынның
мемлекеттік тіркеуге алынуы бір ай ішінде Ресей Федерациясының қаржы
министрлігіне хабарланып мемлекеттік тіркеуге алынады. Тіркеуге алынбаған
кәсіпорынның қызмет жасауына рұқсат етілмейді. Мұндай кәсіпорындар болса
сот арқылы тыйым салынып, олардың кіріс қаражаты тәркіленіп, жергілікті
бюджетке беріледі. Құрылтайшының кәсіпорынды тіркеуге алу үшін жіберетін
құжаттары.
1 ) Құрылтайшының арызы
2 ) Кәсіпорынның жарғысы
3 ) Кәсіпорынның құрылуы туралы шешім немесе құрылтайшынның келісім шарты.
4 ) Мемлекеттік салық төлеу жөніндегі куәлік
Тіркеуге алу жөніндегі немесе бекітілмеуі жөнінде 1 ай мерзім ішінде
құрылтайшыға хабарланады. Кәсіпорынның тіркеуге алынуы туралы жергілікті
баспасөзге бір жеті ішінде жарияланады. Мемлекеттік тіркеуге алынбауы
көбіне заң талаптарына сәйкес болмаған жағдайда, құрылтайшы құжаттарының
Ресей Федерациясының заңдарына сәйкес болмаған кезде бекітілмейді.
Мемлекеттік тіркеуге алынбаудың басқа жағдайлары заңсыздық болып табылады.
тіркеуге қабылданбау туралы ұсыныс 3 күн ішінде құрылтайшыға хабарланады.
Тіркеуге қабылданбау туралы мәселені құрылтайшы сотқа шағым жасай алады.
Құрылтайшы сот арқылы, себепсіз мемлекеттік тіркеуге қабылданбауы туралы
заңсыздыққа байланысты шағымданып өзінің шығынын қайтарып алады.
Кәсіпорынның өз жұмысын тоқтатуды туралы шешімді меншік иесі немесе
оның ұйымы қызмет жасайтын коллективтің келісімімен сот арқылы шешіледі.
Кәсіпорын қандай жағдайда өз жұмысын тоқтатады.
1) Банкротқа ұшырағанда
2) РФ заңдарына сәйкес, кәсіпорынның заңдылықты бұзуы, өнім шығарудағы
оның түрін өзгертуі тағы басқа
3) Сот шешімі бойынша құрылтайшының құжаттары және кәсіпорынды құру
шешімінің дұрыс болмауы
4) РФ басқа заңды жарлықтарына сәйкес келмеуіне байланысты болады.
Шағын кәсікерлікті басқаратын басшыға жаңа технологияны білу ғана
емес, сонымен қатар басқару тәсілін, заңды, қызметтің атқарылуын жан-жақты
меңгеруді қажет.
1.3 Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын
реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер
болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, Даму үстінде
ақпараттық, кеңістік және кадрлық
мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей жәнеЖоқ
жанама шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге
асырудың ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық Жоқ
міндеттерді міндеттерді реттейтін дамыған
арнайы мамандандырылған мемлекеттік
мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды
бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын Жоқ
бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен
өзара қарым – қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік Даму үстінде
саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға
бағытталған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
Ортаның бизнеске макроықпалы
Экономикалық Бизнесті
факторлар мемлекеттік
реттеу
Ортаның бизнеске
макро ықпалы
Әлеуметтік Технологиялық
факторлар факторлар
Ресурстық факторлар
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ – ғы шағын бизнес .
Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады:
өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға
дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет).
Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар,
өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез
бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері
әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын кәсіпкерлікпен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
кәсіпкерліктің дамуына әсерін зерттеу.
- Шағын кәсіпкерлікке әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын
бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын кәсіпкерлікке көмектесудің
инкубаторлық жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш
кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет,
ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет органдары жандарына ашылған
ұйымдарға қолданылады. Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе
иннновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған
кәсіпорындар тәжірибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз
орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш
жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет
етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар
келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбританиядағы шағын бизнес.
Ұлыбритания тәжірибиесі көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпкерлік,
өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде,
өнім сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын кәсіпкерлік адамдарға
өзінің творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Ұлыбританияда шағын кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты –
қаржылық жеңілдіктер, кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын
курстардың болуы ықпал етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Үкімет шағын кәсіпкерлік саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің
әлеуметтік – экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді
(салық салу, жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен
бірге әр түрлі экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді
қолданды. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару
мәселелері бойынша көмек беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен
зерттеу жүргізілді. Шағын кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер
танысып, кеңес берумен ғана шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз
ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат салысады. Бұл көмектің болуы және
орта және шағын бизнестің даму стратегиясының болуы бұл саланың
Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Франциядағы шағын бизнес.
Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына жатқызудың кең таралған
қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, он адамнан аз
жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар – шағын, 50-499
– орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда
мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске
ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен тарады. Шағын бизнесті
дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және әкімшілік шараларды қосатын
жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол
жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа аймақтарға ауысуына,
инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын
реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын
фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде – аймақтық
даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын
компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар
бар. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын
және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын компапияның қарамағында.
Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65%
кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны
жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі.
Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000
адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан.
Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің
жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына
жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына
мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:
- Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары және шағын және орташа
кәсіпорындардың пайдасына 37 шара.
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз
беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:
1. Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада
орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында
ұсынады, ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік
төлемдер жолымен жүзеге асады. Франция Үкіметінің басқа шаралары
өнеркәсіптік меншік субъъектілеріне салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті
зерттеу және даму орталықтарын құруды білдіреді.
Израильдегі шағын бизнес.
60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен ықпалды акционерлік қоғамдар
түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор үлкен табыс берді,
бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және
саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде
Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды жұмысқа орналастыру сұрағы туды.
Соған байланысты шағын және орта бизнесті дамытуды жылдамдатты. Израиль
тәжірибесіене келесідей шараларды:
1. Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық жылы
жайларды құру және дамыту. Технологиялық жылы жай тәуелсіз заңды
тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы,
ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар
біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі.
Технологиялық жылы жайлар жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде
өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес жылы жайларды құру. Олар өз басқару органдары, директорлар
кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар.
Бизнес – жылы жайлар өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін
білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы
капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны
құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) Ол жобаға
есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
3. Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді
қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
4. Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың
масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге
асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік
кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда
беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және
орта кәсіпорындарға беріледі.
5. Көптеген Израилдік банктерге шағын кәсіпкерлікті қолдау арнайы
бөлімшелер бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер,
менеджерлік, консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес
жоспарларын дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
6. Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып
мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын
жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу
және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық
қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады.
Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:
- сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.
- егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға
Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің
экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы
бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі
кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта
кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің
экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер
сонымен бірге Израилдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін
есепке алу қажет.
Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда
субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі
бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар
шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін
кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға
бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын
құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997 ж.
соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар
тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн.
адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және
орта кәсіпкерлік Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа
кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.
Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл
сектор экономика тұрақтануының негізгі фактор болып табылады, оның
көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың орта бөлігі құралады. Литваның
ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69 % құрайды. Ал жұмысшылар саны
бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 13. Кәсіпорындардың 90 % - тен көбі
шағын және орташа болып табылады. Мемлекет шағын кәсіпорындарға салықтық
жеңілдіктер береді.
- бірінші екі жылдай пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді,
ал үш жылдан бастап 50 %. Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін
мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.
Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге
жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын
бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.
Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:
1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық экономикалық
саясат.
2. Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
3. Шағын жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз ететін
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.
Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық
беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне
тап болды. Мсыалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек.
Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға
289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер
бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын кәсіпкерлікті экономикалық өсудің
негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және
кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы
кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш
жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған
жаңадан фирмалар ашылды.
Мұның барлығы шағын және орта кәсіпкерліктің әсер ететін дамыған
инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу
қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп
стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін
қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы
үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру,
бухгалтерлік және консултациялықфирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес
қызмет етуі керек.
Қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамыту процесі Еуропаның
көптеген елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес
экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам
назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер
бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.
Осылайша, шағын бизнестің болашағы өте жарқын, бастысы – оны басқара
білу.
ІІ Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жетілдірудің дамуы және
проблемасы
Республикамыз тәуелсіздік алғаннан кейін , оған үлкен экономикалық
дағдарыс тиді. Шаруашылығының нарықты қатынастарға көшуі , нарық
қатынастарының құрылуы , барлық салалардағы өндіріс қызметін ретке келтіру
жөніндегі белгіленген шараларды жүзеге асыру экономикалық реформа
процестерін тиімді түрде басқаруды талап етті. Себебі , өкімет пен
басқарудың бұрынғы құрылымы экономиканы дағдарыстан шығаруды қамтамасыз ете
алмады. Шаруашылық органдарына ықпал жасайтын құрылымдар жоғалды, барлық
жерлерде өндірістің және орындау тәртібінің төмендеуі байқалды.
Экономикадағы келеңсіз көріністерге байланысты дағдарысты тоқтату одан әрі
күрделене түсті. Жергілікті өзін өзі басқару заңы негізінде облыстарда,
қалаларда және аудандарда атқарушы өкімет билігінде реформа жасалды. Өтпелі
кезеңге әкімдер лауазымы енгізіліп, оларға жер жерден экономикалық жағдай,
президент пен үкімет шешімдерінің орындалуы үшін толық жауапкершілік
жүктелді. Әкімдерді тағайындау және мерзімінен бұрын алуды жоғарыдан төмен
қарай: Республика Президенті мен жоғары тұрған әкімшіліктің әкімдері
жүргізді . Бюджет жасап , бекіту , оның орындалуын қадағалау құқығы ,
депутаттармер жұмыс жүргізу , тұрақты комиссиялардың қызметіне басшылық
жасау , региондар дамуының стратегиялық бағытын белгілеу әртүрлі қоғамдық
ұйымдармен байланыс жасау Кеңестердің құзырына берілді .
ҚазақКСР- і , КСРО -нің пайдалы қазбалар жағынан ең бай елдерінің
бірі болды. КСРО қорғасынының 34 ін, цинкнің 13 ін , темірдің 15 ін
өндіріп отырған ҚазақКСР- і, егіншілік жерлері бойынша КСРО- нің 15 ін ,
яғни 2-3 орынды алып отырды.
Республикамыз КСРО- нің негізгі пайдалы қазбалар қоры бола отырып,
одан тек экологиялық зардаптарды мұра қылып алды.
Біріншіден, су тереңдігі 14 м ге дейін төмендеген, сүтқоректілердің
70 түрі, өсімдіктердің 300 түрі жойылып кеткен Арал жері болатын.
Екіншіден, 1949ші жыл мен 1963ші жылдар аралығындағы санақ бойынша
470 атом қаруының сынағы жүргізілген Семей полигоны.
Үшіншіден, республикамыздың экономикасы әлі де шикізат өнімдерінің
орталығы ретінде бағытталып, экспорттың 97% ы полуфабрикаттар мен
шикізаттардан тұрды.
90-жылдардың басында экономиканың тежелуi экономикалық дағдарыстың
ушығуы, соның салдарынан тұрмыс деңгейiнiң төмендеп кетуi одақтас
республикаларды тәуелсiздiк жолындағы белсендi қимылға бастады. Саяси
саланы демократияландыру күшейген сайын экон. жағдай күрделiлене түстi.
Қоғамды демократияландыру социологиялық теңгермешiлiкпен жарасым таба
алмады. Экономиканы түбiрiмен реформалау — мемлекеттік меншiкке негiзделген
социологиялық жоспарлы экономикадан нарықтық көп меншiктi экономикаға көшу
қажеттiгi туды. Мұның өзi бiр сәттiк iс емес және қиындықсыз болмайтын
үдерiс едi. Одақтас республикалардың егемендiгiн кеңейтуге байланысты
бiрнеше экономикалық маңызды заңдар қабылданды. “Қазақ КСР-iндегi меншiк
туралы” Заң социологиялық экономикадан нарықтық экономикаға көшудiң
негiзiн салды. Осы заңға сәйкес өндiрiс құрал-жабдықтарын меншiктенудiң
мемл. меншiктен басқа түрлерiнiң де болуына рұқсат етiлдi. Сөйтiп, әлемдiк
экономика кеңiстiктiң 13-iне жарты ғасырдан артық уақыт бойы үстемдiк
еткен социологиялық өндiрiс тәсiлi бiржола күйредi.
Қазақстан экономикасында, басқа одақтас республикалардағы сияқты,
нарықтық қатынастар орнай бастады, әр түрлi кооперативтер, жеке меншiк
фирмалар мен шағын кәсiпорындар пайда болды. 80-жылдардың аяғына қарай
орталықтың республиканы бақылауының әлсiреуi салдарынан, шет елдермен
тiкелей экономика және сауда байланыстарын орнатуға мүмкiндiк туды.
Қазақстан бұрын да өз өнiмдерiн шетке шығарып отырған, оның 97%-ы
шикiзаттар, материалдар мен жартылай шикiзаттар болатын.
Экономикаға түбiрлi реформа жасау және меншiктiң көп түрлiлiгi
негiзiнде нарықтық қатынастар орнату үшiн бiрқатар заңдар қабылдау керек
болды. Орталыққа бағынған кезiнде Қазақстанда “Қазақ КСР-iндегi еркiн
экономикалық аймақтар туралы”, “Қазақ КСР-iндегi шет ел инвестициялары
туралы”, т.б. заңдар қабылданды. Республикада Сыртқы экономика министрлігі
құрылды, Сыртқы экономика банкi ашылды. Әр түрлi экономикалық
қауымдастықтардың, корпорациялардың дүниеге келуi өзара әрiптестiк сауданың
дамуына жағдай туғызды, оның көлемі 1990 ж. 1,5 есе өстi. Жаңа
құрылымдардың пайда болуымен бiрге адамдардың iскерлiк белсендiлiгi артты.
Бiрлескен кәсiпорындар мен банктер ашыла бастады. 1990 ж. қарашада Сауд
Арабиясымен бiрiккен “Әл-Барака банк Қазақстан” банкi құрылды, Оңтүстік
Кореяның “Самсунг” корпорациясымен iскерлiк байланыс орнатылды. Сеулдiк
кәсiпкерлер Алматыдан мейрамхана ашты. Қазақстан — Қытай әуе жолы мен
Жаркент — Құлжа (Инин) автожолы жұмыс iстедi. 1991 ж. Қазақстанда әлемнiң
25 елiнiң қатысуымен құрылған 35 бiрiккен кәсiпорын ресми түрде тiркелдi.
Республикадағы тоқыраған экономиканы шет мемлекеттердiң экономикалық және
технологияның көмегiнсiз қалпына келтiру қиын едi. Шет ел капиталын тарту
үшiн республика жаңа заңдар қабылдап, инвесторларды 5 жыл бойы табыс
салығын төлеуден босатты. [6]
Қайта құру идеяларын өмiрге енгiзу жеңiл болған жоқ. Басқарудың
орталықтанған жүйесiнен бас тартпай, әкiмшiл-әмiршiл пиғылдан арылмай,
түбегейлi құрылымдық өзгерiстер жасамай тұрып, реформаны одан әрi дамыту
мүмкiн болмады. Қоғамды демократияландыру iсi орталығы мен республикалар
арасындағы, одақтас республикалардың өз арасындағы қалыптасқан экономикалық
қарым-қатынасты, сондай-ақ, бұл қарым-қатынастың мемлекеттік-құқықтық
негiздерiн қайта қарауды қажет еттi. Қазақстанда Президенттiк басқарудың
енгiзiлуi мемлекеттік билiк әлсiреп, экономикадағы дағдарыс тереңдей түскен
жағдайда елдегi экономикалық және саяси ахуалды тұрақтандыруға бағытталған
заңды құбылыс едi. Қазақстанның мемлекеттік егемендiгi туралы Декларацияның
қабылдануы (25.10.1990) нәтижесiнде материалдық-техникалық, сыртқы
экономикалық қатынастар, қаржы салаларында жаңа мүмкiндiктер туды. Орталық
органдарды жанай өтiп, бұрынғы кеңiстiктегi республикалармен тiкелей экон.
байланыстар орнай бастады. Шет мемлекеттермен байланыстарды жолға қоюға
мүмкiндiк туды. ҚР Президентi одақтық бағыныстағы мемлекет кәсiпорындарды
Қазақстан Үкiметiнiң құзырына алу, Қазақ КСР-iнiң алтын және күмiс қорын
жасау туралы жарлықтар, сыртқы экономикалық қызмет пен мекемелердiң
тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн басқа да жарлықтар шығарды. Ендi бұрынғы
одақтас республикалар өзара тiкелей дипломатиялық және экономикалық қарым-
қатынас орната бастады. Қазақстан да 1990 — 91 ж. Беларусьпен,
Әзербайжанмен, Қырғызиямен, Өзбекстанмен, Ресей Федерациясымен және
Украинамен экономикалық шарт жасасып, достық пен ынтымақтастық туралы әр
түрлi келiсiмдерге қол қойды. Қазақстан мен Ресей Федерациясының арасында
да бiрсыпыра келiсiмдер жасалып, өзара мiндеттемелер қабылданды.
Қазақстанның тәуелсiз мемлекет болып жариялануы (16.12.1991) нәтижесiнде
осы уақытқа дейiн шикiзат аймағы және арзан жұмыс күшiнiң көзi саналып
келген республика экономикаға меншiктiң көп түрлiлiгiне негiзделген
нарықтық қатынастарды енгiзе отырып, дербес экономикалық өрлеу жолына
түстi. [7]
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн (1991) Қазақстанда экономиканы
реформалаудың бiрнеше тәсiлi қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың
базалық бағыттары мыналар болды: 1) социологиялық экономикадан кейiнгi
қайта құру; 2) дағдарысқа қарсы бағдарлама; 3) макроэкономиканы
тұрақтандыру; 4) дүниежүзүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру; 5)
экономикалық өрлеудi қамтамасыз ету. Бiрiншi кезең (1991— 92) Қазақстанда
соц. экономикадан кейiнгi экон. жағдайдың шиеленiсiп, құлдырауымен
социологиялық атталады. Бұл 70-жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты
секторының жаппай үдере қожырауы салдарынан туған едi, оның үстiне
өзгерiске ұшыраған сыртқы және iшкi әлеуметтік –экономикалық , қоғамдық-
саяси бағытта жүргiзiлген экономикалық саясат өрiстеп кете алмады.
90-жылдардың басында ҚР-ның экономикалық саясаты социологиялық
экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы құруға
бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру: сыртқы
реттеуiштердi енгiзу, әлеуметтік-экономикалық аяға мемлекеттiң қатысуын
шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экон. қызмет нысандарын кеңейту, сырттан
инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп ұстынды
экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың жұмыс
iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық
нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi
дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау.
Република тәуелсіздік алғаннан кейін , ел ішінде экономикалық
реформаларды жүзеге асыруда үлкен қиыншылықтар да кездесті. Экономиканы
бұрыңғы күштер арқылы басқарудан нарықтық жүйеге көшу қиын , әрі күрделі
болды . Бұрыннан қалыптасқан шаруашылық баланыстардың үзілуі , келісім
тәртібінің нашарлау салдарынан көптеген кәсіпорындар қиын жағдайларға тап
болды , олардың тоқтап қалуы әдеттегі құбылысқа айналды. Тұтынушылық
рыноктік мәселелер барынша шиеленісті , азық түлік , киім кешек , алып
сатарлық пен әміршіл әкімшіл апараттың сатылғышттығы өсті. Қағаз ақшаны
шамадан тыс көп шығару нәтижесінде оның құнсыздануы күшейді . Халықтың
қолында 13 миллиард сомға жуық тауармен қамтамысыз етілмеген ақша
шоғырланды . Халық дүкендердегі тауарлардың барлығын дерлік сатып алды .
Осындай жағдайда өнеркәсіпте болсын , аграрлық салада болсын өнім өндірудің
барлық түрлері төмендеді . Өндірістік қуаттарды , мектептерді тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1Кіріспe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-3
І Экономикадағы шағын кәсіпкерліктің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-5
1.1 Шағын кәсіпкерлік туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-6
1.2 Шағын кәсіпкерліктің дамуы және оның құқық негіздері ... ... ... ... .. 6-8
1. 3 Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... 8-16 ІІ
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жетілдірудің дамуы және
проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-26
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын, орта кәсіпкерліктегі проблемалар
және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-32
2.2 Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің құрылуы мен даму тенденциялар.32-37
2.3 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік және оны қаржыландырудың
заңдылық негіздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 37-40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-42
Кіріспе
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде, жаңа басқару жүйесі әлеуметтік
экономикалық қатынастарды жүргізуде бірқатар қиыншылықтарға кезекті осы
жағдайларға ретке келтіре отырып, экономикада реформалар жүргізіле
бастады. Курс жұмысының жоспары кіріспе, көлемді екі бөлімнен тұрады
Курс жұмысындағы тақырыпқа экономикалық стратегияның бағыттары және
жаңа технологиялық әдістері, Республикада бәсекеге қабілетті өндіріс
өнімдерімен, Ұлттық экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары,
өндіріс және ғылыми-техникалық жүйесі қалыпты жағдайға қол жеткізген
мәселелерді ашу мақсаты көзделген.
