Өндіріс қаржысының экономикалық мәні
Тақырыбы: Өндірістің қаржылық ресурстары тақырыбын оқытудың әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ӨНДІРІС ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ 5
1.1 Өндіріс қаржысының экономикалық мәні 5
1.2 Өндіріс қаржысын мемлекеттік реттеу 11
2 ӨНДІРІС ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ (Арман ЖШС мысалында) 14
2.1 Өндірістердің қызметінің қаржыландырудың ерекшеліктерін оқыту 14
2.2 Арман ЖШС қызметтері және оның қаржы ресурстарын реттеу жүйесі 20
2.3 Өндіріс қаржысын дамытудың негізгі бағыттары 25
3 ӨНДІРІСТІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ МЕН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37
ҚОСЫМША 1. Өндірістерде қаржы ресурстарының құрылымы мен көздері 39
ҚОСЫМША 2. Жаттығулардың жіктелуі 40
КІРІСПЕ
Әлемдік жаһандану шеңберінде Қазақстан үшін, бір уақытта үш талапты
бірдей сақтау – басты бағыт болып табылады: әлемдік экономикаға бірігу,
халықаралық аренада бәсекелестікті сақтау және ел ішінде осы үдерістердің
маңызды және елеулі өзгерістерге әкелуін қамтамасыз ету. Алға қойған
міндеттерге жету мемлекет тарапынан басқару әрекеттерінің табыстылығына
байланысты болады. Мемлекет ойластырылған экономикалық саясатты жүргізу
жағдайында нарықтық қатынастарды дамытуға кызу қарқын мен ерекше екпін бере
алады. Сондықтан мемлекетке қоғам дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ету
қызметі, өзінің тетіктері мен әдістерін пайдалану арқылы ойын ережесін
анықтау, экономикалық үдерістерді тікелей және жанама реттеу жүктеледі.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарыиың
болуының және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындаиды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объсктивті қажеттігін есксре отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлсмдердің әр түрлі түрлерін енгізеді нсмссе
күшін жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді жәнс т.б. Шаруашылық
жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттерінс
бейімдеугс мүмкіндік беруі үшін қажст. Бұл мақсатты айналымның ақша
қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты айналымы - табыстар мен
ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына дсген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру жоне бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау. Қоғамдық
қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъсктілердің қарамағында
жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сөйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының іс-әрекетіне негізделеді.
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, "жалпыдан —
жекеге" олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады: жалпы қоғамдық
қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары жәнс қаржы қатынастары
(салық, бюджст, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық қатынастар жәнс
тағы басқа.)
Өндірістік қаржылық ресурстарын оқытуды жалпы үш топқа бөлуге болады:
- белгілі бір операцияның немесе тәсілдің алғашқы дағдыларын үйрететін
сабақ;
- сол алғашқы дағдыларды жетілдіруге арналған сабақ;
- кешенді жұмыстарды үйретуге арналған сабақ.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі өндірістердің қаржы ресурстарын
оқыту әдістемесінде ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің
негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес
оны жүзеге асыруға септігін тигізуін талдау болып табылады. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамыту үшін қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық құралы, экономиканы
қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші
субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес.
Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі буындары
шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Курстық жұмыстың пәні өндірістік қаржы ресурстарын оқыту сабағын
ұйымдастыру барысында нұсқау жұмыстарының ерекше орын алатынын ескере
отырып оның мынадай түрлері: кіріспе, нұсқау, негізгі нұсқау (негізгі
бөлім), қорытынды нұсқау.
Курстық жұмыстың объектісі Арман ЖШС, оның қаржы ресустарын талау.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті
орындалмағаны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен
анықталады.
Курстық жұмысының мақсаты өндірістің қаржы ресурстарын талдау және оны
жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу, және оны оқыту әдістемесі болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы саласында алған білімімді қолдану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-өндірістің қаржылық жағдайын талдау;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою жолдарын ұсыну.
Өндірістің өзін - өзі қаржыландыру барысын зерттеу, өндірістің
дамуының өзін - өзі қаржыландыруын қарастыру.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
жүйесімен және өндірістердің қаржы ресурстарына сақтық компаниялардан
түсетін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейеді.
1 ӨНДІРІС ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ
1.1 Өндіріс қаржысының экономикалық мәні
Өндіріс экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен нарықтың
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Өндірістерді ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жургізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік өндірістердің
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, таза табыс); банк несиелері; бағалы қағаздар
шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекеттік өндірістерде қаражаттардың бұл
көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы
бөлумен толықтырылады; кооперативтерде — кооператав мүшелерінің үлестік
жарналарының қаражаттары. Тәжірибеде көбінесе меншіктің аралас нысандарымен
шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың аралас нысандары
кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен
бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде қызметкерлердің
үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік қоғамдарда
да осылай [1, 69б.].
Өндірістер мен ұйымдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем —
жалға берілген мүлік құнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру
мерзімінің өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге
беретін қаражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдық қажетті пайдаланудан
түсетін пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін
жалгерлік ақы қолданылады.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық
қызметінің мынадай қаржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза
табыс, пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік
несиелердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін өндірістердің — шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен өндірістердің қаржысын
ұйымдастыру мұндай өндірістер қаржысының қалыптасу және алынған табыстарды
әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі белудің ерекшеліктерімен
анықталады. Мұндай өндірістердің құрылтайшылары мен қатысушылары өздерінің
жарналарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі түрлері (ғимараттың,
жабдықтың және басқаларының), мүлікті құқықтар (жерді, табиғи ресурстарды,
мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық) меншікті пайдалану құқықтары) түрінде
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестіктері
туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық серіктестігі — жарғылық
капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген,
өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға
болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық серіктестігінің мынадай
нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестігі;
3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктінің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мен жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік өндіріс қызметтің сан алуан
сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Өндірістің жарғылық капиталының мөлшері өндіріске берілетін мүліктің
жалпы құнынан аспауы және ең төменгі айлық есептік көрсеткіштің 1000
мөлшерінен кем болмауы керек [2, 84б.].
Өндіріс оның жарғысында көрсетілген мелшерде резервтік капиталды
қалыптастыруға міндетті және ол жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем
болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегенде 5 пайызы осы
мақсатқа жүмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тек қана залалдарды
жабуға, бюджет шығыңдағы міндеттемелерді орыңдауға, мемлекетгік несиелерді
өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда пайыздық өтем
төлеуге жұмсалады.
Өндіріс өндіретін тауарлардың (атқарылатьш жұмыстардың, көрсетілетін
қызметтердің) бағалары өндірістің оларды өндіруге кеткен шығындарды толық
өтеуге, оның қызметін шығынсыз етуге және өз кіріс есебінен қаржыландыруды
қамтамасыз етуге тиіс.
Мемлекеттік тапсырысты орындау есебіне өндіріс өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағаларын уәкілді органның келісуі
бойынша жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып белгілейді.
Өндіріс мемлекеттік тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дербес белгілейді.
Өндіріс өз қызметінен алған меншікті табыстар есебінен ұсталады.
Мемлекеттік өндіріске қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.
Өндіріс иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган
Қаржы министрлігінің (тиісінше — оның жергілікті органдарымен) келісімі
бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі және тиісті
бюджеттердің кірісіне аударылады.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие өндіріс қазыналық
болып табылады.
Қазыналық өндірістер заңнамада белгіленген тәртіппен:
1) төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және өзге де арнаулы
жұмыстарды орындау, өрттен, су тасқынынан және басқа да апаттардан қорғау;
2) заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгіленген мемлекеттік
көлік жолдарының және басқа инфрақұрылым объектілерінің жүйесін ұстау мен
дамыту;
3) пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпы республикалық және
халықаралық байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;
4) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар жүргізу;
5) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік қорғау,
ғылым және мәдениет сферасында өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру
үшін құрыла алады.
Қазіргі кезде кооперация жүйесінде кооперативтердің ең негізгісі —
өндірістік және тұтыну кооперативтері жұмыс істейді [3, 112б.].
Өндірістің өзін-өзі қаржыландыруы — нарықтық экономика жағдайында
өндірістердің шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл
қағидат өнім өндіру мен өндірістің өндірістік-техникалық базасын ұлғайту
жөніндегі шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір өндіріс өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып
отыратындығын білдіреді. Қаражаттардың уақытша жетіспеушілігі кезінде оған
деген қажеттілік банктің қысқа мерзімді несиелері мен коммерциялық несие
есебінен (ағымдағы шығындарға пайдаланылады) және ұзақ мерзімді несиелер
есебінен (күрделі жұмсалымға пайдаланылады) қамтамасыз етілуі мүмкін, олар
өндірістің қарамағында қалатын пайданың есебінен өтелінеді.
Нарықтық экономика мен жекешелендіру процестерінің дамуы жағдайында
өзін-өзі қаржыландыру қағидатын қамтамасыз етуге акционерлік капиталды,
бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды, қаржы операцияларынан
алынған табысты (пайданы) пайдалану арқылы қол жетеді.
Бюджеттік және салалық қаржы көздері өзінің маңызын жоғалтты және олар
негізінен экономиканың құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға,
конверсияға қолданылады [4, 139б.].
Өзін-өзі қаржыландыру өндірістердің толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет өндірістердің қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындарды
өзіндік құнға жатқызудың және т.с. с. жүйесі мен тәртібін белгілеу ақылы
жүзеге асырылады.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті
орындамағаны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен
анықталған. Бұдан басқа, өндірістер өздерінің міндеттемелері бойынша
меншікті мүлкімен жауапты болады.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
жүйесімен және өндірістердің қаржы ресурстарында сақтық компаниялардан
түсетін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейіп келеді.
Нарықтық экономика және меншіктің әр түрлі түрлеріне негізделген сан
алуан ұйымдық-құқықтық нысандар өндірістердің қалыптасуын және дамуын, жаңа
меншік иесінің, жеке азаматтардың, сондай-ақ өндірістер еңбек ұжымдарының
пайда болуын қажет етеді. Бұл — маңызды алғышарт және қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижелеріне мүдделіктің себебі. Бұл қағидатты іс жүзінде жүзеге
асыру өндірістерге берілген және мемлекеттің қолдауынсыз өзінің шығындарын
қаржыландыру қажеттігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар, салықтарды
төлегеннен кейін өндіріс, ұйым, фирма қарамағында қалатын пайданың
(табыстың) үлесіне де байланысты.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтыгы, олардың ажыратысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материаддық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілсрінің бірі — оның тұлғалануының ақша нысаны
жене ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дұрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінсн тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сон-дай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. . Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген онімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау жөне өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіепен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымсн бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары елшенетін жалпыға ортақ баламал қаржы — жалпы ішкі өнім мен
ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы ондіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында — бөлуде жөне айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тау-арлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілергс өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінші стадиада белінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал басқасы
тауар нысанында болады.
Шаруашылық қызметінің нәтижелігіне мүдделік бірдей дәрежеде өндірістер
мен ұйымдардың ұжымдарына, жеке қызметкерлерге және жалпы мемлекетке тән
нәрсе. Бұл қағидатты іске асыру лайықты еңбек ақы төлеумен, мемлекеттің
оңтайлы салық саясатымен, таза табысты (пайданы) тұтыну мен қорланымға
болуда экономикалық жағынан негізделген үйлесімдерді сақтаумен қамтамасыз
етілуі мүмкін; өндірістердің ұжымдарын қаржылық ынталандырудың қуатты
тұтқасы олардың өздері тапқан қаражаттары есебінен әлеуметтік-мәдени
мақсаттарға жұмсалатын шығындар болып табылады.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік — бір процестің — ша-руашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
процесінің екі жағы.
Сөйтіп, екі экономикалық категорияның — экономиканың негізгі буыны —
өндіріс, ұйым, басқа шаруашылық субьекті сферасындағы қаржы мен
коммерциялық есептің өзара байланысы көрінеді.
1. Жоспарлылық қағидаты өндірістің қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне, жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді. Есеп-қисаптар негізінде және белгіленген қаржы
нормативтерін пайдалану арқылы арнаулы құжатта — қаржы жоспарында
(болжамында) қамтитын көрсетілетін қаржы көрсеткіштері анықталады.
өндірістің болжамды қызметі факторларының тұрлаусыздығы жағдайында қаржы
көрсеткіштерін егжей-тегжейлі пысықтаудың — жоспарлаудың орнына болжау
қолданылады, яғни қолда бар мәліметтерді зерделеудің, өзгермелі факторларды
ғалыми өндеудің (үлгілеудің, экстраполяциялаудың) және қорытындылаудың
негізінде өндірістің қаржылық дамуының болжамы жасалады. Болжам
өндірістердің шаруашылық қызметінің нұсқалары бойынша бағалау және кейінгі
шешімдерді қабылдау үшін қызмет етеді.
2. Өндірістер мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары —
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңды ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады [5, 196б.].
3. Өндірістердің қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты — басқарудың
барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел
қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өңдірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша
болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет
қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте, қаржы жоспарында
қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды (ойда
болмаған шығындарды) қаржыландыруға арналған.
Нарықтық экономика жағдайында өндірістердің қаржысын ұйымдастыруда
елеулі өзгерістер болуда. Әріптес өндірістердің арасында деңгейлес
байланыстар күшейіп келеді, олардың банк жүйесімен өзара іс-қимылы нығайып
келеді. Бұл процестер салалық құрылымдардан бас тартып, жаңа үлгідегі
құрылымдарды — экономикалық мүдделермен, бірыңғай акциялармен және
мемлекеттің мүліктегі үлесімен байланысты ұқсастық негіздегі және
көпсалалық құрылымдарды жасауда көрінеді.
Өндіріс экономикасын зерделеудің негізгі объектісіне
жататындар:
– Өндірістің өндірістік құрылымы, өнеркәсіп ондірісінің
үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
– өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
– шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау
және өнімді сатуды әзірлеу;
– өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және өндірістің
табысың қорландыру;
– өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз
етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі, босалқы қорды
қалыптастыру және оларды ұтымды пайдалану;
– өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік
инфрақұрылымды құру;
– өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік құн
калькуляциясы, өндірістің баға саясаты;
– өндірістің қаржы ресурстары, шаруашылық қызметінің
тиімділігі, кәсіпкерліктегі тәуекелдік баға;
– Өндірістің жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, өндірістің
жаңартпашылық саясаты, экономикалық мәселелер;
– кадрларды іріктеу, оларды жұмысқа қабылдау, еңбекті
ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек
өнімділігін арттыруды ынталандыру.
Сонымен, өндіріс экономикасы — өндіріс факторларының жиынтығы
(меншіктік және қарызгер), өндірістік емес факторлар (бала бақшалар,
профилактория және т.б.), айналыс қоры, дайын өнім, өндірістердің
есепшоттарындағы ақша қаражаттары, кұнды қағаздар, материалдық емес
меншікті қор (патенттер, лицензиялар және т.б.), өнімді сату нәтижесіндегі
табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулерді қарастырады.
1.2 Өндіріс қаржысын мемлекеттік реттеу
Өтпелі кезеңде орта және шағын бизнес мемлекеттік тұрақты қолдауды
қажет етеді. Тек сол ғана ірі қаржылық және тұрғындардың өндірістік
ресурстарын жинақтайды, аралас экономикаға икемділік береді, өзінде
монополияға қарсы күшті және тұрғындардың өндірістік ресурстарын
жинақтайды, кұрылымдық қайта құрудың шынайы факторына қызмет етеді, көп
жағдайда жұмыспен қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу жүйесінің қалыптасуы көптеген бағыттар
бойынша жүреді. Солардың кейбірін қарастырайық.
1. Кәсіпкерліктің қызмет етуі мен дамуын құқықтық қамтамасыз ету
жүйесін қалыптастыру.
Осы кезенде заң актілерінің жоғары сапасын – олардың арасындағы қарама-
қайшылықты жою, мүмкіндігінше оларды тікелей ықпал ететін заң актілеріне
айналдыру керек, оларды өткізу тетіктерін қарастыру, кәсіпкерлердің
құқығына кепілдік беру, оларды бұзған кездегі жауапкершіліктің экономикалық
және басқа жақтарын қамтамасыз ету маңызды.
2. Қазіргі заманғы кәсіпкерлікті қолдау мен қаржылықты қамтамасыз етуді
қалыптастыру.
Мұндай жүйе салық салу, несиелеу, сақтандыру, қаржыландыру, өтемақы
және т.б. туралы саясатты сапалы жетілдіруді талап етеді.
3. Кәсіпкерлікті, кадрларды даярлау бойынша жүйелерді, маркетингтік
орталықтарды, бизнес орталықтарын және бизнес инкубаторларын, кәсіпкерлікті
ақпараттық қамтамасыз етуді қолдайтын қорлар мен орталықтарды құруды
қарастыратын тұтастай кәсіпкерліктің инфрақұрылымдық жүйесін қамтамасыз
етуді қалыптастыру.
Кәсіпкерлік барлық өнеркәсібі дамыған елдерде үкіметтік қолдауға ие.
Оның мәні үш бағытта нақты шараларды әзірлеуге әкеледі:
1. Кеңес беру (әсіресе, алғашқы кезенде). АҚШ-та, мысалы Шағын бизнес
бойынша үкіметтік агенттіктің аймақтық бөлімі жұмыс істейді.
2. Қаржылық қолдау көрсету.
3. Қаржылық қатынастарда күші аз кәсіпкер құрылымдарға ғылыми-
техникалық немесе технологиялық көмек көрсету.
Кейбір экономистер осы уақытта кәсіпкерлер кездесетін негізгі
қиыншылықтарды мыналар деп есептейді:
- кәсіпкерлік құрылымының қызметі туралы заң базасының
тұрақсыздығы мен жетілдірілмеуі;
- қатал салық прессингі (салмағы) және салық салудың
күрделенген жүйесі;
- алғашқы капитал мен өзінің айналымдық қаржысының
жетіспеушілігі;
- банк несиелерін алудағы қиындық;
- криминалдық құрылымдардың қысымы;
- ғимараттың және оны жалға алу бағасының жоғарылығы;
- лизингтік қызмет көрсетудің шектеулі мүмкіндігі.
Кәсіпкердің әлеуметтік жауапкершілігі бүгінгі күні пайдасын әлеуметтік
жобаларға инвестициялау және қайырымдылық жасаумен шектелмейді. Одан туған
өлкесінің келешек жоспары мен мәселелерін, тұрмыстық катынастарын түсінуді
және өз аймағын дамытуға қомақты үлес қосқанын күтеді [6, 140б.].
Қаржыны мемлекеттік реттеудің нарықтық шаруашылық жағдайындағы мазмұны,
қолданылып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу
және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық
ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы
типтік шаралар жүйесі болып табылады.
Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде
шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде
экономикалық және әлеуметтік мәселелер туындайды және шиеленіседі. Өндіріс
күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызды, өндірісті
мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың
бірігуі, әр-түрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге,
қоғам дамуының белгілі-бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-
қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық
дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік
дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті
күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына
көмектесетін (экономикалық саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-
қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап
айтқанда мемлекет күшін талап етті.
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен
қалыптасуының әр түрлі сатысында түрліше болды. ХVІІ-ХVIII ғасырлардағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық
доктрина-меркантилизм - елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекетгік
реттеудің сөзсіз қажеттігін тануға негізделген.
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А.Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негіздеген және оның көптеген
жақтаушылары болды.
А.Смиттің көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке
мүдде көзделген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қабілетті екенін байқатты.
Бұл мүдде экономикалық дамудың ең басты қозғаушы күші ретінде көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік
реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея
болатын. А.Смит: нарық басты реттеуші болатындықтан, нарыққа толық еркіндік
беру қажет, - деп есептеді.
Нарықтық үйлестіру ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде,
нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе
растады. Нарықтағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге
ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды
себебі - нарыққа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелестікті
қамтамасыз ету үшін, нарық қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау -
монополияға карсы занды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік
қажеттілік болды [7, 162б.].
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды сатысы
көрнекті ағылшын экономисі Дж.М.Кейнстің есімімен байланысты. Кейнсиан
революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық құлдыраудан өз
бетімен сауығудың мүмкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы
дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен жиынтықты ұсынысты
теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін қабілетті құрал
ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М.Кейнс идеяларын екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады. Сұраныс жиынтығын
реттеуде несиелік-ақшалы және қаржылық саясатты пайдалану, бұл елдердегі
экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға көмектеседі деп есептелінді.
Сөйтіп, қаржыны мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі
экономикалық дамудың белгілі-бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың
үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс
қатынастарының дамуында пайда болады. қаржыны мемлекеттік реттеу қазіргі
замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады.
олар экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу,
салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты
қолдау сияқты әр түрлі тапсырмаларды шешеді. қаржыны мемлекеттік реттеу-дің
көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен, экономикалық
және әлеуметгік мәселелердің өткірлігімен анықталады.
2 ӨНДІРІС ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ (Арман ЖШС мысалында)
2.1 Өндірістердің қызметінің қаржыландырудың ерекшеліктерін оқыту
Аталған тақырыпты оқығанда өндірістік оқытудың формаларының
анықтамасынан бастаған дұрыс. Өндірістік оқытудың формасы деп сабақ
барысында оқыту шеберімен (оқытушымен) оқушылардың өзара қарым-қатынасын
айтады, сабақ барысында оқушылардың іс-әрекетінің ұйымдастыру жолы болып
табылады, және оған өндірістің қаржы ресурстарын оқыту режимі мен
өткізілетін жерін жатқызуға болады.
Сондықтан да оқыту формалары мынандай құбылыстарды қамтиды:
- сабақтың дидактикалық мақсатын;
- сабақтың өтетін жерін, оның режимін және оқушылардың құрамын;
- сабақтың құрылымын былайша айтқанда оның өту кезеңдерін;
- оқушылардың өзіндік жұмысы деңгейін.
Кәсіптік мектепте өндірістік оқытудың мынадай формалары бар екенін
ескертіп өту қажет;
- шеберханасында өткізілетін сабақтар;
- оқу шаруашылығында немесе өндірісте өткізілетін сабақ;
- өндірістік практика (өндірістегі жұмыс орнында ұйымдастырылған);
- диплом алды практикасы.
Өндірістік оқытуды жалпы үш топқа бөлуге болады:
- белгілі бір операцияның немесе тәсілдің алғашқы дағдыларын үйрететін
сабақ;
- сол алғашқы дағдыларды жетілдіруге арналған сабақ;
- кешенді жұмыстарды үйретуге арналған сабақ.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту сабағын ұйымдастыру барысында нұсқау
жұмыстарының ерекше орын алатынын ескере отырып оның мынадай түрлері:
кіріспе, нұсқау, негізгі нұсқау (негізгі бөлім), қорытынды нұсқау.
Осы айтылғандарды қорытындылап, оқушылар өз дәптерлеріне мына таблицаны
толтырып алса, олардың осы тақырыпты жақсы меңгеретініне күмән жоқ.
Сабақтың Оқыту шеберінің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті
құрылымы
Кіріспе нұсқау Оқушылардың еңбек ететін Өндірістік шебердің нұсқауын
іс-әрекетін бағдарлау қабылдау арқылы іс-әрекетінің
мазмұнын түсіну. Технологиялық
іс-әрекетті өз бетінше жасауға
дағдылану және орындау.
Негізгі бөлім Оқушылардың жұмысына Өндірістік жұмысты өздігінше
(нұсқау) басшылық жасау, олардың орындау. Өзіндік бақылауды
іс-әрекетінің дұрыстығын ұйымдастыру
бақылау және дұрыстау
Қорытынды Сабақты қорытындылау Сабақтың қорытындысын өздігінше
Нұсқау талдау.
Енді өндірістік оқытудың сабақтан тыс формаларына тоқталып кетейік.
Өндірістік оқытудың сабақтан тыс формалары.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту процесі негізінде оқу шеберханалары
мен өнеркәсіптің оқу учаскелері, цехтарында жүргізіледі де, шебер барлық
топтармен бір мезгілде жұмыс атқарады. Мұнда сабақтан тыс өндірістік
оқытудың мына түрлері жүзеге асырылады:
- Оқушыларды оқу бригадалары құрамында жасақтап оқыту;
- Оқушыларды білікті жұмысшылар бригадасы құрамында жасақтап оқыту,
- Білікті жұмысшыларға оқушыларды жекелеп, даралап бекіту,
- Өндірістік экскурсия,
- Үй тапсырмасын орындау.
Өндірістік оқытуды ұйымдастыру формалары.
Мұнда мәселенің басын ашып айтатын 2 нәрсе бар: өндірістік оқытудың оқу
процесі екендігі және оқу-өндірістік қызметті атқаруда шебердің оқыту
әдістері мен тәсілдері мен оқушылар ұжымына оқу-өндірістік қызметті
ұйымдастыру тәсілдері екендігі.
Енді өндірістік оқытуды ұйымдастырудың мына негізгі формаларына
тоқталайық:
Топтық –фронтальды - шебер бір мезгілде барлық оқушылармен жұмыс
істейді, барлық топтарда сабақ мақсаты бірдей.
Бригадалық оқыту түрі - шебер не білікті жұмысшы бір мезгілде жекелеген
оқушылар бригадасымен жұмыс істейді, әрбір бригада өз алдына ерекшелігі бар
оқу-өндірістік мақсат қояды
Даралап оқыту - әрбір оқу оқушымен жеке жүргізіледі.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту формалары мен оны ұйымдастыру
формаларының өзара үйлесімділігін мына кестедегі талдаудан байқауға болады:
Өндірістік оқытудың Өндірістік оқытуды ұйымдастыру формалары
формалары
Фронтальды топтық Бригадалық Жеке
Сабақ түрінде + + +
Оқушылар бригадасы + +
құрамында
Білікті жұмысшылар + +
бригадасы құрамында
Жеке даралап бекіту +
Топтық өндірістік + +
экскурсия
Үй тапсырмасы + +
Қорыта келе, білікті жұмысшыларды дайындауда кәсіптік білім беру
жүйесінде өндірістік оқытудың негізгі формасы – сабақ болып қала береді.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту процесінде көбінесе, қолмен және
машинамен басқарылатын кәсіп салаларында шебер оқушыларға қайталау,
көшірме жасау тәсіл арқылы іс – қимыл әрекетін көрсету жолымен үйретеді.
Шебердің қимылының дәлдігі, шапшаңдығы және жұмысты сапалы атқаруда
оқушыларға үлгі болады, олар да соны дәл солай етіп істегісі келеді.
Әрине, бұл жерде өндірістің қаржы ресурстарын оқытунің кәсіби біліктілік
деңгейі жөнінде айтып отырмыз, практикада бұл жай кейде басқа да болады.
Кейде бұл іс - әрекеттерді көпшілікпен бірге мән бермей, қателіктер мен
кемшіліктерге жол беруі мүмкін, қайталана берсе кейін ол дағдыға айналып,
жұмысты сапасыз атқару әдеті пайда болады, бұл жас жұмыскерлердің
қабілетіне, біліктілігінің қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сондықтан,
ұжымдық үйрету кезінде шебер қимылы дәл әрі нақты, үлгі түрінде жасалынып,
дұрыс қабылдануы тиіс. Алғашқы үлгі олардың санасында дағдының іргетасы
ретінде қаланып, көпке дейін есінде қалып қояды. Бұл тек өолмен атқаратын
жұмыстарға ғана емес, ол құрал – жабдықтармен, машиналар мен аппараттар
арқылы істелінетін жұмыстарға да тиесілі. Мына төменде: Еңбек процесін
көрсету плакатының жалпы сұлбасын беріп отырмыз.
Бұл жағдайда тыңдаушылардың назарын мына нәрселерге аударк керек:
1. Еңбек тәсілдерін бастау және аяқтау процестерін біртұтас етіп көрсету
қажет. Алдымен бөліктерді жайлап, сосын ара – жігін қосып іс -әрекетті
тұтастай қимылға көшу арқылы ұғындырған абзал.
2. Педагогикалық қимылына тәсілмен жауап беру, оның қимыл элементтері
бөлшектеп әрі тұтастай ұғынып алу, білік дағдыларын қалыптастыру үшін
маңызды мақсат болып табылады.
3. Әсіресе, оқушылар көп қателік жіберетін іс - әрекет түріне басты назар
аудару керек.
4. Жасаланатын бұйым не іс - әрекет, қимыл түрлері саналы болу үшін
жақсы көрініске ие болғаны жөн: көрсетілітін жер дұрыс таңдалып
алынғаны абзал, жарыс болуы керек, шебер мен оқушылардың ара қашықтығы
анық көрінетіндей жағдайда болғаны дұрыс.
5. Әрбір қимыл элементтерін көрсететін үлкен плакаттар, көрнекі құралдар
я мультимедиялық жүйелер арнайы экранда көрсетілсе оның тиімділігі
анағұрлым артық еді.
6. Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту алдындағы жұмыс орнында атқарылатын
іс - әрекет операцияларының әрбір қимылына нұсқау картасы болуы
қажет, әрбір тәсілге арналған ұсыныс беріледі де қимыл - әрекет
көрсетіледі. Сөз бен қимыл - әрекетті есту әрі көру арқылы оқушыларда
қабылдау, игерту әрекетін жеңілдетеді.
7. Бұл әдісте шебердің қимыл- әрекеті мен онв сипаттап тұрған сөйлеу
процесі өзара үндесіп, біртұтас көрінуі үлкен маңызға ие. Әрине,
мұнда көпсөзділікке, артық қимылға әдеттенудің қажеті жоқ. Іс – қимыл
нақты, оны сөзбен сипаттау бір мезгілде кезек – кезегімен іске асуы
қажет.
8. Сөз бен істің бірлігі оқушылардың тәсіл мәнін сапалы игеруіне, дұрыс
қабылдауына жағдай туғызады. Кейін олардың өзіне де шебердің осы
істегенін сөзбен қайталау арқылы көрсетіуі қажет. Бұл олардың өзін -
өзі бақылауын, қимылдың дұрыс бағытта жүргізілуіне септігін тигізеді.
Бірақ шебер жұмысшы, сөзі – оларғаүлгі. Сондықтан, өндірістің қаржы
ресурстарын оқытудың әдістемелік қабілетін арттыруға, педагогикалық
біліктілігін көтеруге айрықша мән берілуі тиіс. Оны білім жетілдіру
институттары, өндірістің қаржы ресурстарын оқытудың арнайы семинарларында,
педагогикалық үйірмелерде, практикумдарда ұдайы жетілдіріліп, оқушылар
арасында түрлі мамандықтар бойышша байқаулар, жарыстар өткізу арқылы
шеберлігін арттыруға болады.
Енді, өндірістің қаржы ресурстарын оқыту сабақтарында пайдаланылатын
көрнекі құралдар түрлері, оларды тиімді пайдалану әдістеріне сипаттама
берейік:
- Көрнекі құралды көрсету қимыл – тәсілдермен үйлестіріліп, техникалық
– технологиялық, талаптар онда сақталуы қажет.
- Жұмыс үлгілері, бұйымдар, құралдар, жабдықтар, аспаптар, бөлшектерді
арнайы стендке орнатқан жөн, ол салыстыру, талдау, түсіндіруде тиімді,
егер ұсақ үлгілері болса, әр оқушыға үлестіріп берген дұрыс.
- Технологиялық процестерді түсіндіргенде өңдеу, жинау және бөлшектеу
жұмысында дайын өңделген, құрастырылған өнімдер үлгісін пайдалану
керек.Мұнда технологиялық бірізділік қатаң түрде сақталуы тиіс.
- Көрнекі құрал ретінде көлемді қораптар, қозғалтқыштар (двигательдер),
агрегаттар, аспаптар мен құрылғыларды пайдаланған кезде, олардың
сыртқы қорғаныштары, қақпақтары ашылып, айшықты, түгел көрінуі тиіс.
Көрнекі құралдардың келесі түрі – экрандық (аудио, бейне) материалдарды
пайдалану тәсілдері. Өкінішке орай, алдыңғы айтқан көрнекі құрал түріне
қарағанда мұны пайдалану сирек. Өйткені, оқу фильмдері, диафильмдер,
слайдтар т.б. экрандық көрнекі құралдар орталықтандырылып шығарылып, пәнді
теориялық оқытуда көбірек қолданылады. Өндірістік оқытуда негізінен
ертеректе шығарылған фильмдер мен диафильмдер қолданылады (олар көбінесе
слесарлық жұмыстарды атқаруға, олардың операцияларының орындалу
бірізділігін көрсететін фильмдер). Бұл салада кейінгі кезде кең өріс алған
бейнефильмдер мен ақпараттық технология қызметін пайдалану мүмкіндіктері
мол. өндірістің қаржы ресурстарын оқыту материалдарын игертуде
пайдаланылатын әдістің бірі – оқушылардың өзіндік бақылауы. Бұл әдіске
жататындар - өндірістік экскурсия, практика өткізілетін цех, учаскемен
ондағы құрылғылар мен жабдықтармен таныстыру.
Оқушыларға алдын – ала бақылаудың мына тәсілдерін үйрету керек:
- Бақылаудың мақсаты мен тәртібін хабарлау;
- Негізгі нысанды ажырататын бақылау;
- Бақылау біткен соң, нәтижесін білу үшін жауап беретін сұрақтарды беру;
- Бақылау кезінде кездесетін қиыншылықтарды ескертіп, оны жою жолдары
туралы нұсқау беру;
- Оларды ұдайы назарда ұстап, көмек беріп отыру;
- Оқушылардың өзіндік бақылауының қорытындысын жүйелі шығару;
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту нұсқауымен 2-3 оқушы іс – қимыл
әрекеттерді қайталап көрсетіп береді. Олар кәсіби қимылдық тірек
элементтері болып, бірдей я әртүрлі әрекеттер болуы да мүмкін.
Мысалы: Слесарь – жөндеуші мамандығы үшін бұл тегістеу тәсілдері,
қиғаштап аралау не кесу, жону жұмыстарының кезеңдерімен атқарылуы болып
табылады. Сондай – ақ әмбебап – жонғылағыш, бақылау - өлшеу аспаптарын
ретке келтіруші. Сәндік бұйымдар шебері (мастер декоративных изделии)
мамандақтары бойынша тиімді практикалық жұмыстың соңына таман бүкіл
оқушылар ұжымы, іс - әрекеттерді өз бетінше қайталап, тұтастай атқарады.
Оқытушы не өндірістік шебер бұл кезде бұрынғы жіберген кемшіліктерін
қайталау жағын ескетеді.
Сонымен қорытып, өз пікірін білдіреді.
Жаттығу - өндірістік оқытудың негізгі әдісі оқулықтарда, әсіресе,
практикалық жұмыстар кезінде жаттығудың мәні, оның дидактикалық маңызы,
басшылық ету, өндіріс шеберінің алдындағы нұсқау беруі туралы т.б.
мәселелер жеткілікті айтылған. Практикалық курс бағдарламасы жаттығу әдісі
арқылы материалды игертуге бағытталуы тиіс. Оқулықтарға жазылған тәсілдерді
іске асырып, оны дағдыға айналдыру үшін шебер де, оқушы да ерінбей тер
төгуі қажет, онсыз кәсіпке машықтану – қиын іс. өндірістің қаржы
ресурстарын оқыту өтілетін практикалық жұмыстарды бөлімдерге бөліп алдын –
ала мұқият өзі танысып алуы қажет. Әрбір өтілген әрі алда өтілетін
практикалық жұмыстар кезең – кезеңімен бір – бірімен сабақтасып жатқаны
жөн. Жаттығуды өтпес бұрын алдымен атқарылар іске жалпы сипаттама беріп
оған талдау жасалынады. Сосын қимыл - әрекеті бірнеше рет қайталайды, мұнда
сандық көрсеткіштер бірте – бірте сапалық көрсеткішке ұласуы тиіс. Кейде,
бұл әрекеттер біліктілік дағдыларын қалыптастыруға септігін тигізуі де
мүмкін. өндірістің қаржы ресурстарын оқыту бұл жағдайда әрбір қимылдарды,
оның кезеңдерін конспект етіп жаздырып мына талап – сипаттамаларға қысқаша
түсінік беруі тиіс:
1. Жаттығу – бұл тек қайталау ғана емес, сонымен бірге алға қарай
жылжушылық әрбір жаттығу – кәсіп игеру машығы.
2. Әрбір жаттығудың өз алдына мақсаты болуы тиіс: нені оқу керек?, не
істеу керек?, қалай істеу керек?, нәтижесі қандай?т.б .Жаттығу мақсаты
оқушыларға саналы түрде түгел жеткізілуі тиіс, оны бес саусағында
білуі керек.
3. Жаттығу шебердің басшылығымен жүгізіледі. Шебер мақсаты мен оқушы
мақсаты – бір. Жаттығу кезінде оқушы қызметіне түзету ендіру – оқу
мақсатына бағытталуы тиіс.
4. Оқушылар жаттығуды саналы түрде атқаруы тиіс, мұнда саннан сапаға
көшу ұстанымы негізгі бағытқа ие.
5. Жаттығудың тиімділігі, нәтижесі оқушы қызығушылығы мен ынта – жігеріне
де тікелей байланысты.
6. Жаттығу барысында оқушылар өз ісіне бақылау жасап, оның нәтижесін
білуі қажет. (қимылды бейнелі көрсету, эталон, жұмыстық сызбалар,
техникалық талаптар, тренажер белгілері, істеген өнім т. б.)
7. Іс - әрекетің, қимылдың әрбір кезеңінде оқушы қандай жетістіктерге
жететінін білуі керек, түпкі мақсат жолында әлі де не қажет екенін
бағдарлай алуы қажет. Оны мына сызба арқылы байқауға болады.
Келесі маңызды тақырып атауы – жаттығуларды жіктеу.
Оны 2 жақтан қарастыру керек:
1. Дидактикалық мақсаттылығы;
2. Жаттығу мазмұны;
Жаттығуларды мазмұнына қарай жіктеу өндірістің қаржы ресурстарын оқыту
кезеңдеріне сай келеді. Мына төмендегі кесте бойынша (үлгі) жаттығуларды
түрлі санаттарына қарай жіктеу соңғы уақытта кәсіптік білім беру саласында
жиі қолданылып жүр.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту барысында жаттығуларды осылай жіктеу
арқылы бұл процестің бірізділіктен, біртұтас және сабақта жүретін еңбек
процесі екендігін байқадық. Неғұрлым оқушылар көбірек жаттығып, машықтана
бастаған сайын олардың бойында білім, білік және дағдылық әрекеттері
қалаытасып, байыту мақсат кәсіп шеберлігіне деген негіз қалана бастайды.
Демек, жоғарыда айтып кеткен жаттығу - өндірістік оқытуда кәсіптік
біліктілікті қалыптастыратын, ірге тасын қалайтын негізгі әдіс атты
дидактикалық қағидамыз дұрыс екендігіне көзіміз жетіп отыр.
Шынында, кәсіп шеберлігінің негізін игеру үшін біртіндеп қарапайымнан
күрделіге, оңайдан қиынға кезең – кезеңімен жаңа оқу - өндірістік
міндеттерді игеру, оған машықтану, жаңа биіктерге көтерілу жаттығудың басты
белгілірі. Әрбір жаттығудан соң белгілі бір дәрежеде өндірістік тәжірибе
жинақталып, жетілдіріледі. өндірістің қаржы ресурстарын оқыту процесі
кезінде басты тірек болып тұрған, күрделі мақсаттарға жетуде және тұлғаның
бойындағы еркешелікті көрсетіп тұратын – ол өндірістік өзіндік еркіндік,
қандай жұмысты өз бетінше атқарушылық, одан туындайтын басты нәтиже –
кәсіби шеберлік. Ол шексіз, оның деңгейі де, мүмкіндігі де жеке тұлғаның
танымдық қасиеті мен творчествалық қабілетінің, ізденісінің жемісі болмақ.
Соңғы айтарымыз, өндірістің қаржы ресурстарын оқыту барысында тыңдаушыларға
жаттығу және өз бетінше орындау деген ұғымды жиі қайталап, айтамыз,
мұны ажырата білуді үйретуіміз қажет. Өдірістік оқыту мазмұнын, оның
орындалу кезеңдерін әбден машықтанып, шебер білікті жұмысшы арқылы игеріп
алған соң, оны өз бетінше орындауға дағдылана бастаған дұрыс. Демек, бұл
екеуі тізбектелген біртұтас құбылыс деп айтсақ та болады.
2.2 Арман ЖШС қызметтері және оның қаржы ресурстарын реттеу жүйесі
Жарғымен анықталған мақсатқа сәйкес Арман ЖШС - і өз әрекетін төменде
көрсетілген бағыттарды іске асырады:
- темір жол көлігімен жүктерді тасымалдауда қызмет көрсету;
- қара металлдың сынықтарын жинау, сақтау, сатып алу-сату;
- экспорт-импорт операцияларын жүзеге асыру;
- халыққа тұрмыстық, әлеуметтік, коммуналдық, медициналық
қызмет көрсету үшін саяхаттық, денсаулық шынықтыру
кешендерін, қонақүйлерді, сән салондарын ашу;
- сыртқы экономикалық қызмет, сауда-саттық қызмет;
- делдалдық қызмет;
- мұнайды, газды, мұнай өнімдерін және жанар-жағармай сатып
алу, оны сату, ұйымдастыру;
- Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарымен
тыйым салынбаған қызметтердің кез-келген басқа түрлерін
жүзеге асыру.
Жалпы ЖШС 2009 жылы құрылған. Орналасқан орны Қарағанды қаласы, 6-шы
ықшамауданы, 7 үй. Серіктестіктің құрылтайшылары: Жунисбаев Н., Насирова
М., Ниязова Н.,Масалимова Э. ЖШС құрылтайшыларының жарнасының сомасы
30000000 теңге.
Өндірістің өзінің барлық буындарын нақты басқару арқылы басқа
өндірістерге қарағанда тасымалдау мөлшерлемелерін төмендетуге мүмкіндік
береді.
Өндірістің қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ӨНДІРІС ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ 5
1.1 Өндіріс қаржысының экономикалық мәні 5
1.2 Өндіріс қаржысын мемлекеттік реттеу 11
2 ӨНДІРІС ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ (Арман ЖШС мысалында) 14
2.1 Өндірістердің қызметінің қаржыландырудың ерекшеліктерін оқыту 14
2.2 Арман ЖШС қызметтері және оның қаржы ресурстарын реттеу жүйесі 20
2.3 Өндіріс қаржысын дамытудың негізгі бағыттары 25
3 ӨНДІРІСТІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ МЕН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37
ҚОСЫМША 1. Өндірістерде қаржы ресурстарының құрылымы мен көздері 39
ҚОСЫМША 2. Жаттығулардың жіктелуі 40
КІРІСПЕ
Әлемдік жаһандану шеңберінде Қазақстан үшін, бір уақытта үш талапты
бірдей сақтау – басты бағыт болып табылады: әлемдік экономикаға бірігу,
халықаралық аренада бәсекелестікті сақтау және ел ішінде осы үдерістердің
маңызды және елеулі өзгерістерге әкелуін қамтамасыз ету. Алға қойған
міндеттерге жету мемлекет тарапынан басқару әрекеттерінің табыстылығына
байланысты болады. Мемлекет ойластырылған экономикалық саясатты жүргізу
жағдайында нарықтық қатынастарды дамытуға кызу қарқын мен ерекше екпін бере
алады. Сондықтан мемлекетке қоғам дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ету
қызметі, өзінің тетіктері мен әдістерін пайдалану арқылы ойын ережесін
анықтау, экономикалық үдерістерді тікелей және жанама реттеу жүктеледі.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарыиың
болуының және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындаиды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объсктивті қажеттігін есксре отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлсмдердің әр түрлі түрлерін енгізеді нсмссе
күшін жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді жәнс т.б. Шаруашылық
жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттерінс
бейімдеугс мүмкіндік беруі үшін қажст. Бұл мақсатты айналымның ақша
қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты айналымы - табыстар мен
ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына дсген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру жоне бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау. Қоғамдық
қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъсктілердің қарамағында
жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сөйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының іс-әрекетіне негізделеді.
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, "жалпыдан —
жекеге" олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады: жалпы қоғамдық
қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары жәнс қаржы қатынастары
(салық, бюджст, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық қатынастар жәнс
тағы басқа.)
Өндірістік қаржылық ресурстарын оқытуды жалпы үш топқа бөлуге болады:
- белгілі бір операцияның немесе тәсілдің алғашқы дағдыларын үйрететін
сабақ;
- сол алғашқы дағдыларды жетілдіруге арналған сабақ;
- кешенді жұмыстарды үйретуге арналған сабақ.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі өндірістердің қаржы ресурстарын
оқыту әдістемесінде ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің
негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес
оны жүзеге асыруға септігін тигізуін талдау болып табылады. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамыту үшін қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық құралы, экономиканы
қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші
субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес.
Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі буындары
шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Курстық жұмыстың пәні өндірістік қаржы ресурстарын оқыту сабағын
ұйымдастыру барысында нұсқау жұмыстарының ерекше орын алатынын ескере
отырып оның мынадай түрлері: кіріспе, нұсқау, негізгі нұсқау (негізгі
бөлім), қорытынды нұсқау.
Курстық жұмыстың объектісі Арман ЖШС, оның қаржы ресустарын талау.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті
орындалмағаны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен
анықталады.
Курстық жұмысының мақсаты өндірістің қаржы ресурстарын талдау және оны
жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу, және оны оқыту әдістемесі болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы саласында алған білімімді қолдану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-өндірістің қаржылық жағдайын талдау;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою жолдарын ұсыну.
Өндірістің өзін - өзі қаржыландыру барысын зерттеу, өндірістің
дамуының өзін - өзі қаржыландыруын қарастыру.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
жүйесімен және өндірістердің қаржы ресурстарына сақтық компаниялардан
түсетін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейеді.
1 ӨНДІРІС ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ
1.1 Өндіріс қаржысының экономикалық мәні
Өндіріс экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен нарықтың
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Өндірістерді ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жургізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік өндірістердің
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, таза табыс); банк несиелері; бағалы қағаздар
шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекеттік өндірістерде қаражаттардың бұл
көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы
бөлумен толықтырылады; кооперативтерде — кооператав мүшелерінің үлестік
жарналарының қаражаттары. Тәжірибеде көбінесе меншіктің аралас нысандарымен
шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың аралас нысандары
кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен
бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде қызметкерлердің
үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік қоғамдарда
да осылай [1, 69б.].
Өндірістер мен ұйымдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем —
жалға берілген мүлік құнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру
мерзімінің өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге
беретін қаражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдық қажетті пайдаланудан
түсетін пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін
жалгерлік ақы қолданылады.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық
қызметінің мынадай қаржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза
табыс, пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік
несиелердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін өндірістердің — шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен өндірістердің қаржысын
ұйымдастыру мұндай өндірістер қаржысының қалыптасу және алынған табыстарды
әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі белудің ерекшеліктерімен
анықталады. Мұндай өндірістердің құрылтайшылары мен қатысушылары өздерінің
жарналарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі түрлері (ғимараттың,
жабдықтың және басқаларының), мүлікті құқықтар (жерді, табиғи ресурстарды,
мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық) меншікті пайдалану құқықтары) түрінде
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестіктері
туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық серіктестігі — жарғылық
капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген,
өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға
болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық серіктестігінің мынадай
нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестігі;
3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктінің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мен жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік өндіріс қызметтің сан алуан
сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Өндірістің жарғылық капиталының мөлшері өндіріске берілетін мүліктің
жалпы құнынан аспауы және ең төменгі айлық есептік көрсеткіштің 1000
мөлшерінен кем болмауы керек [2, 84б.].
Өндіріс оның жарғысында көрсетілген мелшерде резервтік капиталды
қалыптастыруға міндетті және ол жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем
болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегенде 5 пайызы осы
мақсатқа жүмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тек қана залалдарды
жабуға, бюджет шығыңдағы міндеттемелерді орыңдауға, мемлекетгік несиелерді
өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда пайыздық өтем
төлеуге жұмсалады.
Өндіріс өндіретін тауарлардың (атқарылатьш жұмыстардың, көрсетілетін
қызметтердің) бағалары өндірістің оларды өндіруге кеткен шығындарды толық
өтеуге, оның қызметін шығынсыз етуге және өз кіріс есебінен қаржыландыруды
қамтамасыз етуге тиіс.
Мемлекеттік тапсырысты орындау есебіне өндіріс өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағаларын уәкілді органның келісуі
бойынша жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып белгілейді.
Өндіріс мемлекеттік тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дербес белгілейді.
Өндіріс өз қызметінен алған меншікті табыстар есебінен ұсталады.
Мемлекеттік өндіріске қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.
Өндіріс иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган
Қаржы министрлігінің (тиісінше — оның жергілікті органдарымен) келісімі
бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі және тиісті
бюджеттердің кірісіне аударылады.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие өндіріс қазыналық
болып табылады.
Қазыналық өндірістер заңнамада белгіленген тәртіппен:
1) төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және өзге де арнаулы
жұмыстарды орындау, өрттен, су тасқынынан және басқа да апаттардан қорғау;
2) заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгіленген мемлекеттік
көлік жолдарының және басқа инфрақұрылым объектілерінің жүйесін ұстау мен
дамыту;
3) пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпы республикалық және
халықаралық байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;
4) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар жүргізу;
5) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік қорғау,
ғылым және мәдениет сферасында өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру
үшін құрыла алады.
Қазіргі кезде кооперация жүйесінде кооперативтердің ең негізгісі —
өндірістік және тұтыну кооперативтері жұмыс істейді [3, 112б.].
Өндірістің өзін-өзі қаржыландыруы — нарықтық экономика жағдайында
өндірістердің шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл
қағидат өнім өндіру мен өндірістің өндірістік-техникалық базасын ұлғайту
жөніндегі шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір өндіріс өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып
отыратындығын білдіреді. Қаражаттардың уақытша жетіспеушілігі кезінде оған
деген қажеттілік банктің қысқа мерзімді несиелері мен коммерциялық несие
есебінен (ағымдағы шығындарға пайдаланылады) және ұзақ мерзімді несиелер
есебінен (күрделі жұмсалымға пайдаланылады) қамтамасыз етілуі мүмкін, олар
өндірістің қарамағында қалатын пайданың есебінен өтелінеді.
Нарықтық экономика мен жекешелендіру процестерінің дамуы жағдайында
өзін-өзі қаржыландыру қағидатын қамтамасыз етуге акционерлік капиталды,
бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды, қаржы операцияларынан
алынған табысты (пайданы) пайдалану арқылы қол жетеді.
Бюджеттік және салалық қаржы көздері өзінің маңызын жоғалтты және олар
негізінен экономиканың құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға,
конверсияға қолданылады [4, 139б.].
Өзін-өзі қаржыландыру өндірістердің толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет өндірістердің қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындарды
өзіндік құнға жатқызудың және т.с. с. жүйесі мен тәртібін белгілеу ақылы
жүзеге асырылады.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті
орындамағаны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен
анықталған. Бұдан басқа, өндірістер өздерінің міндеттемелері бойынша
меншікті мүлкімен жауапты болады.
Өндірістердің қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
жүйесімен және өндірістердің қаржы ресурстарында сақтық компаниялардан
түсетін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейіп келеді.
Нарықтық экономика және меншіктің әр түрлі түрлеріне негізделген сан
алуан ұйымдық-құқықтық нысандар өндірістердің қалыптасуын және дамуын, жаңа
меншік иесінің, жеке азаматтардың, сондай-ақ өндірістер еңбек ұжымдарының
пайда болуын қажет етеді. Бұл — маңызды алғышарт және қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижелеріне мүдделіктің себебі. Бұл қағидатты іс жүзінде жүзеге
асыру өндірістерге берілген және мемлекеттің қолдауынсыз өзінің шығындарын
қаржыландыру қажеттігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар, салықтарды
төлегеннен кейін өндіріс, ұйым, фирма қарамағында қалатын пайданың
(табыстың) үлесіне де байланысты.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтыгы, олардың ажыратысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материаддық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілсрінің бірі — оның тұлғалануының ақша нысаны
жене ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дұрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінсн тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сон-дай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. . Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген онімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау жөне өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіепен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымсн бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары елшенетін жалпыға ортақ баламал қаржы — жалпы ішкі өнім мен
ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы ондіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында — бөлуде жөне айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тау-арлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілергс өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінші стадиада белінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал басқасы
тауар нысанында болады.
Шаруашылық қызметінің нәтижелігіне мүдделік бірдей дәрежеде өндірістер
мен ұйымдардың ұжымдарына, жеке қызметкерлерге және жалпы мемлекетке тән
нәрсе. Бұл қағидатты іске асыру лайықты еңбек ақы төлеумен, мемлекеттің
оңтайлы салық саясатымен, таза табысты (пайданы) тұтыну мен қорланымға
болуда экономикалық жағынан негізделген үйлесімдерді сақтаумен қамтамасыз
етілуі мүмкін; өндірістердің ұжымдарын қаржылық ынталандырудың қуатты
тұтқасы олардың өздері тапқан қаражаттары есебінен әлеуметтік-мәдени
мақсаттарға жұмсалатын шығындар болып табылады.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік — бір процестің — ша-руашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
процесінің екі жағы.
Сөйтіп, екі экономикалық категорияның — экономиканың негізгі буыны —
өндіріс, ұйым, басқа шаруашылық субьекті сферасындағы қаржы мен
коммерциялық есептің өзара байланысы көрінеді.
1. Жоспарлылық қағидаты өндірістің қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне, жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді. Есеп-қисаптар негізінде және белгіленген қаржы
нормативтерін пайдалану арқылы арнаулы құжатта — қаржы жоспарында
(болжамында) қамтитын көрсетілетін қаржы көрсеткіштері анықталады.
өндірістің болжамды қызметі факторларының тұрлаусыздығы жағдайында қаржы
көрсеткіштерін егжей-тегжейлі пысықтаудың — жоспарлаудың орнына болжау
қолданылады, яғни қолда бар мәліметтерді зерделеудің, өзгермелі факторларды
ғалыми өндеудің (үлгілеудің, экстраполяциялаудың) және қорытындылаудың
негізінде өндірістің қаржылық дамуының болжамы жасалады. Болжам
өндірістердің шаруашылық қызметінің нұсқалары бойынша бағалау және кейінгі
шешімдерді қабылдау үшін қызмет етеді.
2. Өндірістер мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары —
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңды ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады [5, 196б.].
3. Өндірістердің қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты — басқарудың
барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел
қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өңдірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша
болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет
қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте, қаржы жоспарында
қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды (ойда
болмаған шығындарды) қаржыландыруға арналған.
Нарықтық экономика жағдайында өндірістердің қаржысын ұйымдастыруда
елеулі өзгерістер болуда. Әріптес өндірістердің арасында деңгейлес
байланыстар күшейіп келеді, олардың банк жүйесімен өзара іс-қимылы нығайып
келеді. Бұл процестер салалық құрылымдардан бас тартып, жаңа үлгідегі
құрылымдарды — экономикалық мүдделермен, бірыңғай акциялармен және
мемлекеттің мүліктегі үлесімен байланысты ұқсастық негіздегі және
көпсалалық құрылымдарды жасауда көрінеді.
Өндіріс экономикасын зерделеудің негізгі объектісіне
жататындар:
– Өндірістің өндірістік құрылымы, өнеркәсіп ондірісінің
үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
– өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
– шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау
және өнімді сатуды әзірлеу;
– өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және өндірістің
табысың қорландыру;
– өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз
етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі, босалқы қорды
қалыптастыру және оларды ұтымды пайдалану;
– өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік
инфрақұрылымды құру;
– өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік құн
калькуляциясы, өндірістің баға саясаты;
– өндірістің қаржы ресурстары, шаруашылық қызметінің
тиімділігі, кәсіпкерліктегі тәуекелдік баға;
– Өндірістің жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, өндірістің
жаңартпашылық саясаты, экономикалық мәселелер;
– кадрларды іріктеу, оларды жұмысқа қабылдау, еңбекті
ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек
өнімділігін арттыруды ынталандыру.
Сонымен, өндіріс экономикасы — өндіріс факторларының жиынтығы
(меншіктік және қарызгер), өндірістік емес факторлар (бала бақшалар,
профилактория және т.б.), айналыс қоры, дайын өнім, өндірістердің
есепшоттарындағы ақша қаражаттары, кұнды қағаздар, материалдық емес
меншікті қор (патенттер, лицензиялар және т.б.), өнімді сату нәтижесіндегі
табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулерді қарастырады.
1.2 Өндіріс қаржысын мемлекеттік реттеу
Өтпелі кезеңде орта және шағын бизнес мемлекеттік тұрақты қолдауды
қажет етеді. Тек сол ғана ірі қаржылық және тұрғындардың өндірістік
ресурстарын жинақтайды, аралас экономикаға икемділік береді, өзінде
монополияға қарсы күшті және тұрғындардың өндірістік ресурстарын
жинақтайды, кұрылымдық қайта құрудың шынайы факторына қызмет етеді, көп
жағдайда жұмыспен қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу жүйесінің қалыптасуы көптеген бағыттар
бойынша жүреді. Солардың кейбірін қарастырайық.
1. Кәсіпкерліктің қызмет етуі мен дамуын құқықтық қамтамасыз ету
жүйесін қалыптастыру.
Осы кезенде заң актілерінің жоғары сапасын – олардың арасындағы қарама-
қайшылықты жою, мүмкіндігінше оларды тікелей ықпал ететін заң актілеріне
айналдыру керек, оларды өткізу тетіктерін қарастыру, кәсіпкерлердің
құқығына кепілдік беру, оларды бұзған кездегі жауапкершіліктің экономикалық
және басқа жақтарын қамтамасыз ету маңызды.
2. Қазіргі заманғы кәсіпкерлікті қолдау мен қаржылықты қамтамасыз етуді
қалыптастыру.
Мұндай жүйе салық салу, несиелеу, сақтандыру, қаржыландыру, өтемақы
және т.б. туралы саясатты сапалы жетілдіруді талап етеді.
3. Кәсіпкерлікті, кадрларды даярлау бойынша жүйелерді, маркетингтік
орталықтарды, бизнес орталықтарын және бизнес инкубаторларын, кәсіпкерлікті
ақпараттық қамтамасыз етуді қолдайтын қорлар мен орталықтарды құруды
қарастыратын тұтастай кәсіпкерліктің инфрақұрылымдық жүйесін қамтамасыз
етуді қалыптастыру.
Кәсіпкерлік барлық өнеркәсібі дамыған елдерде үкіметтік қолдауға ие.
Оның мәні үш бағытта нақты шараларды әзірлеуге әкеледі:
1. Кеңес беру (әсіресе, алғашқы кезенде). АҚШ-та, мысалы Шағын бизнес
бойынша үкіметтік агенттіктің аймақтық бөлімі жұмыс істейді.
2. Қаржылық қолдау көрсету.
3. Қаржылық қатынастарда күші аз кәсіпкер құрылымдарға ғылыми-
техникалық немесе технологиялық көмек көрсету.
Кейбір экономистер осы уақытта кәсіпкерлер кездесетін негізгі
қиыншылықтарды мыналар деп есептейді:
- кәсіпкерлік құрылымының қызметі туралы заң базасының
тұрақсыздығы мен жетілдірілмеуі;
- қатал салық прессингі (салмағы) және салық салудың
күрделенген жүйесі;
- алғашқы капитал мен өзінің айналымдық қаржысының
жетіспеушілігі;
- банк несиелерін алудағы қиындық;
- криминалдық құрылымдардың қысымы;
- ғимараттың және оны жалға алу бағасының жоғарылығы;
- лизингтік қызмет көрсетудің шектеулі мүмкіндігі.
Кәсіпкердің әлеуметтік жауапкершілігі бүгінгі күні пайдасын әлеуметтік
жобаларға инвестициялау және қайырымдылық жасаумен шектелмейді. Одан туған
өлкесінің келешек жоспары мен мәселелерін, тұрмыстық катынастарын түсінуді
және өз аймағын дамытуға қомақты үлес қосқанын күтеді [6, 140б.].
Қаржыны мемлекеттік реттеудің нарықтық шаруашылық жағдайындағы мазмұны,
қолданылып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу
және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық
ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы
типтік шаралар жүйесі болып табылады.
Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде
шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде
экономикалық және әлеуметтік мәселелер туындайды және шиеленіседі. Өндіріс
күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызды, өндірісті
мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың
бірігуі, әр-түрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге,
қоғам дамуының белгілі-бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-
қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық
дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік
дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті
күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына
көмектесетін (экономикалық саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-
қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап
айтқанда мемлекет күшін талап етті.
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен
қалыптасуының әр түрлі сатысында түрліше болды. ХVІІ-ХVIII ғасырлардағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық
доктрина-меркантилизм - елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекетгік
реттеудің сөзсіз қажеттігін тануға негізделген.
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А.Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негіздеген және оның көптеген
жақтаушылары болды.
А.Смиттің көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке
мүдде көзделген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қабілетті екенін байқатты.
Бұл мүдде экономикалық дамудың ең басты қозғаушы күші ретінде көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік
реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея
болатын. А.Смит: нарық басты реттеуші болатындықтан, нарыққа толық еркіндік
беру қажет, - деп есептеді.
Нарықтық үйлестіру ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде,
нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе
растады. Нарықтағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге
ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды
себебі - нарыққа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелестікті
қамтамасыз ету үшін, нарық қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау -
монополияға карсы занды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік
қажеттілік болды [7, 162б.].
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды сатысы
көрнекті ағылшын экономисі Дж.М.Кейнстің есімімен байланысты. Кейнсиан
революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық құлдыраудан өз
бетімен сауығудың мүмкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы
дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен жиынтықты ұсынысты
теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін қабілетті құрал
ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М.Кейнс идеяларын екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады. Сұраныс жиынтығын
реттеуде несиелік-ақшалы және қаржылық саясатты пайдалану, бұл елдердегі
экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға көмектеседі деп есептелінді.
Сөйтіп, қаржыны мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі
экономикалық дамудың белгілі-бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың
үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс
қатынастарының дамуында пайда болады. қаржыны мемлекеттік реттеу қазіргі
замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады.
олар экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу,
салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты
қолдау сияқты әр түрлі тапсырмаларды шешеді. қаржыны мемлекеттік реттеу-дің
көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен, экономикалық
және әлеуметгік мәселелердің өткірлігімен анықталады.
2 ӨНДІРІС ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ (Арман ЖШС мысалында)
2.1 Өндірістердің қызметінің қаржыландырудың ерекшеліктерін оқыту
Аталған тақырыпты оқығанда өндірістік оқытудың формаларының
анықтамасынан бастаған дұрыс. Өндірістік оқытудың формасы деп сабақ
барысында оқыту шеберімен (оқытушымен) оқушылардың өзара қарым-қатынасын
айтады, сабақ барысында оқушылардың іс-әрекетінің ұйымдастыру жолы болып
табылады, және оған өндірістің қаржы ресурстарын оқыту режимі мен
өткізілетін жерін жатқызуға болады.
Сондықтан да оқыту формалары мынандай құбылыстарды қамтиды:
- сабақтың дидактикалық мақсатын;
- сабақтың өтетін жерін, оның режимін және оқушылардың құрамын;
- сабақтың құрылымын былайша айтқанда оның өту кезеңдерін;
- оқушылардың өзіндік жұмысы деңгейін.
Кәсіптік мектепте өндірістік оқытудың мынадай формалары бар екенін
ескертіп өту қажет;
- шеберханасында өткізілетін сабақтар;
- оқу шаруашылығында немесе өндірісте өткізілетін сабақ;
- өндірістік практика (өндірістегі жұмыс орнында ұйымдастырылған);
- диплом алды практикасы.
Өндірістік оқытуды жалпы үш топқа бөлуге болады:
- белгілі бір операцияның немесе тәсілдің алғашқы дағдыларын үйрететін
сабақ;
- сол алғашқы дағдыларды жетілдіруге арналған сабақ;
- кешенді жұмыстарды үйретуге арналған сабақ.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту сабағын ұйымдастыру барысында нұсқау
жұмыстарының ерекше орын алатынын ескере отырып оның мынадай түрлері:
кіріспе, нұсқау, негізгі нұсқау (негізгі бөлім), қорытынды нұсқау.
Осы айтылғандарды қорытындылап, оқушылар өз дәптерлеріне мына таблицаны
толтырып алса, олардың осы тақырыпты жақсы меңгеретініне күмән жоқ.
Сабақтың Оқыту шеберінің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті
құрылымы
Кіріспе нұсқау Оқушылардың еңбек ететін Өндірістік шебердің нұсқауын
іс-әрекетін бағдарлау қабылдау арқылы іс-әрекетінің
мазмұнын түсіну. Технологиялық
іс-әрекетті өз бетінше жасауға
дағдылану және орындау.
Негізгі бөлім Оқушылардың жұмысына Өндірістік жұмысты өздігінше
(нұсқау) басшылық жасау, олардың орындау. Өзіндік бақылауды
іс-әрекетінің дұрыстығын ұйымдастыру
бақылау және дұрыстау
Қорытынды Сабақты қорытындылау Сабақтың қорытындысын өздігінше
Нұсқау талдау.
Енді өндірістік оқытудың сабақтан тыс формаларына тоқталып кетейік.
Өндірістік оқытудың сабақтан тыс формалары.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту процесі негізінде оқу шеберханалары
мен өнеркәсіптің оқу учаскелері, цехтарында жүргізіледі де, шебер барлық
топтармен бір мезгілде жұмыс атқарады. Мұнда сабақтан тыс өндірістік
оқытудың мына түрлері жүзеге асырылады:
- Оқушыларды оқу бригадалары құрамында жасақтап оқыту;
- Оқушыларды білікті жұмысшылар бригадасы құрамында жасақтап оқыту,
- Білікті жұмысшыларға оқушыларды жекелеп, даралап бекіту,
- Өндірістік экскурсия,
- Үй тапсырмасын орындау.
Өндірістік оқытуды ұйымдастыру формалары.
Мұнда мәселенің басын ашып айтатын 2 нәрсе бар: өндірістік оқытудың оқу
процесі екендігі және оқу-өндірістік қызметті атқаруда шебердің оқыту
әдістері мен тәсілдері мен оқушылар ұжымына оқу-өндірістік қызметті
ұйымдастыру тәсілдері екендігі.
Енді өндірістік оқытуды ұйымдастырудың мына негізгі формаларына
тоқталайық:
Топтық –фронтальды - шебер бір мезгілде барлық оқушылармен жұмыс
істейді, барлық топтарда сабақ мақсаты бірдей.
Бригадалық оқыту түрі - шебер не білікті жұмысшы бір мезгілде жекелеген
оқушылар бригадасымен жұмыс істейді, әрбір бригада өз алдына ерекшелігі бар
оқу-өндірістік мақсат қояды
Даралап оқыту - әрбір оқу оқушымен жеке жүргізіледі.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту формалары мен оны ұйымдастыру
формаларының өзара үйлесімділігін мына кестедегі талдаудан байқауға болады:
Өндірістік оқытудың Өндірістік оқытуды ұйымдастыру формалары
формалары
Фронтальды топтық Бригадалық Жеке
Сабақ түрінде + + +
Оқушылар бригадасы + +
құрамында
Білікті жұмысшылар + +
бригадасы құрамында
Жеке даралап бекіту +
Топтық өндірістік + +
экскурсия
Үй тапсырмасы + +
Қорыта келе, білікті жұмысшыларды дайындауда кәсіптік білім беру
жүйесінде өндірістік оқытудың негізгі формасы – сабақ болып қала береді.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту процесінде көбінесе, қолмен және
машинамен басқарылатын кәсіп салаларында шебер оқушыларға қайталау,
көшірме жасау тәсіл арқылы іс – қимыл әрекетін көрсету жолымен үйретеді.
Шебердің қимылының дәлдігі, шапшаңдығы және жұмысты сапалы атқаруда
оқушыларға үлгі болады, олар да соны дәл солай етіп істегісі келеді.
Әрине, бұл жерде өндірістің қаржы ресурстарын оқытунің кәсіби біліктілік
деңгейі жөнінде айтып отырмыз, практикада бұл жай кейде басқа да болады.
Кейде бұл іс - әрекеттерді көпшілікпен бірге мән бермей, қателіктер мен
кемшіліктерге жол беруі мүмкін, қайталана берсе кейін ол дағдыға айналып,
жұмысты сапасыз атқару әдеті пайда болады, бұл жас жұмыскерлердің
қабілетіне, біліктілігінің қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сондықтан,
ұжымдық үйрету кезінде шебер қимылы дәл әрі нақты, үлгі түрінде жасалынып,
дұрыс қабылдануы тиіс. Алғашқы үлгі олардың санасында дағдының іргетасы
ретінде қаланып, көпке дейін есінде қалып қояды. Бұл тек өолмен атқаратын
жұмыстарға ғана емес, ол құрал – жабдықтармен, машиналар мен аппараттар
арқылы істелінетін жұмыстарға да тиесілі. Мына төменде: Еңбек процесін
көрсету плакатының жалпы сұлбасын беріп отырмыз.
Бұл жағдайда тыңдаушылардың назарын мына нәрселерге аударк керек:
1. Еңбек тәсілдерін бастау және аяқтау процестерін біртұтас етіп көрсету
қажет. Алдымен бөліктерді жайлап, сосын ара – жігін қосып іс -әрекетті
тұтастай қимылға көшу арқылы ұғындырған абзал.
2. Педагогикалық қимылына тәсілмен жауап беру, оның қимыл элементтері
бөлшектеп әрі тұтастай ұғынып алу, білік дағдыларын қалыптастыру үшін
маңызды мақсат болып табылады.
3. Әсіресе, оқушылар көп қателік жіберетін іс - әрекет түріне басты назар
аудару керек.
4. Жасаланатын бұйым не іс - әрекет, қимыл түрлері саналы болу үшін
жақсы көрініске ие болғаны жөн: көрсетілітін жер дұрыс таңдалып
алынғаны абзал, жарыс болуы керек, шебер мен оқушылардың ара қашықтығы
анық көрінетіндей жағдайда болғаны дұрыс.
5. Әрбір қимыл элементтерін көрсететін үлкен плакаттар, көрнекі құралдар
я мультимедиялық жүйелер арнайы экранда көрсетілсе оның тиімділігі
анағұрлым артық еді.
6. Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту алдындағы жұмыс орнында атқарылатын
іс - әрекет операцияларының әрбір қимылына нұсқау картасы болуы
қажет, әрбір тәсілге арналған ұсыныс беріледі де қимыл - әрекет
көрсетіледі. Сөз бен қимыл - әрекетті есту әрі көру арқылы оқушыларда
қабылдау, игерту әрекетін жеңілдетеді.
7. Бұл әдісте шебердің қимыл- әрекеті мен онв сипаттап тұрған сөйлеу
процесі өзара үндесіп, біртұтас көрінуі үлкен маңызға ие. Әрине,
мұнда көпсөзділікке, артық қимылға әдеттенудің қажеті жоқ. Іс – қимыл
нақты, оны сөзбен сипаттау бір мезгілде кезек – кезегімен іске асуы
қажет.
8. Сөз бен істің бірлігі оқушылардың тәсіл мәнін сапалы игеруіне, дұрыс
қабылдауына жағдай туғызады. Кейін олардың өзіне де шебердің осы
істегенін сөзбен қайталау арқылы көрсетіуі қажет. Бұл олардың өзін -
өзі бақылауын, қимылдың дұрыс бағытта жүргізілуіне септігін тигізеді.
Бірақ шебер жұмысшы, сөзі – оларғаүлгі. Сондықтан, өндірістің қаржы
ресурстарын оқытудың әдістемелік қабілетін арттыруға, педагогикалық
біліктілігін көтеруге айрықша мән берілуі тиіс. Оны білім жетілдіру
институттары, өндірістің қаржы ресурстарын оқытудың арнайы семинарларында,
педагогикалық үйірмелерде, практикумдарда ұдайы жетілдіріліп, оқушылар
арасында түрлі мамандықтар бойышша байқаулар, жарыстар өткізу арқылы
шеберлігін арттыруға болады.
Енді, өндірістің қаржы ресурстарын оқыту сабақтарында пайдаланылатын
көрнекі құралдар түрлері, оларды тиімді пайдалану әдістеріне сипаттама
берейік:
- Көрнекі құралды көрсету қимыл – тәсілдермен үйлестіріліп, техникалық
– технологиялық, талаптар онда сақталуы қажет.
- Жұмыс үлгілері, бұйымдар, құралдар, жабдықтар, аспаптар, бөлшектерді
арнайы стендке орнатқан жөн, ол салыстыру, талдау, түсіндіруде тиімді,
егер ұсақ үлгілері болса, әр оқушыға үлестіріп берген дұрыс.
- Технологиялық процестерді түсіндіргенде өңдеу, жинау және бөлшектеу
жұмысында дайын өңделген, құрастырылған өнімдер үлгісін пайдалану
керек.Мұнда технологиялық бірізділік қатаң түрде сақталуы тиіс.
- Көрнекі құрал ретінде көлемді қораптар, қозғалтқыштар (двигательдер),
агрегаттар, аспаптар мен құрылғыларды пайдаланған кезде, олардың
сыртқы қорғаныштары, қақпақтары ашылып, айшықты, түгел көрінуі тиіс.
Көрнекі құралдардың келесі түрі – экрандық (аудио, бейне) материалдарды
пайдалану тәсілдері. Өкінішке орай, алдыңғы айтқан көрнекі құрал түріне
қарағанда мұны пайдалану сирек. Өйткені, оқу фильмдері, диафильмдер,
слайдтар т.б. экрандық көрнекі құралдар орталықтандырылып шығарылып, пәнді
теориялық оқытуда көбірек қолданылады. Өндірістік оқытуда негізінен
ертеректе шығарылған фильмдер мен диафильмдер қолданылады (олар көбінесе
слесарлық жұмыстарды атқаруға, олардың операцияларының орындалу
бірізділігін көрсететін фильмдер). Бұл салада кейінгі кезде кең өріс алған
бейнефильмдер мен ақпараттық технология қызметін пайдалану мүмкіндіктері
мол. өндірістің қаржы ресурстарын оқыту материалдарын игертуде
пайдаланылатын әдістің бірі – оқушылардың өзіндік бақылауы. Бұл әдіске
жататындар - өндірістік экскурсия, практика өткізілетін цех, учаскемен
ондағы құрылғылар мен жабдықтармен таныстыру.
Оқушыларға алдын – ала бақылаудың мына тәсілдерін үйрету керек:
- Бақылаудың мақсаты мен тәртібін хабарлау;
- Негізгі нысанды ажырататын бақылау;
- Бақылау біткен соң, нәтижесін білу үшін жауап беретін сұрақтарды беру;
- Бақылау кезінде кездесетін қиыншылықтарды ескертіп, оны жою жолдары
туралы нұсқау беру;
- Оларды ұдайы назарда ұстап, көмек беріп отыру;
- Оқушылардың өзіндік бақылауының қорытындысын жүйелі шығару;
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту нұсқауымен 2-3 оқушы іс – қимыл
әрекеттерді қайталап көрсетіп береді. Олар кәсіби қимылдық тірек
элементтері болып, бірдей я әртүрлі әрекеттер болуы да мүмкін.
Мысалы: Слесарь – жөндеуші мамандығы үшін бұл тегістеу тәсілдері,
қиғаштап аралау не кесу, жону жұмыстарының кезеңдерімен атқарылуы болып
табылады. Сондай – ақ әмбебап – жонғылағыш, бақылау - өлшеу аспаптарын
ретке келтіруші. Сәндік бұйымдар шебері (мастер декоративных изделии)
мамандақтары бойынша тиімді практикалық жұмыстың соңына таман бүкіл
оқушылар ұжымы, іс - әрекеттерді өз бетінше қайталап, тұтастай атқарады.
Оқытушы не өндірістік шебер бұл кезде бұрынғы жіберген кемшіліктерін
қайталау жағын ескетеді.
Сонымен қорытып, өз пікірін білдіреді.
Жаттығу - өндірістік оқытудың негізгі әдісі оқулықтарда, әсіресе,
практикалық жұмыстар кезінде жаттығудың мәні, оның дидактикалық маңызы,
басшылық ету, өндіріс шеберінің алдындағы нұсқау беруі туралы т.б.
мәселелер жеткілікті айтылған. Практикалық курс бағдарламасы жаттығу әдісі
арқылы материалды игертуге бағытталуы тиіс. Оқулықтарға жазылған тәсілдерді
іске асырып, оны дағдыға айналдыру үшін шебер де, оқушы да ерінбей тер
төгуі қажет, онсыз кәсіпке машықтану – қиын іс. өндірістің қаржы
ресурстарын оқыту өтілетін практикалық жұмыстарды бөлімдерге бөліп алдын –
ала мұқият өзі танысып алуы қажет. Әрбір өтілген әрі алда өтілетін
практикалық жұмыстар кезең – кезеңімен бір – бірімен сабақтасып жатқаны
жөн. Жаттығуды өтпес бұрын алдымен атқарылар іске жалпы сипаттама беріп
оған талдау жасалынады. Сосын қимыл - әрекеті бірнеше рет қайталайды, мұнда
сандық көрсеткіштер бірте – бірте сапалық көрсеткішке ұласуы тиіс. Кейде,
бұл әрекеттер біліктілік дағдыларын қалыптастыруға септігін тигізуі де
мүмкін. өндірістің қаржы ресурстарын оқыту бұл жағдайда әрбір қимылдарды,
оның кезеңдерін конспект етіп жаздырып мына талап – сипаттамаларға қысқаша
түсінік беруі тиіс:
1. Жаттығу – бұл тек қайталау ғана емес, сонымен бірге алға қарай
жылжушылық әрбір жаттығу – кәсіп игеру машығы.
2. Әрбір жаттығудың өз алдына мақсаты болуы тиіс: нені оқу керек?, не
істеу керек?, қалай істеу керек?, нәтижесі қандай?т.б .Жаттығу мақсаты
оқушыларға саналы түрде түгел жеткізілуі тиіс, оны бес саусағында
білуі керек.
3. Жаттығу шебердің басшылығымен жүгізіледі. Шебер мақсаты мен оқушы
мақсаты – бір. Жаттығу кезінде оқушы қызметіне түзету ендіру – оқу
мақсатына бағытталуы тиіс.
4. Оқушылар жаттығуды саналы түрде атқаруы тиіс, мұнда саннан сапаға
көшу ұстанымы негізгі бағытқа ие.
5. Жаттығудың тиімділігі, нәтижесі оқушы қызығушылығы мен ынта – жігеріне
де тікелей байланысты.
6. Жаттығу барысында оқушылар өз ісіне бақылау жасап, оның нәтижесін
білуі қажет. (қимылды бейнелі көрсету, эталон, жұмыстық сызбалар,
техникалық талаптар, тренажер белгілері, істеген өнім т. б.)
7. Іс - әрекетің, қимылдың әрбір кезеңінде оқушы қандай жетістіктерге
жететінін білуі керек, түпкі мақсат жолында әлі де не қажет екенін
бағдарлай алуы қажет. Оны мына сызба арқылы байқауға болады.
Келесі маңызды тақырып атауы – жаттығуларды жіктеу.
Оны 2 жақтан қарастыру керек:
1. Дидактикалық мақсаттылығы;
2. Жаттығу мазмұны;
Жаттығуларды мазмұнына қарай жіктеу өндірістің қаржы ресурстарын оқыту
кезеңдеріне сай келеді. Мына төмендегі кесте бойынша (үлгі) жаттығуларды
түрлі санаттарына қарай жіктеу соңғы уақытта кәсіптік білім беру саласында
жиі қолданылып жүр.
Өндірістің қаржы ресурстарын оқыту барысында жаттығуларды осылай жіктеу
арқылы бұл процестің бірізділіктен, біртұтас және сабақта жүретін еңбек
процесі екендігін байқадық. Неғұрлым оқушылар көбірек жаттығып, машықтана
бастаған сайын олардың бойында білім, білік және дағдылық әрекеттері
қалаытасып, байыту мақсат кәсіп шеберлігіне деген негіз қалана бастайды.
Демек, жоғарыда айтып кеткен жаттығу - өндірістік оқытуда кәсіптік
біліктілікті қалыптастыратын, ірге тасын қалайтын негізгі әдіс атты
дидактикалық қағидамыз дұрыс екендігіне көзіміз жетіп отыр.
Шынында, кәсіп шеберлігінің негізін игеру үшін біртіндеп қарапайымнан
күрделіге, оңайдан қиынға кезең – кезеңімен жаңа оқу - өндірістік
міндеттерді игеру, оған машықтану, жаңа биіктерге көтерілу жаттығудың басты
белгілірі. Әрбір жаттығудан соң белгілі бір дәрежеде өндірістік тәжірибе
жинақталып, жетілдіріледі. өндірістің қаржы ресурстарын оқыту процесі
кезінде басты тірек болып тұрған, күрделі мақсаттарға жетуде және тұлғаның
бойындағы еркешелікті көрсетіп тұратын – ол өндірістік өзіндік еркіндік,
қандай жұмысты өз бетінше атқарушылық, одан туындайтын басты нәтиже –
кәсіби шеберлік. Ол шексіз, оның деңгейі де, мүмкіндігі де жеке тұлғаның
танымдық қасиеті мен творчествалық қабілетінің, ізденісінің жемісі болмақ.
Соңғы айтарымыз, өндірістің қаржы ресурстарын оқыту барысында тыңдаушыларға
жаттығу және өз бетінше орындау деген ұғымды жиі қайталап, айтамыз,
мұны ажырата білуді үйретуіміз қажет. Өдірістік оқыту мазмұнын, оның
орындалу кезеңдерін әбден машықтанып, шебер білікті жұмысшы арқылы игеріп
алған соң, оны өз бетінше орындауға дағдылана бастаған дұрыс. Демек, бұл
екеуі тізбектелген біртұтас құбылыс деп айтсақ та болады.
2.2 Арман ЖШС қызметтері және оның қаржы ресурстарын реттеу жүйесі
Жарғымен анықталған мақсатқа сәйкес Арман ЖШС - і өз әрекетін төменде
көрсетілген бағыттарды іске асырады:
- темір жол көлігімен жүктерді тасымалдауда қызмет көрсету;
- қара металлдың сынықтарын жинау, сақтау, сатып алу-сату;
- экспорт-импорт операцияларын жүзеге асыру;
- халыққа тұрмыстық, әлеуметтік, коммуналдық, медициналық
қызмет көрсету үшін саяхаттық, денсаулық шынықтыру
кешендерін, қонақүйлерді, сән салондарын ашу;
- сыртқы экономикалық қызмет, сауда-саттық қызмет;
- делдалдық қызмет;
- мұнайды, газды, мұнай өнімдерін және жанар-жағармай сатып
алу, оны сату, ұйымдастыру;
- Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарымен
тыйым салынбаған қызметтердің кез-келген басқа түрлерін
жүзеге асыру.
Жалпы ЖШС 2009 жылы құрылған. Орналасқан орны Қарағанды қаласы, 6-шы
ықшамауданы, 7 үй. Серіктестіктің құрылтайшылары: Жунисбаев Н., Насирова
М., Ниязова Н.,Масалимова Э. ЖШС құрылтайшыларының жарнасының сомасы
30000000 теңге.
Өндірістің өзінің барлық буындарын нақты басқару арқылы басқа
өндірістерге қарағанда тасымалдау мөлшерлемелерін төмендетуге мүмкіндік
береді.
Өндірістің қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz