Бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттері туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5-17
1.1. Қабілетті қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-10
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері ... ... ... ...10-
14
1.3. Ойлау
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14-17
2. Оқушылардың ойлау қабілетін зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .18-
2.1. Дидактикалық зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18-21
2.2. Теориялық зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-22
2.3. Психологиялық зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-24
Практикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..25-31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 32- 33
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 34

КІРІСПЕ

Адамның барлық нағыз адамдық қасиеттері өз өміріне тәлім-тәрбие
нәтижесінде қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттерінің дамуына зерттеу
әдістерінің тигізетін әсері өте үлкен. Қазіргі бастауыш мектеп
бағдарламасы барлық ойлау қабілеттерін дамыту жолдарын ескере отырып
жасалған, оқулықтар мазмұны ойлауды дамытуға үлкен үлесін қосады. Дегенмен
осы проблеманы шешу үшін әр болашақ мұғалім ойлау қабілетінің
ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын, зерттеу әдістерін толық түсінуі қажет.

Курстық жұмыстың тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының ойлау
қабілеттерін зерттейтін әдістер
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бастауыш мектептің алдында тұрған негізгі
мақсат – оқушыларға білім бере отырып ойлау қабілетін дамыту,
қызығушылығын арттыру, оқуға ынтасын ояту. Бастауыш мектеп кезеңінде алған
білімдерді бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады және ой қорытынды
жасай алу, себеп-салдарды анықтау, түсінік беру, ойлау қабілетінің дамуы
анық көріне бастайды және осы кезеңде оқушының ойлауы нақты-бейнеліден
абстрактылы ойлауға қарай дамиды, заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып,
өзінің ойын дәлелдеуге үйрене бастайды. Ал ойлау қабілеттері белгілі
зерттеу әдістеріне сүйенеді. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін
зерттеу әдістері арқылы біріншіден – айнала қоршаған ортаны танып білу,
екіншіден – баланың тапсырмаларды шешуге деген өзіндік талаптардың күшеюі,
үшіншіден – сөздік қорының кеңеюі әсер етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін
зерттеу әдістерін анықтау.

Курстық жұмыстық міндеттері:
1. Ойлау қабілеті туралы ұғымды анықтап бастауыш сынып оқушылары ойлау
процесінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздерімен танысу.
2. Бастауыш сынып оқушылары ойлау процесінің дамытуға халық
педагогикасы мен психологиясы элементтерін қолдану ерекшеліктерін зерттеу.
3. Ойлау процесті дамытуға шығармашылық тигізетін әсерін көрсету.
Осы анықталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін қабілеттің
анықтамасы және ерекшеліктеріне сүйене отырып, ойлау қабілетті дамытуға
әсерін тигізетін жағдайларды анықтау арқылы, ойлаудың зерттеу әдістері
анықталды. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдап және озық тәжірибелі
мұғалімдердің мақалалары мен дидактикалық материалдарымен танысып, оның
біршамасын бітіру жұмыста қолданылды. Жиналған материалдарды логикалық
жүйеге келтіріп бітіру жұмысының құрлысын анықтадық. Ол кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеудің нысаны – бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш сынып оқушыларының ойлау
қабілетін зерттейтін әдістер айқындалып, іс-жүзінде әдістер тиімді
қолданылса, онда оқушылардың ойлау қабілетінің даму жүйесінің негізі
қаланады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері таным, білім, оқушының
және оның ақыл-ой іс-әрекеті, ойлау туралы философиялық, психологиялық,
педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалар, білім сапасын арттыру
теориялары құрайды.
Зерттеудің көздері. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,
жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны
тұжырымдамасы, жетекші психолог, педагог, әдіскерлердің ғылыми-зерттеу
нәтижелері, зерттеліп отырған мәселеге байланысты отандық, жақын шетелдік
ғалымдардың еңбектері;

1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУЫШЛАРЫНЫҢ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

1.1. Қабілетті қалыптастыру жолдары

Адамның қоршаған орта ерекшеліктеріне икемделу, білім мен іскерлікті
меңгеру оның қабілетіне байланысты. Қабілет дегеніміз адамның білімді,
іскерлікті тез және сапалы меңгеруі. Жаңа туған баланың қоршаған ортаны,
өзін-өзі танып білуге қабілетінің нышандары генотипінде болады. Осы
нышандар қасиетке айналу үшін бала адамдар арасында өсіп, күнделікті
тіршілік барысында қарым-қатынас жасауға, қоршаған ортада өзін емін-ерік
сезінуге негіз болады. Барлық адамға тән іс-әрекет түрлеріне адамның
қабілеті өз өмірінде қалыптасады.
Бастауыш сыныпта оқыту барысында баланық білім мен қабілеттілігін
қалыптастырады. Қазіргі мектептегі дамыта оқыту баланың таным процестерін
дамытып, барлық іс-әрекет түріне қабілеттілігін қалыптастыруға үлкен ықпал
жасайды. Оқу барысында баланың танымдық қабілетін дамыту жолдарын зерттеген
И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Д.Б.Занков, М.И.Махмутов, Б.Тұрғынбаева,
К.Бозжанова т.б. ғалымдар осы проблеманы жан-жақты зерттеген. Б.М.Теплов
қабілет табиғаты және оны қалыптастыру жолдарын анықтаған.
Қабілеттің дамуына әсерін тигізетін факторлар өте көп. Олардың
әрқайсысының тигізетін әсері өте мол.
Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамға тиісті білім жүйесінің, икемділік пен
дағдының болуына байланысты. Мәселен, оқушыда техникалық қабілеттің
ойдағыдай дамуы үшін техникалық конструкциялардың құрылысын жақсы білуі,
оны тәрбие жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімі тереңдеп,
икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, онық қабілеті де ойдағыдай (дамуы
үшін) дамып отырады. Мәселен, кейбір мұғалімдер өз оқушыларының үлгеріміне
көңілі онша тола қоймайды. Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс
істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса,
бұдан да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады. Бұл жерде мұғалім
қолынан істесе, іс келетін, дағдыға тез машықтанғыш баланың, қажырлы
әрекетке бостын жөнді ұсына алмағандықтан, қабілетін жөнді көрсете алмай
отырғанын айтып отыр.
Оқу-тәрбие процесінде қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты
психологиялық ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық
қателерге ұшыратуы да мүмкін. Мұны дәлелдейтін мысалдар көп. Сурет
академиясына оқуға келген Суриковтың арнаулы қабілеті ерте көрінгенмен де,
сурет салуға қажетті дағды мен білімі болмаған. Сондықтан да ол академияға
қабылданбаған. Академияның мұғалімдері Суриковтың сурет өнеріне тиісті
білімі мен дағдысының жоқтығына қарап, оның зор қабілеттілігін көре алмай,
үлкен қате жіберген. Кейін ол өзінің зор қабілетінің арақасында сурет
өнеріне қажетті білім мен дағдыны екі-үш ай ішінде меңгереді де, академияға
түсуге право алады.
Бұл мысалдар академиялардың Суриков жөніндегі пікірлері қате
болғандығын аңғартады. Бұл мысалы адамның қабілеттілігін білімі мен
икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатынын, сондай-ақ
балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың
қажеттілігіне мұғалімдердің зер салуын керек етеді.
Кез-келген адамның екі-үш түрлі іс-әрекетті атқаруға бейімділігі
болады. Бұл – адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге
деген икемі және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс
тындыра алмайтын болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы қабілет адамның жеке
басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық
ерекшеліктерінен оның арнаулы (түрі) қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің
арнаулы түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан,
дағды мен икемділіктен айқын көрінеді.
Адамның істеген ісі мен әрекетін бағалап көрмей тұрып, оны сол іске
қабілетті не қабілетсіз деп келіп айтуға болмайды.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке
қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет
деп аталады. Ақылдың орамдығы мен сыншылдығы, материалды еске тез қалдыра
алу, зейінділік пен бақылағаштық, зеректік пен тапқырлық т.б. осы секілді
ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады.
Іс-әрекеттің және салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің,
музыканттың, актердің, спортшының, математика - ғалымның, ақын-жазушының
қабілеттерін жатқызуға болады. Соңғы кездері кейбір зерттеушілер қабілеттің
үшінші түрі деп практикалық іске қабілеттілікті айтып жүр. Бұған
ұйымдастырушылық, педагогтық, конструктивті-техникалық қабілеттерді
жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс-әрекеттің басты сапаларына орайлас
бөлінеді.
Адам қабілетінің дамуы қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына
ғылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады.
Адамдардың қабілетінде және адамға тән айырмашылықтар да болады, яғни
іс-әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреудің ісі сапалы, екіншісінікі
сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылқтар олардың істеген
істерінің нәтижесінен, немесе онық сәтті не сәтсіздігінен байқалады.
Қызығушылық адамда объектіні жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал
бестімділік – нақты іс-әрекетті орындауға талпыну. Қызығушылық пен
бестімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып
отыруы өте қиын. Оған түрлі жағдайлар да себепші болады. Мысалы, адамның
бейнелеу, көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы
салалардағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен,
белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен
бейімділігі бір-бірімен үйлесім тауып, қабыса алады.
Адам қабілетін аз, көп деп сан жағынан өлшеудің ғылымға қажеттігі
шамалы. Өйткені алғашқы кезде түрлі себептеріне көріне алмаған қабілеттің
оның есейген шағында көрінуі де ғажап емес.
Іс-әрекетпен айналысқанда адамнық жетістікке жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында мынадай сапалылық
көріністер беруі қажет: ең алдымен, еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық.
Осындай ерекше қабілеттілігі бар адамның өзі де айтарлықтай табысқа қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен
қарап, басындағы жетістік, кемістігін икемі мен күш-қуатын, мінезінің
ұнамды болуы ықтимал. Бұл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі
екіншіге қарағанда әлде қайда жоғары екендігі көрініп тұр.
Қандай да болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде
күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың
тең емес екенін дәлелдейді дегенде теңдік деп адамдардың қабілеттерінің
теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттіктерінің бірдейлігін
түсінеді.
Қабілеттердің дамып қалыптасуы әр түрлі деңгейде жүріп отырады.
Мәселен, оның алғашқы деңгейін репродуктивтік десе, екінші, негізгі
деңгейін шығармашылық қабілет дейді. Бірінші деңгейде адам білім игеруге,
іс-әрекетті қажетті дәрежеде іске асыруда икемділік көрсетсе, екінші
деңгейде жаңа сапаны туынды жасай алу мүмкіндігін көресетеді. Қабілет
жалпы, арнаулы және тәжірибелік, ал соңғысы ұйымдастырушылық, мұғалімдік
болып бірнеше түрге бөлінеді. Адам тіршілік иесі, оған қоса ол жаны бар
нәрсе ретінде табиғи күшке, өмір қуатына ие, әрекетшіл тіршілік иесі онда
бұл күштер нышан мен қабілет түрінде өмір сүрді дейді К.Маркс. Ғылым осы
тұрғыдан қабілеттердің дамуында нышан туралы айтқанымыз жөн.
Әрбір адамның іс-әрекеті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық таным
процесінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының жұмысына,
сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау
жылдамдығына және адамның жеке даралық қасиетіне байланысты. Қабілеттілік –
адамдағы жеке дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын
былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы - көбінесе
музыканттарға, ал бойшаң болып келу – баскетболшы-спортшыларға тән
ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер қабілетіліктің тек белгілі бір іс-
әрекетке орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана. Қабілеттілікке
аса қажетті қасиет, мысалы, музыка саласында әуенді есту мен ырғақты сезу,
оларды бір-бірінен айыру болып табылады. Ал қимыл-әрекет реакцияларының
жылдамдылығын неғұрлым жоғары деңгейге болса, спорт түрлерімен шұғылдануға
өзіндік әсері мен пайдасы тиуі даусыз.
Қабілеттіліктің өлшемі – белгілі бір істің нәтижелі болып орындалуында.
Қабілет адамнық іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне
жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір істі үздік орындауға
мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни
адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды.
Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызымет саласында және әрекетпен
үйрену үстінде көрініп отырады.
Ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық деңгейде болуы керек. Адам
қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық, данышпандық сияқты
қасиеттер де жатады. Дарындылық – адамның белгілі бір іске деген айрықша
қабілеттілігі, өмірдің қандайда бір саласында өзін ерекше қырынан көрсетуі.
Мұны мынадан айқынырақ түсінуге болады: қазақ даласында өздерінің ақындық,
әншілік, серілік қасиеттерімен танылған Ақан сері, Біржан сал, Әсет, Мади
тәрізді басқа да таланттарадан есімдері осы кезге дейін ел есінде.
Қабілеттің жоғары деңгейде дамуы талант деп аталады. Талант – адамның нақты
бір істі нәтижелі орындаудағы қабілеттінің біршама жағымды қасиеттерінің
өзара байланысты түрде үндесуі. Талантты адам өмірде белгілі бір пайдалы
әрекетпен шұғылданады, сол бағытта ірі жетістіктерге де жетеді.
Адам қабілетіндегі, дарындылығы мен таланты одан әрі дамып, данышпандық
қасиетін тудырады. Бұл – адамның ақыл-асты мен іс-әрекетінің ең жоғары
дәрежеге көтерілуі. Данышпандық қасиет – адамның жалпы және арнаулы
қабілеттерінің жинақталып, ерекше нәтижелерге қол жеткізуі. Данышпан
адамның іс-әрекет нәтижелері адамнық әлеуметтік өмірі мен қоғамдық
тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени-рухани, саяси-
экономикалық т.б. салалардық өркендеуіне әсер етеді, қоғамның тарихи
дамуында өшпес із қалдырады. Сондай адамдар қатарына Аристотель, Платон,
Әбу Нәсір, әл -Фараби сияқты ғұламалар, қазақтың Аблай хан, Төле би, Әйтеке
би, Абай тәрізді біртуар перзенттерін жатқызуға болады.
Қабілетке қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет – адамның даралық
психологиялық қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер жеке адамның тұлғасын,
кісілік сипатын, іс-әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне
айналдырады. Психология ғалымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам
қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасу тәжірибесі зерттеулер арқылы
анықтала бастады.
Адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне
де байланысты. Жүйе әрекетінің жеке көріністеріне келуін И.П.Павлов адамға
тән жүйке қызметінің үш түрлі типі болады деп тұжырымдады. Егер адамның
нерв әрекетінде бірінші сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, оны өнерлі
тип, ал екіншісі сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, ойшіл тип деп
атауды ұйғарды. И.П.Павлов сигнал жүйелерінің әрекеттің кез келген түрінен
байқалады және олар өмірінде бір-біріне ауысып, өзгеріп отырады. Бұл
өзгеруі тәлім-тәрбиемен байланысты деп көрсеткен. Л.В. Лурияның
зерттеулерінде адамның қабілетінің оқу, ойын барысындағы іс-әрекетпен
байланысты екенін дәлелдеген.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері

Бастауыш сынып оқушыларының таным процестеріне талдау беруге көшелік.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі таным процестері (қабылдау, зейін,
жат пен ес, қиял, ойлану) мектепке кіргеннен кейін недәуір өзгерістерге
ұшырайды. Осының ішінен біз дипломдың зерттеуімізде ойлау процесінің
ерекшеліктеріне және оны дамыту жолдарына тоқтап өттік.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау процесіне келсек, осының қаншалықты
дамығаны туралы әр түрлі пікірлер бар. Л.С.Выготскийдің пікірі, бойынша
оқымай жүрген ойын баласы оқуға кіргеннен соң ойымен интеллектысы үлкен
өзгеріске ұшырайды: яғни натуральдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы
ойлануға көшеді.
Ой операцияларының түрлері бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінде
әр түрлі тереңдікте кездеседі. 1 кластағылар нақты затқа, не солардың
көшірмесіне (үлгісіне, суретіне т.б.) негізделе отырып, тапсырманы
орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы
орындау қиынға түседі. 2-3 кластағылар бірте-бірте заттың жеке
қасиеттеріне, әсіресе негізгі белгілерін есінде қалдырып, соларды
мүмкіндікше топтастыруға үйренеді. Осының өзі сол заттың не оның көшірмесі
жоқ кезінде жабайы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Ал аталған операциялар - өзінше динамикалық болып тұратын процессуалдық
құбылыстар. Осы құбылыстар, яғни операциялар жүзеге асу үшін тиісті
бейнелерге елестету бейнесіне, не ұғымға негізделуі тиіс.
Бастауыш сынып оқушының бірте-бірте ой өрісінің қалыптасып және
заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза алуына қалай өзінің ойын құрбылары
арасында дәлелдеуге үйрене бастайды. Ол не болса, соған көнбейді,
өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйелерге
(логиканың негіздеріне) сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне, не берген
жауабына сынмен қарап: пікіріне не ісіне өзгерісінің бағыты тұрғысына қарай
алуға үйренеді. Әркім өзінің пікіріне не ісіне талдау жасап сынмен қарауды
рефлексиянық қарапайым түрі деп аталады. Рефлексияға не болу ойланудың
шарты және оның жемісі бола тұрып, оқу үстінде 7-11 жастағыларда қалыптаса
бастайды деу, бұл жастағылардың ақыл-ойының недәуір қалыптасып қалғанына
дәлел бола алады.
Ойлау процесі бірнеше кезеңдерден өтеді. Ол қажеттіліктен немесе
бірдемелерді түсіну, түсіндіру керектігінен басталады. Бұл, ойлау
әрекетінің бірінші кезеңі.
Ойлау процесінің пайда болуы үшін екі шарт қажет:
1) жаңа әдеттен тыс нәрсені белгілі нәрседен айыра білу;
2) бұл жаңа және бейтаныс нәрсені тануға: түсінуге, сырын ашуға ұмтылу.
Ойлау процесіні пайда болуында адамның қоршаған дүниеден байқаған жаңа,
белгісіз нәрселерге қызығуының да елеулі маңызы бар.
Күтпеген, бейтаныс жағдайлармен кездескенде адам алдына міндет қоя
білуі керек. Ойы жоғары дәрежеде дамыған, жеткілікті мөлшерде мол өмір
тәжірибесі бар ересек адамдар әдетте өздері-ақ міндетті аңғарады және
мәселе қоя біледі. Сөйтіп, олар үшін нені танып білу керектігі, яғни ой
нысанасы мен ой процесінің бағыты айқын болады. Ой әрекетінің міндетті
атқару және қоя білу сияқты бірінші кезеңі осылай аяқталады.
Ойлау процесінің келесі кезеңі қойылған мәселені шешу.
Анализ-синтез формасы әр түрлі формада болады, әр дәрежеде өтеді, бірақ
адам қандай ой міндетін атқарса да ол ылғи анализ-синтезді қолдайды.
Анализ – бүтінді бөлшектеп майдалау, мүшелеу, қайсыбір жақтардан, жеке
бөлшектерден, белгілерден бөліп қарау, ажырату, абстракиялау. Синтез -
бөлшектерді, жақтарды, белгілерді біріктіру, жалпылау, топтау, бүтін құрау.
Анализ бен синтез ешуақытта бір-бірінен оқшау тұрмайды, біртұтас ой
процесінің екі жағын құрайды. Атап айтқанда, анализ бен синтездің өзара
байланысы мен өзара тәуелділігі ой процесінің мәнін, ядросын құрайды.
Анализ бен синтездің өзара қатынасы мынандай тәуелділіктерден көрінеді:
1. Анализ бүтіннің бөлшектерін, жақтарын, белгілерін ажыратуға ғана
емес, сонымен бірге бүтіннің осы бөлшектері арасында болатын байланыстарды,
тәуелділіктерді қатынастарды ашуға бағытталатындықтан бүтінді талдаудық өзі
әрі синтездеу болады.
2. Анализдік - синтездік процестің тұтастығы талдауға түпкі негіз бағыт
беретіндігінен және жасалынған жұмыс нәтижесінде тереңірек және толығырақ
танылатын сол негізді танудың құралы, жолы, тәсілі болатындығынан көрінеді.
3. Ой процесінің сәтті болуы яғни қойылған мәселені шешуге әкелуі оның
осы үш буыны бір-біріне сайма-сай болған жағдайда жүзеге асады.
4. Ойлау процесі, яғни талдау-синтездеу әр дәрежеде өтеді – ол не
заттарды қолға ұстап әрекет ету, оларды практика жүзінде мүшелеу және
біріктіру түріне жүзеге асады, немесе міндет көрнекі түрде қойылады.
Талдау – синтездеу ой процесінің негізі бола отырып, жеке сипатқа не әр
түрлі операцияларында көрініс береді. Ол операциялар мыналар:
Салыстыру – бұл қаншада салыстырылатын заттардың ұқсастығы мен
айырмашылығын анықтау.
Салыстыру жолымен оқушылар әр түрліліктің жалпылығы және ұқсастықтың әр
түрлілігін оңай табады.
Салыстыру – зат, құбылыс, оқиғаларды ойша топтаудың негізі.
Топтау – бұл салыстырудан барып шығатын күрделірек операция. Басты және
қосалқы ұқсас белгілер негізінде заттар класс, тек, түр сияқты топтарға
бөлінеді.
Жүйелеу – заттар мен құбылыстарды топтастыру, осы топтың ішінен одан
кіші топтар мен бөліктерді саралайды. Бұл – кішкене топтар да ортақ
белгілер негізінде құрылады, бірақ ол белгілер бұл түр, класс өкілдерінің
бәрінде кездесе бермейтін жеке белгілер болып келеді.
Жалпылау жалпылардың ең қарапайым түрі ұқсас заттарды олардың кездейсоқ
ортақ белгісіне қарай біріктіру болып табылады.
Нақтылау дегеніміз – жалпыланған білімді нақтылы жеке жағдайда қолдану,
бұл үшін осы жеке жағдайды тағыда талап, оның белгілі ереже, ұғым, заңға
сай келетін белгілерін айрықшалау керек.

1.3. Ойлау формалары

Ойлау түрлі формаларда жүзеге асады. Ой процесінің негізгі формалары –
пікір және ой қорытындысы болып табылады. Олардың формалары да алуан түрлі
болып келеді. Осы мәселелерге де тоқтап өтейік.
Пікір дегеніміз – құбылыстар арасында байланыс орнату.
Пікірде адам белгілі зат туралы өзінің ойын айтады, олардың заттар
арасына орнатқан байланысын немесе қайсыбір құбылысқа деген өз қатынасын
білдіреді. Демек, пікірде тек ой, яғни танымдық процесс қана бейнеленбейді.
Пікірден адамның сезімі де, оның ниеті де көрініп отырады. Пікірдің
көрінісі және оны сипаттайтын ерекшеліктері де көп.
Адам өз пікірінің шынында да ақиқат жайды білдіретініне, дұрыс екеніне
басқаларды немесе, тіпті, өзін-өзі нандырғысы келсе, ол оны негіздейді. Бұл
үшін адам өмірден белгілі және тексерілген фактілерді, ғылыми дәлелдеген
заңдарды келтіреді, түрлі дәлелдерге сүйеніп, логикалық болжамдар жасайды.
Мұндай жағдайда пайымдау пайда болады.
Пікірдің әр түрін, оның формаларын, ерекшеліктерін логика ғылымы
зерттейді. Психология, негізінен ойлау формасы ретінде пікірдің мазмұнын
зерттейді.
Көпшілік жағдайда адам пікірлер жүйесін ғана емес, сондай-ақ ой
қорытындысы жүйесін де, яғни, ол бар деректер негізінде жасаған тұжырымды
да пайдаланады. Ой қорытындысы бірнеше жеке жағдайдан шығатын жалпы
тұжырымға қарай ойысу болуы мүмкін. Бұл – индуктивтік ой қорытындысы.
Бірақ жалпы заң, ережеден жеке жағдайда қарай ойысы тұжырым жасауға да
болады. Бұл дедуктивті ой қорытындысы.
Ой әрекетінде ой қорытындысы бұл екі формасы бір-бірінен бөлек өмір
сүре алмайды. Олар біртұтас ой процесінің екі жағын немесе екі буын құрай
отырып, ажырамас бірлікте болады.
Ой қорытындыларын адам ой әрекеті мен күнделікті практикада пайдаланып
отырады. Бірақ ой қорытындысы адамды мәселені теріс шешуге де әкелуі
мүмкін.
Ең бастысы – бар білім мен ой әрекет тәсілдерін пайдалана отырып, әр
нақты жағдайда түрлі операцияларды орынды және тиісті үйлесім, жүйесімен
қолдана білу.
Адам әрекет еткенде, мазмұны жағынан да, шешу тәсілі жағынан да алуан
түрлі мәселелермен кездеседі.
Тәжірибелік немесе практикалық ойлау. Машина моторының неліктен бір
қалыпты жұмыс істемей тұрғандығын білу үшін шофер капотты көтереді,
мотородың қызуын байқайды, контактілері тексереді, егер қажет болса
сымдардың ұшын тазартады, кей жерлердегі шайбаларды нықтайды, свечаларды
алып қарайды, майды үстемелейді. Ойдың мұндай түрін практикалық немесе
әрекетті деп аталады. Ол міндеттің көрнекі түрде, немесе нақтылы түрде
берілуімен сипатталады. Оны шешу тәсілі – практикалық әрекетпен байланысты
жүреді. Сонымен қатар практикалық немесе тәжірибелі ойлаудың барлық іс-
әрекеттерге негіз болып адамның өміріне қажетті іскерлік пен дағдының
негізі болып келеді.
Нақтылы - бейнелі ойлау - мәселені шеше отырып адам өзінде бар көрнекі
бейнелерді пайдаланса, нақтылы бейнелік ойлау көрініс береді. Керек жерге
қай жолмен тезірек жетуге болатынын ойластырған адам барар жолдың барлығын
көрнекі бейнемен елестетіп шығады. Ол олардың әрқайсысының ұзақтығын, жол
сипатын, жүріп өтуге кететін уақытын салыстырып, талдайды, мәселені ойша
шешеді. Ойлаудың мұндай түрі нақтылы - бейнелік деп аталады да ол заттармен
құбылыстар бейнесін дәл қайталауға мүмкіндік береді.
Теориялық ойлау – ойлау процесінің ең күрделі түрі. Адам алдында тұрған
проблемалар егер мәселен, теориялық түрде қойылса, оны шешу үшін
абстракциялың ұғымдарды, теориялық білімдерді пайдаланып шешу талап
етіледі. Мұндай әрекеттер өте күрделі ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, оқушыға оқыған шығармасының әдеби каһармандарының қайсысының
пікірі дұрыс екенін анықтау тапсырылса, ол кітап қаһармандарының барлық
нақтылы қылықтарын талдаудан өткізуі керек. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.