Курс жұмысының бірінші бөлімінде Республикамыздың шағын кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлі, оның дамуы, қорғалуы, шет елдермен байланысы жан-жақты
зерттелген. Екінші бөлімде Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің жетілдіруі
және проблемасы, қазіргі кезеңдегі шағын кәсіпкерліктің дамуы мен жағдайы,
өз бетінше еркіндік алуы, ұйымдық экономикалық және құқықтық тұрғыдан
қорғалатыны, кәсіпорынның ұйымдық түрлері, меншік түрлері талданды. Шағын
кәсіпкерліктің Қазақстанда құрылуы мен дамуына байланысты жағдайлар,
қабылданған жарғылар мен заңдар, 2008 жылдан бастап, бүкіл дүниежүзілік
банктің берген бағасы бойынша, Қазақстан Республикасы жоғары табысы бар
мемлекеттер тобына жатқызылуы саралай отырып, ол өзінің нысаналы дамуын
Қазақстан-2030 стратегиялық даму бағдарламасына сәйкес дамып келе
жатқандығы дәлелденді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20 жылдығын қарсаңында
Қазастанның барлық өңірлерінде шағын кәсіпкерліктер құрып жылдан жылға
қанат жайып өркендеуін, Бизнестің жол картасы бағдарламасы бойынша үлкен
жұмыстар жүргізілді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар
аударылып, әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орында екені баспасөз
материалдарының деректеріне сүйеніп жазылды.
Курс жұмысындағы негізгі мәселелер Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық саясаты, заңдары, сондай-ақ экономика саласындағы ғалымдардың
теориялық еңбектері, атап айтқанда
Ө.К. Шеденов, Е. Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, В.И.
Колягин, Қ. Қажымұратовжәне Ресей экономика саласының ғалымдары И.Н.
Молчанов, И.А. Герасимов т.б. еңбектері мен Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Назарбаевтың еңбектері басшылыққа алынды.
Курстық жұмыстың мақсаты - қазіргі жағдайдағы кәсіпкерлік қызмет нарығының
ахуалын талдау және экономикалық тұрақтылық жағдайында кәсіпкерлік қызметті
жүргізуде ұсыныстар жасау.
Міндеттері:
- шағын кәсіпкерліктің экономикадағы алатын орны мен маңызын ашу;
- шағын кәсіпкерліктің несиелендірудегі шетелдік тәжірибелердің мазмұнын
ашу;
- Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуын
талдау;
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі елдің кәсіпкерлік қызмет
саласындағы бағыттарын жүзеге асыру, кәсіпкерлік субъектілері қызметінің
аясын барынша кеңейтуге және олардың қызметін жандандыруға бағытталған
институционалдық жағдайларды жетілдіру болып табылады.
Курс жұмысында қазіргі таңда кәсіпкерлік қызметті жүргізудің әдіс -
тәсілдерін жетілдіру бағыттарын топтастыру.
Қазіргі таңдағы шағын кәсіпкерліктің дамуы нарықты әртүрлі
қызметтермен толтырып отыратын негізгі жетілдіруші факторлардың бірі болып
табылады. Сондай-ақ, қазіргі жағдайда экономиканы сауықтандыруға шағын
кәсіпкерліктің қосатын үлесі де маңызды деп айтуға болады. Шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау шаралары әрбір елде болатын іс-әрекет
шаралары. Қорытынды бөлімінде экономика теориялары туралы деректі
әдебиеттер мен басылым материалдарын пайдалана отырып Қазақстандағы шағын
кәсіпкерліктің құрылуы мен дамуын зерттеп, жетістіктерін аша отырып,
өзіндік қорытынды жасалып ұсыныс пікір енгізілді.
Біздің Қазақстан жағдайында мемлекеттік қолдау әртүрлі бағыттарда
жүзеге асырылады. Болашақта елде шағын кәсіпкерлікті дамытуды одан әрі
кеңейту бағыттары жоспарланып отыр. Осыған байланысты кәсіпкерлік бағытты
жандандыру шаралары да ұйымдастырылу үстінде.
І. Экономикадағы шағын кәсіпкерліктің рөлі
Өтпелі кезеңде нарықтық экономикаға өту мемлекет үшін қиын мәселелер
көлденең тұрды, атап айтқанда меншік қатынастарын өзгерту, қайта құру
мемлекеттіктердің жақындасу түрлерін табу, мемлекеттік кәсіпорындарды
жекешелендіру мәселесі туындады.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтың
экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды. Сондай-ақ еркін
кәсіпкерлікке жол ашады [1]
Шағын кәсіпкерліктің нарық экономикасындағы рөлі өте күштілігі
біріншіден нарықта тиімді жағдай жасалады, арнаулы кооперациялық
мүмкіндіктер орнап, оның тиімділігі артады. Екіншіден тұтыну саласында тез
өтімді мүмкіндіктер жасалынып, сатып алу қарқыны өсіп, өзін-өзі ақтайды.
Үшіншіден, бәсекелестік ортаны қалыптастыруды. Төртіншіден нарықтық
экономикаға ауадай қажет ортаны қалыптастырады. Шағын және орта
кәсіпкерлік адамдарды жұмыспен қамтамасыз етуге айтарлықтай үлес қосып,
өндірісте жекелеген тауарлар шығарып жақсы мүмкіндіктер жасайды.
Шағын кәсіпкерлік үлкен көлемде жұмыссыз адамдарды жұмыспен қамтиды. АҚШ-
тағы шағын фирмаларды 2000 жылы жұмыспен қамту 40%, ал Германияда 49 %
жеткен. [2] Бұл шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік саладағы үлкен рөлі
көрсетеді. Үлкен компаниялармен салыстырғанда шағын кәсіпкерлік салалары
жаңа тауарлар түрлерін шығаратынын ғылыми зерттеу негізінде анықталған.
Германия мен АҚШ 500-ге тарта технологияның жаңа түрлері енгізіліп және
тізімге алынған, бұл соңы жиырма жылдықта кішігірім фирмалардың
жетістіктері екені анықталған. Шағын кәсіпкерліктің мұндай жетістіктерге
жетуі, қарапайым тәуекел жол тауып, шағын салада қарқынды жұмыс жасауы.
Шағын фирмалар жаңашылдықтың жаңа түрлерін еркін қолға алып, жаңа
тауарларын өндіреді, сонымен қатар өнімдерді жаппай шығарып жетістікке
жетуге тырысады. Олар ұсынған тауарлар, тұтынушылардың сұранымына ие
болып, өнімдерді өндіре бастайды. Себебі өндірістегі алдыңғы орынға таласа
отырып, олар сұраным өзгерісіне тез арада жауап береді және өндірістің
тұтынушыны қанағаттандырмаған жаңа нәрселерін іздей бастайды. Сондықтан
шағын фирмалардың жұмыстағы бір адамға шаққандағы ғылыми-зерттеу және
конструкторлық жұмысқа шығындары ірі кәсіпорынға қарағанда жоғары болады.
Сол себептен қазіргі кезеңде шағын кәсіпкерліктердің жалпы алғанда нарықта
жаңа өнімдер өндіру көлеміндегі рөлі жоғары. Бұл ірі кәсіпорындармен
салыстырғанда 3-4 есе артық болып есептеледі. Монополистік емес фирмалар
бірқатар жаңа салаларда өзінің жағдайын кәдімгідей бекітіп алған, әсіресе
алдымен ақпараттың кешенде. Ғылыми-техникалық прогресс негізінде іскерлік
қызмет көрсету спектері электронды есептеу машиналары негізінде, ақпаратты
өңдеу, бағдарламамен қамтамасыз ету, инжиниринг, консультациялық бизнес
т.б. қалыптасты. Мұндай қызметтер түрі ресурстарды шоғырландыруды аса
қажет етпейді және шағын компаниялар шеңберінде ойдағыдай жүзеге асыруға
болады. Германия мен АҚШ-ында және басқада дамыған мемлекеттерде шағын
кәсіпкерліктің рөлі артып, өндірістік және технологияның дамуында үлкен
жетістіктерге қол жеткізіп отырғандығы тегіннен тегін емес.
1.1 Шағын кәсіпкерлік туралы түсінік
Кәсіпкерлік- адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын болғанмен, оларды бір-бірімен баламалап,
теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес- табыс әкелетін кез-келген қызметтің
түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты. Кәсіпкерлік –
новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер - өнертапқыш . Сондықтан бизнеспен
айналысатын адамдар. Осы көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер бола
алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілет деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. [3] Бизнес- бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ қызмет жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады. Сондықтанда экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық (жаңашылдық) жағын қарастыратын болсақ, онда
кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.
Дүниежүзілік тәжірбиеде шағын кәсіпкерліктің барлық түріндегі
негеізгі критерилері ең бірінші барлық қызметкерлердің орта көрсеткіші,
кәсіпорында есепті уақытта атқарған қызметтері кіреді. Ғылыми әдебиеттерде
шағын бизнестің қызметі, кішігірім атқарушы топ, немесе мекемені
басқаратын жеке меншік иесі көрсетіледі. Осындай негізді ала отырып,
мекемеге қатысты шағын кәсіпкерлікке мыналар кіреді.
1 Қызметкерлердің саны
2 Капиталдың мөлшері
3 Өсу деңгейі
4 Айналым деңгейі (кіріс, табыс)
Дүние жүзілік банктың мәліметі бойынша кәсіпорындарға қатысты шағын
кәсіпкерлік (бизнестің) жалпы көрсеткіші 50-ден асып түсіп отыр. Бірақ
қабылдаған критери бойынша бұл артық жазылған. Барлық мемлекеттерде
тәжіриебеде анықтаушы критери есепті уақыттағы жұмысшылардың санына
байланысты болады. Барлық нарық экономикасы дамыған елдерде кәсіпорының
шағын кәсіпкерлікке байланысты критериі. Ал, Еуропа әлемінде 2000 жылдың 1
қаңтарындағы шағын кәсіпкерлікке жататын көрсеткіштердің деңгейінің өспеуі
керек [4]
1) Жұмыспен шұғылданатын қызметкерлердің саны 50 адам
2 )Жылдық айналым кем дегенде 4 млн. доллар
3 )Баланыс деңгейі 2 млн. доллар
Орта кәсіпкерліктің деңгейі аспауы керек
1) Жұмыспен шұғылданатын қызметкерлер 50-ден 250 адамға дейін.
2) Жылдың айналым кем дегенде 16 млн доллар
3) Баланыс деңгейі 8 млн. доллар
Еуропа одағына қатысты елдер шағын кәсіпкерлікті қолдаушының деңгейінде
басқа көрсеткіштерді пайдалануы мүмкін. Басқа экономикалық ұйымдар шағын
кәсіпкерлікке қатысты фирмаларға өздерінің көрсеткіштерін пайдаланады. Ал
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіретін экономикасы жоғары елдерде
кәсіпорындағы жұмыс жасайтын қызметкерлердің 19 дейін адамын өте кіші 99
дейінгі санды кіші, ал 100-ден 499 адамға дейінгі көрсеткішті орта ал
500 адамнан аса ірі анықтайды.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі
болып табылады. Фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше
кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір
өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық
қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз
бетіеше еркіндігін алуда: ал барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық,
ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған. Кәсіпорынның
ұйымдық түрлері алдымен меншік түрімен айқындалады. Олардың түрлері:
• Азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар
• Ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы мүмкін.
Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның байлық негіздегі
мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді.
Барлық Батыс Еуропалық дамыған елдерде шағын кәсіпкерлік елдің әлеуметтік
және экономикалық мәселелерін шешіп, шаруашылықты әрі қарай дамуына өз
үлестерін қосуда. Шағын кәсіпкерлік еңбекті дұрыс дамытуды, табыс көзінің
дамуына, сұранымы өте қажет тауарларды өндіруде үлкен табысқа жетуде.
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде бірнеше
миллиондаған әртүрлі фирмалар қызмет атқаруда. Бір қолға біріккен фирмалар
саны мейлінше көп. Тек қана АҚШ-ның өзінде олардың саны 7 млн құрайды.
Қолдағы қаржы қолының шектеулігі оларды бірігуге көтермелейді. Осындай
жағдайларға байланысты әртүрлі серіктестіктер құрылады.
1.2 Шағын кәсіпкерліктің дамуы және оның құқық негіздері
Шағын кәсіпкерлік әр түрлі нысанды құрылады. Қазіргі кезеңде шағын
кәсіпкерлігінің үш түрі құқықтық негізде белгілі болып отыр:
1) Бір тұлғалы жекелеген шаруашылықтар
2) Серіктестіктер
3) Корпорациялар
Бір тұлғаның жеке меншік түрі бұл шағын кәсіпкерліктің қарапайым түрі болып
саналады. Мұндай кәсіпорынды ашу үшін жергілікті билік орындарынан лицензия
алып, кәсіпшіліктің атын тіркету керек. Серіктестік құру үшін екі ұйымның
және екі адамның өзара келісімшарт жасасып, бірігіп кәсіпкерлік құру.
Серіктестік толық немесе шектеулі жағдайда болуы мүмкін. Үшінші түрі
корпорациялар. Бұл түрі орта және ірі кәсіпкерлікке жатады. Мысалы: АҚШ-тың
мұндай кәсіпкерліктің 98% кішігірім отбасылық кәсіпорындарда. Корпорацияны
басқару үшін ол өзінің иесінен бөлек болуы керек. Кей жағдайда корпорацияны
иесі иемденіп өзі басқарады, бұл жағдайда ол басқа адамды пайдаланып әрекет
етеді, ал ол адамның ешқандай иесі де басқарушысыда емес.
Ресей Федерациясының мекемелер мен шағын кәсіпкерлік туралы заңының
ІV бөлімінде былай деп атап көрсетілген. Кәсіпорындар және меншік иесінің
немесе атқарушы ұйымының, еңбекші коллективтің шешімімен жүзеге асырылады.
Кәсіпорының өзінің жарғысын, сондай-ақ құрылтайшының шарты, құру жөніндегі
шешімі болады. Кәсіпорынның жарғысында құқықтық түрі анықталады, аты,
адресі, басқару және бақылау ұйымдары, кірісті бөлу және мекеменнің
ұйымдастырылуы, қаражаты, мекеменің жойылуы туралы жағдайлар қамтылады.
Кәсіпорынның жарғысын құрылтайшы бекітеді. Ал мемлекеттік және
біріккен жеке меншік ұйымдарында, мемлекеттің немесе жергілікті басқару
ұйымдарының мүлкінің 50% құрайтын болса кәсіпорынның жарғысын құрылтайшы
еңбек коллективімен бірігіп қабылдайды. Кәсіпорынды басқарушы заңды тұлғаны
бекітіп, оны мемлекеттік тіркеуге ұсынуға құқық алады.
Кәсіпорынның мемлекеттік тіркеуге алынуы, оның ұйымдастырылу түріне
байланысты емес, жергілікті Советтің шешімімен қабылданады. Кәсіпорынның
мемлекеттік тіркеуге алынуы бір ай ішінде Ресей Федерациясының қаржы
министрлігіне хабарланып мемлекеттік тіркеуге алынады. Тіркеуге алынбаған
кәсіпорынның қызмет жасауына рұқсат етілмейді. Мұндай кәсіпорындар болса
сот арқылы тыйым салынып, олардың кіріс қаражаты тәркіленіп, жергілікті
бюджетке беріледі. Құрылтайшының кәсіпорынды тіркеуге алу үшін жіберетін
құжаттары.
1 ) Құрылтайшының арызы
2 ) Кәсіпорынның жарғысы
3 ) Кәсіпорынның құрылуы туралы шешім немесе құрылтайшынның келісім шарты.
4 ) Мемлекеттік салық төлеу жөніндегі куәлік
Тіркеуге алу жөніндегі немесе бекітілмеуі жөнінде 1 ай мерзім ішінде
құрылтайшыға хабарланады. Кәсіпорынның тіркеуге алынуы туралы жергілікті
баспасөзге бір жеті ішінде жарияланады. Мемлекеттік тіркеуге алынбауы
көбіне заң талаптарына сәйкес болмаған жағдайда, құрылтайшы құжаттарының
Ресей Федерациясының заңдарына сәйкес болмаған кезде бекітілмейді.
Мемлекеттік тіркеуге алынбаудың басқа жағдайлары заңсыздық болып табылады.
тіркеуге қабылданбау туралы ұсыныс 3 күн ішінде құрылтайшыға хабарланады.
Тіркеуге қабылданбау туралы мәселені құрылтайшы сотқа шағым жасай алады.
Құрылтайшы сот арқылы, себепсіз мемлекеттік тіркеуге қабылданбауы туралы
заңсыздыққа байланысты шағымданып өзінің шығынын қайтарып алады.
Кәсіпорынның өз жұмысын тоқтатуды туралы шешімді меншік иесі немесе
оның ұйымы қызмет жасайтын коллективтің келісімімен сот арқылы шешіледі.
Кәсіпорын қандай жағдайда өз жұмысын тоқтатады.
1) Банкротқа ұшырағанда
2) РФ заңдарына сәйкес, кәсіпорынның заңдылықты бұзуы, өнім шығарудағы
оның түрін өзгертуі тағы басқа
3) Сот шешімі бойынша құрылтайшының құжаттары және кәсіпорынды құру
шешімінің дұрыс болмауы
4) РФ басқа заңды жарлықтарына сәйкес келмеуіне байланысты болады.
Шағын кәсікерлікті басқаратын басшыға жаңа технологияны білу ғана
емес, сонымен қатар басқару тәсілін, заңды, қызметтің атқарылуын жан-жақты
меңгеруді қажет.
1.3 Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын
реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер
болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, Даму үстінде
ақпараттық, кеңістік және кадрлық
мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей жәнеЖоқ
жанама шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге
асырудың ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық Жоқ
міндеттерді міндеттерді реттейтін дамыған
арнайы мамандандырылған мемлекеттік
мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды
бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын Жоқ
бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен
өзара қарым – қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік Даму үстінде
саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға
бағытталған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
Ортаның бизнеске макроықпалы
Экономикалық Бизнесті
факторлар мемлекеттік
реттеу
Ортаның бизнеске
макро ықпалы
Әлеуметтік Технологиялық
факторлар факторлар
Ресурстық факторлар
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ – ғы шағын бизнес .
Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады:
өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға
дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет).
Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар,
өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез
бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері
әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын кәсіпкерлікпен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
кәсіпкерліктің дамуына әсерін зерттеу.
- Шағын кәсіпкерлікке әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын
бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын кәсіпкерлікке көмектесудің
инкубаторлық жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш
кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет,
ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет органдары жандарына ашылған
ұйымдарға қолданылады. Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе
иннновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған
кәсіпорындар тәжірибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз
орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш
жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет
етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар
келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбританиядағы шағын бизнес.
Ұлыбритания тәжірибиесі көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпкерлік,
өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде,
өнім сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын кәсіпкерлік адамдарға
өзінің творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Ұлыбританияда шағын кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты –
қаржылық жеңілдіктер, кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын
курстардың болуы ықпал етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Үкімет шағын кәсіпкерлік саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің
әлеуметтік – экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді
(салық салу, жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен
бірге әр түрлі экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді
қолданды. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару
мәселелері бойынша көмек беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен
зерттеу жүргізілді. Шағын кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер
танысып, кеңес берумен ғана шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз
ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат салысады. Бұл көмектің болуы және
орта және шағын бизнестің даму стратегиясының болуы бұл саланың
Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Франциядағы шағын бизнес.
Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына жатқызудың кең таралған
қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, он адамнан аз
жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар – шағын, 50-499
– орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда
мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске
ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен тарады. Шағын бизнесті
дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және әкімшілік шараларды қосатын
жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол
жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа аймақтарға ауысуына,
инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын
реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын
фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде – аймақтық
даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын
компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар
бар. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын
және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын компапияның қарамағында.
Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65%
кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны
жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі.
Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000
адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан.
Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің
жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына
жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына
мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:
- Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары және шағын және орташа
кәсіпорындардың пайдасына 37 шара.
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз
беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:
1. Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада
орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында
ұсынады, ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік
төлемдер жолымен жүзеге асады. Франция Үкіметінің басқа шаралары
өнеркәсіптік меншік субъъектілеріне салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті
зерттеу және даму орталықтарын құруды білдіреді.
Израильдегі шағын бизнес.
60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен ықпалды акционерлік қоғамдар
түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор үлкен табыс берді,
бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және
саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде
Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды жұмысқа орналастыру сұрағы туды.
Соған байланысты шағын және орта бизнесті дамытуды жылдамдатты. Израиль
тәжірибесіене келесідей шараларды:
1. Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық жылы
жайларды құру және дамыту. Технологиялық жылы жай тәуелсіз заңды
тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы,
ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар
біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі.
Технологиялық жылы жайлар жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде
өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес жылы жайларды құру. Олар өз басқару органдары, директорлар
кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар.
Бизнес – жылы жайлар өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін
білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы
капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны
құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) Ол жобаға
есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
3. Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді
қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
4. Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың
масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге
асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік
кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда
беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және
орта кәсіпорындарға беріледі.
5. Көптеген Израилдік банктерге шағын кәсіпкерлікті қолдау арнайы
бөлімшелер бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер,
менеджерлік, консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес
жоспарларын дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
6. Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып
мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын
жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу
және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық
қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады.
Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:
- сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.
- егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға
Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің
экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы
бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі
кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта
кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің
экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер
сонымен бірге Израилдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін
есепке алу қажет.
Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда
субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі
бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар
шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін
кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға
бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын
құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997 ж.
соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар
тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн.
адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және
орта кәсіпкерлік Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа
кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.
Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл
сектор экономика тұрақтануының негізгі фактор болып табылады, оның
көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың орта бөлігі құралады. Литваның
ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69 % құрайды. Ал жұмысшылар саны
бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 13. Кәсіпорындардың 90 % - тен көбі
шағын және орташа болып табылады. Мемлекет шағын кәсіпорындарға салықтық
жеңілдіктер береді.
- бірінші екі жылдай пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді,
ал үш жылдан бастап 50 %. Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін
мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.
Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге
жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын
бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.
Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:
1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық экономикалық
саясат.
2. Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
3. Шағын жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз ететін
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.
Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық
беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне
тап болды. Мсыалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек.
Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға
289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер
бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын кәсіпкерлікті экономикалық өсудің
негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және
кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы
кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш
жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған
жаңадан фирмалар ашылды.
Мұның барлығы шағын және орта кәсіпкерліктің әсер ететін дамыған
инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу
қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп
стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін
қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы
үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру,
бухгалтерлік және консултациялықфирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес
қызмет етуі керек.
Қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамыту процесі Еуропаның
көптеген елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес
экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам
назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер
бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.
Осылайша, шағын бизнестің болашағы өте жарқын, бастысы – оны басқара
білу.
ІІ Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жетілдірудің дамуы және
проблемасы
Республикамыз тәуелсіздік алғаннан кейін , оған үлкен экономикалық
дағдарыс тиді. Шаруашылығының нарықты қатынастарға көшуі , нарық
қатынастарының құрылуы , барлық салалардағы өндіріс қызметін ретке келтіру
жөніндегі белгіленген шараларды жүзеге асыру экономикалық реформа
процестерін тиімді түрде басқаруды талап етті. Себебі , өкімет пен
басқарудың бұрынғы құрылымы экономиканы дағдарыстан шығаруды қамтамасыз ете
алмады. Шаруашылық органдарына ықпал жасайтын құрылымдар жоғалды, барлық
жерлерде өндірістің және орындау тәртібінің төмендеуі байқалды.
Экономикадағы келеңсіз көріністерге байланысты дағдарысты тоқтату одан әрі
күрделене түсті. Жергілікті өзін өзі басқару заңы негізінде облыстарда,
қалаларда және аудандарда атқарушы өкімет билігінде реформа жасалды. Өтпелі
кезеңге әкімдер лауазымы енгізіліп, оларға жер жерден экономикалық жағдай,
президент пен үкімет шешімдерінің орындалуы үшін толық жауапкершілік
жүктелді. Әкімдерді тағайындау және мерзімінен бұрын алуды жоғарыдан төмен
қарай: Республика Президенті мен жоғары тұрған әкімшіліктің әкімдері
жүргізді . Бюджет жасап , бекіту , оның орындалуын қадағалау құқығы ,
депутаттармер жұмыс жүргізу , тұрақты комиссиялардың қызметіне басшылық
жасау , региондар дамуының стратегиялық бағытын белгілеу әртүрлі қоғамдық
ұйымдармен байланыс жасау Кеңестердің құзырына берілді .
ҚазақКСР- і , КСРО -нің пайдалы қазбалар жағынан ең бай елдерінің
бірі болды. КСРО қорғасынының 34 ін, цинкнің 13 ін , темірдің 15 ін
өндіріп отырған ҚазақКСР- і, егіншілік жерлері бойынша КСРО- нің 15 ін ,
яғни 2-3 орынды алып отырды.
Республикамыз КСРО- нің негізгі пайдалы қазбалар қоры бола отырып,
одан тек экологиялық зардаптарды мұра қылып алды.
Біріншіден, су тереңдігі 14 м ге дейін төмендеген, сүтқоректілердің
70 түрі, өсімдіктердің 300 түрі жойылып кеткен Арал жері болатын.
Екіншіден, 1949ші жыл мен 1963ші жылдар аралығындағы санақ бойынша
470 атом қаруының сынағы жүргізілген Семей полигоны.
Үшіншіден, республикамыздың экономикасы әлі де шикізат өнімдерінің
орталығы ретінде бағытталып, экспорттың 97% ы полуфабрикаттар мен
шикізаттардан тұрды.
90-жылдардың басында экономиканың тежелуi экономикалық дағдарыстың
ушығуы, соның салдарынан тұрмыс деңгейiнiң төмендеп кетуi одақтас
республикаларды тәуелсiздiк жолындағы белсендi қимылға бастады. Саяси
саланы демократияландыру күшейген сайын экон. жағдай күрделiлене түстi.
Қоғамды демократияландыру социологиялық теңгермешiлiкпен жарасым таба
алмады. Экономиканы түбiрiмен реформалау — мемлекеттік меншiкке негiзделген
социологиялық жоспарлы экономикадан нарықтық көп меншiктi экономикаға көшу
қажеттiгi туды. Мұның өзi бiр сәттiк iс емес және қиындықсыз болмайтын
үдерiс едi. Одақтас республикалардың егемендiгiн кеңейтуге байланысты
бiрнеше экономикалық маңызды заңдар қабылданды. “Қазақ КСР-iндегi меншiк
туралы” Заң социологиялық экономикадан нарықтық экономикаға көшудiң
негiзiн салды. Осы заңға сәйкес өндiрiс құрал-жабдықтарын меншiктенудiң
мемл. меншiктен басқа түрлерiнiң де болуына рұқсат етiлдi. Сөйтiп, әлемдiк
экономика кеңiстiктiң 13-iне жарты ғасырдан артық уақыт бойы үстемдiк
еткен социологиялық өндiрiс тәсiлi бiржола күйредi.
Қазақстан экономикасында, басқа одақтас республикалардағы сияқты,
нарықтық қатынастар орнай бастады, әр түрлi кооперативтер, жеке меншiк
фирмалар мен шағын кәсiпорындар пайда болды. 80-жылдардың аяғына қарай
орталықтың республиканы бақылауының әлсiреуi салдарынан, шет елдермен
тiкелей экономика және сауда байланыстарын орнатуға мүмкiндiк туды.
Қазақстан бұрын да өз өнiмдерiн шетке шығарып отырған, оның 97%-ы
шикiзаттар, материалдар мен жартылай шикiзаттар болатын.
Экономикаға түбiрлi реформа жасау және меншiктiң көп түрлiлiгi
негiзiнде нарықтық қатынастар орнату үшiн бiрқатар заңдар қабылдау керек
болды. Орталыққа бағынған кезiнде Қазақстанда “Қазақ КСР-iндегi еркiн
экономикалық аймақтар туралы”, “Қазақ КСР-iндегi шет ел инвестициялары
туралы”, т.б. заңдар қабылданды. Республикада Сыртқы экономика министрлігі
құрылды, Сыртқы экономика банкi ашылды. Әр түрлi экономикалық
қауымдастықтардың, корпорациялардың дүниеге келуi өзара әрiптестiк сауданың
дамуына жағдай туғызды, оның көлемі 1990 ж. 1,5 есе өстi. Жаңа
құрылымдардың пайда болуымен бiрге адамдардың iскерлiк белсендiлiгi артты.
Бiрлескен кәсiпорындар мен банктер ашыла бастады. 1990 ж. қарашада Сауд
Арабиясымен бiрiккен “Әл-Барака банк Қазақстан” банкi құрылды, Оңтүстік
Кореяның “Самсунг” корпорациясымен iскерлiк байланыс орнатылды. Сеулдiк
кәсiпкерлер Алматыдан мейрамхана ашты. Қазақстан — Қытай әуе жолы мен
Жаркент — Құлжа (Инин) автожолы жұмыс iстедi. 1991 ж. Қазақстанда әлемнiң
25 елiнiң қатысуымен құрылған 35 бiрiккен кәсiпорын ресми түрде тiркелдi.
Республикадағы тоқыраған экономиканы шет мемлекеттердiң экономикалық және
технологияның көмегiнсiз қалпына келтiру қиын едi. Шет ел капиталын тарту
үшiн республика жаңа заңдар қабылдап, инвесторларды 5 жыл бойы табыс
салығын төлеуден босатты. [6]
Қайта құру идеяларын өмiрге енгiзу жеңiл болған жоқ. Басқарудың
орталықтанған жүйесiнен бас тартпай, әкiмшiл-әмiршiл пиғылдан арылмай,
түбегейлi құрылымдық өзгерiстер жасамай тұрып, реформаны одан әрi дамыту
мүмкiн болмады. Қоғамды демократияландыру iсi орталығы мен республикалар
арасындағы, одақтас республикалардың өз арасындағы қалыптасқан экономикалық
қарым-қатынасты, сондай-ақ, бұл қарым-қатынастың мемлекеттік-құқықтық
негiздерiн қайта қарауды қажет еттi. Қазақстанда Президенттiк басқарудың
енгiзiлуi мемлекеттік билiк әлсiреп, экономикадағы дағдарыс тереңдей түскен
жағдайда елдегi экономикалық және саяси ахуалды тұрақтандыруға бағытталған
заңды құбылыс едi. Қазақстанның мемлекеттік егемендiгi туралы Декларацияның
қабылдануы (25.10.1990) нәтижесiнде материалдық-техникалық, сыртқы
экономикалық қатынастар, қаржы салаларында жаңа мүмкiндiктер туды. Орталық
органдарды жанай өтiп, бұрынғы кеңiстiктегi республикалармен тiкелей экон.
байланыстар орнай бастады. Шет мемлекеттермен байланыстарды жолға қоюға
мүмкiндiк туды. ҚР Президентi одақтық бағыныстағы мемлекет кәсiпорындарды
Қазақстан Үкiметiнiң құзырына алу, Қазақ КСР-iнiң алтын және күмiс қорын
жасау туралы жарлықтар, сыртқы экономикалық қызмет пен мекемелердiң
тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн басқа да жарлықтар шығарды. Ендi бұрынғы
одақтас республикалар өзара тiкелей дипломатиялық және экономикалық қарым-
қатынас орната бастады. Қазақстан да 1990 — 91 ж. Беларусьпен,
Әзербайжанмен, Қырғызиямен, Өзбекстанмен, Ресей Федерациясымен және
Украинамен экономикалық шарт жасасып, достық пен ынтымақтастық туралы әр
түрлi келiсiмдерге қол қойды. Қазақстан мен Ресей Федерациясының арасында
да бiрсыпыра келiсiмдер жасалып, өзара мiндеттемелер қабылданды.
Қазақстанның тәуелсiз мемлекет болып жариялануы (16.12.1991) нәтижесiнде
осы уақытқа дейiн шикiзат аймағы және арзан жұмыс күшiнiң көзi саналып
келген республика экономикаға меншiктiң көп түрлiлiгiне негiзделген
нарықтық қатынастарды енгiзе отырып, дербес экономикалық өрлеу жолына
түстi. [7]
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн (1991) Қазақстанда экономиканы
реформалаудың бiрнеше тәсiлi қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың
базалық бағыттары мыналар болды: 1) социологиялық экономикадан кейiнгi
қайта құру; 2) дағдарысқа қарсы бағдарлама; 3) макроэкономиканы
тұрақтандыру; 4) дүниежүзүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру; 5)
экономикалық өрлеудi қамтамасыз ету. Бiрiншi кезең (1991— 92) Қазақстанда
соц. экономикадан кейiнгi экон. жағдайдың шиеленiсiп, құлдырауымен
социологиялық атталады. Бұл 70-жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты
секторының жаппай үдере қожырауы салдарынан туған едi, оның үстiне
өзгерiске ұшыраған сыртқы және iшкi әлеуметтік –экономикалық , қоғамдық-
саяси бағытта жүргiзiлген экономикалық саясат өрiстеп кете алмады.
90-жылдардың басында ҚР-ның экономикалық саясаты социологиялық
экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы құруға
бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру: сыртқы
реттеуiштердi енгiзу, әлеуметтік-экономикалық аяға мемлекеттiң қатысуын
шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экон. қызмет нысандарын кеңейту, сырттан
инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп ұстынды
экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың жұмыс
iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық
нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi
дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау.
Република тәуелсіздік алғаннан кейін , ел ішінде экономикалық
реформаларды жүзеге асыруда үлкен қиыншылықтар да кездесті. Экономиканы
бұрыңғы күштер арқылы басқарудан нарықтық жүйеге көшу қиын , әрі күрделі
болды . Бұрыннан қалыптасқан шаруашылық баланыстардың үзілуі , келісім
тәртібінің нашарлау салдарынан көптеген кәсіпорындар қиын жағдайларға тап
болды , олардың тоқтап қалуы әдеттегі құбылысқа айналды. Тұтынушылық
рыноктік мәселелер барынша шиеленісті , азық түлік , киім кешек , алып
сатарлық пен әміршіл әкімшіл апараттың сатылғышттығы өсті. Қағаз ақшаны
шамадан тыс көп шығару нәтижесінде оның құнсыздануы күшейді . Халықтың
қолында 13 миллиард сомға жуық тауармен қамтамысыз етілмеген ақша
шоғырланды . Халық дүкендердегі тауарлардың барлығын дерлік сатып алды .
Осындай жағдайда өнеркәсіпте болсын , аграрлық салада болсын өнім өндірудің
барлық түрлері төмендеді . Өндірістік қуаттарды , мектептерді тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz