Халықтың ақшалай шығыстарының құрылымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстан Республикасындағы білім беру және денсаулық сақтау ұйымдары.
1.1. Республикадағы әлеуметтік саланың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Қазақстан Республикасындағы білім беру және денсаулық сақтау
ұйымдарының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16

2. Маңғыстау облысы бойынша білім беру және денсаулық сақтау ұйымдарының
жағдайын талдау
2.1. Маңғыстау облысы білім беру ұйымдарының даму деңгейі мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2. Маңғыстау облысы денсаулық сақтау ұйымдарының дамуы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

3. Маңғыстау облысы білім беру және денсаулық сақтау ұйымдары
көрсеткіштерін талдау.
3.1. Маңғыстау облысы білім беруді дамытуға арналған
бағдарламалар ... ... ... 26
3.2. Маңғыстау облысы денсаулық сақтау ұйымдарын дамытуға арналған
бағдарламалар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..30

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына
түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды
реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі
өте байыптылықты қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып
табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен
тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде
тұрады; екіншіден, мемлекеттің әлеуметтік саясаты әрқашан халықтың
назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да
әлеуметтік саясат мемлекеттілікті орнықтыру мен мемлекетті басқаруда аса
маңызды орын алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің негізгі бағыттарының бірі
- әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы
бойынша біздің еліміз әлеуметтік мемлекет деп жарияланған. Сонымен қатар,
мемлекетіміздің басты Стратегиялық құжаты - Қазақстан-2030
бағдарламасында елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым
бағыттардың бірі ретінде атап көрсетіледі [1]. Бұл әлеуметтік мемлекет
қалыптастыруды басты нысан етіп алған билік өзінің саяси жауапкершілігін
сезінетінін дәлелдейді. Бір қарағанда, әлеуметтік мемлекет немесе
әлеуметтік саясат деген мәселелердің күрделілігі байқалмай, түсінікті болып
көрінгенімен, оның ішкі мәнін кез келген қарапайым адамның түсіндіріп беруі
екіталай. Себебі, ұсынылған идея қоғамдық санада, халықтың күнделікті
өмірінде өте қарапайым деңгейде тараған. Қалай дегенмен де, бұқара халық
белгілі бір дәрежеде әлеуметтік мемлекет дегеніміз не, оның қасиеті,
негізгі белгілері, өзіне тән ерекшеліктері, қызметі туралы нақты білуі
қажет. Сондықтан, әлеуметтік мемлекет мәселесін барлық қырынан зерттеп
қарастыру, оның мәні мен мазмұнын ашып көрсету теориялық және қолданбалық
жағынан көкейкесті әрі маңызды мәселелердің бірі екендігі ешбір дау
тудырмасы анық.
Қазіргі кезеңде Қазақстанның мемлекеттік басқару тәжірибесінде қоғамның
сұраныстары мен талаптарына жауап бере алатын мемлекеттің әлеуметтік
саясатты орнықтыру саясаты жүзеге асырылуда. Ал өркениетті елдерде
әлеуметтік мемлекет үлгісі жасалып, соған көшу үрдісі жүзеге асырылып
жатқанда бұл мәселенің біздің еліміз үшін өзектілігі зор. Қазақстан
Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі тұжырымдары айқындалып, оны
жүзеге асырудың тетіктері әлі де болса жетілдірілу үстінде екенін ескерсек,
бұл мәселелер бойынша тиімді ғылыми ұсыныстар жасаудың да маңызы зор деп
есептейміз. Сол себепті қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының
әлеуметтік саясаты мәселелерінің өзектілігі оны ғылыми тұрғыда зерттеудің
аса қажет екенін айқындап тұрса керек. 1999 жылы ЮНИСЕФ-тің Ұлттар Дамуы
бағдарламасында: Ұлттың болмысы әскери қуаты мен күші арқылы емес,
астаналарының көркі мен қоғамдық сарайларымен емес, ондағы адамдардың өмір
сүру сапасымен бағаланады; денсаулық жағдайы, тамағы мен білімі, еңбегінің
жеткілікті ақысы, шешім шығара алатын мүмкіндіктері, азаматтық және саяси
еркіндіктері құрметі, үйсіз-күйсіздерді қамқорлыққа алуы, өскелең ұрпақтың
ақыл-есінің дамуы мен дендерінің саулығы арқылы бағаланады... деп әлемдік
саясаттың жаһандық сипаттағы қазіргі саяси үрдістерінің даму бағытына
тереңірек принциптік түрде негіз қалады [2].
Курстық жұмыстың мақсаты ҚР білім беру және денсаулық сақтау
ұйымдарының даму деңгейі мен қазіргі жағдайын талдау болып табылады.
Мақсаттан туындаған міндеттерге мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саланың даму жағдайын ашу;
- Қазақстан Республикасындағы білім беру және денсаулық сақтау
ұйымдарының даму тарихын қарастыру;
- Маңғыстау облысы білім беру ұйымдарының даму деңгейі мен қазіргі
жағдайын талдау;
- Маңғыстау облысы денсаулық сақтау ұйымдарының дамуы мен қазіргі
жағдайын қарастыру;
- Маңғыстау облысы білім беру және денсаулық сақтау ұйымдары
көрсеткіштерін талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 тараудан 3 бөлімнен, қорытынды
мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Қазақстан Республикасындағы білім беру және денсаулық сақтау
ұйымдары.

1.1. Республикадағы әлеуметтік саланың дамуы

Халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру өзекті саяси мәселелер өзекті
проблемалардың қатарында болып табылады. Егер бұл мәселелерді кешенді түрде
қарастыратын болсақ, бүкіл дүниежүзі мемлекеттеріндегі әлеуметтік ахуал,
әлеуметтік тұрақсыздық, кедейшілік локальдық сипаттан тұтас ғаламдық
мәселеге айналады. Сол себепті де 1990 жылдан бастап БҰҰ-ның Даму
бағдарламасы адамзаттың дамуы мәселесі жөнінде әлемдік ауқымда есептерін
жариялай бастады. Әлеуметтік - экономикалық дамудың жаңа өлшемі ретінде
адамзат дамуының индексі алынды. Оны төмендегідей көрсеткіштермен, яғни
жан басына шаққандағы кіріс, денсаулық жағдайы, қоршаған ортаның ластануы,
өмір сүру ұзақтығы, білім алуы, ақпарат алу мүмкіндіктерімен анықтады. Егер
осылардың барлығын топтастырсақ онда негізгі көрсеткіштер – экономика,
денсаулық сақтау, білім беру болады. Қазақстандағы адам дамуы жөніндегі
есептің бірінші басылымы 1995 жылы жарыққа шықты. БҰҰ ДБ есебі бойынша
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстанда адам дамуының индексінің
көрсеткіштері құлдырап кетті. 1991 жылы оның төмендеп кетуінің себептері
84%-ы экономикалық құлдыраудан, 13%-ы адам жасының ұзақтығының қысқаруынан
және 3%-ы білім берудің сапасының төмендеуінен болған. Ал 1990 жылдардың
аяғына таман бұл көрсеткіштер жақсара бастады. Адам дамуының индексінің
жақсаруы Қазақстанда қалай жүрді? БҰҰ ДБ есебі бойынша АДИ көрсеткіші 0,5
болса, онда ол әлеуметтік - экономикалық дамуы төмен елдер қатарына
жатқызылады. Оған Африканың экватор бойындағы елдері, кішігірім аралдардағы
мемлекеттер, Пакистан және Үндістан жатады. Ал, АДИ деңгейі 0,5–0,799
аралығында болса, олар дамудың орта дәрежесіндегі елдерге жатады. АДИ 0,8
және одан жоғары болса, олар индустриясы дамыған, сондай–ақ табиғи қазынасы
бай мемлекеттерге енеді. Мысалы, мұнай экспорттаушы елдер. 1996 жылы
Қазақстанда АДИ 0,7 құраған, ал бұл көрсеткіштер Атырау облысында 0,813,
Маңғыстауда – 0,835, Алматыда – 0,844-ке жетті [2]. Бұл Қазақстанда
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың біршама жақсарғанын, яғни оның 1990
жылдардың аяғында сезіле бастағанын көрсетеді. Тәуелсіздіктің алғашқы
жылдарында бірінші кезекте экономикалық реформалар мен инвестициялық саясат
тұрғанымен, Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың аса тиімді болмаса да,
жүйелі түрде жүзеге асырылғанын байқауға болады.
Әлеуметтік саяси мәселеде мемлекеттің көңіл аударуын талап ететін
бірқатар жайттар бар. Олардың ішінде мыналарды бөліп айтуға болады:
- жұмысқа орналасу мәселелері бойынша әлеуметтік әріптестікті
жетілдіру қажеттігі (дәл қазіргі таңда кәсіпкерлер, кәсіподақтар
және өкімет арасындағы мүдделі келістірудің осынау маңызды
тетігінің әлеуеті, нақ осы бағытта жеткіліксіз пайдаланылуда);
- еңбек және жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі күші бар заңдардың
еңбекшілер құқықтарын қорғау мен қамтамасыз ету бөлігін жақсарту
мәселесін ойластыра түсу қажеттігі.
Жұмыссыздыққа қарсы күрес мемлекеттің әлеуметтік саясатындағы маңызды
басымдықтардың бірі болғандықтан, оны шешу жолдарын қарастыруда мемлекет
жұмыс берушілер мен кәсіподақ ұйымдарымен бірлесіп жұмыс жүргізуде. Оған
дәлел ретінде қоғам үшін әлеуметтік-саяси құндылығы бар мына ресми құжатты
келтіруге болады. Ол Қазақстан Республикасының Үкіметі, қызметкерлердің
республикалық бірлестіктері мен жұмыс берушілердің республикалық
бірлестіктері арасындағы 2007 – 2008 жылдарға арналған Бас Келісімі [3].
Мұндай саяси - әлеуметтік құжаттардың қабылдануы Қазақстанда саяси билік
пен қоғамдық институттар арасында, мемлекет пен азаматтық қоғамның арасында
өзара жауапкершілік қарым-қатынастары қалыптасып келе жатқандығын дәлелдесе
керек. Сондай-ақ, бұл саяси мәні бар құжатқа назар аударатын болсақ, онда
кәсіби-техникалық білім беру мен мамандарды қайта даярлау ісіне мемлекет
тарапынан ерекше көңіл бөлінген. Оның саяси заңдылығы да бар. Өйткені
еліміздегі әлеуметтік саясаттағы басты басымдықтардың бірі жұмыссыздыққа
қарсы іс-шаралар орта және арнайы кәсіби білім беру мәселесіне келіп
тіреледі. Сондықтан да бұл өзекті мәселені шешу үшін, біздің ойымызша,
Қазақстан Республикасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі, Білім және
ғылым министрлігі және жұмыс берушілер бірлестігі арасында тығыз
байланыстар орнатылып, осы бағытта жүйелі жұмыстар жүргізілуі қажет.
Әлеуметтік саясаттағы негізгі қағидалардың бірі білім алуға деген
қолжетімділікті қамтамасыз ету болса, кәсіби-техникалық білім беруді
жандандыру арқылы жұмыссыздық мәселесін де кешенді түрде біртіндеп шешуге
болады деп ойлаймыз.
Халықтың өмір сүру деңгейін анықтау күрделі процесс, әйтседе,
әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер жүйесінде халықтың табыстары мен
шығыстарының құрылымын, табыс бойынша саралануын, әр түрлі әлеуметтік
топтар табысының сатып алу қабілеттілігін, материалдық игіліктер мен
қызметтерді тұтынуды қанағаттандыру деңгейін есепке алу маңызды. Аталған
көрсеткіштерді талдау негізінде өмір сапасы мен оның деңгейін толық және
кешенді қамтитын, мәнін түсіндіретін, өмір сүруді бағалайтын нақты
көрсеткіштер жүйесі қалыптасады. Логикалық бірізділікпен қалыптасқан осы
жүйе төмендегідей көрсеткіштер топтамасынан құралады:
- жалпыланған көрсеткіштер;
- халықтың табыстары;
- халықтың шығыстары мен тұтынуы;
- жинақталған мүлік пен тұрғын-үй;
- әлеуметтік қорғау жүйесі;
- әлеуметтік сала;
- қоршаған орта;
- халықтың әлеуметтік саралануы.
Осыдан келіп, бастапқыда айтып өткеніміздей, өмір сүру деңгейінің
құраушы бөлігі әлеуметтік тұрғыдағы мәселелер туындайды. Дәлірек айтқанда,
жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді талдау арқылы халықтың өмір сүру
деңгейі түсінігі анықталып, топтастырылады және мемлекет тарапынан
қолдауға ие болады. Кеңірек аша айтатын болсақ, осыдан келіп, әлеуметтік
қорғау жүйесі қалыптасады. Ол: әлеуметтік қамсыздандыру; зейнетақыны,
жәрдемақыны, қарттарға, балаларға, ауруларға материалдық көмек беру жүйесін
сипаттайтын көрсеткіштер кешенін қамту; ең төменгі: күнкөріс деңгейі
(кедейшілік шегі), тұтыну бюджеті, жалақы, зейнетақы мөлшері, жалақының
сатып алу қабілеттілігі, зейнетақының сатып алу қабілеттілігі, кедейшілік
коэффициенті мен деңгейі, табыс тапшылығы, кедейшіліктің әлеуметтік
портреті сияқты индикаторлардан тұрады. Мақсат: мемлекеттің әлеуметтік
саясатын жетілдіру, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, өмір сапасын
көтеру. Көрсеткіштердің логикалық тізбектігі, мағыздылығы туралы талдауды
қорыта келе, өмір сүру деңгейін жақсартудың түпкілікті мақсаты өмiр сапасын
көтеру екендігі негізделгендігіне көз жеткіздік. Өмір сапасының интегралды
индикаторлары макроэкономикалық көрсеткіштерден тұрады. Табыстар барлық
халықтың материалдық жақсы өмір сүру халінің негізін құрайды. Халықтың
ақшалай табысы, олардың деңгейі, құрылымы, алу көздері және саралану
дәрежесі қоғамның экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды
көрсеткіші.
Cоңғы жылдары қазақстандықтардың ақшалай табысының нақты және атаулы
динамикасы тұрақты өсіп келеді. Дәлірек айтсақ, 2006-2010 жылдар аралығында
халықтың атаулы ақшалай табысы жыл сайын 21,7% -22,3%-ға, ал осы мерзімдегі
нақты ақшалай табысы 47,2%-ға өсті. 2010 жылы халықтың адам басына
шаққандағы орташа номиналдық ақшалай табысы 30842 теңгені құрап, өткен
жылмен салыстырғанда 22,0%-ға жоғары екендігін көрсетеді. Халықтың табыс
құрылымын осы жылдар аралығында былайша келтіруге болады.

2008 ж 2009 ж 2010 ж

Сурет 1 - Халықтың табыс құрылымы, %

Суреттен көріп отырғанымыздай, еңбекпен табылған табыстың үлес салмағы
артып келеді, дәлірек 2006 жылы ол барлық табыстардың ішінде 76% болса,
2010 жылы 82% (ақшалай динамикасы осы жылдарда 28329 және 60805 тенге).
Ақшалай көрінісінде үлкен алшақтық айқын көрінеді. Еңбек ресурстарының
ішінде жұмыспен қамтылған халықтың жалдамалы бөлігі 66%-ды құрайды
(5 199 400 адам). Осы категория зерттелініп отырған өмір сүру деңгейі мен
сапасын анықтау және орташа көрсеткіштерді табуда негіз болатындығын
ескерсек, онда келесідей мәліметтерді келтіру жөн.

Кесте 1
Экономикалық қызмет түрлері бойынша Қазақстандағы жалдамалы
жұмысшылардың табыс серпіні

жылдар:
2006 2007 2008 2009 2010
Есептелген орташа айлық жалақы 28329 34060 40790 52429 60805
(республика бойынша), теңге
Өткен жылмен салыстырғандағы
пайыздық индексі
атаулы жалақы 122,5 120,2 119,8 128,7 115,9
нақты жалақы 114,6 111,7 110,3 116,1 99,0
Жалақының орта жылдық ең төменгі 6600 8100 9200 9752 11270
мөлшері, теңге
Жалақының күнкөріс шамасына 5,2 5,6 4,8 5,4 4,9
қатынасы – есе, оның ішінде:
- өнеркәсіпте 6,3 6,9 5,9 6,3 6
- ауыл шаруашылығында 2,2 2,5 2,2 2,5 2,5
Ескерту: кесте ҚР Сатистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды

Кестеден көріп отырғанымыздай, есептелген орташа айлық жалақы,
жалақының орта жылдық ең төменгі мөлшері көрсетілген 5 жыл ішінде 2 есеге
өскен. Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы 2006 жылы – 5,2, 2008 жылы –
5,4 және 2010 жылы 4,9 есе болды. Оның ішінде өнеркәсіпте аталмыш жылдарда,
тұтастай алғанда 6 есе, ауыл шаруашылығы бойынша 2,5 есе айырмашылықты
көрсетеді. Бұл жалпы алғанда бірқалыптылықты сипаттайды және осы жерде
біздің талдау жұмыстарымыз мемлекеттік реттеу объектісі болып табылатын
ресми мәліметтерге сүйене отырып, дайындалды. Мемлекеттік реттеуге тек
бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы жатады, оның орташа көлемі 2010 жылы
республика бойынша орташа жалақыдан 37%-ға артта қалғандығын көруге болады.
Еңбек ақы төлеуде кепілденген ставкалар мен окладтар нарықтық экономика
принциптеріне сәйкес келмейді әрі жұмысшыларды жоғары өнімді және тиімді
еңбекке ынталандырмайды да.
Елбасының 2010 жылғы 6 ақпанындағы Қазақстан халқына арналған
Жолдауында айтылғандай, орта мерзімді кезеңде бюджет саласы
қызметкерлерінің жалақысы 2012 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 2 есе
жоғарлайтын болады. Оның алғашқы нәтижесі 2009 жылдан бастап бюджет саласы
қызметкерлерінің жалақысын 25%-ға өскендігінен көрінді. Дегенмен,
бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы өмір сүру үшін жеткіліксіз. Сондықтан
осы сала еңбеккерлері негізгі жұмысынан басқа қосымша табыс көздерін
іздеуге мәжбүр.
Жалдамалы жұмысшылармен бірге еңбекпен қамтылғандардың екінші бөлігі –
өзін-өзі жұмыспен қамтығандар. Олар көбінесе сауда, қызмет көрсету және
шағын кәсіпорындарында еңбек етеді, 2005 жылы осы бөлікте 2 755 600 адам
еңбек етсе, 2010 жылы 2 657 800 адам (97800 адамға кеміген).

Сурет 2 – Ең төменгі жалақы, зейнетақы,
күнкөріс минимумының динамикасы

Диаграммадан көріп отырғанымыздай, 1999 жылы ең төменгі жалақы – 2605
теңге, ең төменгі зейнетақы – 3000 теңге, күнкөріс минимумы 3394 теңге
болса, 2006 жылы – сәйкесінше, 6600 теңге, 2800 теңге, 5394 теңге, ал 2010
жылға үкімет аталған көрсеткіштердің ішінде ең төменгі жалақы мен күнкөріс
минимумы мөлшерлерін бірдей етіп бекітті, ол 14 952 теңге.
Орташа жалақыға келетін болсақ, ол 1999–2009 жылдар аралығында 11 864
теңгеден, 60805 теңгеге дейін өскен (өсу қарқыны 5,1 есе). Бұл 10 жыл
ішіндегі көрсеткіш үшін аздық етеді.
Себебі, 10 жыл ішіндегі ақшалай айырмашылықтың 48941 теңге болатынын
ескерсек, ол әр жылға 4894 теңгені құрайды, ал экономикалық өсу көрсеткіші
жалпы ішкі өнімді алатын болсақ, ол 1999 жылы 2 016 456,3 млн. теңгеден,
2010 жылы 16 052 919,2 млн.теңгеге дейін өскен, айырмашылығы 14 036 462,9
млн. теңге. Халық санында осы жылдарда небары 874 900 адамға артқан. Немесе
жан басынан шаққандағы ЖІӨ-ді алатын болсақ, ол 1999 жылы 135 075 теңге, ал
2010 жылы 1 024 175,1 теңге.
Осындай алшақтықтар халықтың өмір сүруі деңгейі жөнінде нақты көрініс
бермейтінін байқаймыз.
Дегенмен, жалақының салалық және аймақтық құрылымын қарастырсақ,
өзгерістің нақтырақ сипатын көруге болады.
Бүгінде Қазақстандағы атаулы жалақының салалық және аймақтық тұрғыдан
елеулі айырмашылығы бар.
Оның ең жоғары деңгейі қаржы саласында қалыптасқан (138544тг.–2010ж.),
ең төменгі мөлшері – ауыл шаруашылығында (28894 тг.) және олардың ара
қатынастығы 5 есені құрайды.
Ал, аймақтық деңгейде ең жоғары жалақы батыс өңірлерінің үлесіне тиеді,
керісінше, ең төменгі – оңтүстік, орталық және солтүстік облыстарға тән
үрдіс.
Мәселен, 2010 жылы Жамбыл, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан
облыстарында орташа жалақы 40 мың теңгеден сәл артық болса, Атырау мен
Маңғыстау облыстарында – тиісінше 114 мың және 98 мың теңге аралығында.
Республика бойынша, 2010 жылы жалдамалы жұмысшылардың 17,6%-ы 75 мың
теңгеден жоғары жалақы алатындар, ол табыс күнкөріс деңгейінен 7 есе артық.
Олар қаржылық қызмет, кен өндіру өндірісі, ауа және су көліктерінде жұмыс
істейтіндер.
Ал қалған 82,4% жалдамалы жұмысшылардың 41,4%-ының табысы 35 – 75 мың
теңге аралығында болса, 41%-ының табысы 37 мың теңгеден төмен болған.
Соңғысына халыққа қызмет көрсету саласында жұмысшылар, олардың табысы
күнкөріс деңгейінен небары 3 есе артық.
Осы жағдайлардан мемлекеттің әлеуметтік саясатын оңтайлы қалыптастыру
және оны жүзеге асыруға деген қажеттілік туындайтындығын көреміз. Ондағы
басты мақсат мемлекеттің әлеуметтік сала деңгейін дамыған елдердің қатарына
дейін көтеріп, олардың стандарттарымен сәйкестендіруге ұмтылу.
Алдымен, базалық әлеуметтік стандарттың негізі – ең төменгі күнкөріс
деңгейі мен айлық есептік көрсеткішін айқындау қажет, себебі, тұтыну
деңгейі өсіп, ол құрылымдық өзгеріске ұшырайды.
Бұл өзгеріс нәтижесі күнкөріс деңгейі мен айлық есептік көрсеткішке
тікелей байланысты.
Осы заңды қажеттілік кедейшілікті жою мақсатында туындап отыр. Ал,
кедейшілік мәселесі біздің елімізде толық шешімін тапқан жоқ деп айтуға
негіз бар. Нақты статистикалық мәлімет көздеріне сүйеніп, талдауға көз
жүгіртсек, мынадай экономикалық үрдістер орын алған.

Кесте 2
Қазақстан Республикасында 2006-2010 жылдар аралығында кедейшілік
көрсеткіштері

жылдар:
2006 2010 2010 жыл
2006 жылға
% -бен
1 2 3 4
Күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы 5427 12364 228
(айына орта есеппен жан басына шаққанда),
теңге
Тұтынуға жұмсаған табысы ең төменгі 33,9 12,1 35
күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халық
үлесі, %
Азық-түлік қоржынының құны (айына орта 3799 7418 195,2
есеппен жан басына шаққанда), теңге
Тұтынуға жұмсаған табысы азық-түлік қоржыны6,3 1,2 19
құнынан төмен халық үлесі, %
Халықтың нақты ақшалай табыстары, % 113,8 103,4 90
Ескерту –ҚР Сатистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды

Тұтастай алғанда, кесте мәліметтері бойынша тұтынуға жұмсаған табысы ең
төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халық үлесі 33,9%-дан 12,1%-ға
дейін, тұтынуға жұмсаған табысы азық-түлік қоржыны құнынан төмен халық
үлесі 6,3%-дан 1,2%-ға дейін азайған. Бұл қуантарлық жағдай болса,
керісінше, халықтың нақты ақшалай табыстары үлес салмағы 113,8%-дан 103,4%-
ға дейін төмендеп, өткен кезеңнің тек 90%-ын ғана құраған.
Осыдан келіп, жоғарыда атап өткен кедейшілікті жою мақсатында
алғышарттардың қолға алынғандығын көруге болады.
Халықтың тұтыну деңгейі тікелей табыстар мен шығыс деңгейіне
байланысты. Соңғы жылдары халықтың ақшалай шығыстар серпінінің де тұрақты
өсуі байқалды, оған үй шаруашылықтарын іріктеп жүргізілген зерттеу
деректері айғақ. 2010 жылы бір ай ішіндегі орта есеппен жан басына
шаққандағы ақшалай шығыстар 2008 жылмен салыстырғанда 45,4%-ға, 2003 жылмен
салыстырғанда 2,4 есе өсіп, 18324 теңгені құрады. Әйтседе, шығыстардың
құрылымы айтарлықтай өзгерген жоқ. Нақтырақ айтсақ, тауарларды сатып алу
мен қызметтерді төлеудің үлес салмағы барлық жұмсалған ақшалай қаржының
орта есеппен 87%-ын, салықтар – 6%, басқа да баптар бойынша 8% деңгейін
көрсетеді.

Кесте 3
Халықтың ақшалай шығыстарының құрылымы

Көрсеткіш жылдар:
2007 2010
Орта есеппен жанҮлес Орта есеппенҮлес
басына шаққанда,салмағы,жан басына салмағы,
жылына, тг. % шаққанда, %
жылына, тг.
Ақшалай шығыстар - барлығы 89997 100 219883 100
Тұтыну шығыстары 85232 95 204699 94,2
Азық-түлік тауарларға 38928 43 89823 41,2
Азық-түлік емес тауарларға 25048 29 59855 26,5
Ақылы қызметтерге 21256 23 55021 26,5
Салықтар, жиналымдар, 189 0,2 357 0,1
төлемдер
Басқа да ақшалай шығыстар 4576 4,8 14827 5,7
Ескерту: кесте ҚР Сатистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды

Халықтың ақшалай шығыстары 2007-2010 жылдарда тұтыну шығыстары (95%
және 94,2 %), оның ішінде, азық-түлік тауарларына 43%, және 41,2%, азық-
түлік емес тауарлар 29% және 26,5%. Тұтыну шығыстарының өзін жеке алып
қарайтын болсақ, оны құраушы азық-түлік, азық-түлік емес тауарлар, ақылы
қызметтер құрамы мен үлес салмағы әралуан.

Сурет 3 – Тұтыну шығыстарының құрылымы (2010-2011 жылдар), %

Тұтыну шығыстарының құрылымында осы жылдар аралығында айтарлықтай
өзгеріс байқалмасада, ақшалай көрінісінде едәуір алшақтық бар, 2007 жылы
азық-түлік тауарлар 38 928 теңге болса, 2010 жылы 89 823 теңгені құрап
(айырмашылығы 50 895 теңге немесе 2,3 есе өскен), азық-түлік емес тауарлар
25 048 теңге болса, 2010 жылы 59 855 теңге (+34807 теңге, 2 есеге өскен),
ақылы қызметтерде де осындай. Отбасы бюджетінде азыққа жұмсалған ақшаның
үлесі оның әл-аухатт деңгейі жөнінде ақпар береді. Халықаралық статистикаға
сәйкес, отбасы табысының 50%-ы азық-түлікке жұмсалса, онда отбасы кедей деп
саналады. Азық-түлік тауарлары халықтың барлық топтарының тұтынуының басты
элементі болып табылады. Олардың қала және ауыл тұрғындарының тұтыну
шығындарының құрылымындағы үлес салмағы келесі диаграммада.

Сурет 4 – Азық-түлік тауарларының үлесі, %

Жеке тұтынуға азық-түлік өнімдерін пайдалану шығындары, барлық
шығындардың төрттен бір бөлігіне келеді. Сонымен бірге, кедейлер мен
байлар, қала және ауыл тұрғындарының арасындағы айырмашылық өте үлкен емес.
Сонымен ойымызды қорыта келе, кедейшілік көрсеткіштерінің ішінде табысы
күнкөріс минимумынан төмен халық үлесінің барған сайын азаюы экономикалық
оң нышан әрі оған келесі сурет мәліметтерді де дәлел.

2008 2009 2010 2009 2010 2011

Сурет 5 - Табысы күнкөріс минимумы, азық–түлік себеті
деңгейінен төмен халықтың үлесі, %

2004-2010 жж. табыстары күнкөріс минимумының шамасынан төмен халықтың
үлес салмағының айырмашылығы 32,4%-дық пункт. Табыстары азық – түлік
себетінің деңгейінен төмен халықтың үлесі тиісінше 12,6% төмендеген.
Әлеуметтік саланың қамтитын объектілері жөнінде бірқатар мәліметтерді
жоғарыда атап өткенбіз. Осы сала мәселелерінің шешімін таппай келе
жатқандығына ықпал етушілер қатары көптеп саналады, атап айтқанда: халықтың
тұрғылықты жерлерінде жұмыс орындарының жоқтығы; жұмыс іздеу мен
кәсіпкерлікпен айналысуға халықтың дайын болмауы; қаржы және материалдық
ресурстарға шағын және жеке кәсіпкерлердің қол жеткізуіндегі қиындықтар,
осы инфрақұрылымды қолдау тетіктерінің мардымсыз дамуы; шағын кәсіпкерлік
субъектілерімен заңда қарастырылған өз құқықтары мен жеңілдіктерін толық
қолданбауы; шетелдік жұмыс күшін әкелуге бақылаудың нашарлығы; аз қамтылған
азаматтарға әлеуметтік көмекті іске асыруда жергілікті басқару органдары
өкілеттіктерінің шектеулілігі, халық арасында нақты мұқтаж адамдарды табу
мониторингінің дәл орындалмауы.
Әлеуметтік инфрақұрылым дамуының элементтері халықтың өмір сүру
деңгейінің айғағы.
Біздің зерттеу объектіміз халықтың өмір сүру деңгейін анықтау үшін
жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді талдау арқылы әлеуметтік өрістің
денсаулық сақтау мен білім беру салаларының даму мәселелеріне тоқталу
дұрыс.
Алайда, төменде келтірілген кесте мәліметтерінен соңғы 17 жыл ішінде
орта және жоғары білімді медициналық қызметкерлер, емдеу мекемелері, емдеу
орындары санының және т.б. көрсеткіштер деңгейінің үздіксіз төмендеп бара
жатқанын көреміз. Бұл халықтың ауру-сырқау деңгейінің біртіндеп өсуіне
басты себептер деп те қаралады.

Кесте 4
1998–2010 жылдарда Қазақстандағы денсаулық сақтау жүйесі дамуының
негізгі көрсеткіштері
2010 жылды 2010 жылды
жылдар: 1998 жылға 2002 жылға
пайызбен пайызбен
шаққанда шаққанда

1998 2002 2010
1 2 3 4 5 6
Барлық мамандықтағы 65,1 53,2 58,9 90,4 110
дәрігерлер саны, мың адам
1 2 3 4 5 6
Орта дәрігерлік 198,9 120,4 131,7 66,2 109
қызметкерлер саны, мың адам
Емдеу мекемелерінің саны, 1805 991 1041 58 105
мың
Емдеу орындарының саны, мың230,4 123,5 120,8 52,4 98,7

Кестедегі талдау көрсеткендей, республиканың денсаулық сақтау саласында
қалыптасып отырған қатерлі жағдайдың негізінде келесі себептер жатыр: жеке
және сақтандыру медицинасына қажетті заңдық–құқықтық база мен стандарттау,
сертификаттау және лицензиялау механизмдерін алдын ала жасамай көшу;
адамдардың тұратын жеріне жақын қағидасына дәрігерлік мекемелер
тораптарын оңтайландыру қағидасына аяқ асты өту, яғни дәрігерлік
лауазымдар мен емдеу орындарының қысқаруы; медицинаның жеке секторында
қызмет көрсету бағасының жоғары болуы мен сапасының төмен болуы; сол салада
жұмыс істейтін тәжірибесіз мамандар санының көптігі; дәрігерлік
сақтандыру қорының, мемлекеттік және жергілікті бюджеттер тапшылығы;
отандық фармацевтика өнідірісінің өнімдеріне жоғары баға деңгейі есебімен
бәсекеге қабілетсіздігі және т.б.
Білім беру саласындағы өзгерістер республиканың жоғары білім беру
жүйесіндегі жекеменшік жоғары оқу орындарының көбейуімен, басты жоғары оқу
орындары негізінде аймақтық филиалдарының пайда болуымен сипатталады.
Бірақ, бәсеке жағдайында халықтың сапалы білім беру қызметтеріне
сұранысының өсуімен білім және ғылым Министрлігі мемлекет тарапынан
талаптарды қатаңдатуы, көптеген жекеменшік жоғары оқу орындарының жұмыс
істей алмауына және білім беру қызметтерін тоқтатуға әкелді. Мәселен,
2006 жылдан 2010 жылға дейін колледж саны 95-ке дейін өсіп, жоғары оқу
орындары – 33-ке дейін қысқарған. Ал, күндізгі жалпы білім беру мектеп саны
416-ке қысқарған. Білім беру жүйесі дамуының аймақтық ерекшелігі
көрсеткендей, жоғары білімді халықтың үлесі астана мен әкімшілік қалаларға
келеді. Астана мен Алматы қаларында осы аймақта тұратын жоғары білімді
халықтың үлесі тиісінше 20,9 % және 29,4 % құрайды (салыстырмалы түрде
алсақ – жалпы республикалық көрсеткіш 12,4 %).
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз етудің көп деңгейлі
жүйесі қолданылады. 2007 жылы бірінші (базалық) деңгейді құрайтын базалық
зейнетақы төлемінің енгізілуі егде адамдардың кірістерін арттырудағы
маңызды шара болды. 2010 жылдан бастап оның мөлшері ең төменгі күнкөріс
деңгейінің 40% деңгейінде белгіленген және осы ставканы 2011 жылға дейін
сақтау көзделуде. Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші (міндетті) деңгейін
2002 жылғы 1 қаңтарға дейін еңбек өтілі бар жағдайда ынтымақтастық жүйеден
төленетін (мемлекеттік бюджет) және жинақтаушы зейнетақы қорларынан
міндетті зейнетақылық жарналар есебінен төленетін зейнетақылар құрайды.

1.2. Қазақстан Республикасындағы білім беру және денсаулық сақтау
ұйымдарының даму тарихы.

Қазақстан Республикасы Білім министрлікінің негізгі міндеттері білім,
ғылым және ғылыми-техникалық қызмет, сондай-ақ мемлекеттік жастар саясаты
саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қалыптастыру, білім алу үшін
қажетті жағдайлар жасау, ғылыми зерттеулер ұйымдастыруды жетілдіру және
олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, балалардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету болып табылады.
Министрліктің мынадай ведомстволары: Білім және ғылым саласындағы
бақылау комитеті, Ғылым комитеті, Балалардың құқықтарын қорғау комитеті
және ведомстволық бағынысты ұйымдары бар.
Министрлік қолданыстағы заңнамаға және өзіне жүктелген міндеттерге
сәйкес мынадай функцияларды орындайды: азаматтардың білім беру саласындағы
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтауды қамтамасыз ету;
Қазақстан Республикасындағы іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулердің
басым бағыттарын қалыптастыру; білім беру сапасын басқаруды, білім беру
ұйымдары ұсынатын білім беру қызметтерін әдістемелік және әдіснамалық
қамтамасыз етуді жүзеге асыру; мемлекеттік жастар саясатын жүргізу;
мемлекеттік жастар саясатын іске асыру жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу
және Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге енгізу; ғылым және жастар
саясаты саласындағы халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру, арнаулы
әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы халықаралық ынтымақтастықты
дамытуды қамтамасыз ету;
баланың негізгі құқықтарын іске асыру жөніндегі әртүрлі бағдарламаларды
әзірлеу; шетелдік әріптестермен келіссөздер жүргізу және білім, сондай-ақ
ғылыми қызмет саласында халықаралық шарттар (келісімдер) мен
бағдарламаларға қол қою; білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру (медициналық және фармацевтикалық білім беруден
басқа) стандарттарын әзірлеуді ұйымдастыру және бекіту, білім берудің
барлық деңгейінің білім беретін үлгі оқу бағдарламаларын және үлгі оқу
жоспарларын бекіту; Қазақстан Республикасының орталық және жергілікті
атқарушы органдарының мемлекеттік жастар саясаты саласындағы қызметін
үйлестіру; білім және ғылым саласындағы салааралық үйлестіруді жүзеге
асыру; білім беру саласындағы нысаналы және халықаралық бағдарламаларды
әзірлеу және іске асыру; білім беруді дамытудың жай-күйі туралы жыл сайынғы
баяндаманы дайындау және жариялау жолымен білім беру жүйесінің жай-күйі
және оның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.