Мемлекеттің заң шығару қызметіндегі парламент рөлі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Парламентаризм теориясы мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 11
1.1. Парламентаризм ұғымы мен парламентаризм теориясы дамуының негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2. Шет елдердегі парламентаризм
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..26
2. Мемлекеттің заң шығару қызметіндегі парламент рөлі ... ... ... 28
2.1. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар
жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
2.2. Қазақстан Республикасы Парламенті функцияларының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3. Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару процесін
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...75
Кіріспе
Халқымыздың ғасырлар бойына тарих қойнауынан нәр алып,
мемлекеттігіміздің берік тұғырын айқындайтын, мемлекет өмірінің мызғымас
сақшысы іспеттес халық жиналысымыздың (парламентіміз) орны ерекше.
Еліміздегі халық жиналыстарының құқықтық арнасы көшпелі дәуірден бастау
алып, күрделі де шырғалаңға толы даму барысында шынайы құқықтық болмысына
өрлеу үстінде.
Мемлекетіміздің парламентаризм мәселесі өзінің терең тарихи астарымен,
біржақты тұрғыдан саралауға төзбейтіндігімен ерекшеленеді.
Мемлекет тарихында аян болған өкілдік органдарымыздың ұзақ жылдар
бойына қордаланған тәжірибесі қазіргі таңдағы парламентіміздің бүгінгі
күнгі шындығына сәйкес келіп, кәдесіне жарар тұстары оның қызметінде
маңызды болары сөзсіз.
Өкілдік заң шығарушылық органдарымыздың қызметін, пайда болуының
алғышарттарын бақылап, оны бір тізбектілікте қарастырып, кезеңдерін айыруға
бағытталған бұл алғашқы қадам.
Парламентаризм үғымының айналасында туындаған мәселеге тоқтала кетсек,
парламентті мемлекеттік билік органдарының жүйесінде тек өкілдік, заң
шығарумен айналысатын орган, оның күрделі қызметін көрсетумен шектелмей,
оқшау қарастырмай, оның басқа органдармен қарым-қатынасын, құқықтық
мәртебесін анықтап қарастырған абзал.
Мемлекетіміздің парламент тарихының зерттелу деңгейі мен қарастырылған
мәселелердің ауқымы әрқилы.
Әдебиеттеріміздің басым көпшілігінің кеңестік идеологиямен құрықталуы
және әлі де болса қазақ тіліндегі құқықтық зерттеулеріміздің кемдігі
өкінішті-ақ.
XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі Ресей империясының Қазақстан сықылды
қол астындағы мемлекетінің саяси, рухани өмірінде маңызды орын алған
Мемлекеттік Думаның пайда болуы үлкен саяси серпіліс тудырды.
Мемлекеттік Думаның пайда болуының алғышарттары, I, II, III, IV
Думаның қызметіне байланысты зерттеулер Ресей ғалымдарының еңбектерінде
мейлінше терең қарастырылған. Атап айтсақ А. Я. Аврех, И. В. Гранкин, Е. В.
Сапилов, Е.Д. Черменский, Д. В. Тихомировтың "Ресей парламентаризмінің
пайда болуы мен дамуы (тарихм зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында
және өзіміздің ғалымдарымыз Ғ.З. Қожахметов, Ө. Озғанбайдың негізгі
еңбектерінде және Қ. Ә. Жиренчиннің еңбегінде біршама қарастырылған.
Келесі өкілдік, заң шығарушы органдарымыздың тізбегінде "ең қысқа да,
жеміссіз" аталған Бүкілресей құрылтай жиналысыыың пайда болуы мен саяси
дағдарыс кезеңіндегі алған орнына байланысты зерттеулер отандық
әдебиеттерімізде жоқтың қасы. Тек Ресей зерттеушілері О.Н. Знаменский, Л.Г.
Протасов, Е.А. Скрипилевтың негізгі еңбектерінде, Н.Л. Рубинштейн, В.И.
Ленин, Д.В. Тихомиров және тағы басқаларының еңбектерінде қарастырылған.
Кеңестер дәуірі басталып, билігі орнай бастау кезеңінде өкілдік, заң
шығарушы орган ретінде Кеңестер съездері пайда болды.
Аталған органның пайда болуын, қызметін Б. С. Кенжебаев "Қазақ
Автономды Кеңестік Социалистік республикасының Кеңестер съездері" атты заң
ғылымының кандидаты ғылымм дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясында
зерттеген. Алайда, еңбекте кеңестік идеологияның ізі байқалады.
Кеңестер съездерінің қызметіне байланысты еңбектерді мына авторлар да
ұсынады, атап айтсақ олар: С.Н. Досымбеков, Т.Елеуов, М.С. Сапарғалиев,
Г.Т. Тайманов және басқалар. Бірақ та, еңбектерінде басқа мақсатты
көздегендіктен біздің мәселемізді жанамалап өткен.
Кеңестер дәуірінің аясына саятын Жоғарғы Кеңестің қызметінің барысын
ашып, сараптауға байланысты С.С. Сартаев, С.З. Зиманов, К.Д. Мухаметшин,
Ғ.С. Сапарғалиев, А.А. Тарановтың еңбектерінде біршама көрсетілген.
Зерттеу өзектілігі.1991-жылы өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның бүкіл
әлемге тәуелсіз, егеменді ел болып танылғанына да он жылдай уақыт өтті. Осы
жылдар ішінде оның қоғамдық және мемлекеттік өмір салаларында үлкен
озгерістер бодды. Осыған сөйкес еліміздің қүқықтық, саяси, экономикалық
жүйелері де түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Қазіргі уақытта Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру
үстінде[1]. Елбасы өзінің 2000-жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Өткен
10 жылдың ішінде біз еркін сайлау өткізілетін, 16 саяси партия жұмыс істеп
жатқан, оның төртеуі Парламентте өкілдік ететін қоғам құрдық.Екі жарым
мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдары бар қоғам құрдық. Газеттердің,
журналдардың, телерадиоарналарының сексен пайызы мемлекеттік емес қоғам
құрдық. Жүздеген түрлі діни қауымдастықтар өзара байланыста, қатар, қалыпты
өмір сүріп жатқан қоғам құрдық. Кәсіпқой екі палаталы Парламенті мен
тәуелсіз сот жүйесі бар қоғам құрдық 2 — дейді.
Қазақстанның демократиялық жолмен құқықтық және әлеуметтік
мемлекет орнатуы — қазіргі өркениетті әлемдік тәжірибеде нық қалыптасқан
билік бөлу принципіне негізделеді Билік бөлу принципіне сәйкес
Республикадағы біртұтас мемлекетгік билік Конституция мен заңдар негізінде
заң шығарушы, атқарушы жене сот тармақтарына бөлініп, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырылады.
Айтылған билік тармақтарының ішінде заң шығарушы билік орынды
иемденеді 1995-хылғы Реcпублика Конституциясында заң шығарушы билікті
жүзеге асырушы жаңа орган — қос палаталы Парламент бекітіліп, бүгінгі күні
оның екінші сайланымы өз әрекетін жүзеге асыруда Бұл — бұрын-соңды
Қазақстан тарихында болмаған жаңа институт. Аталған институтты зерттеу
көптеген қазақстандық ғалымдардың назарына ілінгенімен, автор өз
тақырыбының зертгеу өзгешелігі мен өзектілігін келесі мәселелермен
байланыстырады:
Бүгінгі күні парламентаризм ұғымының Қазақстан Респуб-
ликасы Парламентінің заң шығарушы қызметімен ара қатына-
сын, осы ұғымның Қазақстан Парламентіне қаншалықты сәй-
кестілігін зерттеу — еліміздің парламентінің шынайы парла-
ментаризмге лайық қалыптасып, дамуына өз үлесін қосады.
Парламентаризмнің Қазақстан Республикасы Парламентінің
заң шығару қызметімен ара қатынасын анықтау, осы мөселені
жинақтық (комплекстік) зерттеуде жасалған алғашқы қадам
болып табылады
3. Парламентаризм мәселесі бүгінгі күнгі көкейкесті мәселе
болғандықтан, оның беделді ғалымдар еңбектерінен өзекті орын алуына
байланысты пікірлер ортақтығы мен қайшылық-тарын салыстыра отырып зерттеу
барысында тың ұсыныстар енгізу, осы өзекті мәселенің әрі қарай дамуына жол
салады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Көптеген отандас және шетелдік
мемлекеттанушылар еңбектері парламентаризм институтын зерттеуге арналады,
Қазақстан Республикасының Парламенті Республика Президенті-нің төлтума
еңбектері мен Қазақстан халқына арналған Жолдаулары-ның негізгі
тақырыптарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің қалыптасуы мен оның қызметінің
белгілі бір бағыттары келесі қазақстандық ғалымдардың конституциялық құқық
саласындағы теориялық зерттеулерінің объектісі ретінде анықталады: С. К.
Амандықова, А. Т. Ащеулов, М. Т. Баймаханов, Ж. И. Баишева, С. 3. Зиманов,
В. А Ким О. К. Қопабаев Е. К. Кубеевэ В. В. Мамонов, В. А, Малиновскмй, А,
А. Матюхин, 3. Б. Мухамеджанов, К. До Мухамеддшн, С. Н. Саби-кеновэ Ғ С.
Сапарғалиев, С. С. Сартаев, А Н. Сағывдықова, 3. М. Самалдықова, А. А.
Таранов, Н. А. Шайкенов В, Д. Щопин, А„ А„ Черняков және басқа. Шетел
ғалымдары мен ТМД елдері ғалым-
дарының еңбектері де керсетілген мөселені зерттеуде аса маңыздылы-
ғы мен құнды. Бұл ғалымдар: Э. Б. Бейшембиев, В. А Власишн, В. Д.
Горобец, И. В Гранкин, А. И. Ковлер, Е. М. Козлова, О. Е. Кута-фин, А А.
Мишин, В Е Чиркин, Е. Ф. Языков, Р. Аксельрод, М. Амеллер, М. Генри, У, X.
Робинсон т. б
Қазақстандық бірқатар кандидаттық диссертация тақырыптары Республика
Парламентінің қызмеітіне, құрамыиа, оның депутаттар-ының құқықтық
мәртебесіне арналады, Олар: Ы К. Амиров, Башарова, 3. М. Самалдықова т б.
Қазақстан Парламентін зерттеу бойынша келесі авторлардың еңбектері аса
құндылығымен анықталып, мұқият зерделеуді қажет етеді: М. Т. Баймаханов, Л.
М. Вайсберг, А. К. Котов Становление су-веренитета Республики Казахстан
(государственно-правовые пробле-мы); С. 3. Змманов Констатудия и
ІІарламент Республики Казах-стан; А К. Котов Конституционализм в
Казахстане: опыт становле-ния и эффекшвность механизма власти; Ғ С.
Сапарғалжв Станов-ление конституционного строя Республики Казахстан.
Қазақстан Ресігубликасы Парламентінің тұрақты кәсіби органдар
ретіндегі әрекетін бастағанына көп уақыт өткен жоқ. Парламентар-изм
институтын зерттеу еліміздің заң шығарушы қызметін жүзеге асырушы органның
тұрақтылығы мен кәсібилігін қамтамасыз етуді, шынайы парламентаризмге лайық
парламент құруды мақсат етуден туындайды. Жоғарыда аталған өз еліміздің
ғалымдары мен шетелдік ғалымдардың еңбектері парламентаризм инстатутын
зерттеуте арналғанымен, парламентаризмнің Республика Парламентінің заң
шығару қызметімен байланыстылығы туралы мөселе алғаш рет ғылыми зерт-теу
тақырыбы болып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты —
Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару қызметіне шынайы
парламентаризм түрғысынан қарау арқылы зерттеу барысында парламентаризм
элементтерінің Республика Парламентінде тұрақты орнығуын көздеу. Осы орайда
қазақстандық парламентаризмнің қалыптасуы мен дамуы үшін парламенттегі заң
шығаруды жүзеге асыру процесін жетілдіру жолдарын қарастыру барысында
Республика Конституциясына, Парламент: туралы заңдарға, осы саланы
зерттеуші беделді ғалымдар еңбектеріне талдау жасау.
1. Парламентаризм мен Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару
қызметінің ара қатынасын зерттеу қазақстандық парламентаризм ұғымын
анықтау.
2. Қазақстан Республикасы Парламентінің Республика заңдарына сәйкес
қалыптасу кезеңдеріне талдау жасау
3. Қос палаталы парламент құрылымын жетілдіру жолдарын қарастыру
4. Республика Парламентінің басқа мемлекеттік органдармен қарым-
қатынастарын талдау арқылы мемлекеттік билік органдар жүйесіндегі
Парламент рөлінің ерекшелігін анақтау.
5. Заң шығару процесінің тиімділігін арттыру мақсатында Сенат пен Мәжіліс
Палаталарының ішкі келісімін нығайту шараларын қарастыру.
6. Парламент қызметінің негізгі бағыттарын анықтай отырып, оның
құзырындағы мәселелерді жан-жақты зерттеу барысында туындаған
сұрақтардың жауабын табуға әрекет жасау.
7. Заң шығару процесінің сатыларына талдау жасай отырып, заң шығару
процесінің негізгі сатысы-заң шығару бастамасына, оның субьектілеріне
тереңірек тоқталып,осы сатыны жетілдіру жолдарын қарстыру,
8. Депутаттық фракциялардың конституциялық құқықтық мәртебесін анықтау.
9. Жүргізілген зерттеулерді негізге алып, заң шығару процесін жетілдіру
мәселелері бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу обьектісі. Қазақстан Республикасының Парламенті, оның заң
шығару қызметінің парламентаризммен ара қатынасы, қалыптасуы мен дамуы,
заңдық, жалпы халықтық сипаттамасы, мемлекеттік биліктің жоғары органы
реітіндегі өкілеттіктері, қызметінің негізгі бағытттары, заң шығару
процесінің сатылары.
Зерттеу әдістері мен қайнар көздері. Парламеитаризмнің Қазақстан
Республикасы Парламентінің заң шығару қызметімен ара қатынасын зерттеу үшін
келесі ғылыми әдістер қолданылды: материалистік диалектика әдісі, тарихи
әдіс, формальды-заңдық әдіс жүйелік талдау әдісі, статистикалық әдіс,
салыстырмалы-қүқықтық әдіс, нақты социологиялық әдіс.
Жұмыс барысында қолданылған қайнар көздер: Қазақстан Рес- публикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының нормативтік актілері,
монографиялар, қазақстандық және шет ел авторларының ғылыми, оқу
әдебиеттері, Қазақстан Республикасы Парламенті қызметіиің тәжірибелік
материалдары, шет ел мемлекеттерінің Конституциялары және парламент туралы
заңдары, Республика Парламентінің қызметі туралы мәлімдеуші мерзімді
басылымдар.
1. Парламентаризм теориясы мен тарихы.
1.1. Парламентаризм ұғымы мен парламентаризм теориясы дамуының негізгі
кезеңдері.
Батыс демократиялары заң шығару инстиуттарын көптеген ға-сырлар бойы
дамытып отырған. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің дербес заң
билігін дамыту үстінде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашылығы
мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесінен ғана емес, сонымен
бірге экономикалық жүйесінен, өзінің көпұлттық сипатынан, қоғамдық мәдени
тарихынан көрініс береді Сол себепті батыс тәжірибесін, осыншама
айырмашылықтарын ес-керместен, Республикамыздың заң билігіне енгізе қою
мүмкін емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы егемендігін алып тәуелсіз
мемле-кет болғаннан бергі жылдарда қайта құру бойынша батыл қадам
жасағандықтан, басқа елдердің нақты тәжірибелерінің Республикамыздың заң
шығару шараларына, салыстырмалы негіздегі сайлауларға, сайлаушылармен
қатынастарға және қоғамдық мінез-құлық нормаларына қатысты маңызы зор
екені айқын.
Легислатуралар алғаш рет Англияда, одан соң Францияда құрылды. Бұл
елдерде корольдар үнемі ақшаға тәуелді болып отырғанды.Бұйрықты тәртіпте
ақша жинаудың көптеген тәсілдерін қолданған олар, ақыр соңында, қоғамның
қалың тобының қолдауына сүйену керек екенін түсінді.[2] Бірге шақырылған
қоғам өкілдері халықтан салық жинауға көмектесу үшін, осы жиналған қаржыны
бөлуге қатысу шартын қояды.Міне, осылай, атқарушы билік пен заң билігінің
өзара қарым-қатынастарының қалыптасуы салық пен бюджетке бақылау жасау
күресінен басталады. Арада біраз уақыт өткенен кейін заң билігі құзіретіне
саяси мәселелер жиынтығын енгізілді.
Король билігі рөлінің төмендеуіне байланысты мемлкетті басқару
атқарушы қызметте азаматтар алдында жауапты шенеуніктер басқарған күшті
бюрократияның қолына шоғырлана бастады. Атқарушы билік пен заң билігінің
арасындағы қатынастар Батыста екі бағытта дамыды.Мұнда атқарушы биліктің
заң билігі алдында есесп беруін қарастыратын парламенттік жүйе кеңінен
қарастырылды.Мұнда атқарушы биліктің заң билігі алдында есеп беруін
қарастыратын парламенттік жүйе кеңінен қарастырылды,
Батыстағы парламенттік жүйе монарх қолындағы мемлекеттік биліктің
шексіздігін мойындамаудан пайда бооған. Осылай бола тұра бұл жүйе ежелгі
және ортағасырлық демократиялардан олардың жал-"жалпымемлекеттік рухын,
мемлекеттілік пен халықтың жақындасу ынтасын мұра еткен. Парламентаризмнің
қазіргі үлгісі өркениетті даму жолына бет бұрған қоғамдардағы күрделі
иитеграциялық процестердің нәтижесі болып табылады. Бұл бұрын-соңды
болмаған технологилық жаңалықтар негізінде бірыңғай капиталистік нарық
қалыптасып жатқан кезең болатын. Экономикадағы өзгерістермен қатар терең
саяси және әлеуметтік өзгерістер жүріп жатты және еуропалық ұлттардың
нығаюы мен еуропалық мәндегі ұлттық мемлекеттердің осы өзгерістердің
ішіндегі ең маңыздысы болып табылды. парламентте қоғамды басқаруда
сословиелік қағидаға негізделген бұрынғы саяси ұйымға қарама-қарсы бірыңғай
ұлттық мемлекеттің ең жоғары болмыс пікірі жүзеге асырылды. Егер бүұрын
мемлекет тұтастығы оның княздықтар, ерікті қалалар сипатты бөліктерінен
тұрса, өздерінің өмір сүруі үшін жекелеген әлеуметтік топтар күресінің
саяси құралдары экономикалық құралдарға орын берген жаңа кезеңде парламент
пен езге де саяси институттар арқылы органикалық үлгідегі мемлекеттік
бірлікке, мемлекет идеясын жалпыұлттық, жалпыхалықтық іс ретінде жүзеге
асыруға жақындау мүмкіншілігі пайда болды. Осыған сәйкес жалпы саяси
өкілдік сипаты түбегейлі езгеріске ұшырады.
Жоғарыда айтылған сословиелік негіздегі мемлекеттік өкілдік ме-
кемелер парламентаризмнің пайда болуынан кеп бұрын болғанына көңіліне
аударалық. ХІІ-ғасырдан бастап Батыс Еуропада әр түрлі атпен сословие-
өкілдік мекемелер пайда болды. Осылардың қатарына орыстың Земдік
соборларын жатқызуға болады. Орыстың тарихшысы В.О. Ключевскийдің
пікірі бойынша, Еуропадағы ортағасырлық мемлекет сословиелік
федерация болды, яғни ол да іштей, бірақ өзге белгілер бойынша бөлініп,
ақырында тұтас бір ұлт болып құрылған сословиелер федерациясы. Сословиялар
өздерінің мүдделерін айту үшін өкілді мекемелер арқылы мемлекетгік жүйенің
жоғары деңгейіне шыға алған. Батыс еуропалық сословие-окілдік мекемелер
жөнінде В.О. Ключевский былай деп жазды: Мұнда әрбір ерікті сословиеге
өзінің мемлекеттегі орнын жеңіп алу немесе сақтап қалу қажет болды және
жоғары билік бәсекелес саяси күштердің құбылмалы ара қатынасы бейімделуге
мәжбүр болды: ол осы күштерді бірде бір-бірімен татуластырса, бірде
біреулерін басқалармен күресте қолдап отырды, ал енді бірде олардың
жекелеген немесе бірлескен шабуылдарынан қорғанып отырды. Сословиелік
өкілдер бір-біріне не үкіметке тістерін неғұрлым ашық және жиі қайраса,
мұндай жағдайларда өкілдік жиналыстар соғұрлым үлкен саяси маңыз алды.
Жалпымемлекеттік мүддені бұрын қай күйде қалыптасса, сол жүйде сақтаушы
сословие өкілдері емес, монарх және оның үкіметі болды, бірақ олар да
өздерін билік шыңында сақтау немесе нығайту мөселелерін бірінші орынға
қойды. Бүкіләлемдік тарихта берілген мәліметтерге сәйкес монархтың жеке
мүддесі мемлекеттің шынайы пайдасынан жиі басым түсіп отырды: монарх өзінің
қол астындағыларға пайдасы жоқ, тіпте олар үшін қауіпті үндесулерге
келісіп, жерді және қалаларды бере алды, өздерін қорғай алмайтын
сословияларға шамадан тыс міндеттемелер салды.
Сословиялардың өкілдік мекемелерге өздерінің шаш ал десе, бас
алтын ол өз өкілдерінің жиналыстағы мінез-құлқын қатал бақылап отыруға
тырысты. 1993-жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына дейін
еліміздің жоғары өкілді органы мұшелерін өз сайлаушьшары алдында есеп
беруге міндеттеуші аманатты мандат осылай пайда болған. Тарихи және қисынды
түрде аманатты мандат сословиелік принциптен және сословие-өкідік
мекемелердің ортағасырлық жүйесінен баеталған. Қоғамда қандай да болмасын
бір түрде өлеуметтік іріктелу пайда больш, адамдар топтары, ұлттары,
кәсіптері және басқа да белгілері бойынша бөлінгенде сословиелік және одақ-
гық рух жанданады, демек, аманатты мандат пайда болады.
Парламенттік кезең жалпы және тұтас алғанда ерікті мандатқа
негізделген саяси өкілдік ретінде сипатталады. Саяси өкіл парламент мүшесі
барлық ұлттың, барлық халықтың өкілі ретінде жалпымемлекетгік мүддені қоғам
мен мемлекеттің кез-келген белігінің мүддесінен жоғарғы қойып әрекет етеді.
Ерікті депутаттық мандат, оны жүзеге асыруда кездескен барлық
қиындықтарға қарамастан, кез-келген демократиялық қоғам ұмтылуға түрарлық
институт болып табылады, өйткені ол нағыз, жақсы ұйымдастырылған
демократияның жүйелі табиғатына сай. Мемлекет ішіндегі әлеуметтік-саяси
күштердің теңдігі орныққанда қоғам дамуыңда демократияның салыстырмалы
шарықтауы пайда болатынын және осы теңдік қанша уақыт болса, оның да сонша
уақыт созылатынын тарих тәлімі куәлік етеді. Демократияның таза таптық —
пролетарлық немесе буржуазиялық — болуы мүмкін емес, және де ол таптық
бейтарап та құбылыс емес. Демократия — бұл мемлекет нысаны,тапаралық
қатынастардың немесе, жалпы айтқанда, әр алуан әлеуметтік таптар арасындағы
қатынастардың теңдік жағдайын көрсетуші. мемлекеттік билеу жүйесі. Сабырлы
саяси процесс, мемлекеттік құрылымдардың әлеуметтік қақтығыстарды зорлық-
зомбылықсыз шешуі, сонымен қатар пікір әр алуандылығы, шыдамдылық, негізгі
мақсатқа жетуде әлеуметтік және саяси күштердің ынтымақтастығы осындай
жағдайдың өлшемі болып табылады, Көптеген өлеуметтік-таптық мүдделердің
қиылысу, бір-бірінен өзгешелену және үйлесу, бір бағытқа беттеу, қоғамға —
өркендеуэ ал мемлекетке — әлемдегі бдел мен абырой әкелетін күш құру
саласында демократиялық басқару пайда болады .
Парламентаризм өзінің мұратты мақсатында жалпымемлекеттік мүддеге
демократиялық дәстүрлерде қызмет етуге негізделген. Мемлекеттік органдары
мен саяси қайраткерлері ынтымақтастық пен азаматтық бейбітшілікті
нығайтатын, әр қилы шексіз әлеуметгік мүдделердің келісім саясатын ақылмен
жүзеге асыратын, жалпы көпшіліктен жалпымемлекеттік және бүкілхалықтық
мүдделерді шебер ажыратып, оларды басқа мүдделермен үйлесімді байланыстыра
алатын қоғамға нұр жауары сөзсіз, Халықтың әр түрлі әлеуметтік топтары мүд-
десін көрсете отырып, саяси күштер жүйесінен тең әсерлі күшті іздейтін,
айтыс-тартыс, келісімдер және дауысқа салу жолымен қоғам мүшелерінің
барлығының немесе кепшілігінің ойынан шығатын шешімдер қабылдайтын орган
Парламент болып, ал Парламент мүшелері осындай әрекеттерге барлық ынта-
жігерімен кірісетін шынайы саяси қайраткерлер болу керек. Парламенттің,
сонымен бірге атқарушы билік пен сот биліктері жоғары органдарының жалпы
қоғам мүдделеріне сәйкес етуін, сырттан келген қысымға, жоғарыдан келген
үстемдікке шалдықпай мемлекеттік істерді әділ де тиімді жүргізуін және осы
істерді еркін, өз жауапкершілігіне алып жүргізуін қамтамасыз етуші
құқықтық, ең алдымен, конституциялық институттар орнату керек.
Құқық мамандары мемлекеттік биліктің жоғары органдары жұмысын неғүрлым
терең зерттеген сайын, соғүрлым өткір, қиын сұрақтар туындайды: Парламент
арқылы саяси мекеменің қандай түрін орнаттық, оны осы сөздің жалпы
қабылданған мағынасына сәйкес парламент деп есептеуге бола ма немесе бүл
кезекті асығыстықпен тосыннан орнатылған эксперименттік құрылым ба?
Демократиялық ынта толқынында сайланған, саяси ең белсенді қайраткерлерден
тұратын өкілді органның қоғамиың бұрынғы зкономикалық деңгейінің көз
ілеспес жылдамдықпен төмендеуін болдырмау немесе сол қалпында ұстау
мүмкіншілігінің болмауын қалай түсіндіруге болады. Бұл саяси өкілдік
жүйесінің сапасыздығы ма? Не болмаса ол шешуге келмейтін қиындықтарға тап
болды ма? Әлде осы жүйенің сапасыздығы мен шешілмейтін қиындықтардың қатар
келуінен бе?
Көбіне депутаттар өздерінің өкілдік қызметіндегі атқарушы билік
пайдасына жасалған кез-келген шектеуді парламенттік құқыққа қол салғандмқ
деп есептеуге бейім тұрады. Дегенмен, іс жүзінде көрінгендей, парламенттің
саяси салмағы меи абыройы оған берілген құқықтардың санымен ғана
өлшенбейді, сонымен қатар депутаттардың өздері шақырылған жалпымемлекеттік
істің мәнін айқын, дәл ұғынуларының да маңызы зор. Жалпы, барлық елдерде
дерлік парламенттер мемлекетті нығайту үшін қызмет етеді
Кейбір Парламент депутаттары, оларды сөйлеген сөздеріне қарағанда,
мемлекетінің жауың болып табылады және олар өз пікірлерінің дұрыстығына
кәміл сенетін, көбіне мемлекет құдіретгілігіне қарсы және одан жеке
құқықтарды қорғау бағытындағы либертарлық мақсаттағы жартылай анархиялық
көзқарас иелері Әдетте, бұлар күшті және беделді мемлекет негізін салушы
элементтердің барлығына дерлік батыл қарсылықта болып, мемлекеттің жеке
бостандықтарға килігуіне қарсы тұрады. Батыста мемлекетке қарсы осындай
қозғалыстар жеткілікті зерттеліп, бағаланған. Айталық, кезінде басқа
елдерге қарағанда либертарлық қозғалыстар кең жайылған АҚШ-та мемлекет
либертарлық желіде дамып отырған жоқ: Америка осындай дерексіз доктринаға
жағу үшін күшті держава мәртебесінен айырылмақ емес.
Бәсең сайлау қүқығына ие әрбір азаматтың Парламент мүшесі бола
алатыны, әрине, сөзсіз. Дегенмен, саяси этика түрғысынан қарағанда, өзінің
икемділігіне сенімді және қоғамды бөліп-жармайэ бүтіндей халыққа қызмет
етуге дайын азамат қана халық өкілі болу қажет. Халықпен сайланған
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өзінің, өзіне әлеуметтік жақын
халық тобының немесе саяси күштердің емес, мемлекет боп біріккен жалпы
халықтың мүддесін көрсету керек [3].
Кез-келген мемлекет жалпыхалықтық ұйым болғандықтан, оның жекелеген
таптар, әлеуметтік топтар арасында өз сүйіктісі болуы мүмкін емес.
Мемлекеттік егемендікке барлық халық ие, және халықтың ешқандай бөлігі,
ешқандай жеке тұлға оны жүзеге асыруды иемдене алмайды. Қазақ КСР-ның
Егемендік туралы Декларациясының 4-тармағында Республиканың барлық ұлт
азаматтары Қазақстан
халқын құрады және ол егемендіктің бірден-бір иесі болып табылады
делінген. Қазақстан Республикасының әрекеттегі Негізгі Заңы осы қағиданы
бұдан әрі нақтылай түсіп, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы — халық
екенін, халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің,
сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы
барын, Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне
берілген өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізетінін
бекітеді. Бұл, жал-пы қағида, көптеген қазіргі мемлекеттердің
конституцияларында бел-гіленген. Мемлекет, оның органдары, лауазымды
адамдар, егер олар аталған қағиданы басшылыққа алса, жалпы қоғамға, бүтін
халыққа қызмет етеді.
Қоғамның тұрақтылығы, мемлекеттік биліктің мызғымастығы: және
қоғамдық мүдделерге барынша сай саяси бағыт табу — парла-менттік қызметтің
жемісті нәтижесі болып табылады. Жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық
мүдделерден ауытқыған парламент қоғамға емес, оның жекелеген топтарына,
халыққа емес, тек оның құ-рамына кіретін кейбір әлеуметтік топтарға ғана
қызмет етеді, ал мұндай парламент шын мәніндегі парламент емес. Егер
депутаттар ұлттық, аумақтық, таптық, топық және басқа мүдделерді мемле-
кеттік мүдделерден жоғары қойса — бұл парламентгік қызметтің азғындауы.
Депутаттар өздерінің сайлаушыларының, өздері кіретін немесе өздері-не
ұнаған топтар мен партиялардың жоғын жоқтау үшін әрекет парламент өзінің
жалпыхалықтық мәртебесін жоғалтады. Өзінің шынайы орнына сәйкес парламент —
бұл өлеуметтік мүдделер келісі- оларды ортақ қорытындыға — мемлекеттік
мүдделерге және, де-мек, басқарудың демократиялық нысаны кезінде — бүкіл
халық мүд-делеріне келтіру үшін құрылатын өкілді орган Республика Прези-
денті Н. Ө. Назарбаев Парламент қызметін әлеуметтік және ұлттық мүдделердің
келісімімен, олардың жалпы ұлттық мүддеге, жалпы мемлекет мүддесіне
айналуы мен байланыстырады. Республика парламентаризмінің қалыптасуы
барысында осы құбылысты зерттеу мәселесі қазақстандық заңгерлердің
назарынан тыс қалған жоқ.
А. К. Котов парламентаризмді қоғамдағы тіршілік әрекеітінің жалпыға
бірдей міндетті ережелерін орнату бойынша ой мен тәжіри-бе деп түсінеді.
Сонымен бірге автор билік бөлу принципін парла-ментаризмнің басты белгісі
ретінде тани отырып, қай жерде және кай уақытта билік бөлу принципі
конституциялық деңгейде бекітілетін болса, сол жерде және сол уақытта
парламентаризм дамиды дейді..
С. К. Амандықова парламент пен парламентаризмнің өзара байланысты
ұғымдар болғанымен маңызы бірдей еместігін, парламентаризмнің парламентсіз
болуы мүмкін еместігін, ал парламенттің парламентаризм элеметтерінсіз де
әрекет ете алатынын, осындай парламенттердің кеңестер кезеңінде болғанын
баяндайды. С. К. Амандыкова парламентаризм элементтері, ең алдымен билік
бөлу, өкілдік, заң-далық деп біледі.
А„ А. Черняков парламентаризм үғымына берген анықтамасында:
Парламентаризм — маңызды мемлекеттік міндеттерді орындайтын, заң шығару
өкілеттіктерін жүзеге асыратын,өзге билік тармақтарымен құқықтар және
заңдық шараларды, тежемелік әрі тепе-теңдік жүйелерін пайдаланып өзара іс-
қимыл жасаушы, хылықтың өкілді органы ретінде билік бөлу жүйесіндегі
парламенттің басымдық жағдайы-дейді.
Жоғарыда көрсетілген авторлардың пікірімен келісе отырып, біз
тарапымыздан, қазақстандық парламентаризм ұғымын келесі анықтама
айқындайды деп ойлаймыз:
Қазақстандық парламентаризм — әлеуметтік мүдделер келісімін
Қазақстандағы бүкіл халық мүдделеріне келтіру үшін заң шығару өкілеттіктері
мен маңызды мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыру барысында өзге билік
тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара
бірлесіп іс-қимыл жасайтын, билік бөлу жүйесінде өзінің жалпыхалықтық
мәртебесіне сәкес өкілді орган ретіндегі парламенттің басымдық жағдайы.
Депутаттар жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді жан-жақты
білсе, мемлекеттің бүкілхалықтық саяси ұйым ретінде дамуына қандай кедергі
барын немесе қандай көмек керектігін айқын ұғына алса, мемлекет
конституциясына берілгендік үлгісін көрсетіп, жалпыхалықтық және
жалпымемлекеттік мүдделерді құрмет тұтса, қадырлесе, оларға жан-тәнімен
берілсе, жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді өздерінің
парламенттегі мінез-құлықтарының онда қарастырылатын барлық мәселелер
бойынша дауыс беру себептерінің басты белгісі етсе ғана парламеетгік
қызметтің шынайы демократиялық заңдылығына мүмкіншілік туады
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдасақ, парламенттік қызмет мемлекетке
қызмет ету, мұндай қызмет, адамгершілік жағынан-қарағанда, жігерлілікті,
ептілікті, жан-тәнімен берілгендікті қажет етеді, Ал, заң жағы —
парламентке жоғары азаматтық қасиеттерге мемлекеттік қызметке өзгелерге
қарағанда әлдеқайда бейім және шындығы жоғары тұлғалардың сайлануына
құқықтық нормалардың көмегімен қалай жету керектігі мәселесін қамтиды.
Өкінішке орай,сайлаушы депутаттыққа кандидаттың жақсысын жаманынан айыра
біледі деген демократиялық сенім көбіне ақталмайды. Сайлаушыларға сайлау
барысында ықпал етуші факторлардың са көптігін еске алсақ, барлық жағынан
демократияға лайық өткізілді деген сайлаудың өзі — ұтыс ойыны, оның
нәтижесі кездейсоқ Электоралдық үдеріс қандай ұқыптылықпен реттелсе де,
жақсылардың жақсысын таңдауды қамтамасыз ете алмайды. Заңдық тыйымдар салу
сайланудың қатал шарттарын белгілеу жалпымемлекеттік мүдделерге немқұрайды
қарайтын, депутаттьгқ мандаттарын өздерінің топтық немесе жеке мүдделері
үшіи пайдаланатындарын жасырмайтын кездейсоқ тұлғалар-парламентке кіруіне
жол бермейтін құқықтық кедергілер қою,әрине оңай. Бірақ, мұндай әрекеттер
азаматтардың саяси саладағы тең құқықтылығын бұзуға әкеліп соқтырады. Егер
мұндай құқықтық кедергілер қою қисынсыз болса, онда халықтың, мемлекеттің
мүддесіне парламент қызметін, оның мүшелерінің бостандығы мен тәуелсіздігін
қамтамасмз ететін құқықтық және, ең алдымен, конституциялық институттар
жүйесі болу қажет.
Жалпымемлекеттік істерді жүргізуші өкілдік мекеме ретіндегі шынайы
парламент құру бойынша жұмыс парламент мүшесі бүкіл халықтың өкілі болып
табылады деген конституиялық қағиданы жариялаудан басталады.Осы қағидаға
сәйкес Қазақстан Республикасының 1995-жылғы Негізгі Заңы мандат
аманаттығынан бас тартты. Осы Заңның 52-бабы 1-тармағына сәйкес Парламент
депутаты қандай да болсын аманаттық мандатқа тәуелді болмайды, Ал 1993-
жылғы Қазақстан Республикасы алғашқы Коистатуциясының 67-бабында
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Республика халқының өкілі болып
табылады деп бекітілген болатын 14. Демек, Республика бүкіл халқықтың
өкілі болып табылатын орган жекелеген топ мүдделеріне емес, жалпыхалықтық
мүдделерге сәйкес қызмет ету керек, Осылай бола тұра алғашқы Констатуция
аталмыш бапты нақтылауды, яғни жалпымемлекеттік ұжым ретінде бүкіл халыққа
қызмет ететін орган мүшесін осы халықтың оны сайлаған жекелеген бөлігі өз
көңілдерінен шықпаған жағдайда кері шақыра алмайтынын назардан тыс
қалдырды. Керісінше, әрекеттегі Конституция аманаттық мандатты жоққа
шығарып, оның не себепті жоғалғанын нақтылаған жоқ. Осыған орай,
Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабы тармағын келесі редакцияда
қабылдаған дұрыс тәрізді: Парламент депутаты бүкіл халық өкілі болып
табылады, ол қандай да болсын аманаттық мандатқа тәуелді болмайды. Себебі
бұл қағидалар өздерінің мазмұны жағынан бір-бірімен тығыз байланысты, бір-
бірін толықтырып иақтылап тұрады. Оның үстіне қазіргі өркениетті мемле-
кеттер конституциялары да бұл қағидаларды бөле-жарып отырған жоқ. Мысалы.
ГФР-дың негізгі заңында бундестаг депутаттары жөннінде олар бүкіл халықтың
өкілі болып табылады, талаптар, тапсырмалармен байланысты емес және
өздерінің ар-ожданына ғана бағынады деп бекітілген. Италияда парламенттің
әрбір мүшесі ұлт өкілі болып табылады және өз қызметін міндеттеуші
мандатсыз жүзеге асырады (Италия Республикасы Конституциясының 5бабы).
Парламенттік жүйе, ерікті мандаттан басқа, ел дамуының жалпы ұлттық
бағдарламасын құратын және депутаттыққа өздері ұсынған кандидаттар үшін
жауапкершілікте болатын саяси партаялардың депутаттыққа кандидаттар
іріктеуге қатысуын да ұйғарады. Осы талапқа сәйкес Республика Конституциясы
50-бабының 3-тармағы он депутаттың бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және
біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер
негізінде сайланатынын бекітеді.
Жоғарыда айтқандардан шығатын қорытынды - мемлекет Парламенті
алыс-жақын шет ел тәжірибелеріне сүйене отырып, өзінің тура жолын тапса,
жалпыхалықтық мәртебесіне сәйкес өкілді орган ретінде парламенттің басымдық
жағдайын өз әрекетімен дәлелдей білсе, мемлекетіміздің өсіп-өркендеу
барысына қосар үлесі шексіз болары сөзсіз.
Франциядағы XVII ғасырда парламентаризм өз даму кезеңінде
қайшылықтарға толы құбылыс болды. Оның алғашқы ұшқындары корольмен
шақырылатын нотабльдер жиналыстары мен Генералды штаттарынан басталғанды.
Парламенттің король билігінен жеке дара билік тармағы ретінде
алшақтауын, XVII ғасырда Франциядағы революция мысалында келтірейік.
Сословиелік депутаттардың өкілеттіктерін кеңейту мақсатында Людовик, тек
үшінші сословие депутаттар санын екі есе көбейтіп, қалған екі сословие
депутаттары санымен теңестіреді.[4] Бірақ депутаттар корольдің парламент
жұмысының ескі регламентін қалдырған кезде наразылық білдіреді. Ол
регламент бойынша әр сословие өз жұмыстарын жеке-жеке отырыстарында
атқаратын еді. Сондықтан да Генерал Штаттарының бірінші талабы парламенттің
іс-жүргізу мәселелерін қарастыру еді. Үшінші сословие депутаттары
жалпысословиелік жиналыс түрін және жеке дауыс беруді талап етті. Алайда,
патша жанындағы сословие мүшелері оған қарсылық білдіртті.
Ол идеяны жүзеге асыру үшін үшінші сословие депутаттары басқа сословие
депутаттарын шақырды. Алғаш оларға шіркеу қызметшілері, дінбасылар қосылып,
17 маусымда сословие өкілдерінің кеңейтілген отырысында олар өздерін Ұлттық
жиналыс деп, яғни, өзін бүкіл елдің атынан өкілдік ету қүқығын жариялады.
1789 жылдың 7 шілдесінде барлық сословие депутаттары өздерін ¥лттық
құрылтай жиналысы деп жариялайды. Бұлайша іс-жүзінде қүрылтай жиналысы
патша алдында өз құқықтық мәртебесін мойындатып, өзіне өкілдік билікке тән
мемлекет құрылысын анықтау құқын иеленді.
1789 жылы 26 тамызда Құрылтай жиналысы бекіткен Адам және азаматтың
құқықтары декларациясы парламентаризмнің негізін қалаушы билік бөлінісі
қағидасын жария етеді.
Сонда пайдалануды қамтамасыз етпеген және билік бөлінісі жоқ кез-
келген қоғамның конституциясы жоқ деп, мәлімдейді.
Құрылтай жиналысы дайындаған 1791жылғы конституциясы: өкілдік басқару
және билік бөлінісі қағидасын бекітті. Онда: Француз Конституциясы өкілдік
сипатқа ие; өкілдер болып заңшығару корпусы және король болып саналады. Заң
шығару билігі Ұлттық жиналысқа сеніп тапсырылды.Атқарушы билік корольге
тапсырылған және оның басшылығымен жүзеге асырылады делінген. Дегенмен де
Ұлттық заң шығару жиналысына сайлау шектеулі,екі сатылы сайлау құқымен
жүзеге асты.
Атқарушы биліктің басшысы ретінде король кең құзіреттіктерге ие
болды:министрлерді тағайындап әкімшілікті, әскер және флотты басқарып, шет
елдерге елшілерді тағайындап, патшалықтың ішкі қауіпсіздігін қадағалап
тұрды. Бірақ ол соғыс жариялау және халықаралық келісімдерді ратификациялау
кірді.
1791 жылғы Конституция бойынша заң шығару билігі, атқарушы биліктің
қасында үстемдікке ие болды.
1791 жылдың жазында, Конституцияда белгіленгендей Заң шығару
жиналысына сайлау өтті. Сайлау нәтижесінде депутаттық корпус құрамы
бүтіндей өзгерді. Бүған Құрылтай жиналысының жаңа күштер жинау мақсатында
қабылдаған шешімі әсер етті. Бүл сайлаудың салдары сайланған депутаттардың
Заң шығару жүмысына әсерін тигізбей кетпей, олардың бірнеше топқа бөлінуіне
әкелді.
Заң шығару жиналысы мен король арасындағы кекілжін 1791 жылдың күзінде
1790 жылғы дінбасылардың азаматтық құрылысы жайлы заңына сәйкес роялист-
эмигранттар мен шіркеу қызметшілерінің ұлтқа, корольге және конституцияға
ант қабылдамағандары салдарынан болды.
Осыған сәйкес Заң шығару жиналысы эмигранттардың отанға қайтып
оралуына екі ай беру ұсынысы жайлы декрет қабылдады.
Берілген мерзімнің аяқталуымен оралмағандар сатқын деп жарияланып,
мүліктері тәркіленіп, ант қабылдамаған дінбасыларға ауыр жаза қолдану
белгіленген.Алайда, XVI
"Сонла Людовик өз конституциялық құқықтарын пайдаланып бұл декретке
вето салады.
Тюдорлар монархиясының бекітілуі өзіндік жағдайда өтіп парламенттің
сословие-өкілдік орган ретінде өзінің абыройын тек қағаз жүзінде қалып,
бірақ елдегі сауда мен қолөнердің дамуы қоғамның тез арада күш жинап,
парламент пен король билігінің соқтығысуы заңды еді
Егерде, Елизавета тұсында король билігінің жақтастары мен қарсыластары
өздерін жалпы дәстүр аясында ұстап келсе, бірінші екі Стюарт кезеңінде
қоғамдық пікір екіге бөлінді: біріншісі шексіз король билігінің жақтастары
және парламент құқығын қорғаушылар.
Ұлы ремонстрациядан кейін көптеген парламент петициялары мен
манмфесттері орта ғасырлық ең жақсы басқару ойларынан бөлек, тың идеялар
ұсынды.
1642 жылы 26 мамырдағы декларация парламент заң жобаларына корольдің
вето жариялауына тыйым салды.
ХVШ-ХІХ ғасырлардағы Ағылшын парламенті құрылысына келсек, ол екі
бөліктен немесе екі жиыннан тұрады: Община палатасына кез-келген
ағылшынның сайлауына қүқығы жоқ. Өйткені, Англияда көп мемлекеттердегідей
жалпы сайлау құқығы жоқ. Сайлау үшін ағылшын азаматтығы, ер жынысты және
21 жасқа толудан бөлек, мүліктік жетістік яғни, белгілі-бір мүліктік ценз
бар. жалпы ағылшын сайлау құқы күрделі де шиеленісті. Ол бірте-бірте
кеңейіп, өзгеріп қазіргі қалпына келді. Англияда сайлау төте, жасырын дауыс
беру арқылы өтеді. Депутат болып сайлау құқы бар кез-келген азамат, тек
мемлекеттен жәрдемақы алатын кейбір тұлғалар мен шенеуніктер және лордтар
палатасының мүшелері сайлана алмайды. Община палатасында жалпы 670
депутат бар. Олар 5 жылға сайланып, өз енбектері үшін жалақы алады. Лордтар
палатасының құрылымы өзгеше. Лордтар палатасында жүмыс істеу қүқы әкеден
балаға мұра ретінде қалдырылады.
Король өз құзіретін пайдалана отырып, лордтар палатасына депутатты
тағайындай алады.
Ішкі жұмыстарында парламенттің қос палатасы өз ережелерін басшылыққа
алады. Парламент мүшелері толық сөз бостандығына ие, оны тек парламенттің
өзі шектей алады. Сонымен қатар олар депутаттық иммунитетке ие, яғни, қамау
үшін палатаның келісімі қажет.
Парламент корольмен жылда шақырылып тұрады. парламент жаңа заң
шығарып, ескі заңдарға толықтырулар мен өзгертулер енгізе алады. Король
парламент шығарған заңды бекітпей, қайтарып жіберу құқына ие.
Парламент сонымен қатар мемлекеттің жылдық кіріс, шығысын бекітеді.
Министрлер парламентке келесі жылға кіріс, шығыс сметасын ұсынып, талқыға
салады. Парламент сонымен қатар атқарушы биліктен өткен жылға кіріс, шығыс
жайлы есепті талап ете алады.
Палаталар арасындағы даулы мәселелерде лордтар палатасы бірқатар
артықшылықтарға ие. Егер алатасы қабылдаған заң жобасына лордтар наразылық
білдіртсе, белгілі-бір уақыттан кейін община палатасының қайта ұсынуымен
заң жобасы қабылданады.
Парламент қызметінің ең маңызды жағы,ол атқарушы билікті қадағалау.
Оның көрінісі парламенттің талап етуімен министрлердің есеп беруі және
сенімсіздік білдірткен жағдайда Үкіметті тарату. Үкіметті тарату құқығына
тек община палатасы ие.
Ағылшын парламентімен қатар, салыстыра Француз парламенті
қарастырайық. Француз парламенті де қос палата: депутаттар палатасынан және
сенаттан тұрды. Депутаттар палатасына кез-келген француз азаматы сайлай
ады. Сайлау жасырын дауыс беру арқылы, төте жолмен өтеді. Әрбір
департамент округтарға бөлініп, әр округ бір депутаттан жібереді. Барлық
депутаттар саны 597 және олар 4 жылға сайланады.[5]
Сенат сайлауы өзгеше өтеді. Сенат депутаттарын парламент депутаттары
және жергілікті өзін-өзі басқару, департамент, округ және община өкілдері
сайлайды. Сенатқа 40 жасқа толған азамат сайлана алады. Сенаторлардың
барлық саны 900, олар 9 жылға сайланып, әрбір үш жыл сайын сенаторлардың
үштен бірі қайта сайланып отырады.
Парламенттің қос палатасы да сөз бостандығына ие. кекілжің жағдай
туындағанда төреші ретінде парламенттің өзі шығады. Парламент мүшесін
қамауға алу егер, ол қылмыс үстінде ұсталмаса, палата келісімімен жүзеге
асады.
Әрбір палата өз қызметтерін өз ережелерімен жүзеге асырады. Заң
бойынша парламент жыл сайын жиналып, бес ай мерзімде жұмысын жүргізеді.
Төтенше жағдайда парламенттің кезектен тыс отырысы шақырылуын президент
айкындайды. Парламент заң шығарып, оған өзгертулер мен толықтырулар
енгізеді. Конституцияны өзгерту мен толықтыру үшін міндетті түрде қос
палата депутаттары қажет. Соғыс, басқа мемлекеттермен келісім жүргізу,
мемлекет шекарасын өзгерту тек парламенттің құзырында.
Ағылшын парламенті сықылды француз парламенті де, мемлекеттің үкімет
ұсынған жылдық бюджетін бекітеді. Парламенттің қадағалау қызметі де болған.
Жыл сайын үкімет парламентке есеп беріп тұрған.
1.2. Шет елдердегі парламентаризм бастаулары.
Алғашқы парламенттеріміз 11-12 ғасырларда Исландия, Ирландияда және 13
ғасырларда Англияда байқалған. Альтинг - Исландияның парламент атауы.1 Ал,
Тинг бірнеше тампадан құралған халық жиналысы. Исландия халық жиналыстары
немесе Тингтер, көктемде және жазда жиналып тұрған. Исланд Альтингтері заң
шығару қызметімен қатар сот қызметін қатар атқарған. Альтинг құрамына заң
шығарушы лагман және оның қызметін бақылаушы ақсақалдар кеңесі
- лагретта және кез келген азаматтар кірген.2 Ал, 1066-1068 жылғы
Испанияның Барселония әдет-ғұрыптарында каталоп кортестерінің заң
шығарушылық, атқарушылық және сот билігінің нормалары белгіленген.
Алғаш орта ғасырлық сословиелік-өкілдік парламенттеріміздің құрылымы,
формасы, қызмет аясы жайлы Англия парламенті үлгісіне тоқталайық.
Парламенттің корольдің шақыруымен эрл, барон, архиепископтар,
епископтар және прелаттардан құрылатын бөлігі магнаттар кеңесінен бастау
алып, кейіннен лордтар палатасына айналады.Прелаттар, эрлдар және барондар
парламенттің бір бөлігін құрап, екінші бөлігін қалалар мен графтықтардан
сайланып, 14 ғасырдың басынан бастап община өкілдері деп атанған
депутаттар құрады.
Англиядағы демократия ұшқындарының көрінісі община өкілдеріне
графтықтардан рыцарлардың сайлануы еді.
Патшаның арнауы шақыруымен жиналған дінбасылар, барондар және
прелаттар алғашқы кезде патшаның жанында кеңесуші, талқылаушы кеңесі
ретінде жиналып тұрды. Община өкілдерінің қызметі алғашқыда лордтар
палатасында қабылданған шешімдерді орындау еді.
Ағылшын парламентінің қызмет аясының бір түрі патшаның халыққа
салынатын салық мөлшері мен оның жүзеге асуына келісім беру болды. Алайда,
I Эдуард патшалығы кезеңінде халыққа салынған салықтың 15 ретінің 6 ретінде
парламенттің келісімінсіз салынды.
Бірте-бірте парламенттің іс тәжірибесіне патшаның атына бүкіл
парламенттің немесе оның жекелеген топтары атынан петиция беру ісі ене
бастады.
Парламент сессияларында 1272ж. және 1307ж. аралығында қаралған істер
ауқымын төмендегіше, он рет бүкіл парламенттің қатысуымен кезекті салық
салуды талқылап, екі рет толық құрамда кедендік бажды талқылап, екі рет
соғыс жариялау жайлы мәселені шешті, бір рет толық құрамда жоғарғы сот
трибуналы ретінде Давид Уэльскиді соттау үшін жиналып, төрт рет патша
шығарған заңдарға келісіп ғана қоймай тікелей заң шығару ісіне қатысты.
2. Мемлекеттің заң шығару қызметіндегі парламент рөлі.
2.1. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар
жүйесіндегі орны.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдеріне, парламент , жоғарғы заң
билігінің иесі ретінде мемлекеттік билік жүйесінде жетекші орын алып
отыр.
Мысалға алатын болсақ, Жапон Конституциясының 41 бабында Парламент
мемлекетгік биліктің жоғарғы органы және мемлекеттің бірден-бір заң
шығарушы органы болып табылада деген ереже бекітілген. Осы тәрізді ереже
Мексика Конституциясының 50-бабында да бекітілген, онда Америка Құрама
Штаттарында заң шығару билігі Бас Конгреске жүктеледі дейді 16, 13.
Америка Құрама Штаттарында заң шығару билігі Конгресс және заң шығару
жиналыстарымен жүзеге асырылады.
Дегенменэ конституциялар заң шығару оргаңдарына заң шығару үстемдігі
меи төуелсіздігін берсе де, олардың белгілі бір елдің мемле-кеттік органдар
жүйесіидегі нақтылы орны сол елдегі басқару ныса-нымен тікелей байланысты.
Парламентарлық мемлекеттерде парламент үкіметтен кейінгі орында тұрады.
Мысалы: Италия; ГФР, Австрия,Израиль,Финландия, Үнді, Түрік, және басқа.Осы
елдерде үкметтің парламент алдындағы жауаптылығына, парламентпен
құрылатынына қарамастан, парламент мемлекеттік биліктің атқарушы органына
бағынышты. Себебі, шынайы биліктік өкілеттіктер мен заң шығару
бастамашьшығы үкімет қолында.
Президентгік республикаларда (АҚШ, Мексмка, Венесуэла, Гондурас)
парламент неғұрлым тәуелсіз Ол Президентпен таратылмайды, заң шығару
бастамасы құқығы депутаттарда,Үкмет тек парламент қабылдаған заңдарды
орындау керек.
Парламенттің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны, негізінен билік
бөлу принципімен тікелей байланысты. Осы билік бөлу принципіне сәйкес
мемлекеттің заң шығару органы көптеген өркениетті елдердің
Конституцияларында басты орында тұрғанын жоғарыда айтып өттік. Ендігі
мақсат осы принциптің Қазақстан Республикасының Конституиясы мен өзіге де
маңызды заң актілерінде алған орнынэ Қазақстандағы біртұтас биіктің үш
тармаққа бөлінудегі рөлін, осыған сәйкес Қазақстан Парламентінің
мемлекеттік билік органдарының жүйесіндегі орнын анықтау.
Билік бөлу принципінің негізін салушы аса көрнекті ойшылдар Платон,
Аристотель, Д, Локк, Ш. Монтескьеэ И, Кант өздерінің ең-бектерніде билік
бөлудің қажеттілігін алғаш ашқандар. Олардың билік бөлу мәселесі бойынша
көзқарастары, әрине, бір-бірінен өзгеше болды. Себебі олар өз ілімдерін әр
түрлі тарихи кезеңдерде жасаған,осыған сәйкес биліктің мәнін, мақсатын,
міндетін әр түрлі түсініктерге негізделген десе де, билікті, оның
құрылымдарын теңдестіру үшінэ билік пен оның элементтерінің зорлық-
зомбылығын болдырмау үшін,билікті бір қолға шоғырландырмау үшін, оны бөлу
керектігі туралы пікірлері бір жерден шыққан..
Батыс демократиясы адамдар періште емес деген ұйғарымды ұстанады,
сондықтан билік инстиуттарының құрылымы адамдардың өз әрекеттеріне көңіл
аударуына мәжбүрлеу арқылы жақсы нәтажеге қол жеткізуді көздейді Мысалы,
Америка конституциясында келесі-дей принцип бекітілгеи кез-келген көңіл-
күй басқа көңіл-күймен тежеліп отыру керек. Міне сол себепті онда биліктің
ешбір тармағы басқа тармақтарын өзіне толығымен бағындыра алмайтынына
кепілдік беретін тепе-теңдік және тежемелік жүйесі бекітілген.
Президентке палаталар қабылдаған заң жобаларына қатысты вето құқығы
берілген, ал әр палатаның үштен екі даусымен Президент ветосын қабылдамау
конгресс билігінде. Халықаралық шарттар мен жоғары лауазымды қызметтерге
президенттік тағайындаулар сенат палатасымен мақұлдану керек,
Американдық конгресс заң шығару билігінің әлдеқайда тиімді түрі болуы
мүмкін. Сондықтан Америка парламентаризмінің даму барысына тоқталып өту
артық болмас деп ойлаймыз.
Әуел баста конгресс қарауында әдетте заң билігінің құзырына кіретін
салық жинау, бюджет пен өзекті үкіметгік лауазымдарға кандитатуралар бекіту
қызметтері болды. Одан әрі конгресс заддардың тіелей орындалуын қадағалауға
белсенді қатыса бастады. Олар өт-кізген талдаулар атқару әрекетінің заң
шығару өкілеттіктеріне сәй-кестігін тексеру әдісі ғана емес, сонымен бірге
белгілі бір маңызды мәселелерге қоғам көңілін аудару тәсілі екенін
көрсетті.
Егер конгресс тәуелсіздігі жөнінде айтар болсақ, Америка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Парламентаризм теориясы мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 11
1.1. Парламентаризм ұғымы мен парламентаризм теориясы дамуының негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2. Шет елдердегі парламентаризм
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..26
2. Мемлекеттің заң шығару қызметіндегі парламент рөлі ... ... ... 28
2.1. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар
жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
2.2. Қазақстан Республикасы Парламенті функцияларының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3. Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару процесін
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...75
Кіріспе
Халқымыздың ғасырлар бойына тарих қойнауынан нәр алып,
мемлекеттігіміздің берік тұғырын айқындайтын, мемлекет өмірінің мызғымас
сақшысы іспеттес халық жиналысымыздың (парламентіміз) орны ерекше.
Еліміздегі халық жиналыстарының құқықтық арнасы көшпелі дәуірден бастау
алып, күрделі де шырғалаңға толы даму барысында шынайы құқықтық болмысына
өрлеу үстінде.
Мемлекетіміздің парламентаризм мәселесі өзінің терең тарихи астарымен,
біржақты тұрғыдан саралауға төзбейтіндігімен ерекшеленеді.
Мемлекет тарихында аян болған өкілдік органдарымыздың ұзақ жылдар
бойына қордаланған тәжірибесі қазіргі таңдағы парламентіміздің бүгінгі
күнгі шындығына сәйкес келіп, кәдесіне жарар тұстары оның қызметінде
маңызды болары сөзсіз.
Өкілдік заң шығарушылық органдарымыздың қызметін, пайда болуының
алғышарттарын бақылап, оны бір тізбектілікте қарастырып, кезеңдерін айыруға
бағытталған бұл алғашқы қадам.
Парламентаризм үғымының айналасында туындаған мәселеге тоқтала кетсек,
парламентті мемлекеттік билік органдарының жүйесінде тек өкілдік, заң
шығарумен айналысатын орган, оның күрделі қызметін көрсетумен шектелмей,
оқшау қарастырмай, оның басқа органдармен қарым-қатынасын, құқықтық
мәртебесін анықтап қарастырған абзал.
Мемлекетіміздің парламент тарихының зерттелу деңгейі мен қарастырылған
мәселелердің ауқымы әрқилы.
Әдебиеттеріміздің басым көпшілігінің кеңестік идеологиямен құрықталуы
және әлі де болса қазақ тіліндегі құқықтық зерттеулеріміздің кемдігі
өкінішті-ақ.
XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі Ресей империясының Қазақстан сықылды
қол астындағы мемлекетінің саяси, рухани өмірінде маңызды орын алған
Мемлекеттік Думаның пайда болуы үлкен саяси серпіліс тудырды.
Мемлекеттік Думаның пайда болуының алғышарттары, I, II, III, IV
Думаның қызметіне байланысты зерттеулер Ресей ғалымдарының еңбектерінде
мейлінше терең қарастырылған. Атап айтсақ А. Я. Аврех, И. В. Гранкин, Е. В.
Сапилов, Е.Д. Черменский, Д. В. Тихомировтың "Ресей парламентаризмінің
пайда болуы мен дамуы (тарихм зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында
және өзіміздің ғалымдарымыз Ғ.З. Қожахметов, Ө. Озғанбайдың негізгі
еңбектерінде және Қ. Ә. Жиренчиннің еңбегінде біршама қарастырылған.
Келесі өкілдік, заң шығарушы органдарымыздың тізбегінде "ең қысқа да,
жеміссіз" аталған Бүкілресей құрылтай жиналысыыың пайда болуы мен саяси
дағдарыс кезеңіндегі алған орнына байланысты зерттеулер отандық
әдебиеттерімізде жоқтың қасы. Тек Ресей зерттеушілері О.Н. Знаменский, Л.Г.
Протасов, Е.А. Скрипилевтың негізгі еңбектерінде, Н.Л. Рубинштейн, В.И.
Ленин, Д.В. Тихомиров және тағы басқаларының еңбектерінде қарастырылған.
Кеңестер дәуірі басталып, билігі орнай бастау кезеңінде өкілдік, заң
шығарушы орган ретінде Кеңестер съездері пайда болды.
Аталған органның пайда болуын, қызметін Б. С. Кенжебаев "Қазақ
Автономды Кеңестік Социалистік республикасының Кеңестер съездері" атты заң
ғылымының кандидаты ғылымм дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясында
зерттеген. Алайда, еңбекте кеңестік идеологияның ізі байқалады.
Кеңестер съездерінің қызметіне байланысты еңбектерді мына авторлар да
ұсынады, атап айтсақ олар: С.Н. Досымбеков, Т.Елеуов, М.С. Сапарғалиев,
Г.Т. Тайманов және басқалар. Бірақ та, еңбектерінде басқа мақсатты
көздегендіктен біздің мәселемізді жанамалап өткен.
Кеңестер дәуірінің аясына саятын Жоғарғы Кеңестің қызметінің барысын
ашып, сараптауға байланысты С.С. Сартаев, С.З. Зиманов, К.Д. Мухаметшин,
Ғ.С. Сапарғалиев, А.А. Тарановтың еңбектерінде біршама көрсетілген.
Зерттеу өзектілігі.1991-жылы өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның бүкіл
әлемге тәуелсіз, егеменді ел болып танылғанына да он жылдай уақыт өтті. Осы
жылдар ішінде оның қоғамдық және мемлекеттік өмір салаларында үлкен
озгерістер бодды. Осыған сөйкес еліміздің қүқықтық, саяси, экономикалық
жүйелері де түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Қазіргі уақытта Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру
үстінде[1]. Елбасы өзінің 2000-жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Өткен
10 жылдың ішінде біз еркін сайлау өткізілетін, 16 саяси партия жұмыс істеп
жатқан, оның төртеуі Парламентте өкілдік ететін қоғам құрдық.Екі жарым
мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдары бар қоғам құрдық. Газеттердің,
журналдардың, телерадиоарналарының сексен пайызы мемлекеттік емес қоғам
құрдық. Жүздеген түрлі діни қауымдастықтар өзара байланыста, қатар, қалыпты
өмір сүріп жатқан қоғам құрдық. Кәсіпқой екі палаталы Парламенті мен
тәуелсіз сот жүйесі бар қоғам құрдық 2 — дейді.
Қазақстанның демократиялық жолмен құқықтық және әлеуметтік
мемлекет орнатуы — қазіргі өркениетті әлемдік тәжірибеде нық қалыптасқан
билік бөлу принципіне негізделеді Билік бөлу принципіне сәйкес
Республикадағы біртұтас мемлекетгік билік Конституция мен заңдар негізінде
заң шығарушы, атқарушы жене сот тармақтарына бөлініп, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырылады.
Айтылған билік тармақтарының ішінде заң шығарушы билік орынды
иемденеді 1995-хылғы Реcпублика Конституциясында заң шығарушы билікті
жүзеге асырушы жаңа орган — қос палаталы Парламент бекітіліп, бүгінгі күні
оның екінші сайланымы өз әрекетін жүзеге асыруда Бұл — бұрын-соңды
Қазақстан тарихында болмаған жаңа институт. Аталған институтты зерттеу
көптеген қазақстандық ғалымдардың назарына ілінгенімен, автор өз
тақырыбының зертгеу өзгешелігі мен өзектілігін келесі мәселелермен
байланыстырады:
Бүгінгі күні парламентаризм ұғымының Қазақстан Респуб-
ликасы Парламентінің заң шығарушы қызметімен ара қатына-
сын, осы ұғымның Қазақстан Парламентіне қаншалықты сәй-
кестілігін зерттеу — еліміздің парламентінің шынайы парла-
ментаризмге лайық қалыптасып, дамуына өз үлесін қосады.
Парламентаризмнің Қазақстан Республикасы Парламентінің
заң шығару қызметімен ара қатынасын анықтау, осы мөселені
жинақтық (комплекстік) зерттеуде жасалған алғашқы қадам
болып табылады
3. Парламентаризм мәселесі бүгінгі күнгі көкейкесті мәселе
болғандықтан, оның беделді ғалымдар еңбектерінен өзекті орын алуына
байланысты пікірлер ортақтығы мен қайшылық-тарын салыстыра отырып зерттеу
барысында тың ұсыныстар енгізу, осы өзекті мәселенің әрі қарай дамуына жол
салады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Көптеген отандас және шетелдік
мемлекеттанушылар еңбектері парламентаризм институтын зерттеуге арналады,
Қазақстан Республикасының Парламенті Республика Президенті-нің төлтума
еңбектері мен Қазақстан халқына арналған Жолдаулары-ның негізгі
тақырыптарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің қалыптасуы мен оның қызметінің
белгілі бір бағыттары келесі қазақстандық ғалымдардың конституциялық құқық
саласындағы теориялық зерттеулерінің объектісі ретінде анықталады: С. К.
Амандықова, А. Т. Ащеулов, М. Т. Баймаханов, Ж. И. Баишева, С. 3. Зиманов,
В. А Ким О. К. Қопабаев Е. К. Кубеевэ В. В. Мамонов, В. А, Малиновскмй, А,
А. Матюхин, 3. Б. Мухамеджанов, К. До Мухамеддшн, С. Н. Саби-кеновэ Ғ С.
Сапарғалиев, С. С. Сартаев, А Н. Сағывдықова, 3. М. Самалдықова, А. А.
Таранов, Н. А. Шайкенов В, Д. Щопин, А„ А„ Черняков және басқа. Шетел
ғалымдары мен ТМД елдері ғалым-
дарының еңбектері де керсетілген мөселені зерттеуде аса маңыздылы-
ғы мен құнды. Бұл ғалымдар: Э. Б. Бейшембиев, В. А Власишн, В. Д.
Горобец, И. В Гранкин, А. И. Ковлер, Е. М. Козлова, О. Е. Кута-фин, А А.
Мишин, В Е Чиркин, Е. Ф. Языков, Р. Аксельрод, М. Амеллер, М. Генри, У, X.
Робинсон т. б
Қазақстандық бірқатар кандидаттық диссертация тақырыптары Республика
Парламентінің қызмеітіне, құрамыиа, оның депутаттар-ының құқықтық
мәртебесіне арналады, Олар: Ы К. Амиров, Башарова, 3. М. Самалдықова т б.
Қазақстан Парламентін зерттеу бойынша келесі авторлардың еңбектері аса
құндылығымен анықталып, мұқият зерделеуді қажет етеді: М. Т. Баймаханов, Л.
М. Вайсберг, А. К. Котов Становление су-веренитета Республики Казахстан
(государственно-правовые пробле-мы); С. 3. Змманов Констатудия и
ІІарламент Республики Казах-стан; А К. Котов Конституционализм в
Казахстане: опыт становле-ния и эффекшвность механизма власти; Ғ С.
Сапарғалжв Станов-ление конституционного строя Республики Казахстан.
Қазақстан Ресігубликасы Парламентінің тұрақты кәсіби органдар
ретіндегі әрекетін бастағанына көп уақыт өткен жоқ. Парламентар-изм
институтын зерттеу еліміздің заң шығарушы қызметін жүзеге асырушы органның
тұрақтылығы мен кәсібилігін қамтамасыз етуді, шынайы парламентаризмге лайық
парламент құруды мақсат етуден туындайды. Жоғарыда аталған өз еліміздің
ғалымдары мен шетелдік ғалымдардың еңбектері парламентаризм инстатутын
зерттеуте арналғанымен, парламентаризмнің Республика Парламентінің заң
шығару қызметімен байланыстылығы туралы мөселе алғаш рет ғылыми зерт-теу
тақырыбы болып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты —
Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару қызметіне шынайы
парламентаризм түрғысынан қарау арқылы зерттеу барысында парламентаризм
элементтерінің Республика Парламентінде тұрақты орнығуын көздеу. Осы орайда
қазақстандық парламентаризмнің қалыптасуы мен дамуы үшін парламенттегі заң
шығаруды жүзеге асыру процесін жетілдіру жолдарын қарастыру барысында
Республика Конституциясына, Парламент: туралы заңдарға, осы саланы
зерттеуші беделді ғалымдар еңбектеріне талдау жасау.
1. Парламентаризм мен Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару
қызметінің ара қатынасын зерттеу қазақстандық парламентаризм ұғымын
анықтау.
2. Қазақстан Республикасы Парламентінің Республика заңдарына сәйкес
қалыптасу кезеңдеріне талдау жасау
3. Қос палаталы парламент құрылымын жетілдіру жолдарын қарастыру
4. Республика Парламентінің басқа мемлекеттік органдармен қарым-
қатынастарын талдау арқылы мемлекеттік билік органдар жүйесіндегі
Парламент рөлінің ерекшелігін анақтау.
5. Заң шығару процесінің тиімділігін арттыру мақсатында Сенат пен Мәжіліс
Палаталарының ішкі келісімін нығайту шараларын қарастыру.
6. Парламент қызметінің негізгі бағыттарын анықтай отырып, оның
құзырындағы мәселелерді жан-жақты зерттеу барысында туындаған
сұрақтардың жауабын табуға әрекет жасау.
7. Заң шығару процесінің сатыларына талдау жасай отырып, заң шығару
процесінің негізгі сатысы-заң шығару бастамасына, оның субьектілеріне
тереңірек тоқталып,осы сатыны жетілдіру жолдарын қарстыру,
8. Депутаттық фракциялардың конституциялық құқықтық мәртебесін анықтау.
9. Жүргізілген зерттеулерді негізге алып, заң шығару процесін жетілдіру
мәселелері бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу обьектісі. Қазақстан Республикасының Парламенті, оның заң
шығару қызметінің парламентаризммен ара қатынасы, қалыптасуы мен дамуы,
заңдық, жалпы халықтық сипаттамасы, мемлекеттік биліктің жоғары органы
реітіндегі өкілеттіктері, қызметінің негізгі бағытттары, заң шығару
процесінің сатылары.
Зерттеу әдістері мен қайнар көздері. Парламеитаризмнің Қазақстан
Республикасы Парламентінің заң шығару қызметімен ара қатынасын зерттеу үшін
келесі ғылыми әдістер қолданылды: материалистік диалектика әдісі, тарихи
әдіс, формальды-заңдық әдіс жүйелік талдау әдісі, статистикалық әдіс,
салыстырмалы-қүқықтық әдіс, нақты социологиялық әдіс.
Жұмыс барысында қолданылған қайнар көздер: Қазақстан Рес- публикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының нормативтік актілері,
монографиялар, қазақстандық және шет ел авторларының ғылыми, оқу
әдебиеттері, Қазақстан Республикасы Парламенті қызметіиің тәжірибелік
материалдары, шет ел мемлекеттерінің Конституциялары және парламент туралы
заңдары, Республика Парламентінің қызметі туралы мәлімдеуші мерзімді
басылымдар.
1. Парламентаризм теориясы мен тарихы.
1.1. Парламентаризм ұғымы мен парламентаризм теориясы дамуының негізгі
кезеңдері.
Батыс демократиялары заң шығару инстиуттарын көптеген ға-сырлар бойы
дамытып отырған. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің дербес заң
билігін дамыту үстінде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашылығы
мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесінен ғана емес, сонымен
бірге экономикалық жүйесінен, өзінің көпұлттық сипатынан, қоғамдық мәдени
тарихынан көрініс береді Сол себепті батыс тәжірибесін, осыншама
айырмашылықтарын ес-керместен, Республикамыздың заң билігіне енгізе қою
мүмкін емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы егемендігін алып тәуелсіз
мемле-кет болғаннан бергі жылдарда қайта құру бойынша батыл қадам
жасағандықтан, басқа елдердің нақты тәжірибелерінің Республикамыздың заң
шығару шараларына, салыстырмалы негіздегі сайлауларға, сайлаушылармен
қатынастарға және қоғамдық мінез-құлық нормаларына қатысты маңызы зор
екені айқын.
Легислатуралар алғаш рет Англияда, одан соң Францияда құрылды. Бұл
елдерде корольдар үнемі ақшаға тәуелді болып отырғанды.Бұйрықты тәртіпте
ақша жинаудың көптеген тәсілдерін қолданған олар, ақыр соңында, қоғамның
қалың тобының қолдауына сүйену керек екенін түсінді.[2] Бірге шақырылған
қоғам өкілдері халықтан салық жинауға көмектесу үшін, осы жиналған қаржыны
бөлуге қатысу шартын қояды.Міне, осылай, атқарушы билік пен заң билігінің
өзара қарым-қатынастарының қалыптасуы салық пен бюджетке бақылау жасау
күресінен басталады. Арада біраз уақыт өткенен кейін заң билігі құзіретіне
саяси мәселелер жиынтығын енгізілді.
Король билігі рөлінің төмендеуіне байланысты мемлкетті басқару
атқарушы қызметте азаматтар алдында жауапты шенеуніктер басқарған күшті
бюрократияның қолына шоғырлана бастады. Атқарушы билік пен заң билігінің
арасындағы қатынастар Батыста екі бағытта дамыды.Мұнда атқарушы биліктің
заң билігі алдында есесп беруін қарастыратын парламенттік жүйе кеңінен
қарастырылды.Мұнда атқарушы биліктің заң билігі алдында есеп беруін
қарастыратын парламенттік жүйе кеңінен қарастырылды,
Батыстағы парламенттік жүйе монарх қолындағы мемлекеттік биліктің
шексіздігін мойындамаудан пайда бооған. Осылай бола тұра бұл жүйе ежелгі
және ортағасырлық демократиялардан олардың жал-"жалпымемлекеттік рухын,
мемлекеттілік пен халықтың жақындасу ынтасын мұра еткен. Парламентаризмнің
қазіргі үлгісі өркениетті даму жолына бет бұрған қоғамдардағы күрделі
иитеграциялық процестердің нәтижесі болып табылады. Бұл бұрын-соңды
болмаған технологилық жаңалықтар негізінде бірыңғай капиталистік нарық
қалыптасып жатқан кезең болатын. Экономикадағы өзгерістермен қатар терең
саяси және әлеуметтік өзгерістер жүріп жатты және еуропалық ұлттардың
нығаюы мен еуропалық мәндегі ұлттық мемлекеттердің осы өзгерістердің
ішіндегі ең маңыздысы болып табылды. парламентте қоғамды басқаруда
сословиелік қағидаға негізделген бұрынғы саяси ұйымға қарама-қарсы бірыңғай
ұлттық мемлекеттің ең жоғары болмыс пікірі жүзеге асырылды. Егер бүұрын
мемлекет тұтастығы оның княздықтар, ерікті қалалар сипатты бөліктерінен
тұрса, өздерінің өмір сүруі үшін жекелеген әлеуметтік топтар күресінің
саяси құралдары экономикалық құралдарға орын берген жаңа кезеңде парламент
пен езге де саяси институттар арқылы органикалық үлгідегі мемлекеттік
бірлікке, мемлекет идеясын жалпыұлттық, жалпыхалықтық іс ретінде жүзеге
асыруға жақындау мүмкіншілігі пайда болды. Осыған сәйкес жалпы саяси
өкілдік сипаты түбегейлі езгеріске ұшырады.
Жоғарыда айтылған сословиелік негіздегі мемлекеттік өкілдік ме-
кемелер парламентаризмнің пайда болуынан кеп бұрын болғанына көңіліне
аударалық. ХІІ-ғасырдан бастап Батыс Еуропада әр түрлі атпен сословие-
өкілдік мекемелер пайда болды. Осылардың қатарына орыстың Земдік
соборларын жатқызуға болады. Орыстың тарихшысы В.О. Ключевскийдің
пікірі бойынша, Еуропадағы ортағасырлық мемлекет сословиелік
федерация болды, яғни ол да іштей, бірақ өзге белгілер бойынша бөлініп,
ақырында тұтас бір ұлт болып құрылған сословиелер федерациясы. Сословиялар
өздерінің мүдделерін айту үшін өкілді мекемелер арқылы мемлекетгік жүйенің
жоғары деңгейіне шыға алған. Батыс еуропалық сословие-окілдік мекемелер
жөнінде В.О. Ключевский былай деп жазды: Мұнда әрбір ерікті сословиеге
өзінің мемлекеттегі орнын жеңіп алу немесе сақтап қалу қажет болды және
жоғары билік бәсекелес саяси күштердің құбылмалы ара қатынасы бейімделуге
мәжбүр болды: ол осы күштерді бірде бір-бірімен татуластырса, бірде
біреулерін басқалармен күресте қолдап отырды, ал енді бірде олардың
жекелеген немесе бірлескен шабуылдарынан қорғанып отырды. Сословиелік
өкілдер бір-біріне не үкіметке тістерін неғұрлым ашық және жиі қайраса,
мұндай жағдайларда өкілдік жиналыстар соғұрлым үлкен саяси маңыз алды.
Жалпымемлекеттік мүддені бұрын қай күйде қалыптасса, сол жүйде сақтаушы
сословие өкілдері емес, монарх және оның үкіметі болды, бірақ олар да
өздерін билік шыңында сақтау немесе нығайту мөселелерін бірінші орынға
қойды. Бүкіләлемдік тарихта берілген мәліметтерге сәйкес монархтың жеке
мүддесі мемлекеттің шынайы пайдасынан жиі басым түсіп отырды: монарх өзінің
қол астындағыларға пайдасы жоқ, тіпте олар үшін қауіпті үндесулерге
келісіп, жерді және қалаларды бере алды, өздерін қорғай алмайтын
сословияларға шамадан тыс міндеттемелер салды.
Сословиялардың өкілдік мекемелерге өздерінің шаш ал десе, бас
алтын ол өз өкілдерінің жиналыстағы мінез-құлқын қатал бақылап отыруға
тырысты. 1993-жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына дейін
еліміздің жоғары өкілді органы мұшелерін өз сайлаушьшары алдында есеп
беруге міндеттеуші аманатты мандат осылай пайда болған. Тарихи және қисынды
түрде аманатты мандат сословиелік принциптен және сословие-өкідік
мекемелердің ортағасырлық жүйесінен баеталған. Қоғамда қандай да болмасын
бір түрде өлеуметтік іріктелу пайда больш, адамдар топтары, ұлттары,
кәсіптері және басқа да белгілері бойынша бөлінгенде сословиелік және одақ-
гық рух жанданады, демек, аманатты мандат пайда болады.
Парламенттік кезең жалпы және тұтас алғанда ерікті мандатқа
негізделген саяси өкілдік ретінде сипатталады. Саяси өкіл парламент мүшесі
барлық ұлттың, барлық халықтың өкілі ретінде жалпымемлекетгік мүддені қоғам
мен мемлекеттің кез-келген белігінің мүддесінен жоғарғы қойып әрекет етеді.
Ерікті депутаттық мандат, оны жүзеге асыруда кездескен барлық
қиындықтарға қарамастан, кез-келген демократиялық қоғам ұмтылуға түрарлық
институт болып табылады, өйткені ол нағыз, жақсы ұйымдастырылған
демократияның жүйелі табиғатына сай. Мемлекет ішіндегі әлеуметтік-саяси
күштердің теңдігі орныққанда қоғам дамуыңда демократияның салыстырмалы
шарықтауы пайда болатынын және осы теңдік қанша уақыт болса, оның да сонша
уақыт созылатынын тарих тәлімі куәлік етеді. Демократияның таза таптық —
пролетарлық немесе буржуазиялық — болуы мүмкін емес, және де ол таптық
бейтарап та құбылыс емес. Демократия — бұл мемлекет нысаны,тапаралық
қатынастардың немесе, жалпы айтқанда, әр алуан әлеуметтік таптар арасындағы
қатынастардың теңдік жағдайын көрсетуші. мемлекеттік билеу жүйесі. Сабырлы
саяси процесс, мемлекеттік құрылымдардың әлеуметтік қақтығыстарды зорлық-
зомбылықсыз шешуі, сонымен қатар пікір әр алуандылығы, шыдамдылық, негізгі
мақсатқа жетуде әлеуметтік және саяси күштердің ынтымақтастығы осындай
жағдайдың өлшемі болып табылады, Көптеген өлеуметтік-таптық мүдделердің
қиылысу, бір-бірінен өзгешелену және үйлесу, бір бағытқа беттеу, қоғамға —
өркендеуэ ал мемлекетке — әлемдегі бдел мен абырой әкелетін күш құру
саласында демократиялық басқару пайда болады .
Парламентаризм өзінің мұратты мақсатында жалпымемлекеттік мүддеге
демократиялық дәстүрлерде қызмет етуге негізделген. Мемлекеттік органдары
мен саяси қайраткерлері ынтымақтастық пен азаматтық бейбітшілікті
нығайтатын, әр қилы шексіз әлеуметгік мүдделердің келісім саясатын ақылмен
жүзеге асыратын, жалпы көпшіліктен жалпымемлекеттік және бүкілхалықтық
мүдделерді шебер ажыратып, оларды басқа мүдделермен үйлесімді байланыстыра
алатын қоғамға нұр жауары сөзсіз, Халықтың әр түрлі әлеуметтік топтары мүд-
десін көрсете отырып, саяси күштер жүйесінен тең әсерлі күшті іздейтін,
айтыс-тартыс, келісімдер және дауысқа салу жолымен қоғам мүшелерінің
барлығының немесе кепшілігінің ойынан шығатын шешімдер қабылдайтын орган
Парламент болып, ал Парламент мүшелері осындай әрекеттерге барлық ынта-
жігерімен кірісетін шынайы саяси қайраткерлер болу керек. Парламенттің,
сонымен бірге атқарушы билік пен сот биліктері жоғары органдарының жалпы
қоғам мүдделеріне сәйкес етуін, сырттан келген қысымға, жоғарыдан келген
үстемдікке шалдықпай мемлекеттік істерді әділ де тиімді жүргізуін және осы
істерді еркін, өз жауапкершілігіне алып жүргізуін қамтамасыз етуші
құқықтық, ең алдымен, конституциялық институттар орнату керек.
Құқық мамандары мемлекеттік биліктің жоғары органдары жұмысын неғүрлым
терең зерттеген сайын, соғүрлым өткір, қиын сұрақтар туындайды: Парламент
арқылы саяси мекеменің қандай түрін орнаттық, оны осы сөздің жалпы
қабылданған мағынасына сәйкес парламент деп есептеуге бола ма немесе бүл
кезекті асығыстықпен тосыннан орнатылған эксперименттік құрылым ба?
Демократиялық ынта толқынында сайланған, саяси ең белсенді қайраткерлерден
тұратын өкілді органның қоғамиың бұрынғы зкономикалық деңгейінің көз
ілеспес жылдамдықпен төмендеуін болдырмау немесе сол қалпында ұстау
мүмкіншілігінің болмауын қалай түсіндіруге болады. Бұл саяси өкілдік
жүйесінің сапасыздығы ма? Не болмаса ол шешуге келмейтін қиындықтарға тап
болды ма? Әлде осы жүйенің сапасыздығы мен шешілмейтін қиындықтардың қатар
келуінен бе?
Көбіне депутаттар өздерінің өкілдік қызметіндегі атқарушы билік
пайдасына жасалған кез-келген шектеуді парламенттік құқыққа қол салғандмқ
деп есептеуге бейім тұрады. Дегенмен, іс жүзінде көрінгендей, парламенттің
саяси салмағы меи абыройы оған берілген құқықтардың санымен ғана
өлшенбейді, сонымен қатар депутаттардың өздері шақырылған жалпымемлекеттік
істің мәнін айқын, дәл ұғынуларының да маңызы зор. Жалпы, барлық елдерде
дерлік парламенттер мемлекетті нығайту үшін қызмет етеді
Кейбір Парламент депутаттары, оларды сөйлеген сөздеріне қарағанда,
мемлекетінің жауың болып табылады және олар өз пікірлерінің дұрыстығына
кәміл сенетін, көбіне мемлекет құдіретгілігіне қарсы және одан жеке
құқықтарды қорғау бағытындағы либертарлық мақсаттағы жартылай анархиялық
көзқарас иелері Әдетте, бұлар күшті және беделді мемлекет негізін салушы
элементтердің барлығына дерлік батыл қарсылықта болып, мемлекеттің жеке
бостандықтарға килігуіне қарсы тұрады. Батыста мемлекетке қарсы осындай
қозғалыстар жеткілікті зерттеліп, бағаланған. Айталық, кезінде басқа
елдерге қарағанда либертарлық қозғалыстар кең жайылған АҚШ-та мемлекет
либертарлық желіде дамып отырған жоқ: Америка осындай дерексіз доктринаға
жағу үшін күшті держава мәртебесінен айырылмақ емес.
Бәсең сайлау қүқығына ие әрбір азаматтың Парламент мүшесі бола
алатыны, әрине, сөзсіз. Дегенмен, саяси этика түрғысынан қарағанда, өзінің
икемділігіне сенімді және қоғамды бөліп-жармайэ бүтіндей халыққа қызмет
етуге дайын азамат қана халық өкілі болу қажет. Халықпен сайланған
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өзінің, өзіне әлеуметтік жақын
халық тобының немесе саяси күштердің емес, мемлекет боп біріккен жалпы
халықтың мүддесін көрсету керек [3].
Кез-келген мемлекет жалпыхалықтық ұйым болғандықтан, оның жекелеген
таптар, әлеуметтік топтар арасында өз сүйіктісі болуы мүмкін емес.
Мемлекеттік егемендікке барлық халық ие, және халықтың ешқандай бөлігі,
ешқандай жеке тұлға оны жүзеге асыруды иемдене алмайды. Қазақ КСР-ның
Егемендік туралы Декларациясының 4-тармағында Республиканың барлық ұлт
азаматтары Қазақстан
халқын құрады және ол егемендіктің бірден-бір иесі болып табылады
делінген. Қазақстан Республикасының әрекеттегі Негізгі Заңы осы қағиданы
бұдан әрі нақтылай түсіп, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы — халық
екенін, халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің,
сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы
барын, Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне
берілген өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізетінін
бекітеді. Бұл, жал-пы қағида, көптеген қазіргі мемлекеттердің
конституцияларында бел-гіленген. Мемлекет, оның органдары, лауазымды
адамдар, егер олар аталған қағиданы басшылыққа алса, жалпы қоғамға, бүтін
халыққа қызмет етеді.
Қоғамның тұрақтылығы, мемлекеттік биліктің мызғымастығы: және
қоғамдық мүдделерге барынша сай саяси бағыт табу — парла-менттік қызметтің
жемісті нәтижесі болып табылады. Жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық
мүдделерден ауытқыған парламент қоғамға емес, оның жекелеген топтарына,
халыққа емес, тек оның құ-рамына кіретін кейбір әлеуметтік топтарға ғана
қызмет етеді, ал мұндай парламент шын мәніндегі парламент емес. Егер
депутаттар ұлттық, аумақтық, таптық, топық және басқа мүдделерді мемле-
кеттік мүдделерден жоғары қойса — бұл парламентгік қызметтің азғындауы.
Депутаттар өздерінің сайлаушыларының, өздері кіретін немесе өздері-не
ұнаған топтар мен партиялардың жоғын жоқтау үшін әрекет парламент өзінің
жалпыхалықтық мәртебесін жоғалтады. Өзінің шынайы орнына сәйкес парламент —
бұл өлеуметтік мүдделер келісі- оларды ортақ қорытындыға — мемлекеттік
мүдделерге және, де-мек, басқарудың демократиялық нысаны кезінде — бүкіл
халық мүд-делеріне келтіру үшін құрылатын өкілді орган Республика Прези-
денті Н. Ө. Назарбаев Парламент қызметін әлеуметтік және ұлттық мүдделердің
келісімімен, олардың жалпы ұлттық мүддеге, жалпы мемлекет мүддесіне
айналуы мен байланыстырады. Республика парламентаризмінің қалыптасуы
барысында осы құбылысты зерттеу мәселесі қазақстандық заңгерлердің
назарынан тыс қалған жоқ.
А. К. Котов парламентаризмді қоғамдағы тіршілік әрекеітінің жалпыға
бірдей міндетті ережелерін орнату бойынша ой мен тәжіри-бе деп түсінеді.
Сонымен бірге автор билік бөлу принципін парла-ментаризмнің басты белгісі
ретінде тани отырып, қай жерде және кай уақытта билік бөлу принципі
конституциялық деңгейде бекітілетін болса, сол жерде және сол уақытта
парламентаризм дамиды дейді..
С. К. Амандықова парламент пен парламентаризмнің өзара байланысты
ұғымдар болғанымен маңызы бірдей еместігін, парламентаризмнің парламентсіз
болуы мүмкін еместігін, ал парламенттің парламентаризм элеметтерінсіз де
әрекет ете алатынын, осындай парламенттердің кеңестер кезеңінде болғанын
баяндайды. С. К. Амандыкова парламентаризм элементтері, ең алдымен билік
бөлу, өкілдік, заң-далық деп біледі.
А„ А. Черняков парламентаризм үғымына берген анықтамасында:
Парламентаризм — маңызды мемлекеттік міндеттерді орындайтын, заң шығару
өкілеттіктерін жүзеге асыратын,өзге билік тармақтарымен құқықтар және
заңдық шараларды, тежемелік әрі тепе-теңдік жүйелерін пайдаланып өзара іс-
қимыл жасаушы, хылықтың өкілді органы ретінде билік бөлу жүйесіндегі
парламенттің басымдық жағдайы-дейді.
Жоғарыда көрсетілген авторлардың пікірімен келісе отырып, біз
тарапымыздан, қазақстандық парламентаризм ұғымын келесі анықтама
айқындайды деп ойлаймыз:
Қазақстандық парламентаризм — әлеуметтік мүдделер келісімін
Қазақстандағы бүкіл халық мүдделеріне келтіру үшін заң шығару өкілеттіктері
мен маңызды мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыру барысында өзге билік
тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара
бірлесіп іс-қимыл жасайтын, билік бөлу жүйесінде өзінің жалпыхалықтық
мәртебесіне сәкес өкілді орган ретіндегі парламенттің басымдық жағдайы.
Депутаттар жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді жан-жақты
білсе, мемлекеттің бүкілхалықтық саяси ұйым ретінде дамуына қандай кедергі
барын немесе қандай көмек керектігін айқын ұғына алса, мемлекет
конституциясына берілгендік үлгісін көрсетіп, жалпыхалықтық және
жалпымемлекеттік мүдделерді құрмет тұтса, қадырлесе, оларға жан-тәнімен
берілсе, жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді өздерінің
парламенттегі мінез-құлықтарының онда қарастырылатын барлық мәселелер
бойынша дауыс беру себептерінің басты белгісі етсе ғана парламеетгік
қызметтің шынайы демократиялық заңдылығына мүмкіншілік туады
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдасақ, парламенттік қызмет мемлекетке
қызмет ету, мұндай қызмет, адамгершілік жағынан-қарағанда, жігерлілікті,
ептілікті, жан-тәнімен берілгендікті қажет етеді, Ал, заң жағы —
парламентке жоғары азаматтық қасиеттерге мемлекеттік қызметке өзгелерге
қарағанда әлдеқайда бейім және шындығы жоғары тұлғалардың сайлануына
құқықтық нормалардың көмегімен қалай жету керектігі мәселесін қамтиды.
Өкінішке орай,сайлаушы депутаттыққа кандидаттың жақсысын жаманынан айыра
біледі деген демократиялық сенім көбіне ақталмайды. Сайлаушыларға сайлау
барысында ықпал етуші факторлардың са көптігін еске алсақ, барлық жағынан
демократияға лайық өткізілді деген сайлаудың өзі — ұтыс ойыны, оның
нәтижесі кездейсоқ Электоралдық үдеріс қандай ұқыптылықпен реттелсе де,
жақсылардың жақсысын таңдауды қамтамасыз ете алмайды. Заңдық тыйымдар салу
сайланудың қатал шарттарын белгілеу жалпымемлекеттік мүдделерге немқұрайды
қарайтын, депутаттьгқ мандаттарын өздерінің топтық немесе жеке мүдделері
үшіи пайдаланатындарын жасырмайтын кездейсоқ тұлғалар-парламентке кіруіне
жол бермейтін құқықтық кедергілер қою,әрине оңай. Бірақ, мұндай әрекеттер
азаматтардың саяси саладағы тең құқықтылығын бұзуға әкеліп соқтырады. Егер
мұндай құқықтық кедергілер қою қисынсыз болса, онда халықтың, мемлекеттің
мүддесіне парламент қызметін, оның мүшелерінің бостандығы мен тәуелсіздігін
қамтамасмз ететін құқықтық және, ең алдымен, конституциялық институттар
жүйесі болу қажет.
Жалпымемлекеттік істерді жүргізуші өкілдік мекеме ретіндегі шынайы
парламент құру бойынша жұмыс парламент мүшесі бүкіл халықтың өкілі болып
табылады деген конституиялық қағиданы жариялаудан басталады.Осы қағидаға
сәйкес Қазақстан Республикасының 1995-жылғы Негізгі Заңы мандат
аманаттығынан бас тартты. Осы Заңның 52-бабы 1-тармағына сәйкес Парламент
депутаты қандай да болсын аманаттық мандатқа тәуелді болмайды, Ал 1993-
жылғы Қазақстан Республикасы алғашқы Коистатуциясының 67-бабында
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Республика халқының өкілі болып
табылады деп бекітілген болатын 14. Демек, Республика бүкіл халқықтың
өкілі болып табылатын орган жекелеген топ мүдделеріне емес, жалпыхалықтық
мүдделерге сәйкес қызмет ету керек, Осылай бола тұра алғашқы Констатуция
аталмыш бапты нақтылауды, яғни жалпымемлекеттік ұжым ретінде бүкіл халыққа
қызмет ететін орган мүшесін осы халықтың оны сайлаған жекелеген бөлігі өз
көңілдерінен шықпаған жағдайда кері шақыра алмайтынын назардан тыс
қалдырды. Керісінше, әрекеттегі Конституция аманаттық мандатты жоққа
шығарып, оның не себепті жоғалғанын нақтылаған жоқ. Осыған орай,
Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабы тармағын келесі редакцияда
қабылдаған дұрыс тәрізді: Парламент депутаты бүкіл халық өкілі болып
табылады, ол қандай да болсын аманаттық мандатқа тәуелді болмайды. Себебі
бұл қағидалар өздерінің мазмұны жағынан бір-бірімен тығыз байланысты, бір-
бірін толықтырып иақтылап тұрады. Оның үстіне қазіргі өркениетті мемле-
кеттер конституциялары да бұл қағидаларды бөле-жарып отырған жоқ. Мысалы.
ГФР-дың негізгі заңында бундестаг депутаттары жөннінде олар бүкіл халықтың
өкілі болып табылады, талаптар, тапсырмалармен байланысты емес және
өздерінің ар-ожданына ғана бағынады деп бекітілген. Италияда парламенттің
әрбір мүшесі ұлт өкілі болып табылады және өз қызметін міндеттеуші
мандатсыз жүзеге асырады (Италия Республикасы Конституциясының 5бабы).
Парламенттік жүйе, ерікті мандаттан басқа, ел дамуының жалпы ұлттық
бағдарламасын құратын және депутаттыққа өздері ұсынған кандидаттар үшін
жауапкершілікте болатын саяси партаялардың депутаттыққа кандидаттар
іріктеуге қатысуын да ұйғарады. Осы талапқа сәйкес Республика Конституциясы
50-бабының 3-тармағы он депутаттың бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және
біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер
негізінде сайланатынын бекітеді.
Жоғарыда айтқандардан шығатын қорытынды - мемлекет Парламенті
алыс-жақын шет ел тәжірибелеріне сүйене отырып, өзінің тура жолын тапса,
жалпыхалықтық мәртебесіне сәйкес өкілді орган ретінде парламенттің басымдық
жағдайын өз әрекетімен дәлелдей білсе, мемлекетіміздің өсіп-өркендеу
барысына қосар үлесі шексіз болары сөзсіз.
Франциядағы XVII ғасырда парламентаризм өз даму кезеңінде
қайшылықтарға толы құбылыс болды. Оның алғашқы ұшқындары корольмен
шақырылатын нотабльдер жиналыстары мен Генералды штаттарынан басталғанды.
Парламенттің король билігінен жеке дара билік тармағы ретінде
алшақтауын, XVII ғасырда Франциядағы революция мысалында келтірейік.
Сословиелік депутаттардың өкілеттіктерін кеңейту мақсатында Людовик, тек
үшінші сословие депутаттар санын екі есе көбейтіп, қалған екі сословие
депутаттары санымен теңестіреді.[4] Бірақ депутаттар корольдің парламент
жұмысының ескі регламентін қалдырған кезде наразылық білдіреді. Ол
регламент бойынша әр сословие өз жұмыстарын жеке-жеке отырыстарында
атқаратын еді. Сондықтан да Генерал Штаттарының бірінші талабы парламенттің
іс-жүргізу мәселелерін қарастыру еді. Үшінші сословие депутаттары
жалпысословиелік жиналыс түрін және жеке дауыс беруді талап етті. Алайда,
патша жанындағы сословие мүшелері оған қарсылық білдіртті.
Ол идеяны жүзеге асыру үшін үшінші сословие депутаттары басқа сословие
депутаттарын шақырды. Алғаш оларға шіркеу қызметшілері, дінбасылар қосылып,
17 маусымда сословие өкілдерінің кеңейтілген отырысында олар өздерін Ұлттық
жиналыс деп, яғни, өзін бүкіл елдің атынан өкілдік ету қүқығын жариялады.
1789 жылдың 7 шілдесінде барлық сословие депутаттары өздерін ¥лттық
құрылтай жиналысы деп жариялайды. Бұлайша іс-жүзінде қүрылтай жиналысы
патша алдында өз құқықтық мәртебесін мойындатып, өзіне өкілдік билікке тән
мемлекет құрылысын анықтау құқын иеленді.
1789 жылы 26 тамызда Құрылтай жиналысы бекіткен Адам және азаматтың
құқықтары декларациясы парламентаризмнің негізін қалаушы билік бөлінісі
қағидасын жария етеді.
Сонда пайдалануды қамтамасыз етпеген және билік бөлінісі жоқ кез-
келген қоғамның конституциясы жоқ деп, мәлімдейді.
Құрылтай жиналысы дайындаған 1791жылғы конституциясы: өкілдік басқару
және билік бөлінісі қағидасын бекітті. Онда: Француз Конституциясы өкілдік
сипатқа ие; өкілдер болып заңшығару корпусы және король болып саналады. Заң
шығару билігі Ұлттық жиналысқа сеніп тапсырылды.Атқарушы билік корольге
тапсырылған және оның басшылығымен жүзеге асырылады делінген. Дегенмен де
Ұлттық заң шығару жиналысына сайлау шектеулі,екі сатылы сайлау құқымен
жүзеге асты.
Атқарушы биліктің басшысы ретінде король кең құзіреттіктерге ие
болды:министрлерді тағайындап әкімшілікті, әскер және флотты басқарып, шет
елдерге елшілерді тағайындап, патшалықтың ішкі қауіпсіздігін қадағалап
тұрды. Бірақ ол соғыс жариялау және халықаралық келісімдерді ратификациялау
кірді.
1791 жылғы Конституция бойынша заң шығару билігі, атқарушы биліктің
қасында үстемдікке ие болды.
1791 жылдың жазында, Конституцияда белгіленгендей Заң шығару
жиналысына сайлау өтті. Сайлау нәтижесінде депутаттық корпус құрамы
бүтіндей өзгерді. Бүған Құрылтай жиналысының жаңа күштер жинау мақсатында
қабылдаған шешімі әсер етті. Бүл сайлаудың салдары сайланған депутаттардың
Заң шығару жүмысына әсерін тигізбей кетпей, олардың бірнеше топқа бөлінуіне
әкелді.
Заң шығару жиналысы мен король арасындағы кекілжін 1791 жылдың күзінде
1790 жылғы дінбасылардың азаматтық құрылысы жайлы заңына сәйкес роялист-
эмигранттар мен шіркеу қызметшілерінің ұлтқа, корольге және конституцияға
ант қабылдамағандары салдарынан болды.
Осыған сәйкес Заң шығару жиналысы эмигранттардың отанға қайтып
оралуына екі ай беру ұсынысы жайлы декрет қабылдады.
Берілген мерзімнің аяқталуымен оралмағандар сатқын деп жарияланып,
мүліктері тәркіленіп, ант қабылдамаған дінбасыларға ауыр жаза қолдану
белгіленген.Алайда, XVI
"Сонла Людовик өз конституциялық құқықтарын пайдаланып бұл декретке
вето салады.
Тюдорлар монархиясының бекітілуі өзіндік жағдайда өтіп парламенттің
сословие-өкілдік орган ретінде өзінің абыройын тек қағаз жүзінде қалып,
бірақ елдегі сауда мен қолөнердің дамуы қоғамның тез арада күш жинап,
парламент пен король билігінің соқтығысуы заңды еді
Егерде, Елизавета тұсында король билігінің жақтастары мен қарсыластары
өздерін жалпы дәстүр аясында ұстап келсе, бірінші екі Стюарт кезеңінде
қоғамдық пікір екіге бөлінді: біріншісі шексіз король билігінің жақтастары
және парламент құқығын қорғаушылар.
Ұлы ремонстрациядан кейін көптеген парламент петициялары мен
манмфесттері орта ғасырлық ең жақсы басқару ойларынан бөлек, тың идеялар
ұсынды.
1642 жылы 26 мамырдағы декларация парламент заң жобаларына корольдің
вето жариялауына тыйым салды.
ХVШ-ХІХ ғасырлардағы Ағылшын парламенті құрылысына келсек, ол екі
бөліктен немесе екі жиыннан тұрады: Община палатасына кез-келген
ағылшынның сайлауына қүқығы жоқ. Өйткені, Англияда көп мемлекеттердегідей
жалпы сайлау құқығы жоқ. Сайлау үшін ағылшын азаматтығы, ер жынысты және
21 жасқа толудан бөлек, мүліктік жетістік яғни, белгілі-бір мүліктік ценз
бар. жалпы ағылшын сайлау құқы күрделі де шиеленісті. Ол бірте-бірте
кеңейіп, өзгеріп қазіргі қалпына келді. Англияда сайлау төте, жасырын дауыс
беру арқылы өтеді. Депутат болып сайлау құқы бар кез-келген азамат, тек
мемлекеттен жәрдемақы алатын кейбір тұлғалар мен шенеуніктер және лордтар
палатасының мүшелері сайлана алмайды. Община палатасында жалпы 670
депутат бар. Олар 5 жылға сайланып, өз енбектері үшін жалақы алады. Лордтар
палатасының құрылымы өзгеше. Лордтар палатасында жүмыс істеу қүқы әкеден
балаға мұра ретінде қалдырылады.
Король өз құзіретін пайдалана отырып, лордтар палатасына депутатты
тағайындай алады.
Ішкі жұмыстарында парламенттің қос палатасы өз ережелерін басшылыққа
алады. Парламент мүшелері толық сөз бостандығына ие, оны тек парламенттің
өзі шектей алады. Сонымен қатар олар депутаттық иммунитетке ие, яғни, қамау
үшін палатаның келісімі қажет.
Парламент корольмен жылда шақырылып тұрады. парламент жаңа заң
шығарып, ескі заңдарға толықтырулар мен өзгертулер енгізе алады. Король
парламент шығарған заңды бекітпей, қайтарып жіберу құқына ие.
Парламент сонымен қатар мемлекеттің жылдық кіріс, шығысын бекітеді.
Министрлер парламентке келесі жылға кіріс, шығыс сметасын ұсынып, талқыға
салады. Парламент сонымен қатар атқарушы биліктен өткен жылға кіріс, шығыс
жайлы есепті талап ете алады.
Палаталар арасындағы даулы мәселелерде лордтар палатасы бірқатар
артықшылықтарға ие. Егер алатасы қабылдаған заң жобасына лордтар наразылық
білдіртсе, белгілі-бір уақыттан кейін община палатасының қайта ұсынуымен
заң жобасы қабылданады.
Парламент қызметінің ең маңызды жағы,ол атқарушы билікті қадағалау.
Оның көрінісі парламенттің талап етуімен министрлердің есеп беруі және
сенімсіздік білдірткен жағдайда Үкіметті тарату. Үкіметті тарату құқығына
тек община палатасы ие.
Ағылшын парламентімен қатар, салыстыра Француз парламенті
қарастырайық. Француз парламенті де қос палата: депутаттар палатасынан және
сенаттан тұрды. Депутаттар палатасына кез-келген француз азаматы сайлай
ады. Сайлау жасырын дауыс беру арқылы, төте жолмен өтеді. Әрбір
департамент округтарға бөлініп, әр округ бір депутаттан жібереді. Барлық
депутаттар саны 597 және олар 4 жылға сайланады.[5]
Сенат сайлауы өзгеше өтеді. Сенат депутаттарын парламент депутаттары
және жергілікті өзін-өзі басқару, департамент, округ және община өкілдері
сайлайды. Сенатқа 40 жасқа толған азамат сайлана алады. Сенаторлардың
барлық саны 900, олар 9 жылға сайланып, әрбір үш жыл сайын сенаторлардың
үштен бірі қайта сайланып отырады.
Парламенттің қос палатасы да сөз бостандығына ие. кекілжің жағдай
туындағанда төреші ретінде парламенттің өзі шығады. Парламент мүшесін
қамауға алу егер, ол қылмыс үстінде ұсталмаса, палата келісімімен жүзеге
асады.
Әрбір палата өз қызметтерін өз ережелерімен жүзеге асырады. Заң
бойынша парламент жыл сайын жиналып, бес ай мерзімде жұмысын жүргізеді.
Төтенше жағдайда парламенттің кезектен тыс отырысы шақырылуын президент
айкындайды. Парламент заң шығарып, оған өзгертулер мен толықтырулар
енгізеді. Конституцияны өзгерту мен толықтыру үшін міндетті түрде қос
палата депутаттары қажет. Соғыс, басқа мемлекеттермен келісім жүргізу,
мемлекет шекарасын өзгерту тек парламенттің құзырында.
Ағылшын парламенті сықылды француз парламенті де, мемлекеттің үкімет
ұсынған жылдық бюджетін бекітеді. Парламенттің қадағалау қызметі де болған.
Жыл сайын үкімет парламентке есеп беріп тұрған.
1.2. Шет елдердегі парламентаризм бастаулары.
Алғашқы парламенттеріміз 11-12 ғасырларда Исландия, Ирландияда және 13
ғасырларда Англияда байқалған. Альтинг - Исландияның парламент атауы.1 Ал,
Тинг бірнеше тампадан құралған халық жиналысы. Исландия халық жиналыстары
немесе Тингтер, көктемде және жазда жиналып тұрған. Исланд Альтингтері заң
шығару қызметімен қатар сот қызметін қатар атқарған. Альтинг құрамына заң
шығарушы лагман және оның қызметін бақылаушы ақсақалдар кеңесі
- лагретта және кез келген азаматтар кірген.2 Ал, 1066-1068 жылғы
Испанияның Барселония әдет-ғұрыптарында каталоп кортестерінің заң
шығарушылық, атқарушылық және сот билігінің нормалары белгіленген.
Алғаш орта ғасырлық сословиелік-өкілдік парламенттеріміздің құрылымы,
формасы, қызмет аясы жайлы Англия парламенті үлгісіне тоқталайық.
Парламенттің корольдің шақыруымен эрл, барон, архиепископтар,
епископтар және прелаттардан құрылатын бөлігі магнаттар кеңесінен бастау
алып, кейіннен лордтар палатасына айналады.Прелаттар, эрлдар және барондар
парламенттің бір бөлігін құрап, екінші бөлігін қалалар мен графтықтардан
сайланып, 14 ғасырдың басынан бастап община өкілдері деп атанған
депутаттар құрады.
Англиядағы демократия ұшқындарының көрінісі община өкілдеріне
графтықтардан рыцарлардың сайлануы еді.
Патшаның арнауы шақыруымен жиналған дінбасылар, барондар және
прелаттар алғашқы кезде патшаның жанында кеңесуші, талқылаушы кеңесі
ретінде жиналып тұрды. Община өкілдерінің қызметі алғашқыда лордтар
палатасында қабылданған шешімдерді орындау еді.
Ағылшын парламентінің қызмет аясының бір түрі патшаның халыққа
салынатын салық мөлшері мен оның жүзеге асуына келісім беру болды. Алайда,
I Эдуард патшалығы кезеңінде халыққа салынған салықтың 15 ретінің 6 ретінде
парламенттің келісімінсіз салынды.
Бірте-бірте парламенттің іс тәжірибесіне патшаның атына бүкіл
парламенттің немесе оның жекелеген топтары атынан петиция беру ісі ене
бастады.
Парламент сессияларында 1272ж. және 1307ж. аралығында қаралған істер
ауқымын төмендегіше, он рет бүкіл парламенттің қатысуымен кезекті салық
салуды талқылап, екі рет толық құрамда кедендік бажды талқылап, екі рет
соғыс жариялау жайлы мәселені шешті, бір рет толық құрамда жоғарғы сот
трибуналы ретінде Давид Уэльскиді соттау үшін жиналып, төрт рет патша
шығарған заңдарға келісіп ғана қоймай тікелей заң шығару ісіне қатысты.
2. Мемлекеттің заң шығару қызметіндегі парламент рөлі.
2.1. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар
жүйесіндегі орны.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдеріне, парламент , жоғарғы заң
билігінің иесі ретінде мемлекеттік билік жүйесінде жетекші орын алып
отыр.
Мысалға алатын болсақ, Жапон Конституциясының 41 бабында Парламент
мемлекетгік биліктің жоғарғы органы және мемлекеттің бірден-бір заң
шығарушы органы болып табылада деген ереже бекітілген. Осы тәрізді ереже
Мексика Конституциясының 50-бабында да бекітілген, онда Америка Құрама
Штаттарында заң шығару билігі Бас Конгреске жүктеледі дейді 16, 13.
Америка Құрама Штаттарында заң шығару билігі Конгресс және заң шығару
жиналыстарымен жүзеге асырылады.
Дегенменэ конституциялар заң шығару оргаңдарына заң шығару үстемдігі
меи төуелсіздігін берсе де, олардың белгілі бір елдің мемле-кеттік органдар
жүйесіидегі нақтылы орны сол елдегі басқару ныса-нымен тікелей байланысты.
Парламентарлық мемлекеттерде парламент үкіметтен кейінгі орында тұрады.
Мысалы: Италия; ГФР, Австрия,Израиль,Финландия, Үнді, Түрік, және басқа.Осы
елдерде үкметтің парламент алдындағы жауаптылығына, парламентпен
құрылатынына қарамастан, парламент мемлекеттік биліктің атқарушы органына
бағынышты. Себебі, шынайы биліктік өкілеттіктер мен заң шығару
бастамашьшығы үкімет қолында.
Президентгік республикаларда (АҚШ, Мексмка, Венесуэла, Гондурас)
парламент неғұрлым тәуелсіз Ол Президентпен таратылмайды, заң шығару
бастамасы құқығы депутаттарда,Үкмет тек парламент қабылдаған заңдарды
орындау керек.
Парламенттің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны, негізінен билік
бөлу принципімен тікелей байланысты. Осы билік бөлу принципіне сәйкес
мемлекеттің заң шығару органы көптеген өркениетті елдердің
Конституцияларында басты орында тұрғанын жоғарыда айтып өттік. Ендігі
мақсат осы принциптің Қазақстан Республикасының Конституиясы мен өзіге де
маңызды заң актілерінде алған орнынэ Қазақстандағы біртұтас биіктің үш
тармаққа бөлінудегі рөлін, осыған сәйкес Қазақстан Парламентінің
мемлекеттік билік органдарының жүйесіндегі орнын анықтау.
Билік бөлу принципінің негізін салушы аса көрнекті ойшылдар Платон,
Аристотель, Д, Локк, Ш. Монтескьеэ И, Кант өздерінің ең-бектерніде билік
бөлудің қажеттілігін алғаш ашқандар. Олардың билік бөлу мәселесі бойынша
көзқарастары, әрине, бір-бірінен өзгеше болды. Себебі олар өз ілімдерін әр
түрлі тарихи кезеңдерде жасаған,осыған сәйкес биліктің мәнін, мақсатын,
міндетін әр түрлі түсініктерге негізделген десе де, билікті, оның
құрылымдарын теңдестіру үшінэ билік пен оның элементтерінің зорлық-
зомбылығын болдырмау үшін,билікті бір қолға шоғырландырмау үшін, оны бөлу
керектігі туралы пікірлері бір жерден шыққан..
Батыс демократиясы адамдар періште емес деген ұйғарымды ұстанады,
сондықтан билік инстиуттарының құрылымы адамдардың өз әрекеттеріне көңіл
аударуына мәжбүрлеу арқылы жақсы нәтажеге қол жеткізуді көздейді Мысалы,
Америка конституциясында келесі-дей принцип бекітілгеи кез-келген көңіл-
күй басқа көңіл-күймен тежеліп отыру керек. Міне сол себепті онда биліктің
ешбір тармағы басқа тармақтарын өзіне толығымен бағындыра алмайтынына
кепілдік беретін тепе-теңдік және тежемелік жүйесі бекітілген.
Президентке палаталар қабылдаған заң жобаларына қатысты вето құқығы
берілген, ал әр палатаның үштен екі даусымен Президент ветосын қабылдамау
конгресс билігінде. Халықаралық шарттар мен жоғары лауазымды қызметтерге
президенттік тағайындаулар сенат палатасымен мақұлдану керек,
Американдық конгресс заң шығару билігінің әлдеқайда тиімді түрі болуы
мүмкін. Сондықтан Америка парламентаризмінің даму барысына тоқталып өту
артық болмас деп ойлаймыз.
Әуел баста конгресс қарауында әдетте заң билігінің құзырына кіретін
салық жинау, бюджет пен өзекті үкіметгік лауазымдарға кандитатуралар бекіту
қызметтері болды. Одан әрі конгресс заддардың тіелей орындалуын қадағалауға
белсенді қатыса бастады. Олар өт-кізген талдаулар атқару әрекетінің заң
шығару өкілеттіктеріне сәй-кестігін тексеру әдісі ғана емес, сонымен бірге
белгілі бір маңызды мәселелерге қоғам көңілін аудару тәсілі екенін
көрсетті.
Егер конгресс тәуелсіздігі жөнінде айтар болсақ, Америка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz