Инвестициялық қызметтен табыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ТАБЫС ТҮСІНІГІ, ОНЫҢ ЕСЕП САЯСАТЫНДА ТАНЫЛУЫ
1. Табыс түсінігі, экономикалық мәні және нарықтағы орны
2. Ұйымның есеп саясатында табыстар мен шығыстардың танылуы
2. ҰЙЫМДАҒЫ ТАБЫСТАР ЕСЕБІ
1. Ұйымдағы табыстар есебін ұйымдастырып жүргізу
2. Тауарларды сату мен қызмет көрсетуден түсетін табыстардың есебі
3. Жалпы және таза табыстардың есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ
ҚОСЫМША БЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық ортаға тең құқықты
серіктес ретінде кіру бухгалтерлік есеп принциптері мен қаржылық
есептіліктің барлық пайдаланушыларға, әсіресе шетел инвесторларға түсінікті
болуын талап етеді. Қазақстандық ұйымдарға ақша қаражаттарын сала отырып,
шетел инвесторлар түсінуге қол жетімді есептілікті талап етеді. Осыдан,
шетел және отандық мамандар бір-бірін түсіну үшін тек шетел тілге аударылып
қоймай, әлемдік қоғаммен қабылданған тілде құрастырылуы керек. Бұл іскерлік
байланыс тілі ретінде халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС)
танылады. ХҚЕС-на көшу барлық елдерге ортақ мәселе.
Қазақстан Республикасының 28 ақпан 2007 жылы №234-ІІІ қабылданған,
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік заңы бойынша акционерлік
қоғамдарды қаржылық есептілігін халықаралық стандарттарға сәйкес
жүргізілуін міндет етіп қойды. ХҚЕС-на ауысу бірінші кезектегі мәселе болып
табылады. ХҚЕС-да қаржылық есептілігін құрастырумен байланысты барлық
мәселелерді қамтыған.
Нарықтық экономика жағдайында ұйымның қызметкерлердің материалдық және
әлеуметтік мұқтаждықтарын қанағаттандыру және ұйымның өндірістік дамуы
мақсатындағы ұйым үшін негіз болып табылатын, коммерциялық қызметтің мәні
үлкен. Нарықтық қатынастардың пайда болуы мен дамуына байланысты
табыстлықты өсіру, пайданы жоғарлату және шығындарды азайту кез-келген
ұйымның қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Сондықтан, ХҚЕС-да
табысқа арнайы стандарт арналған. Нарықтық экономиканың басты мәселелерінің
бірі жеткілікті төлем қабілеттілік пен ұйым қызметінің жоғары табыстылық
арасындағы тиімді балансты қолдау болып табылады. Табыстылық көрсеткіштері
субъект шаруашылық қызметі барысында активтерге салынған әрбір теңгеден
қанша пайда алатынын бағалауға мүмкіндік береді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығы мен табыстылығының көрсеткіштерін анықтай
отырып, біріншіден, жекелеген қаржылық көздер баптарының консервациясын,
ресурстарды жұмылдыруды және екіншіден, ұйымның нарықтағы жағдайын,
бәсекеге қабілеттілігі мен оның табыстылығын бағалай аламыз.
Бұл мәселелерді шаруашылық субъектісі деңгейінде шешу үшін экономикалық
талдауға үлкен рөл берілген. Экономикалық анализ шаруашылық субъектісінің
ұзақ мерзімді активтер жөнінде стратегия түрін құрастыруға, шаруашылық
субъектісінің даму стратегиясы мен тактикасын дамытуға, өндірісті
тиімділігінің өсу резервтерін анықтауға және қызметінің нәтижесін бағалауға
мүмкіндік береді. Экономикалық талдаудың көздері ретінде бухгалтерлік
есептің синтетикалық және аналитикалық берілгендері мен қаржылық есептілік
падаланылады.
Бұрыннан белгілі категория – пайда, қазіргі заманғы мемлекеттік
экономикалық даму шарттарында шаруашылық субъектілердің нақты
тәуелсіздігінің құрылу жаңа мәніне ие болды. Нарықтық экономиканың басты
қозғаушы күші ретінде ол мемлекеттің, меншік иелерінің және кәсіпрын
қызметкерлерінің қызығушылықтарын қанағаттандырады.
Табыстардың шығындарға қарағанда артуы ұйымның қойған мақсаттарына
жетудегі және қызметінің тиімділігін арттырудағы талпынысын көрсетеді.
Ұйымдар құрылған кезде өздерінің алдарына ең жоғары дәрежедегі табыс табу
мақсатын қояды. Бұл кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік
дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Табыс есебінен,
сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар,
ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, пайда кәсіорынның өндірістік және қаржылық қызметін
бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Ол оның іскерлік
белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Пайда бойынша
авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның
активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталынады.
Мемлекеттің экономикасы нарық қарынастарына негізделіп құрылған
жағдайда пайданың мағынасы көп аспектілі түрде күшейе түседі. Ұйымның
акционерлік, жалдық, жеке және тағы басқа меншік түрі қаржылық
тәуелсіздікті алғаннан кейін, бюджетке салықты және тағы басқа міндетті
төлемдерді төлегеннен кейін қалған табысты қандай мақсаттарға және қандай
көлемде жұмсау жөнінде шешімді өзі шешуге құқылы. Қазіргі жағдайларда табыс
тұтынуға емес, ұйымның экономикалық өсімі мен бәсекелестікті қамтамасыз
ететін инвестициялық, инновациялық мақсаттарға жұмсалады.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық нәтиже - пайданың рөлі ол
атқаратын қызметтермен анықталады. Егер ұйымдар табыс таппаса, экономиканың
күйреуіне әкелетіндігі белгілі. Өйткені, пайда арқылы мемлекеттің бюджеті
өсіп отырады; капиталдың айналымы өседі; өндіріс ұлғаяды; құрылтайшылар мен
жұмысшылардың әлеуметтік және материалдық қажеттіліктері
қанағаттандырылады; төлем қабілеттілік жоғарлайды.
Пайданың құрылуын тиімді және сапалы басқару – ұйымда осы басқарудың
сәйкес ұйымдастырушы-әдістемелік жүйесінің, пайданың құрылуының негізгі
механизмдерін білу, оны талдаудың және жоспарлаудың қазіргі заманғы
әдістерін пайдалануы. Пайданың құрылуымен қатар, әр ұйымда пайданы бөлу
тиімді басқару қамтамассыз етілуі керек. Сонымен бірге, бөлудің есепті
кезеңдегі әр циклі бұл оның алдағы кезеңдегі жағымды жағдайлардың
қамтамасыз етілуі мен ұйым дамуының стратегиялық мақсаттарын орындау.
Кәсіпкерлік қызметтің мақсаты – пайда табу ғана емес, оның шаруашылық
қызметінің жоғары табыстылығын қамтамасыз ету.
Осылайша, курстық жұмыс жазу үшін таңдалып алынған Компанияның
табыстар есебі тақырыбы бүгінгі таңдағы өзекті тақырыптардың бірі болып
табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты табыстардың есебін теориялық тұрғыдан зерттеп,
ұйым мысалында табыстар есебін жүргізу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын табыстар есебін
қарастыру;
- Ұйымның мысалында табыстар есебінің ұйымдастырылуын қарастыру;
- Табыстар есебінің толық көрсеткіштерін талдап, табыстылықты
арттыратын факторларды анықтау және олдары іс жүзінде қолдану
нәтижелерін зерттеу.
Компанияның табысының есебітақырыбында курстық жұмысын орындау үшін
осы тақырыпқа қатысы бар барлық заңнамалық актілер, нормативтік-құқықтық
нұсқаулар, отандық және шет елдік экономисттер мен ғалымдардың оқулықтары,
оқу құралдары мен баспасөз материалдары қолданылды.
Курстық жұмыс құрылысы бойынша кіріспеден, 2 негізгі бөлімнен,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымша беттерден құралады.
1ТАБЫС ТҮСІНІГІ, ОНЫҢ ЕСЕП САЯСАТЫНДА ТАНЫЛУЫ
1.1 Табыс түсінігі, экономикалық мәні
Табыс пен пайдада жалпы экономикалық және нақты шаруашылық функциялар
үйлескен. Олар мемлекеттік бюджеттің табыстарын құрайды және өндірістің
көзі болып табылады. Пайда мен табыстар кәсіпорынның қаржылық ресурстарын
құрау стратегиясының ұйымдастыруының көзі, әрбір жұмысшыны еңбек
нәтижесінің жоғарылылығына ынталандырады.
Экономистер пайда мен табысты, олардың көздерін және өсу факторларын әр
түрлі анықтайды.
Пайданың көзін түсіндірудің бірінші ережесі болып XVI-XVII ғасырлардағы
меркантилистер теориясы саналады, олар табыс сыртқы саудада пайда болады,
себебі адамдар шетелде өздері сатып алған бағадан жоғарғы бағамен сатады
деп тұжырымдады.
А. Смит және Д. Рикардо табыстың көзін өндірістен көрді. А. Смит
жұмысшылар материалдар құнына қосатын құн екі бөліктен тұрады: бір бөлігі
еңбек ақы төлеуге, екіншісі – олардың кәсіпкелігінің пайдасына кетеді, -
деп түсіндірді. Осылайша, пайда кәсіпкерліктің жалданған жұмыс күшінің
өніміне қатынасы деп қарастырылды. Д. Риккардо еңбек ақы мен пайданың
өсімдері бір біріне қарама-қарсы етіп сипаттады. Ол: ...Пайда аз немесе көп
болуының себебі еңбекақының аз немесе көп болуымен байланысты,- деп
жазған.1
Марксизм пайданың көзін жалданған жұмысшылардың төленбеген еңбегі деп
біледі. Марксизм көз қарасы бойынша, пайда қосылған құнның тек екінші
трансформацияланған формасы, пайда болу себептері жойылған буржуазды
формасы. К. Маркстің ойынша, бұл форма капиталистік қатынастарының
болмысын өзгерітіп, пайданың шынайы көзі – жалданған жұмысшылардың еңбегін
жасырады. 2
Зерттеушілердің бірқатары табысты әр-түрлі элементтердің тұтастығы
ретінде қарастырады: еңбекақы сыйақысы, инвестициядан табыс, өндіріс
факторларын ұсыну төлемдері, табиғи ресурстарды, жерді пайдалану рентасы
және т.б. яғни пайда дейтініміз шын мәнінде пайыз, рента, еңбекақы немесе
өндіріс факторларының табыстары.
Табыстар экономиканың басқару құралдарының жалпы жүйесінде маңызды
орынға ие.
Сондықтан бұл мәселе Богачев Н.П., Бунич П.Г., Чаянов А.В., Шеремет
А.Д., Сайфулин Р.С., Ковалев В.В., Баканов М.И., Дюсембаев К.Ш. және шетел
экономистері П.Самуэльсон, А.Смит, К.Маркс сияқты басқа да экономистерінің
еңбектерінде көрініс тапқан. Бұл авторлар пайда мен табыстылық теориясының
және оның тәжиірбелік қолданылуының дамуына өз үлестерін қосты.
Пайданың экономикалық мәні мен бухгалтерлік есептегі рөлін зерттеген
ресейлік ғалымдар оны бухгалтерлік (баланстық) пайда және экономикалық
пайда деп бөлді. Олардың пікірінше бухгалтерлік (баланстық) пайда -
қолданыстағы бухгалтерлік есеп туралы қабылданған заңдар мен нормативтерге
сүйене отырып, есепті кезеңде табыстар мен шығыстар айырмасы ретінде Табыс
және шығыс туралы есепте көрсетілетін пайда көрсеткіші.
Осы жағдайда, қаржылық есептілік дайындауда үздiксiз қызмет туралы
болжам негізгі қағида болып табылатындығын атап өту қажет. Үздiксiз
қызмет туралы болжамды пайдалануда, субъект келешекте өз қызметiн
жалғастыратынына жəне оның жұмысын, қызметін тоқтатуға немесе заңға не
болмаса нормативтiк актiлерге сəйкес кредиторлардан қорғаныс iздеу
қажеттілігі жоқ екенi қарастырады. Тиiсiнше активтер мен мiндеттемелер
субъект өз актiлерiн сатып, əдеттегi қызмет барысында өз мiндеттемелерiн
өтейтiн негiзде көрсетедi. Яғни, пайданың болашақта да үздіксіз қызмет
нәтижесінде алынатындығының жорамалы. Қаржылық есептіліктің кейбір
тұжырымдамалық негiздерiнде субъект басшылығына субъектінiң үздiксiз
қызметтi жалғастыру қабiлетiне нақты баға беруге анық талаптар мен
үздiксiз қызметке байланысты жасалынатын қарастыру жəне ашу үшiн
мəселелерге қатысты стандарттар бар.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Пайда алу мүмкіндігі адамдарды
ресурстарды қолданудың тиімді жолдарын іздеуге, сұранысқа ие болатын жаңа
тауарларды өндіруге, өндірістің тиімділігін жоғарлататын ұйымдастырушылық
және техникалық жаңалықтарды қолдануға итермелейді. Табыс тауып отырған
әрбір кәсіпорын қоғамның экономикалық дамуына, қоғамдық байлықтың құрылуы
мен өсуіне өз үлесін қосады.
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады. Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Менің ойымша, біріншілердің
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде анықталады.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне
айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды:
нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның
мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі
өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді
өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-
техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әрбір кәсіпорын өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті көздерінен жабатындығын
білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер
бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және
коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ
мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
7. кәсіпорынның күйреу Кәсіпкерлік қызметтің 2. Мемлкеттің
қаупінің негізгі басты мақсаты экономикалық дамуының
қорғаныс механизмі базасы
6. Қоғамның әлеуметтік 3.Белгілі бір
мұқтаждықтарын Нарықтық экономикаөндірістік қызметтің
қанағаттандырудың бастыжағдайындағы кәсіпорынтиімділігінің
көзі табысы критериі
5. Кәсіпорынның 4.Кәсіпорынның дамуын
нарықтық құнының қамтамасыз ететін қаржылық
өсімінің негізгі көзі ресурстардың құрылуының
негізгі ішкі көзі.
Сурет 1.1. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын табысының ролінің
сипаттамасы
Коммерциялық ұйымдар (кәсіпорындар) үшін пайданың мағынасы келесідей:
✓ Пайда – қаржылық ресурстар көзі;
✓ Кәсіпорынның қорларының қорлану көзі (жинақтау, тұтыну, даму және
т.б.) және оның өсімінен кәсіпорынның қорының көлемі байланысты
болғандықтан, қор құру көрсеткіші болып табылады;
✓ Еңбек ұжымдарының материалды қамтамасыз ету көзі;
✓ Мүлік, капиталдың құрылу көзі;
✓ Кәсіпорынныың жұмысшыларының еңбек және әлеуметтік жеңілдіктермен
қамтамасыз ету көзі;
✓ Пайданың басқа көрсеткіштермен (негізгі және айналым қорларымен,
сату көлемімен және т.б.) салыстыру арқылы кәсіпорынның
ресурстарының қолдануының тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономика жағдайындағы табыстың ролін сипаттай отырып, көп
экономисттердің ойынша осы рөл әрдайым жағымды болмайтынын айта кету керек.
Себебі, кейбір табыс көздері пайдасын жалпы қоғамға емес, жеке азаматтар
категориясына ғана алып келеді. Бұл пайда түрлеріне: спекулятивті
коммерциялық операциялардан, көлеңкелі қызметтен, нарықтағы монопольді
жағдайдағы себепсіз жоғары бағалардан және тағы сол сияқты табыс түрлері.
Табыстар көрсеткіштері:
• Өнімді (қызметті, жұмысты) өткізуден табыстар – бұл өткізуден жалпы
табыстан қосылған құн, акциз, қайтарылған тауарлар және баға
жеңілдіктерін шегергендегітабыс. Осы көрсеткіш келесі табыстардың
және кәсіпорынның табыстылығын бағалау есептеулері үшін негіз болып
табылады;
• Өткізуден жалпы пайда – өткізуден таза пайдадан тауарды өткізуге
кеткен өндірістік шығындарды шегергендегі пайда. Бұл көрсеткіш
кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін талдауға мүкіндік
береді;
• Негізгі қызметтен алынатын пайда (зиян) – өткізуден валовая
пайдадан басқару шығындарын шегергендегі. Бұл көрсеткіш басқару
шығындарының өткізу қаржылық нәтижегесіне әсерін көрсетеді;
• Қаржылық қызметтен табыс – қаржылық қызметтен табыстар
меншығындардың қалдығы. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық қызметінің табыстары мен пайыз, дивидент түріндегі және
шетел валютасымен операциялардан және т.б. табыстарды ажырату үшін
керек.
• Әдеттегі шаруашылық қызметтен табыс – негізгі шаруашылық қызметтен
және қаржылық қызметтен табыстар соммасы;
• Күтпеген пайда;
• салық төлегенге дейінгі пайда (зиян). Бұл көрсеткіш бухгалтерлік
пайданың салықтық пайдаға айналу нүктеі болып табылады.
Бухгалтерлік (есептік) пайда – бұл бухгалтерлік есеп шарттарына
сәйкес есептелген пайда. Бухгалтерлік пайданы негізгі анықтау
мақсаты – есепті кезеңдегі кәсіпорынның қызметінің тиімділігін
сипаттау болып табылады. Осыдан кейін алынған нәтиже мемлекеттің
салық заңдарымен түзетіледі. Осылайша, салықтық пайда –бұл салық
кодексі бойынша қайта есептелген бухгалтерлік пайда болып табылады;
• таза пайда (таза зиян) – салық төлегеннен кейінгі, кәсіпорын
иелігінде қалатын пайда. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын
қызметінің негізгі көрсеткіші. Оның динамикасынан кәсіпорынның
қызметі, жұмыс орындары, акционерлерге дивиденттерді төлеу
байланысты болады.
ХҚЕС 18 Табыс стандарты мына қызмет түрлерінің нәтижесінде пайда
болатын табыстарға арналған:
• тауарларды өткізу;
• қызмет көрсетуден;
• нәтижесінде пайыздар, роялти алынатын, ұйымның активтерін басқа
тараптардың пайдалануы;
• дивиденттер.
Табысты сыныптау ақпарат пайдаланушыға кәсіпорынның жүзеге асыратын
операцияларын түсінуге көмектеседі.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады. Ол екі қызмет
атқарады:
• мемлекеттік бюджет табысының көзі;
• кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму
көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, ол бөлу, ынталандырушы және бағалау функцияларын да
атқарады.
Табыс өз қызметтері
Сурет 1.3. Табыстың функциялары
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
• Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі
қажет.
• Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау
жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
• Табысты бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тимділігін арттыруда ынталандырушы
фактор болуы тиіс.
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде
(амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, дивиденттер, пайыздық
мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай төлемдері, инвестициялар, есеп
айырысу нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және
т.б.) ғана мүмкін.
2. Ұйымның есеп саясатында табыстар мен шығыстардың танылуы
Ұйымдағы бухгалтерлік есептің басты мақсаты — ұйым қызметінің өсуін
қамтамасыз ету, әр-түрлі түрдегі салыстырмалы мәліметтер қалыптастыру,
талдау шараларын орынды жүргізу арқылы басқарушылық шешім қабылдау болып
табылады. Яғни, әрбір ұйым өзінің алға қойған мақсатына жету үшін өз
қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың
ұйымдық құрылымы, қызмет көлемінің түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу,
клиенттермен жұмыс істеудің тәртібі, ақпараттарды өңдеу т.б.
ерекшеліктеріне байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны
мен маңызын ашып көрсетудің негізін қалайды.
АО Қарғалы Пансионатында бухгалтерлік есеп келесі нормативтік
құжаттармен жүргізіледі:
• Қазақстан Республикасының 2007 ж. 28 ақпанның №234-III Бухгалтерлік
және қаржылық есептілік туралы заңы;
• Қаржы министрлігімен 23 мамыр 2007 жылы №185 бұйрығымен бекіткен
бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарымен;
• АҚ Қарғалы Пансионатының есеп саясатымен;
• Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жөніндегі методикалық нұсқаулар,
ережелер мен нормативтік актілер.
Ұйым өзінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі есеп
әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең тиімділерін
таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен әдістерді өз
мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін, мұны
пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық үрдісінің ерекшеліктері жөніндегі
ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен жағдайларды
дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.
Сонымен, есеп саясаты — ұйымдар шаруашылық қызметі барысында іс-
тәжірибесінде қолданылатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп қағидалары, әдістер мен ережелер, сондай-
ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету үшін
қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Есеп саясатының мақсаты: бухгалтерлік есеп операцияларын орындау
барысында қателер жібермеу, фактілерді бұрмаламау, ұйымдардың қаржы
жағдайын бағалау, шаруашылық қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ету,
материалды активтерді бағалау мен есептен шығару, таза пайда қорын құру
бағытындағы мейлінше жоғары дәрежедегі икемді есеп ақпараттарын
қалыптастыру болып табылады.
Қаржылық қорытынды есеп ақпаратын пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда
есеп саясаты қандай әдістердің қолданғандығы, бірнеше есепті жылдар ішінде
қорытынды есептің қалай жасалғандығы, қаржылық талдау жұмысының қалай
орындалғандығы, сондай-ақ ұйым қызметі өрісінде болған өзгерістер жөніндегі
қосымша ақпараттардың қалай алынғандығы, т.б. жағдайларды толығымен
көрсетуі керек.
Есеп саясатының ең негізгі атқаратын міндеті ұйымдардың әр жылдар бойы
табыс алуына әсер ету. Табыстылығы немесе таза пайда алу үрдісіне
ұйымдардың өздері ғана емес, оның акционерлері мен инвесторлары, сатып
алушылар, несиелендірушілер және салық органдары да мүдделі екендігін
білген жөн.
Ұйымның есеп саясатының бағыты мен мазмұны ондағы басқару
ерекшеліктеріне, кәсіпкерлік қызмет нормасына, үлес қосу құжаттарының
қалыптасуына, салық жағдайына, клиенттермен ұзақ мерзімді келісім жасауға
т.б. байланысты болады. Ұйымдардың ішкі есеп саясаты – арнайы мақсат мен
міндетке жету үшін таңдалып алынған есеп жүйесі шараларынан тұрады.
Есеп саясатын Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жөніндегі
департаментінің талабы бойынша немесе егер мұндай өзгерту неғұрлым дұрыс
ақпарат алуға мүмкіндік жасайтын болса кәсіпорын өзі өзгертуі мүмкін. Есеп
саясатын өзгерту нәтижесінде туындаған түзету сомасы бөлінбеген кірістің
бастапқы сальдосын өзгерту жолымен есеп беруде көрсетіледі және есепті
кезеңнің таза пайдасын (зиянын) анықтағанда ескеріледі. Егер есеп
саясатындағы өзгерістер есепті кезеңге, алдыңғы кезеңге және кезекті есепті
кезеңдерге елеулі түрде әсер ететін болса, онда түсіндірме жазуларда есеп
саясатының өзгеру себебі, есепті кезең және әрбір бұрынғы кезеңдер үшін
түзету сомасы, таза пайдасын (зиянын) анықтағанда ескерілген түзету
сомасы, қайта есептелген салыстырмалы деректер немесе олардың қайта
есептеудің мүмкін болмау себептері ашылып көрсетіледі. Ұйымның басшылығы
төмендегі ақпарат көздерін негізге алуға және олардың қолданылу мүмкіндігін
мынадай кезектілікте қарастыруы міндетті:
➢ ХҚЕС-тағы (IFRS) ұқсас және байланысты мәселелерді қарастыратын
талаптар;
➢ Ережелердегі активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстардың
анықтамалары, тану талаптары және бағалау мәіліметтері.
Ұйыммен таңдалған есеп саясаты өнімнің өзіндік құнына, пайдаға, пайдаға
салынатын салыққа және ұйымның қаржылық жағдайының көрсеткіштеріне үлкен
әсерін тигізеді. Сондықтан, ұйымның есеп саясаты ұйым қызметінің негізгі
көрсеткіштерінің өсімінің, салықтық жоспарлаудың, баға саясатының құрылу
негізі болып табылады. Есеп саясатымен таныспай ұйым қызметінің әр түрлі
кезеңдердегі көрсекіштерін салыстырмалы талдау мүмкін емес.
Есеп саясатын таңдауға келесі факторлар әсер етеді:
1. Ұйымның ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны;
2. Салалық жатқызылымы мен қызмет түрі;
3. Ұйым қызметінің көлемі;
4. Ұйымның басқару құрылымы мен бухгалтерия құрылымы;
5. Ұйымның қаржылық стратегиясы;
6. Материалдық қоры;
7. Ұйымдағы ақпараттық жүйенің даму дәрежесі, оның ішінде басқару есебі;
8. Бухгалтерия кадрларының біліктілік санатының дәрежесі.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның есеп саясаты бас бухгалтермен дайындалып,
директормен бекітілген. Бұл құжатта салық салу мақсатында есеп тәртібін
бекіту қажет. Салық саясаты есепті кезең ішіндегі шаруашылық операциялар
көрініснің дұрыстығы жөнінде толық және шынайы ақпаратты қамтуы керек.
Сонымен қатар, бюджетпен есеп айырысу уақтылы, толығымен және дұрыс
тәртіппен жүргізілетіні туралы ақпараттар болуы қажет. Есеп саясатында әр
компания табыс пен шығындар сомасының құрылу тәртібі сияқты, өз салық
есебінің ерекшеліктерін есекереді. Ұйым өзінің табыстарын есепке алу
тәртібіне оның табысқа салынатын салық өсімі байланысты болады. Сондықтан,
ұйым есеп саясатында салық салу мақсатында табыс пен шығындардың тану
әдістерін, олардың сыныпталуын және әр түрлі есептік кезеңдерге жататын
табыстар мен шығындарды тануды көрсетуі керек.
Табыс дегеніміз – кәсіпорынның есепті кезеңдегі әдеттегі қызметінен
алынған, оның капиталының өсімін білдіретін экономикалық тиімділіктің
жиынтық түсімдері болып табылады. Капиталдың өсуіне әсер ететін операциялар
қатарына үлес қосушылар есебінен капиталдың өсімі жатқызылмайды.
табыстың сыныпталуы
Құрылу Жалпы пайда Сатудан түскен Таза пайда
тәртібіне қарай пайда
Қызмет түріне Дағдылы Инвестициялық Қаржылық
байланысты қызметтен қызметтен қызметтен
алынатын алынатын пайда алынатын
пайда пайда
Құрылу көзіне Тауарларды Мүлікті өткізуден
байланысты сатудан түскен сатудан түскен тыс пайда
пайда пайда
Қолдaнылу Жинақталған Дивиденттерге
тәсіліне қарай (бөлінбеген) бағытталған
пайда пайда
Алынып отыру Біркелкі пайда Күтпеген пайда
кезеңіне қарай
Сурет 1.4. Табыстың сыныпталуы
Пайдаға салынатын салықты есептеу үшін табысты тануды екі әдіспен
жүргізеді: есептеу және кассалық. Есептеу әдісі кезінде ұйым табысты пайда
болған есепті (салық) кезеңі ішінде тануы тиіс. Сонымен қатар, табысты
фактілі ақша қаражаттарының келіп түсуіне, мүліктің немесе мүліктік
құқықтың өтуіне байланыссыз есепке алынады. Келісім-шарт бойынша меншік
құқығы төлем жүргізілгеннен кейін берілетін болса, және сатушы ұйым сатып
алуымен тауардың қолданылуы бақыланбайтын болса, онда өткізуден табысты
есепке алғанда бұл меншік құқығының ауысымы есепке алынбайды. Осыдан, табыс
тауар тиелгеннен кейін және есеп айырысу құжаттары шығарылғаннан кейін
тануға жатқызыла береді, яғни сатып алушыдан төлем келіп түспегеніне
қарамастан өткізілген тауар (қызмет, орындалған жұмыс) түскен табыс деп
есепке алынады.
Кассалық әдіс кезінде табыс ақша қаражаттары, мүлік, мүліктік құқық
келіп түскен, қызмет пен жұмыстар орындалған мерзімде ғана есепке алынады.
Бұл әдісті қолданудың басты шарты табыс қосылған құн салығынсыз есепке
алынады. Ұйым табысты тану әдісін өз есеп саясатында көрсетуге міндетті.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның табыстарын тану, есебі және қаржылық
есептілікте көрсетілуі ХҚЕС-ның 18 Табыс стандартына сәйкес жүргізіледі.
Қарғалы Пансионаты тауарларды, қызметтер, жұмыстарды өткізу және салық
салу есебінде есептеу әдісін қолданылады, яғни табыстар мен шығындарды
жұмыс орындалған, қызмет көрсетілген мерзімде, жеке және заңды тұлғаларға
тауарды өткізу кезінде, төлем мерзіміне қарамастан есепке алынады. Бұл
табыс экономикалық пайданың алу ықтималдылығы жоғары болған жағдайда тануға
жатады деген сөз, Табыс ретінде жалпы, жүйелі және тұрақты келесі
операциялар мен қызметтерден алынатын экономикалық пайданың түсімі:
▪ тауарлар мен дайын өнімді сатудан түсетін түсім;
▪ қызмет көрсетулер мен жұмыс орындау;
▪ Қарғалы Пансионаты АҚ-ның мүлкін басқа тұлғалардың қолдануы;
Табыс есебі бухгалтерлік есеп шоттар жоспарының 6 Табыстар бөлімінің
сәйкес шоттарында жүргізіледі.
Таурларды (қызмет, жұмыс) өткізуден түсетін табыстар келесі шарттар
орындалғанда тануға жатады:
▪ Табыс сомасы жоғары шынайылық дәрежесімен бағаланады;
▪ Қарғалы Пансионаты АҚ-ның сатып алушыға мүлік құқығына байланысты
тәуекелдер мен пайданың тапсыруы;
▪ Келісім-шарт бойынша нақты және күтілетін шығындарды сенімді бағалау;
▪ Егер тауар ұқсас тауарға, онда келісім-шарт табыс алып келмейтін
болып саналады;
▪ Айырбас кезінде келісім-шарт бойынша табыс алынып отырған тауардың
өткізу құнымен бағаланып, танылады.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ы (негізгі қызметтен басқа) мына қызмет
түрлерінен табыс алуға құқығы бар:
▪ Жалға беруден табыс;
▪ Инвестициялық қызметтен табыс;
▪ Материалдық активтерді өткізуден табыс;
▪ Негізгі құралдарды өткізуден табыс;
▪ Бағалы қағаздарды өткізуден табыс;
▪ Акция бойынша девиденттер мен пайыз түріндегі табыс;
▪ Курстық айырмадан табыстар мен және тағы басқа.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның активтерін өткізуден табыс келісім құнымен
есеп-төлем құжаттары бойынша танылады. Курстық айырма бойынша табыс
валюталық операция орындалған сәтте анықталып, танылады. Табысты тану әрбір
операция бойынша жеке-жеке қарастырылады. Пайыз және дивидент түріндегі
табыс келесі шарттар орындалғанда танылады:
▪ Пайыз активтің шынайы табысын ескеретін мерзімдік қатынас негізінде
танылуы тиіс;
▪ Дивиденттер акционердің оларға құқығы анықталғанда танылады;
▪ Пайыздық табыс ай сайын пропорционалды-мерзімдік негізде эффективті
пайыз ставкасының қолданылуымен есептеледі.
Алдағы кезең табыстары – бұл белгілі бір келісім-шарттардың нәтижесінде
алынатын, бірақ Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес бұл
табыстарды тану келесі келесі есептік кезеңдерге кейінге қалдырылады.
Алдағы кезең табыстары осы табыстарды табуға кеткен шығындарды есепке алған
кезде есепті кезең табыстары ретінде есепке алынуы тиіс. Алдағы кезең
табыстары толығымен немесе бөліктермен есептен шығарылады. Табысқа қатысты
қаржылық есептілікте Қарғалы Пансионаты АҚ-ы келесі ақпараттарды ашып
көрсетуі тиіс:
▪ Табысты тану үшін тандалған есеп саясаты, оның ішінде операцияның
аяқталғанын анықтау үшін қабылданған әдістер;
▪ Кезең ішінде танылған әр табыс категориясының соммасы. Оның ішінде:
тауарларды сату, қызмет көрсетуден табыстар, дивидент бойынша табыстар,
пайыздар бойынша табыстар және тағы басқа;
▪ Басқа да табыстар мен шығындар, оның ішінде айыппұлдар, өсімпұлдар.
Шығындарды табыстарды сияқты кассалық немесе есептеу тәсілімен тану
қажет. Сонымен қатар есеп саясатында негізгі шығындардың сыныпталу тәртібін
көрсету керек.
Пансионатта демалушыларға қызмет көрсетудің сандық және сапалық
сипаттамалары ұйымның материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарын тиімді
пайдалануымен, яғни шығындардың есебінің дұрыс ұйымдастырылуымен
сипатталады. Қызмет көрсетуге кететін шығындардың жалпы соммасын анықтау
үшін және санаторлық-курорттық жолдамалардың өзіндік құнын есептеу үшін
шығындар экономикалық элементтер мен калькуляциялық баптар бойынша
жіктеледі. Пансионат тек негізгі қызметтен бөлек барлық көрсетілетін
қосымша қызметтер үшін де шығындарды есептейді.
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болшақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн.
Санаторлық-курорттық ұйымдарда әдеттегі қызметтің шығындардың құрамы:
• Азық-түлік, дәрі-дәрмек, материалдар мен өзге материалдық-өндірістік
қорларды сатып алу шығындары;
• Қызмет көрсету және оларды өткізумен тікелей байланысты, негізгі
құралдарды, айналымдағы активтерді ұстауға байланысты, басқару,
коммерциялық шығындар және т.б.
Әдеттегі қызметтегі шығындарды құрағанда олардың элементтері бойынша
топталуы қажет. Санаторлық-курорттық қызметті көрсетумен байланысты
шығындар екі негізгі белгілері бойынша топталады:
• Қызмет көрсетуге қанша және неге шығындалғанына байланысты;
• Шығындар неге жұмсалды.
Кезеңнің кірістерін алу фактісіне қарамастан, кірістер мен шығыстар
туралы есептер және ағымдағы есепті кезеңде танылады, мойындалады. Олар
көбіне кірістің бары немесе жоғынан (мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе
бөлмелерін жалға алу жөніндегі шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен
негізделеді. Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі
және сан қырлы құбылыс.
Табысқа салық салу мақсатында өндіріс және өткізу шығындары тікелей
және жанама деп бөлінеді. Тікелей шығындар ағымдағы есепті (салық) кезеңіне
өнімді, қызметті, жұмысты өткізу кезеңіне қарай жатқызылады, яғни ұйым
ағымдағы кезең шығындарына осы есепті кезеңде өткізілген өнімнің тікелей
шығын бөлігін ғана жатқызады. Бірақ, қызмет көрсетумен айналысатын ұйымдар
есепті (салық) кезеңінің барлық тікелей шығындар соммасын осы кезеңнің
өндірістік және өткізуден алынатын табыстың азаюына жатқызуы мүмкін. Егер
бұл мүмкіндік қолданылатын болса, оны міндетті түрде есеп саясатында
көрсетуі керек.
Жанама және өткізуден тыс шығындар пайда болған кезеңде есептен
шығарылады. Сол үшін жанама шығындарға жатқызылу себебін түсіндірумен
тікелей шығындардың минималды санын құраған жөн.
Есепті кезеңдегі табыстарды танып өлшегеннен кейін сол табыстарды
алумен байланысты орын алған шығындарды тану және өлшеу қажет.
Шығындарды келесі түрлерге жіктеуге болады:
1. тікелей шығындар – бұлар табысқа сәйкес келетін сатылған тауарлардың
өзіндік құны. Өнім өндірумен, қызмет көрсетумен байланысты, қызмет
көрсетудің өзіндік құнына тікелей міндетті түрде жатқызылатын шығындар.
Бұл шығындар табыстарды тануға байланысты танылады.
2. кезең шығындары – сату процесі мен әкімшілік басқару мақсатындағы
шығындар. Өткізумен байланысты шығындар, әкімшілік шығындар, пайыз
бойынша шығындар. Бұл шығындар пайда болған есепті кезеңде танылады.
3. бөлініп тартылған шығындар – активтер таза табыс әкелетін есепті
кезеңдерге сәйкес жүйелі түрде бөлініп тартылған шығындар.
Мұндай шығындарға: амортизация және сақтандыру шығындар жатады.
Өндірістік кәсіпорындарда барлық өндірістік шығындар өнімнің өзіндік құнына
қосылып, ал өндірістік емес шығындар кезең шығындарының құрамына қосылады.
Дайын өнімді өндіру және оларды сатумен байланысты шығындар құрамына
төмендегілер кіреді:
1. Өндіріске қажетті материалдарды және жұмысшы күшін сатып алумен
байланысты шығындар. Бұл шығындар өнімнің өзіндік құнына кіреді.
2. Сату операцияларына қатысты шығындар.
3. Сатылған өнімдер бойынша кепілдемені орындауға қатысты міндеттемелік
шығындар.
Қызмет көрсетуге байланысты шығындар құрамына келесі щығындар жатады:
1. Бастапқы тікелей шығын – мұндай шығындарға келіс сөз жүргізу және
қызмет көрсету жөнінде келісім-щарт жасау шығындары жатады.
2. Көрсетілген қызмет түріне тәуелді шығындар. Мұндай шығындарға
техникалық қызмет көрсетуге қажетті қосалқы бөлшектерді сатып алумен
байланысты шығындар.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін және кезең шығындарының арасындағы
негізгі айырмашылық оларды тану мерзіміне байланысты.
Шығындардың есебі бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының 7
Шығындар бөлімінің сәйкес шоттарында жүргізіледі.
Есепті кезеңнің шығындарына келесілер жатқызылады:
- жалпы және әкімшілік шығындар, пайданың салық салынатын соммасын
анықтағанда шегерімге жатқызылатын тауарлы-материалды құндылықтарды
өткізуге кеткен шығындар;
- пайданың салық салынатын соммасын анықтағанда шегерімге жатқызылмайтын
жалпы және әкімшілік шығындар;
- өткізу шығындары;
- пайыз бойынша шығындар.
Бұл шығындар өндіріс көлеміне, өткізілген тауар мен көрсетілген қызмет
көлеміне байланысты емес және тұрақты деп танылады. Кезең шығындары пайда
болған есепті кезеңде есептен шығарылады, келесі кезеңдерге өткізілмеген
тауар қалдығы ретінде қалдырылмайды.
Пайданың салық салынатын соммасын анықтағанда шегерімге жатқызылатын
есепті кезеңнің жалпы және әкімшілік шығындарына жатқызылады:
- Әкімшілік персоналға жатқызылатын қызметкерлердің еңбек ақысы;
- Шаруашылықта және қызмет көрсету өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы;
- Басқару әкімшілік аппаратын, қызметкерлерді, акционерлік қоғамға қызмет
көрсететін құрылымдық бөлімшелерді ұстауға, кутуге, материалдық-
техникалық және транспорттық қызмет көрсетулерге кететін шығындар;
- Басқару әкімшілік құралдары мен жүйесін құру мен жетілдіруге кететін
шығындар;
- Банк қызметтерін төлеу;
- Белгіленген лимит шегінде әкімшілік персоналдың іс-сапар шығындары;
- Которалық, типографиялық, пошта-телеграфтық және телефон шығындары;
- Жалпы шаруашылық пайдалануындағы негізгі құралдар жалы бойынша шығындар;
- Қызметкерлерді қабылдау, кадрларды даярлау, қызметкерлерді жұмыстан
босатқандағы компенсация және коммисиялық шығындар;
- Мүлік, жылжымайтын мүлік бойынша аударымдар мен салықтар;
- Қоймалардағы тауарлы-материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі, бұзылуы
мен жоғалтулар және басқа да өндірістік емес жоғалтулар мен шығындар;
- Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, АО аймағын және
мүлігін күзету, өртке қарсы қорғалымдар мен басқа да жалпы шаруашылық
шығындар;
- Уақытша еңбек қабілетін жоғалтқан жағдайдағы төлемдер;
- Соттық ұсталымдар;
- Танылған штрафтар, ұсталымдар, өсімпұлдар мен басқа да шаруашылық келісім-
шарттардың шарттарын бұзған жағдайдағы санкциялар түрлері.
Жалпы және әкімшілік шығындар 7210 шоты арқылы есепке алынады.
Шегерімдерге жатқызылмайтын жалпы әкімшілік шығындар:
- салық есебінің шегінен жоғары ғимараттарды, құрылғылардың және мүліктің
ағымдағы жөндеу шығындары;
- белгілеген шектен жоғары өкілдік шығындар;
- директорлар кеңесінің денсаулығын көтеру шараларын жүргізу шығындары;
- табысты жасырып қалу (төмендету) үшін айыппұлдар мен өсімпұлдар;
- жинақ және қайтарылым сипатындағы келісім-шарттар төлемдері бойынша
сақтандыру төлемдері;
- Салық кодексі бойынша шегерімге жатқызылмайтын басқа да шығындар (жалпы
жиынтық табысты табуға байланысты емес шығындар).
Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің, қызметтің өндірістік өзіндік
құнын калькуляциялау үшін шығындарды толық бөлу әдісі қолданылады, яғни
өнімнің, қызметтің өзіндік құнына тұрақты және өзгермелі шығындар бірдей
қосылады.
Өзгермелі шығындарға өндіріс көлемінің өзгерісіне тікелей байланысты
шығындар жатады. Ал тұрақты шығындарға өндіріс көлемі өзгерісіне тәуелсіз
жалпы өндірістік шығындар (үстеме шығындар) жатады.
ХҚЕС-дағы әр түрлі есеп категорияларымен таныса отырып, сәйкесінше
есептілік элементтерімен, олардың есептегі маңызы олардың танылуы, яғни
есеп объектісі ұйымның есептілігінде көрініс табуы арқылы анықталады.
Табыстар мен шығындарды тану – бұл бухгалтерлік ақпаратты
пайдаланушының шығындардың шығындалғанын (жұмсалғанын), ал табыстардың
алынғанын мойындауы.
ХҚЕС бұл түсінігі ұйым табыстар мен шығындарды қай уақытта тануы керек
деген сұраққа жауап бере алады. 92-пункт бойынша, табыс пайда және зиян
туралы есептілікте капитал мүшелерінің салымдарына қатысы жоқ капиталдың
көбеюіне әкеліп соқтырған есепті кезеңінің ішінде активтердің көбеюі немесе
азаюы немесе міндеттемелердің азаюы нысанында табыс экономикалық пайданың
ұлғаюы ретінде танылады делінген. Осылайша, есепті кезеңде ұйымның
активтерінің өсімі байқалатын болса (немесе міндеттемелердің кеміуі), бұл
өсім (кему) табыстың анықтамасына сай келіп, және оған сенімді баға берілсе
ұйым табыс алғанын көрсетеді.
ХҚЕС-да табыс категориясына ерекше көңіл бөлінген, оған тіпті арнайы
IAS 18 стандарты арналған. Стандартта табысты бағалау мен тану тәртібі
табыс алып келетін қызмет түріне байланысты анықталған.
Осылайша, тауарларды сатумен байланысты табыс әділ құнымен бағаланады
да, танудың бес шарты орындалғанда танылады. Олардың арасында меншік
құқығының ауысу шарты қарастырылмайды. Ал жарғылық капиталға инвестиция
бойынша табыстар инвестор қаражаттарды алу құқығына ие болғанда, яғни
дивиденттерді төлеу ресми хабарланғаннан кейін тануға жатады.
Шығындарды тану активті шығару немесе табыс табумен байланысты
міндеттемелердің пайда болуын білдіреді.
ХҚЕС-да табыстар мен шығындардың қандай баптары тануға жататынын
жіне олардың ерекшеліктерін анықтайды. Ал енді Қарғалы Пансионаты АҚ-ның
есеп саясатында ХҚЕС ерекшеліктері ескерілгенін атап өту керек. Жоғарыда
айтылғандай, табыстар есеп саясатында көрсетілгендей, яғни ХҚЕС-мен сәйкес
есептеу әдісі бойынша танылады.
Қорыта келгенде, табыстар мен шығындардың олардың негізгі
ерекшеліктерін атап кетелік:
• Біріншіден, табыстар мен шығындар ретінде шаруашылық қызметіндегі
ұйымның меншікті қаражаттар есебіндегі капитал өсімін өзгертетін
фактілер танылады.
• Екіншіден, ұйымның шаруашылық қызметі барысындағы есепті кезеңнің
қаржылыө нәтижесін қалыптастыратын (пайда немесе зиян) фактілер
танылады.
Стандарттардың құрастырушылары түсіндірген табыстар мен шығындардың
мағынасын түсіне отырып, біз ХҚЕС шегінде құрастырылатын есеп ақпаратын
максималды тиімді құрастырып, пайдалана аламыз.
1. ҰЙЫМДАҒЫ ТАБЫСТАР ЕСЕБІ
1. Ұйымда табыстар есебін ұйымдастырып жүргізу
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның табыстарының есебін қарастыруға мүмкіндік
беретін бірінші ақпарат көзі есеп саясаты болса, екінші ақпарат көзі Пайда
және зиян жөніндегі есептілік нысаны болып табылады. Есеп саясатын осы
жұмыстың алдыңғы бөлімінде қараған кезде табыстар есебі Қазақстан
Республикасының заңнамалық және басқа нормативтік-құқықтық актілерге,
Ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына, Типтік шоттар жоспары негізінде
құрастырылған жұмысшы шоттар жоспарына және де басқадай нұсқаулық
құжаттарға негізделіп жүргізілетіндігін анықтадық. Есеп саясатына сәйкес
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның табыстары келесі көздерден алынады:
✓ Санаторлық-курорттық қызмет көрсетуден;
✓ Жолдамаларды сатудан;
✓ Халыққа медициналық қызмет көрсету;
✓ Спорт кешенін жалға беруден;
✓ Жал;
✓ курстық айырым негізінде;
✓ басқа да.
Табыстардың бухгалтерлік есебін төменде қарастыратын боламыз, ал қазір
табыстардың салықтық есебінің ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Есепті кезең ішіндегі шығынмен байланысты салықты төлеу шығындары
немесе есептелінген табыстың потенциалды азаюы сомасы - қаржылық нәтиже
жөніндегі есептілікте көрсетілген сома. Салықтың сомасы салық кодексімен
сәйкес анықталады. Көптеген жағдайларда салық салынатын табысты анықтайтын
ережелер есепті табысты анықтайтын есепті саясаттан айрықша болып келеді.
Тұрақты айырмалар салық салынатын табыс пен есепті табыс арасындағы
айырмашылықтардың пайда болу себептерінің бір. Белгілі бір баптар бір
есептіліктің құрамына кіріп, екіншілердің құрамынан шығарылады болып
келеді. Мысалы: кейбір шығындар салық салынатын табысты анықтағанда қалыпты
шегірімдер болып саналмайды, алайда бұл шығындар есепті табысты анықтағанда
шегіріледі. Мұндай айырмаларды тұрақты айырмалар деп атаймыз.
Тұрақты айырмалар - есепті кезеңдегі салық салынатын табыс пен есепті
табыс арасындағы айырма. Олар ағымдағы есепті кезеңде пайда болып, келесі
кезеңде өтелмейді.
Үнемі болатын айырмашылықтар ұйым өз қызметі үрдісінде төлеуге тиіс
салықтан түскен кірістермен байланысты. Бұндай айырмашылықтардың мысалы,
табыс есебінің бір бөлігі мемлекеттік облигациялар бойынша алынатын
пайыздар, бірақ аталған елдің заңы бойынша салыққа жатпайды. Оның тағы бір
мысалы: жұмысшыларға төленетін материалдық көмек және есепте негізгі
қызметтің шығындары ретінде көрсетіледі, бірақ табысқа салынатын салыққа
жатпайды.
Үнемі болатын айырмашылықтар жиынтық салыққа ғана әсер етпейді
табысқа салынатын салықты бөлуде практикалық жағынан да теориялық жағынанда
қиындық туғызбайды. Басқа мысал ретінде біз есепті табысты анықтағанда
қолданылатын әдістен ерекшеленетін салық салынатын табысты анықтағанда
қолданылатын амортизациялық әдісті келтіруге болады.
Уақытша айырмалар - салық салу және табыс есебінің арасындағы
айырмашылықтардың тууына себеп, белгілі бір екі жақты соманы анықтауға
арналғане есептер.
Мысалы, есеп саясаты кейбір табыстар тауар түспей, қызмет
көрсетілместен бұрын табыстар есебіне кіргізіліп қойылады, бірақ салық
салу ережесі ақша қаражаты алынған болса, табысты алдын ала кіргізіп қоюға
рұқсат етеді немесе талап ете алады.
Салық салудан түскен табыс есебіне кірістірілген осы табыстардың
жалпы сомасы бірдей болады, бірақ есеп беру кезінде әр түрлі болады. Оның
тағы бір мысалы, салық салу табысын анықтауда қолданылған амортизациялық
әдістің табыс есебін анықтауда қолданған әдістен айырмашылығы бар.
Бұндай айырмашылықтар уақытша айырмашылықтар деп аталады.
Кесте 16
Уақытша айырмашылықтар туғызатын жағдайлар*
Қаржылық есепті құру Салық салу мақсатында
мақсатында қолданылған қолданылған әдістер
әдістер
Берілген аванстар Есептеу әдісіне сәйкес Валдық шығындарды мойындау
шығындар деп саналмайды
Алынған табыстар Есептеу әдісіне сәйкес Валдық шығындарды мойындау
табыс деп саналмайды
Төленуге тиісті шот Күмәнді қарыздар бойынша Тікелей есептен шығару
жеңілдік пен резервтерді
қолдану
Тауарлы қорлар Орташа құн бойынша Тауарлы-материалдық
тауарлы- құндылықтарды қорларды бағалауда FIFO
бағалауды қолдану әдісін қолдану.
Негізгі құралдар Жөндеуге шыққан Жөндеуге кеткен шығындар
шектелмеген шығындар жыл басындағы негізгі
құралдар тобының баланстық
құнының 10% пайызын
шығарып тастайды.
Амортизация Өндіріс орнының есептік Салық салу заңы бойынша
саясатының анықталған анықталған әдіс
әдісі
Шығындарды мойындау Есепке алу және кейінге Төлеу сәтіндегі мойындау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ТАБЫС ТҮСІНІГІ, ОНЫҢ ЕСЕП САЯСАТЫНДА ТАНЫЛУЫ
1. Табыс түсінігі, экономикалық мәні және нарықтағы орны
2. Ұйымның есеп саясатында табыстар мен шығыстардың танылуы
2. ҰЙЫМДАҒЫ ТАБЫСТАР ЕСЕБІ
1. Ұйымдағы табыстар есебін ұйымдастырып жүргізу
2. Тауарларды сату мен қызмет көрсетуден түсетін табыстардың есебі
3. Жалпы және таза табыстардың есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ
ҚОСЫМША БЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық ортаға тең құқықты
серіктес ретінде кіру бухгалтерлік есеп принциптері мен қаржылық
есептіліктің барлық пайдаланушыларға, әсіресе шетел инвесторларға түсінікті
болуын талап етеді. Қазақстандық ұйымдарға ақша қаражаттарын сала отырып,
шетел инвесторлар түсінуге қол жетімді есептілікті талап етеді. Осыдан,
шетел және отандық мамандар бір-бірін түсіну үшін тек шетел тілге аударылып
қоймай, әлемдік қоғаммен қабылданған тілде құрастырылуы керек. Бұл іскерлік
байланыс тілі ретінде халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС)
танылады. ХҚЕС-на көшу барлық елдерге ортақ мәселе.
Қазақстан Республикасының 28 ақпан 2007 жылы №234-ІІІ қабылданған,
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік заңы бойынша акционерлік
қоғамдарды қаржылық есептілігін халықаралық стандарттарға сәйкес
жүргізілуін міндет етіп қойды. ХҚЕС-на ауысу бірінші кезектегі мәселе болып
табылады. ХҚЕС-да қаржылық есептілігін құрастырумен байланысты барлық
мәселелерді қамтыған.
Нарықтық экономика жағдайында ұйымның қызметкерлердің материалдық және
әлеуметтік мұқтаждықтарын қанағаттандыру және ұйымның өндірістік дамуы
мақсатындағы ұйым үшін негіз болып табылатын, коммерциялық қызметтің мәні
үлкен. Нарықтық қатынастардың пайда болуы мен дамуына байланысты
табыстлықты өсіру, пайданы жоғарлату және шығындарды азайту кез-келген
ұйымның қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Сондықтан, ХҚЕС-да
табысқа арнайы стандарт арналған. Нарықтық экономиканың басты мәселелерінің
бірі жеткілікті төлем қабілеттілік пен ұйым қызметінің жоғары табыстылық
арасындағы тиімді балансты қолдау болып табылады. Табыстылық көрсеткіштері
субъект шаруашылық қызметі барысында активтерге салынған әрбір теңгеден
қанша пайда алатынын бағалауға мүмкіндік береді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығы мен табыстылығының көрсеткіштерін анықтай
отырып, біріншіден, жекелеген қаржылық көздер баптарының консервациясын,
ресурстарды жұмылдыруды және екіншіден, ұйымның нарықтағы жағдайын,
бәсекеге қабілеттілігі мен оның табыстылығын бағалай аламыз.
Бұл мәселелерді шаруашылық субъектісі деңгейінде шешу үшін экономикалық
талдауға үлкен рөл берілген. Экономикалық анализ шаруашылық субъектісінің
ұзақ мерзімді активтер жөнінде стратегия түрін құрастыруға, шаруашылық
субъектісінің даму стратегиясы мен тактикасын дамытуға, өндірісті
тиімділігінің өсу резервтерін анықтауға және қызметінің нәтижесін бағалауға
мүмкіндік береді. Экономикалық талдаудың көздері ретінде бухгалтерлік
есептің синтетикалық және аналитикалық берілгендері мен қаржылық есептілік
падаланылады.
Бұрыннан белгілі категория – пайда, қазіргі заманғы мемлекеттік
экономикалық даму шарттарында шаруашылық субъектілердің нақты
тәуелсіздігінің құрылу жаңа мәніне ие болды. Нарықтық экономиканың басты
қозғаушы күші ретінде ол мемлекеттің, меншік иелерінің және кәсіпрын
қызметкерлерінің қызығушылықтарын қанағаттандырады.
Табыстардың шығындарға қарағанда артуы ұйымның қойған мақсаттарына
жетудегі және қызметінің тиімділігін арттырудағы талпынысын көрсетеді.
Ұйымдар құрылған кезде өздерінің алдарына ең жоғары дәрежедегі табыс табу
мақсатын қояды. Бұл кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік
дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Табыс есебінен,
сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар,
ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, пайда кәсіорынның өндірістік және қаржылық қызметін
бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Ол оның іскерлік
белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Пайда бойынша
авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның
активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталынады.
Мемлекеттің экономикасы нарық қарынастарына негізделіп құрылған
жағдайда пайданың мағынасы көп аспектілі түрде күшейе түседі. Ұйымның
акционерлік, жалдық, жеке және тағы басқа меншік түрі қаржылық
тәуелсіздікті алғаннан кейін, бюджетке салықты және тағы басқа міндетті
төлемдерді төлегеннен кейін қалған табысты қандай мақсаттарға және қандай
көлемде жұмсау жөнінде шешімді өзі шешуге құқылы. Қазіргі жағдайларда табыс
тұтынуға емес, ұйымның экономикалық өсімі мен бәсекелестікті қамтамасыз
ететін инвестициялық, инновациялық мақсаттарға жұмсалады.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық нәтиже - пайданың рөлі ол
атқаратын қызметтермен анықталады. Егер ұйымдар табыс таппаса, экономиканың
күйреуіне әкелетіндігі белгілі. Өйткені, пайда арқылы мемлекеттің бюджеті
өсіп отырады; капиталдың айналымы өседі; өндіріс ұлғаяды; құрылтайшылар мен
жұмысшылардың әлеуметтік және материалдық қажеттіліктері
қанағаттандырылады; төлем қабілеттілік жоғарлайды.
Пайданың құрылуын тиімді және сапалы басқару – ұйымда осы басқарудың
сәйкес ұйымдастырушы-әдістемелік жүйесінің, пайданың құрылуының негізгі
механизмдерін білу, оны талдаудың және жоспарлаудың қазіргі заманғы
әдістерін пайдалануы. Пайданың құрылуымен қатар, әр ұйымда пайданы бөлу
тиімді басқару қамтамассыз етілуі керек. Сонымен бірге, бөлудің есепті
кезеңдегі әр циклі бұл оның алдағы кезеңдегі жағымды жағдайлардың
қамтамасыз етілуі мен ұйым дамуының стратегиялық мақсаттарын орындау.
Кәсіпкерлік қызметтің мақсаты – пайда табу ғана емес, оның шаруашылық
қызметінің жоғары табыстылығын қамтамасыз ету.
Осылайша, курстық жұмыс жазу үшін таңдалып алынған Компанияның
табыстар есебі тақырыбы бүгінгі таңдағы өзекті тақырыптардың бірі болып
табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты табыстардың есебін теориялық тұрғыдан зерттеп,
ұйым мысалында табыстар есебін жүргізу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын табыстар есебін
қарастыру;
- Ұйымның мысалында табыстар есебінің ұйымдастырылуын қарастыру;
- Табыстар есебінің толық көрсеткіштерін талдап, табыстылықты
арттыратын факторларды анықтау және олдары іс жүзінде қолдану
нәтижелерін зерттеу.
Компанияның табысының есебітақырыбында курстық жұмысын орындау үшін
осы тақырыпқа қатысы бар барлық заңнамалық актілер, нормативтік-құқықтық
нұсқаулар, отандық және шет елдік экономисттер мен ғалымдардың оқулықтары,
оқу құралдары мен баспасөз материалдары қолданылды.
Курстық жұмыс құрылысы бойынша кіріспеден, 2 негізгі бөлімнен,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымша беттерден құралады.
1ТАБЫС ТҮСІНІГІ, ОНЫҢ ЕСЕП САЯСАТЫНДА ТАНЫЛУЫ
1.1 Табыс түсінігі, экономикалық мәні
Табыс пен пайдада жалпы экономикалық және нақты шаруашылық функциялар
үйлескен. Олар мемлекеттік бюджеттің табыстарын құрайды және өндірістің
көзі болып табылады. Пайда мен табыстар кәсіпорынның қаржылық ресурстарын
құрау стратегиясының ұйымдастыруының көзі, әрбір жұмысшыны еңбек
нәтижесінің жоғарылылығына ынталандырады.
Экономистер пайда мен табысты, олардың көздерін және өсу факторларын әр
түрлі анықтайды.
Пайданың көзін түсіндірудің бірінші ережесі болып XVI-XVII ғасырлардағы
меркантилистер теориясы саналады, олар табыс сыртқы саудада пайда болады,
себебі адамдар шетелде өздері сатып алған бағадан жоғарғы бағамен сатады
деп тұжырымдады.
А. Смит және Д. Рикардо табыстың көзін өндірістен көрді. А. Смит
жұмысшылар материалдар құнына қосатын құн екі бөліктен тұрады: бір бөлігі
еңбек ақы төлеуге, екіншісі – олардың кәсіпкелігінің пайдасына кетеді, -
деп түсіндірді. Осылайша, пайда кәсіпкерліктің жалданған жұмыс күшінің
өніміне қатынасы деп қарастырылды. Д. Риккардо еңбек ақы мен пайданың
өсімдері бір біріне қарама-қарсы етіп сипаттады. Ол: ...Пайда аз немесе көп
болуының себебі еңбекақының аз немесе көп болуымен байланысты,- деп
жазған.1
Марксизм пайданың көзін жалданған жұмысшылардың төленбеген еңбегі деп
біледі. Марксизм көз қарасы бойынша, пайда қосылған құнның тек екінші
трансформацияланған формасы, пайда болу себептері жойылған буржуазды
формасы. К. Маркстің ойынша, бұл форма капиталистік қатынастарының
болмысын өзгерітіп, пайданың шынайы көзі – жалданған жұмысшылардың еңбегін
жасырады. 2
Зерттеушілердің бірқатары табысты әр-түрлі элементтердің тұтастығы
ретінде қарастырады: еңбекақы сыйақысы, инвестициядан табыс, өндіріс
факторларын ұсыну төлемдері, табиғи ресурстарды, жерді пайдалану рентасы
және т.б. яғни пайда дейтініміз шын мәнінде пайыз, рента, еңбекақы немесе
өндіріс факторларының табыстары.
Табыстар экономиканың басқару құралдарының жалпы жүйесінде маңызды
орынға ие.
Сондықтан бұл мәселе Богачев Н.П., Бунич П.Г., Чаянов А.В., Шеремет
А.Д., Сайфулин Р.С., Ковалев В.В., Баканов М.И., Дюсембаев К.Ш. және шетел
экономистері П.Самуэльсон, А.Смит, К.Маркс сияқты басқа да экономистерінің
еңбектерінде көрініс тапқан. Бұл авторлар пайда мен табыстылық теориясының
және оның тәжиірбелік қолданылуының дамуына өз үлестерін қосты.
Пайданың экономикалық мәні мен бухгалтерлік есептегі рөлін зерттеген
ресейлік ғалымдар оны бухгалтерлік (баланстық) пайда және экономикалық
пайда деп бөлді. Олардың пікірінше бухгалтерлік (баланстық) пайда -
қолданыстағы бухгалтерлік есеп туралы қабылданған заңдар мен нормативтерге
сүйене отырып, есепті кезеңде табыстар мен шығыстар айырмасы ретінде Табыс
және шығыс туралы есепте көрсетілетін пайда көрсеткіші.
Осы жағдайда, қаржылық есептілік дайындауда үздiксiз қызмет туралы
болжам негізгі қағида болып табылатындығын атап өту қажет. Үздiксiз
қызмет туралы болжамды пайдалануда, субъект келешекте өз қызметiн
жалғастыратынына жəне оның жұмысын, қызметін тоқтатуға немесе заңға не
болмаса нормативтiк актiлерге сəйкес кредиторлардан қорғаныс iздеу
қажеттілігі жоқ екенi қарастырады. Тиiсiнше активтер мен мiндеттемелер
субъект өз актiлерiн сатып, əдеттегi қызмет барысында өз мiндеттемелерiн
өтейтiн негiзде көрсетедi. Яғни, пайданың болашақта да үздіксіз қызмет
нәтижесінде алынатындығының жорамалы. Қаржылық есептіліктің кейбір
тұжырымдамалық негiздерiнде субъект басшылығына субъектінiң үздiксiз
қызметтi жалғастыру қабiлетiне нақты баға беруге анық талаптар мен
үздiксiз қызметке байланысты жасалынатын қарастыру жəне ашу үшiн
мəселелерге қатысты стандарттар бар.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Пайда алу мүмкіндігі адамдарды
ресурстарды қолданудың тиімді жолдарын іздеуге, сұранысқа ие болатын жаңа
тауарларды өндіруге, өндірістің тиімділігін жоғарлататын ұйымдастырушылық
және техникалық жаңалықтарды қолдануға итермелейді. Табыс тауып отырған
әрбір кәсіпорын қоғамның экономикалық дамуына, қоғамдық байлықтың құрылуы
мен өсуіне өз үлесін қосады.
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады. Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Менің ойымша, біріншілердің
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде анықталады.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне
айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды:
нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның
мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі
өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді
өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-
техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әрбір кәсіпорын өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті көздерінен жабатындығын
білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер
бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және
коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ
мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
7. кәсіпорынның күйреу Кәсіпкерлік қызметтің 2. Мемлкеттің
қаупінің негізгі басты мақсаты экономикалық дамуының
қорғаныс механизмі базасы
6. Қоғамның әлеуметтік 3.Белгілі бір
мұқтаждықтарын Нарықтық экономикаөндірістік қызметтің
қанағаттандырудың бастыжағдайындағы кәсіпорынтиімділігінің
көзі табысы критериі
5. Кәсіпорынның 4.Кәсіпорынның дамуын
нарықтық құнының қамтамасыз ететін қаржылық
өсімінің негізгі көзі ресурстардың құрылуының
негізгі ішкі көзі.
Сурет 1.1. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын табысының ролінің
сипаттамасы
Коммерциялық ұйымдар (кәсіпорындар) үшін пайданың мағынасы келесідей:
✓ Пайда – қаржылық ресурстар көзі;
✓ Кәсіпорынның қорларының қорлану көзі (жинақтау, тұтыну, даму және
т.б.) және оның өсімінен кәсіпорынның қорының көлемі байланысты
болғандықтан, қор құру көрсеткіші болып табылады;
✓ Еңбек ұжымдарының материалды қамтамасыз ету көзі;
✓ Мүлік, капиталдың құрылу көзі;
✓ Кәсіпорынныың жұмысшыларының еңбек және әлеуметтік жеңілдіктермен
қамтамасыз ету көзі;
✓ Пайданың басқа көрсеткіштермен (негізгі және айналым қорларымен,
сату көлемімен және т.б.) салыстыру арқылы кәсіпорынның
ресурстарының қолдануының тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономика жағдайындағы табыстың ролін сипаттай отырып, көп
экономисттердің ойынша осы рөл әрдайым жағымды болмайтынын айта кету керек.
Себебі, кейбір табыс көздері пайдасын жалпы қоғамға емес, жеке азаматтар
категориясына ғана алып келеді. Бұл пайда түрлеріне: спекулятивті
коммерциялық операциялардан, көлеңкелі қызметтен, нарықтағы монопольді
жағдайдағы себепсіз жоғары бағалардан және тағы сол сияқты табыс түрлері.
Табыстар көрсеткіштері:
• Өнімді (қызметті, жұмысты) өткізуден табыстар – бұл өткізуден жалпы
табыстан қосылған құн, акциз, қайтарылған тауарлар және баға
жеңілдіктерін шегергендегітабыс. Осы көрсеткіш келесі табыстардың
және кәсіпорынның табыстылығын бағалау есептеулері үшін негіз болып
табылады;
• Өткізуден жалпы пайда – өткізуден таза пайдадан тауарды өткізуге
кеткен өндірістік шығындарды шегергендегі пайда. Бұл көрсеткіш
кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін талдауға мүкіндік
береді;
• Негізгі қызметтен алынатын пайда (зиян) – өткізуден валовая
пайдадан басқару шығындарын шегергендегі. Бұл көрсеткіш басқару
шығындарының өткізу қаржылық нәтижегесіне әсерін көрсетеді;
• Қаржылық қызметтен табыс – қаржылық қызметтен табыстар
меншығындардың қалдығы. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық қызметінің табыстары мен пайыз, дивидент түріндегі және
шетел валютасымен операциялардан және т.б. табыстарды ажырату үшін
керек.
• Әдеттегі шаруашылық қызметтен табыс – негізгі шаруашылық қызметтен
және қаржылық қызметтен табыстар соммасы;
• Күтпеген пайда;
• салық төлегенге дейінгі пайда (зиян). Бұл көрсеткіш бухгалтерлік
пайданың салықтық пайдаға айналу нүктеі болып табылады.
Бухгалтерлік (есептік) пайда – бұл бухгалтерлік есеп шарттарына
сәйкес есептелген пайда. Бухгалтерлік пайданы негізгі анықтау
мақсаты – есепті кезеңдегі кәсіпорынның қызметінің тиімділігін
сипаттау болып табылады. Осыдан кейін алынған нәтиже мемлекеттің
салық заңдарымен түзетіледі. Осылайша, салықтық пайда –бұл салық
кодексі бойынша қайта есептелген бухгалтерлік пайда болып табылады;
• таза пайда (таза зиян) – салық төлегеннен кейінгі, кәсіпорын
иелігінде қалатын пайда. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын
қызметінің негізгі көрсеткіші. Оның динамикасынан кәсіпорынның
қызметі, жұмыс орындары, акционерлерге дивиденттерді төлеу
байланысты болады.
ХҚЕС 18 Табыс стандарты мына қызмет түрлерінің нәтижесінде пайда
болатын табыстарға арналған:
• тауарларды өткізу;
• қызмет көрсетуден;
• нәтижесінде пайыздар, роялти алынатын, ұйымның активтерін басқа
тараптардың пайдалануы;
• дивиденттер.
Табысты сыныптау ақпарат пайдаланушыға кәсіпорынның жүзеге асыратын
операцияларын түсінуге көмектеседі.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады. Ол екі қызмет
атқарады:
• мемлекеттік бюджет табысының көзі;
• кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму
көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, ол бөлу, ынталандырушы және бағалау функцияларын да
атқарады.
Табыс өз қызметтері
Сурет 1.3. Табыстың функциялары
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
• Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі
қажет.
• Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау
жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
• Табысты бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тимділігін арттыруда ынталандырушы
фактор болуы тиіс.
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде
(амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, дивиденттер, пайыздық
мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай төлемдері, инвестициялар, есеп
айырысу нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және
т.б.) ғана мүмкін.
2. Ұйымның есеп саясатында табыстар мен шығыстардың танылуы
Ұйымдағы бухгалтерлік есептің басты мақсаты — ұйым қызметінің өсуін
қамтамасыз ету, әр-түрлі түрдегі салыстырмалы мәліметтер қалыптастыру,
талдау шараларын орынды жүргізу арқылы басқарушылық шешім қабылдау болып
табылады. Яғни, әрбір ұйым өзінің алға қойған мақсатына жету үшін өз
қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың
ұйымдық құрылымы, қызмет көлемінің түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу,
клиенттермен жұмыс істеудің тәртібі, ақпараттарды өңдеу т.б.
ерекшеліктеріне байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны
мен маңызын ашып көрсетудің негізін қалайды.
АО Қарғалы Пансионатында бухгалтерлік есеп келесі нормативтік
құжаттармен жүргізіледі:
• Қазақстан Республикасының 2007 ж. 28 ақпанның №234-III Бухгалтерлік
және қаржылық есептілік туралы заңы;
• Қаржы министрлігімен 23 мамыр 2007 жылы №185 бұйрығымен бекіткен
бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарымен;
• АҚ Қарғалы Пансионатының есеп саясатымен;
• Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жөніндегі методикалық нұсқаулар,
ережелер мен нормативтік актілер.
Ұйым өзінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі есеп
әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең тиімділерін
таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен әдістерді өз
мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін, мұны
пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық үрдісінің ерекшеліктері жөніндегі
ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен жағдайларды
дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.
Сонымен, есеп саясаты — ұйымдар шаруашылық қызметі барысында іс-
тәжірибесінде қолданылатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп қағидалары, әдістер мен ережелер, сондай-
ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету үшін
қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Есеп саясатының мақсаты: бухгалтерлік есеп операцияларын орындау
барысында қателер жібермеу, фактілерді бұрмаламау, ұйымдардың қаржы
жағдайын бағалау, шаруашылық қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ету,
материалды активтерді бағалау мен есептен шығару, таза пайда қорын құру
бағытындағы мейлінше жоғары дәрежедегі икемді есеп ақпараттарын
қалыптастыру болып табылады.
Қаржылық қорытынды есеп ақпаратын пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда
есеп саясаты қандай әдістердің қолданғандығы, бірнеше есепті жылдар ішінде
қорытынды есептің қалай жасалғандығы, қаржылық талдау жұмысының қалай
орындалғандығы, сондай-ақ ұйым қызметі өрісінде болған өзгерістер жөніндегі
қосымша ақпараттардың қалай алынғандығы, т.б. жағдайларды толығымен
көрсетуі керек.
Есеп саясатының ең негізгі атқаратын міндеті ұйымдардың әр жылдар бойы
табыс алуына әсер ету. Табыстылығы немесе таза пайда алу үрдісіне
ұйымдардың өздері ғана емес, оның акционерлері мен инвесторлары, сатып
алушылар, несиелендірушілер және салық органдары да мүдделі екендігін
білген жөн.
Ұйымның есеп саясатының бағыты мен мазмұны ондағы басқару
ерекшеліктеріне, кәсіпкерлік қызмет нормасына, үлес қосу құжаттарының
қалыптасуына, салық жағдайына, клиенттермен ұзақ мерзімді келісім жасауға
т.б. байланысты болады. Ұйымдардың ішкі есеп саясаты – арнайы мақсат мен
міндетке жету үшін таңдалып алынған есеп жүйесі шараларынан тұрады.
Есеп саясатын Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жөніндегі
департаментінің талабы бойынша немесе егер мұндай өзгерту неғұрлым дұрыс
ақпарат алуға мүмкіндік жасайтын болса кәсіпорын өзі өзгертуі мүмкін. Есеп
саясатын өзгерту нәтижесінде туындаған түзету сомасы бөлінбеген кірістің
бастапқы сальдосын өзгерту жолымен есеп беруде көрсетіледі және есепті
кезеңнің таза пайдасын (зиянын) анықтағанда ескеріледі. Егер есеп
саясатындағы өзгерістер есепті кезеңге, алдыңғы кезеңге және кезекті есепті
кезеңдерге елеулі түрде әсер ететін болса, онда түсіндірме жазуларда есеп
саясатының өзгеру себебі, есепті кезең және әрбір бұрынғы кезеңдер үшін
түзету сомасы, таза пайдасын (зиянын) анықтағанда ескерілген түзету
сомасы, қайта есептелген салыстырмалы деректер немесе олардың қайта
есептеудің мүмкін болмау себептері ашылып көрсетіледі. Ұйымның басшылығы
төмендегі ақпарат көздерін негізге алуға және олардың қолданылу мүмкіндігін
мынадай кезектілікте қарастыруы міндетті:
➢ ХҚЕС-тағы (IFRS) ұқсас және байланысты мәселелерді қарастыратын
талаптар;
➢ Ережелердегі активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстардың
анықтамалары, тану талаптары және бағалау мәіліметтері.
Ұйыммен таңдалған есеп саясаты өнімнің өзіндік құнына, пайдаға, пайдаға
салынатын салыққа және ұйымның қаржылық жағдайының көрсеткіштеріне үлкен
әсерін тигізеді. Сондықтан, ұйымның есеп саясаты ұйым қызметінің негізгі
көрсеткіштерінің өсімінің, салықтық жоспарлаудың, баға саясатының құрылу
негізі болып табылады. Есеп саясатымен таныспай ұйым қызметінің әр түрлі
кезеңдердегі көрсекіштерін салыстырмалы талдау мүмкін емес.
Есеп саясатын таңдауға келесі факторлар әсер етеді:
1. Ұйымның ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны;
2. Салалық жатқызылымы мен қызмет түрі;
3. Ұйым қызметінің көлемі;
4. Ұйымның басқару құрылымы мен бухгалтерия құрылымы;
5. Ұйымның қаржылық стратегиясы;
6. Материалдық қоры;
7. Ұйымдағы ақпараттық жүйенің даму дәрежесі, оның ішінде басқару есебі;
8. Бухгалтерия кадрларының біліктілік санатының дәрежесі.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның есеп саясаты бас бухгалтермен дайындалып,
директормен бекітілген. Бұл құжатта салық салу мақсатында есеп тәртібін
бекіту қажет. Салық саясаты есепті кезең ішіндегі шаруашылық операциялар
көрініснің дұрыстығы жөнінде толық және шынайы ақпаратты қамтуы керек.
Сонымен қатар, бюджетпен есеп айырысу уақтылы, толығымен және дұрыс
тәртіппен жүргізілетіні туралы ақпараттар болуы қажет. Есеп саясатында әр
компания табыс пен шығындар сомасының құрылу тәртібі сияқты, өз салық
есебінің ерекшеліктерін есекереді. Ұйым өзінің табыстарын есепке алу
тәртібіне оның табысқа салынатын салық өсімі байланысты болады. Сондықтан,
ұйым есеп саясатында салық салу мақсатында табыс пен шығындардың тану
әдістерін, олардың сыныпталуын және әр түрлі есептік кезеңдерге жататын
табыстар мен шығындарды тануды көрсетуі керек.
Табыс дегеніміз – кәсіпорынның есепті кезеңдегі әдеттегі қызметінен
алынған, оның капиталының өсімін білдіретін экономикалық тиімділіктің
жиынтық түсімдері болып табылады. Капиталдың өсуіне әсер ететін операциялар
қатарына үлес қосушылар есебінен капиталдың өсімі жатқызылмайды.
табыстың сыныпталуы
Құрылу Жалпы пайда Сатудан түскен Таза пайда
тәртібіне қарай пайда
Қызмет түріне Дағдылы Инвестициялық Қаржылық
байланысты қызметтен қызметтен қызметтен
алынатын алынатын пайда алынатын
пайда пайда
Құрылу көзіне Тауарларды Мүлікті өткізуден
байланысты сатудан түскен сатудан түскен тыс пайда
пайда пайда
Қолдaнылу Жинақталған Дивиденттерге
тәсіліне қарай (бөлінбеген) бағытталған
пайда пайда
Алынып отыру Біркелкі пайда Күтпеген пайда
кезеңіне қарай
Сурет 1.4. Табыстың сыныпталуы
Пайдаға салынатын салықты есептеу үшін табысты тануды екі әдіспен
жүргізеді: есептеу және кассалық. Есептеу әдісі кезінде ұйым табысты пайда
болған есепті (салық) кезеңі ішінде тануы тиіс. Сонымен қатар, табысты
фактілі ақша қаражаттарының келіп түсуіне, мүліктің немесе мүліктік
құқықтың өтуіне байланыссыз есепке алынады. Келісім-шарт бойынша меншік
құқығы төлем жүргізілгеннен кейін берілетін болса, және сатушы ұйым сатып
алуымен тауардың қолданылуы бақыланбайтын болса, онда өткізуден табысты
есепке алғанда бұл меншік құқығының ауысымы есепке алынбайды. Осыдан, табыс
тауар тиелгеннен кейін және есеп айырысу құжаттары шығарылғаннан кейін
тануға жатқызыла береді, яғни сатып алушыдан төлем келіп түспегеніне
қарамастан өткізілген тауар (қызмет, орындалған жұмыс) түскен табыс деп
есепке алынады.
Кассалық әдіс кезінде табыс ақша қаражаттары, мүлік, мүліктік құқық
келіп түскен, қызмет пен жұмыстар орындалған мерзімде ғана есепке алынады.
Бұл әдісті қолданудың басты шарты табыс қосылған құн салығынсыз есепке
алынады. Ұйым табысты тану әдісін өз есеп саясатында көрсетуге міндетті.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның табыстарын тану, есебі және қаржылық
есептілікте көрсетілуі ХҚЕС-ның 18 Табыс стандартына сәйкес жүргізіледі.
Қарғалы Пансионаты тауарларды, қызметтер, жұмыстарды өткізу және салық
салу есебінде есептеу әдісін қолданылады, яғни табыстар мен шығындарды
жұмыс орындалған, қызмет көрсетілген мерзімде, жеке және заңды тұлғаларға
тауарды өткізу кезінде, төлем мерзіміне қарамастан есепке алынады. Бұл
табыс экономикалық пайданың алу ықтималдылығы жоғары болған жағдайда тануға
жатады деген сөз, Табыс ретінде жалпы, жүйелі және тұрақты келесі
операциялар мен қызметтерден алынатын экономикалық пайданың түсімі:
▪ тауарлар мен дайын өнімді сатудан түсетін түсім;
▪ қызмет көрсетулер мен жұмыс орындау;
▪ Қарғалы Пансионаты АҚ-ның мүлкін басқа тұлғалардың қолдануы;
Табыс есебі бухгалтерлік есеп шоттар жоспарының 6 Табыстар бөлімінің
сәйкес шоттарында жүргізіледі.
Таурларды (қызмет, жұмыс) өткізуден түсетін табыстар келесі шарттар
орындалғанда тануға жатады:
▪ Табыс сомасы жоғары шынайылық дәрежесімен бағаланады;
▪ Қарғалы Пансионаты АҚ-ның сатып алушыға мүлік құқығына байланысты
тәуекелдер мен пайданың тапсыруы;
▪ Келісім-шарт бойынша нақты және күтілетін шығындарды сенімді бағалау;
▪ Егер тауар ұқсас тауарға, онда келісім-шарт табыс алып келмейтін
болып саналады;
▪ Айырбас кезінде келісім-шарт бойынша табыс алынып отырған тауардың
өткізу құнымен бағаланып, танылады.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ы (негізгі қызметтен басқа) мына қызмет
түрлерінен табыс алуға құқығы бар:
▪ Жалға беруден табыс;
▪ Инвестициялық қызметтен табыс;
▪ Материалдық активтерді өткізуден табыс;
▪ Негізгі құралдарды өткізуден табыс;
▪ Бағалы қағаздарды өткізуден табыс;
▪ Акция бойынша девиденттер мен пайыз түріндегі табыс;
▪ Курстық айырмадан табыстар мен және тағы басқа.
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның активтерін өткізуден табыс келісім құнымен
есеп-төлем құжаттары бойынша танылады. Курстық айырма бойынша табыс
валюталық операция орындалған сәтте анықталып, танылады. Табысты тану әрбір
операция бойынша жеке-жеке қарастырылады. Пайыз және дивидент түріндегі
табыс келесі шарттар орындалғанда танылады:
▪ Пайыз активтің шынайы табысын ескеретін мерзімдік қатынас негізінде
танылуы тиіс;
▪ Дивиденттер акционердің оларға құқығы анықталғанда танылады;
▪ Пайыздық табыс ай сайын пропорционалды-мерзімдік негізде эффективті
пайыз ставкасының қолданылуымен есептеледі.
Алдағы кезең табыстары – бұл белгілі бір келісім-шарттардың нәтижесінде
алынатын, бірақ Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес бұл
табыстарды тану келесі келесі есептік кезеңдерге кейінге қалдырылады.
Алдағы кезең табыстары осы табыстарды табуға кеткен шығындарды есепке алған
кезде есепті кезең табыстары ретінде есепке алынуы тиіс. Алдағы кезең
табыстары толығымен немесе бөліктермен есептен шығарылады. Табысқа қатысты
қаржылық есептілікте Қарғалы Пансионаты АҚ-ы келесі ақпараттарды ашып
көрсетуі тиіс:
▪ Табысты тану үшін тандалған есеп саясаты, оның ішінде операцияның
аяқталғанын анықтау үшін қабылданған әдістер;
▪ Кезең ішінде танылған әр табыс категориясының соммасы. Оның ішінде:
тауарларды сату, қызмет көрсетуден табыстар, дивидент бойынша табыстар,
пайыздар бойынша табыстар және тағы басқа;
▪ Басқа да табыстар мен шығындар, оның ішінде айыппұлдар, өсімпұлдар.
Шығындарды табыстарды сияқты кассалық немесе есептеу тәсілімен тану
қажет. Сонымен қатар есеп саясатында негізгі шығындардың сыныпталу тәртібін
көрсету керек.
Пансионатта демалушыларға қызмет көрсетудің сандық және сапалық
сипаттамалары ұйымның материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарын тиімді
пайдалануымен, яғни шығындардың есебінің дұрыс ұйымдастырылуымен
сипатталады. Қызмет көрсетуге кететін шығындардың жалпы соммасын анықтау
үшін және санаторлық-курорттық жолдамалардың өзіндік құнын есептеу үшін
шығындар экономикалық элементтер мен калькуляциялық баптар бойынша
жіктеледі. Пансионат тек негізгі қызметтен бөлек барлық көрсетілетін
қосымша қызметтер үшін де шығындарды есептейді.
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болшақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн.
Санаторлық-курорттық ұйымдарда әдеттегі қызметтің шығындардың құрамы:
• Азық-түлік, дәрі-дәрмек, материалдар мен өзге материалдық-өндірістік
қорларды сатып алу шығындары;
• Қызмет көрсету және оларды өткізумен тікелей байланысты, негізгі
құралдарды, айналымдағы активтерді ұстауға байланысты, басқару,
коммерциялық шығындар және т.б.
Әдеттегі қызметтегі шығындарды құрағанда олардың элементтері бойынша
топталуы қажет. Санаторлық-курорттық қызметті көрсетумен байланысты
шығындар екі негізгі белгілері бойынша топталады:
• Қызмет көрсетуге қанша және неге шығындалғанына байланысты;
• Шығындар неге жұмсалды.
Кезеңнің кірістерін алу фактісіне қарамастан, кірістер мен шығыстар
туралы есептер және ағымдағы есепті кезеңде танылады, мойындалады. Олар
көбіне кірістің бары немесе жоғынан (мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе
бөлмелерін жалға алу жөніндегі шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен
негізделеді. Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі
және сан қырлы құбылыс.
Табысқа салық салу мақсатында өндіріс және өткізу шығындары тікелей
және жанама деп бөлінеді. Тікелей шығындар ағымдағы есепті (салық) кезеңіне
өнімді, қызметті, жұмысты өткізу кезеңіне қарай жатқызылады, яғни ұйым
ағымдағы кезең шығындарына осы есепті кезеңде өткізілген өнімнің тікелей
шығын бөлігін ғана жатқызады. Бірақ, қызмет көрсетумен айналысатын ұйымдар
есепті (салық) кезеңінің барлық тікелей шығындар соммасын осы кезеңнің
өндірістік және өткізуден алынатын табыстың азаюына жатқызуы мүмкін. Егер
бұл мүмкіндік қолданылатын болса, оны міндетті түрде есеп саясатында
көрсетуі керек.
Жанама және өткізуден тыс шығындар пайда болған кезеңде есептен
шығарылады. Сол үшін жанама шығындарға жатқызылу себебін түсіндірумен
тікелей шығындардың минималды санын құраған жөн.
Есепті кезеңдегі табыстарды танып өлшегеннен кейін сол табыстарды
алумен байланысты орын алған шығындарды тану және өлшеу қажет.
Шығындарды келесі түрлерге жіктеуге болады:
1. тікелей шығындар – бұлар табысқа сәйкес келетін сатылған тауарлардың
өзіндік құны. Өнім өндірумен, қызмет көрсетумен байланысты, қызмет
көрсетудің өзіндік құнына тікелей міндетті түрде жатқызылатын шығындар.
Бұл шығындар табыстарды тануға байланысты танылады.
2. кезең шығындары – сату процесі мен әкімшілік басқару мақсатындағы
шығындар. Өткізумен байланысты шығындар, әкімшілік шығындар, пайыз
бойынша шығындар. Бұл шығындар пайда болған есепті кезеңде танылады.
3. бөлініп тартылған шығындар – активтер таза табыс әкелетін есепті
кезеңдерге сәйкес жүйелі түрде бөлініп тартылған шығындар.
Мұндай шығындарға: амортизация және сақтандыру шығындар жатады.
Өндірістік кәсіпорындарда барлық өндірістік шығындар өнімнің өзіндік құнына
қосылып, ал өндірістік емес шығындар кезең шығындарының құрамына қосылады.
Дайын өнімді өндіру және оларды сатумен байланысты шығындар құрамына
төмендегілер кіреді:
1. Өндіріске қажетті материалдарды және жұмысшы күшін сатып алумен
байланысты шығындар. Бұл шығындар өнімнің өзіндік құнына кіреді.
2. Сату операцияларына қатысты шығындар.
3. Сатылған өнімдер бойынша кепілдемені орындауға қатысты міндеттемелік
шығындар.
Қызмет көрсетуге байланысты шығындар құрамына келесі щығындар жатады:
1. Бастапқы тікелей шығын – мұндай шығындарға келіс сөз жүргізу және
қызмет көрсету жөнінде келісім-щарт жасау шығындары жатады.
2. Көрсетілген қызмет түріне тәуелді шығындар. Мұндай шығындарға
техникалық қызмет көрсетуге қажетті қосалқы бөлшектерді сатып алумен
байланысты шығындар.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін және кезең шығындарының арасындағы
негізгі айырмашылық оларды тану мерзіміне байланысты.
Шығындардың есебі бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының 7
Шығындар бөлімінің сәйкес шоттарында жүргізіледі.
Есепті кезеңнің шығындарына келесілер жатқызылады:
- жалпы және әкімшілік шығындар, пайданың салық салынатын соммасын
анықтағанда шегерімге жатқызылатын тауарлы-материалды құндылықтарды
өткізуге кеткен шығындар;
- пайданың салық салынатын соммасын анықтағанда шегерімге жатқызылмайтын
жалпы және әкімшілік шығындар;
- өткізу шығындары;
- пайыз бойынша шығындар.
Бұл шығындар өндіріс көлеміне, өткізілген тауар мен көрсетілген қызмет
көлеміне байланысты емес және тұрақты деп танылады. Кезең шығындары пайда
болған есепті кезеңде есептен шығарылады, келесі кезеңдерге өткізілмеген
тауар қалдығы ретінде қалдырылмайды.
Пайданың салық салынатын соммасын анықтағанда шегерімге жатқызылатын
есепті кезеңнің жалпы және әкімшілік шығындарына жатқызылады:
- Әкімшілік персоналға жатқызылатын қызметкерлердің еңбек ақысы;
- Шаруашылықта және қызмет көрсету өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы;
- Басқару әкімшілік аппаратын, қызметкерлерді, акционерлік қоғамға қызмет
көрсететін құрылымдық бөлімшелерді ұстауға, кутуге, материалдық-
техникалық және транспорттық қызмет көрсетулерге кететін шығындар;
- Басқару әкімшілік құралдары мен жүйесін құру мен жетілдіруге кететін
шығындар;
- Банк қызметтерін төлеу;
- Белгіленген лимит шегінде әкімшілік персоналдың іс-сапар шығындары;
- Которалық, типографиялық, пошта-телеграфтық және телефон шығындары;
- Жалпы шаруашылық пайдалануындағы негізгі құралдар жалы бойынша шығындар;
- Қызметкерлерді қабылдау, кадрларды даярлау, қызметкерлерді жұмыстан
босатқандағы компенсация және коммисиялық шығындар;
- Мүлік, жылжымайтын мүлік бойынша аударымдар мен салықтар;
- Қоймалардағы тауарлы-материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі, бұзылуы
мен жоғалтулар және басқа да өндірістік емес жоғалтулар мен шығындар;
- Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, АО аймағын және
мүлігін күзету, өртке қарсы қорғалымдар мен басқа да жалпы шаруашылық
шығындар;
- Уақытша еңбек қабілетін жоғалтқан жағдайдағы төлемдер;
- Соттық ұсталымдар;
- Танылған штрафтар, ұсталымдар, өсімпұлдар мен басқа да шаруашылық келісім-
шарттардың шарттарын бұзған жағдайдағы санкциялар түрлері.
Жалпы және әкімшілік шығындар 7210 шоты арқылы есепке алынады.
Шегерімдерге жатқызылмайтын жалпы әкімшілік шығындар:
- салық есебінің шегінен жоғары ғимараттарды, құрылғылардың және мүліктің
ағымдағы жөндеу шығындары;
- белгілеген шектен жоғары өкілдік шығындар;
- директорлар кеңесінің денсаулығын көтеру шараларын жүргізу шығындары;
- табысты жасырып қалу (төмендету) үшін айыппұлдар мен өсімпұлдар;
- жинақ және қайтарылым сипатындағы келісім-шарттар төлемдері бойынша
сақтандыру төлемдері;
- Салық кодексі бойынша шегерімге жатқызылмайтын басқа да шығындар (жалпы
жиынтық табысты табуға байланысты емес шығындар).
Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің, қызметтің өндірістік өзіндік
құнын калькуляциялау үшін шығындарды толық бөлу әдісі қолданылады, яғни
өнімнің, қызметтің өзіндік құнына тұрақты және өзгермелі шығындар бірдей
қосылады.
Өзгермелі шығындарға өндіріс көлемінің өзгерісіне тікелей байланысты
шығындар жатады. Ал тұрақты шығындарға өндіріс көлемі өзгерісіне тәуелсіз
жалпы өндірістік шығындар (үстеме шығындар) жатады.
ХҚЕС-дағы әр түрлі есеп категорияларымен таныса отырып, сәйкесінше
есептілік элементтерімен, олардың есептегі маңызы олардың танылуы, яғни
есеп объектісі ұйымның есептілігінде көрініс табуы арқылы анықталады.
Табыстар мен шығындарды тану – бұл бухгалтерлік ақпаратты
пайдаланушының шығындардың шығындалғанын (жұмсалғанын), ал табыстардың
алынғанын мойындауы.
ХҚЕС бұл түсінігі ұйым табыстар мен шығындарды қай уақытта тануы керек
деген сұраққа жауап бере алады. 92-пункт бойынша, табыс пайда және зиян
туралы есептілікте капитал мүшелерінің салымдарына қатысы жоқ капиталдың
көбеюіне әкеліп соқтырған есепті кезеңінің ішінде активтердің көбеюі немесе
азаюы немесе міндеттемелердің азаюы нысанында табыс экономикалық пайданың
ұлғаюы ретінде танылады делінген. Осылайша, есепті кезеңде ұйымның
активтерінің өсімі байқалатын болса (немесе міндеттемелердің кеміуі), бұл
өсім (кему) табыстың анықтамасына сай келіп, және оған сенімді баға берілсе
ұйым табыс алғанын көрсетеді.
ХҚЕС-да табыс категориясына ерекше көңіл бөлінген, оған тіпті арнайы
IAS 18 стандарты арналған. Стандартта табысты бағалау мен тану тәртібі
табыс алып келетін қызмет түріне байланысты анықталған.
Осылайша, тауарларды сатумен байланысты табыс әділ құнымен бағаланады
да, танудың бес шарты орындалғанда танылады. Олардың арасында меншік
құқығының ауысу шарты қарастырылмайды. Ал жарғылық капиталға инвестиция
бойынша табыстар инвестор қаражаттарды алу құқығына ие болғанда, яғни
дивиденттерді төлеу ресми хабарланғаннан кейін тануға жатады.
Шығындарды тану активті шығару немесе табыс табумен байланысты
міндеттемелердің пайда болуын білдіреді.
ХҚЕС-да табыстар мен шығындардың қандай баптары тануға жататынын
жіне олардың ерекшеліктерін анықтайды. Ал енді Қарғалы Пансионаты АҚ-ның
есеп саясатында ХҚЕС ерекшеліктері ескерілгенін атап өту керек. Жоғарыда
айтылғандай, табыстар есеп саясатында көрсетілгендей, яғни ХҚЕС-мен сәйкес
есептеу әдісі бойынша танылады.
Қорыта келгенде, табыстар мен шығындардың олардың негізгі
ерекшеліктерін атап кетелік:
• Біріншіден, табыстар мен шығындар ретінде шаруашылық қызметіндегі
ұйымның меншікті қаражаттар есебіндегі капитал өсімін өзгертетін
фактілер танылады.
• Екіншіден, ұйымның шаруашылық қызметі барысындағы есепті кезеңнің
қаржылыө нәтижесін қалыптастыратын (пайда немесе зиян) фактілер
танылады.
Стандарттардың құрастырушылары түсіндірген табыстар мен шығындардың
мағынасын түсіне отырып, біз ХҚЕС шегінде құрастырылатын есеп ақпаратын
максималды тиімді құрастырып, пайдалана аламыз.
1. ҰЙЫМДАҒЫ ТАБЫСТАР ЕСЕБІ
1. Ұйымда табыстар есебін ұйымдастырып жүргізу
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның табыстарының есебін қарастыруға мүмкіндік
беретін бірінші ақпарат көзі есеп саясаты болса, екінші ақпарат көзі Пайда
және зиян жөніндегі есептілік нысаны болып табылады. Есеп саясатын осы
жұмыстың алдыңғы бөлімінде қараған кезде табыстар есебі Қазақстан
Республикасының заңнамалық және басқа нормативтік-құқықтық актілерге,
Ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына, Типтік шоттар жоспары негізінде
құрастырылған жұмысшы шоттар жоспарына және де басқадай нұсқаулық
құжаттарға негізделіп жүргізілетіндігін анықтадық. Есеп саясатына сәйкес
Қарғалы Пансионаты АҚ-ның табыстары келесі көздерден алынады:
✓ Санаторлық-курорттық қызмет көрсетуден;
✓ Жолдамаларды сатудан;
✓ Халыққа медициналық қызмет көрсету;
✓ Спорт кешенін жалға беруден;
✓ Жал;
✓ курстық айырым негізінде;
✓ басқа да.
Табыстардың бухгалтерлік есебін төменде қарастыратын боламыз, ал қазір
табыстардың салықтық есебінің ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Есепті кезең ішіндегі шығынмен байланысты салықты төлеу шығындары
немесе есептелінген табыстың потенциалды азаюы сомасы - қаржылық нәтиже
жөніндегі есептілікте көрсетілген сома. Салықтың сомасы салық кодексімен
сәйкес анықталады. Көптеген жағдайларда салық салынатын табысты анықтайтын
ережелер есепті табысты анықтайтын есепті саясаттан айрықша болып келеді.
Тұрақты айырмалар салық салынатын табыс пен есепті табыс арасындағы
айырмашылықтардың пайда болу себептерінің бір. Белгілі бір баптар бір
есептіліктің құрамына кіріп, екіншілердің құрамынан шығарылады болып
келеді. Мысалы: кейбір шығындар салық салынатын табысты анықтағанда қалыпты
шегірімдер болып саналмайды, алайда бұл шығындар есепті табысты анықтағанда
шегіріледі. Мұндай айырмаларды тұрақты айырмалар деп атаймыз.
Тұрақты айырмалар - есепті кезеңдегі салық салынатын табыс пен есепті
табыс арасындағы айырма. Олар ағымдағы есепті кезеңде пайда болып, келесі
кезеңде өтелмейді.
Үнемі болатын айырмашылықтар ұйым өз қызметі үрдісінде төлеуге тиіс
салықтан түскен кірістермен байланысты. Бұндай айырмашылықтардың мысалы,
табыс есебінің бір бөлігі мемлекеттік облигациялар бойынша алынатын
пайыздар, бірақ аталған елдің заңы бойынша салыққа жатпайды. Оның тағы бір
мысалы: жұмысшыларға төленетін материалдық көмек және есепте негізгі
қызметтің шығындары ретінде көрсетіледі, бірақ табысқа салынатын салыққа
жатпайды.
Үнемі болатын айырмашылықтар жиынтық салыққа ғана әсер етпейді
табысқа салынатын салықты бөлуде практикалық жағынан да теориялық жағынанда
қиындық туғызбайды. Басқа мысал ретінде біз есепті табысты анықтағанда
қолданылатын әдістен ерекшеленетін салық салынатын табысты анықтағанда
қолданылатын амортизациялық әдісті келтіруге болады.
Уақытша айырмалар - салық салу және табыс есебінің арасындағы
айырмашылықтардың тууына себеп, белгілі бір екі жақты соманы анықтауға
арналғане есептер.
Мысалы, есеп саясаты кейбір табыстар тауар түспей, қызмет
көрсетілместен бұрын табыстар есебіне кіргізіліп қойылады, бірақ салық
салу ережесі ақша қаражаты алынған болса, табысты алдын ала кіргізіп қоюға
рұқсат етеді немесе талап ете алады.
Салық салудан түскен табыс есебіне кірістірілген осы табыстардың
жалпы сомасы бірдей болады, бірақ есеп беру кезінде әр түрлі болады. Оның
тағы бір мысалы, салық салу табысын анықтауда қолданылған амортизациялық
әдістің табыс есебін анықтауда қолданған әдістен айырмашылығы бар.
Бұндай айырмашылықтар уақытша айырмашылықтар деп аталады.
Кесте 16
Уақытша айырмашылықтар туғызатын жағдайлар*
Қаржылық есепті құру Салық салу мақсатында
мақсатында қолданылған қолданылған әдістер
әдістер
Берілген аванстар Есептеу әдісіне сәйкес Валдық шығындарды мойындау
шығындар деп саналмайды
Алынған табыстар Есептеу әдісіне сәйкес Валдық шығындарды мойындау
табыс деп саналмайды
Төленуге тиісті шот Күмәнді қарыздар бойынша Тікелей есептен шығару
жеңілдік пен резервтерді
қолдану
Тауарлы қорлар Орташа құн бойынша Тауарлы-материалдық
тауарлы- құндылықтарды қорларды бағалауда FIFO
бағалауды қолдану әдісін қолдану.
Негізгі құралдар Жөндеуге шыққан Жөндеуге кеткен шығындар
шектелмеген шығындар жыл басындағы негізгі
құралдар тобының баланстық
құнының 10% пайызын
шығарып тастайды.
Амортизация Өндіріс орнының есептік Салық салу заңы бойынша
саясатының анықталған анықталған әдіс
әдісі
Шығындарды мойындау Есепке алу және кейінге Төлеу сәтіндегі мойындау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz