Жастардың этностық мәдениетінің теориялық негізі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
І тарау Жастардың этностық мәдениетінің теориялық негізі ... 4
1.1 Этностық мәдениеттің қалыптасу 4
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жастардың этникалық ерекшеліктеріне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ІІ тарау Жастардың этникалық ерекшеліктерін талдау ... ... ... ..9
2.1 Қазақ отбасындағы тәрбие берудің маңызы мен 9
мәні ... ... ... ..
2.2 Жастар тәрбиесіндегі қазақ халқының салт-дәстүрлерінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3 Студент жастардың этникалық 16
сәйкестігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ тарау Жастар арасында ұлттық құндылықтарды дамыту
жолдары 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Жастардың ұлттық келбетін қалыптастыру 19
мәселесі ... ... ... ...
3.2 Қазақ халқының ұлттық құнды мұралары және оларды жастардың
бойына сіңдірудің 22
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..27
... ... ... ... ... ... ... ... .

Пайдаланылған әдебиеттер 29
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Тақырыбымның өзектілігі: қай халық болмасын олардың өздеріне тән
ерекшеліктері болады. Соның ішінде қазақ жастарының этникалық
ерекшеліктерін қарастырудың орны ерекше. Еліміздің жастары отансүйгіш,
патриот болып өсуі үшін ұлттық тәрбиені негізге ала отырып тәрбиелеуіміз
керек, сонымен қатар халқымыздың салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, ұлттық
құндылықтарын бағалауымыз керек. Бүгінгі күнде жастарды әдепті де саналы
етіп тәрбиелеу үшін ең алдымен тәрбие ережелеріне сүйене отырып, ұлттық
дәстүрімізді, әдет-ғұрыптарымызды, дінімізді, ата-бабаларымыздан қалған
насихат мұраларын жастардың санасына сіңіре білу басты міндетіміз болуы
қажет. Тәрбиенің көзі – ата-бабамыздан қалған дана сөздер десек, біз сол
насихаттың жүргізушісіміз. Бұған қоғам алдындағы үлкен міндет ретінде
қараған жөн. Сол себепті де ана тілімізді, дінімізді, ділімізді қадірлеп
отыруымыз керек.
Жастарымыздың бойында елжандылық, азаматтық, жоғары ізгілік пен
адамгершілік сезімдері жан-жақты жетілгенде ғана Қазақстандық патриотизм
сезімі асқақтай түседі.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің бағдарлы идеялары жөнінде еліміздің
Президенті Н.Назарбаев мемлекеттік идеология мәселесін ұдайы есте
ұстауымызды ескере келе былай деп жазады: “Бес арыстарымызға арналған
тарихи зерде кешенінде мен Қазақстандық отаншылдық сезімін тәрбиелеуге
көңіл бөлген едім. Қазақстанда тұратын әрбір адам осы елдің перзенті
ретінде сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше біздің
жұмысымыз ілгері баспайды...”. Міне сондықтан да ұлттық құндылықтарымызды
жоғары бағалағанымыз абзал.
Мақсаты: қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін негізге ала отырып,
жастардың бойына ұлттық құндылықтарымызды, қасиеттерімізді дарытудың
маңызын аша білу.
Міндеті: қазақ этно мәдениетінің қалыптасуын қарастыру және жастарды
тәрбиелеуде ұлттық тәрбиенің маңызын ашып көрсету. Халқымыздың салт-
дәстүрлерін, ұлттық құндылықтарымыздың жастарға өте қажеттігін, олардың
тәлім-тәрбиелік мәнін түсіндіре білу. Жастардың бойына патриоттық сезімді
ұялату, қазақ жастарын отансүйгіштікке баулу. Қурстық жұмысымның І
тарауында жастардың этонстық мәдениетінің теориялық негізіне тоқталып, ұлт,
этнология, этникалық ерекшелік ұғымдарына түсінік бердім. ІІ тарауында
қазақ отбасының балаға тәрбие берудегі ерекшелігіне тоқталдым және
халқымыздың ежелден келе жатқан жастарға қатысты салт-дәстүрлерін айта
кеттім. Студент жастардың этникалық сәйкестігін анықтаған зерттеулерді
қарастырдым. ІІІ тарауында жастардың ұлттық келбетін қалыптастыру
мәселесіне тоқталып, қазақ халқының ұлттық құндылықтарын ашып көрсеттім,
жастарға ұлттық тәрбие беру қажеттігін қарастырдым, ұлттық ойындарымыздың
жастардың ұлттық сана-сезіміне үлкен әсер ететіндігін айтып өттім.
Қорытынды бөлімінде ойымның түйініне тоқталдым.
Курстық жұмысым 29 бет, құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Жастардың этностық мәдениетінің теориялық негізі

1.1 Этностық мәдениеттің қалыптасу тарихы

Этнология гректің этнос – халық, графия – жазу, үйрену деген екі
сөзінен құралған. Өзінің мағынасы бойынша, этнология – халықтардың қоғамдық
құрылыстарын олардың арғы тектерін, өзар қарым-қатынастарын, заттай және
рухани мәдениеттерін зерттейтін ғылым. Кейбір ғалымдар этнографияны
этнография және этнология деп екіге бөледі. Этнография халықтардың арасынан
деректерді жинаумен шектеледі де, этнология – сол этнографтардың жинаған
деректерінің негізінде ғылыми еңбектер жазады деген түсініктерді айтады.
Негізінде бұл ғылымнығ екі саласы. Этнография дегеніміз тарих ғылымының бір
саласы болып, дүние жүзіндегі халықтардың қоғамдық тұрмысын және мәдениетін
түбегейлі зеттейді және үйретеді.
Тұрмыс дегеніміз әрбір халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған сан
салалы тіршілігі: салт-санасы, әдет-ғұрпы, күнделікті, қоғамдағы өмірі,
жалпы ұлттық ерекшелігі. Дүние жүзін мекендеген сан жағынан үлкенді-кішілі
халықтардың әрқайсысының ғасырлар бойы қалыптасқан тек өзіне лайықты тұрмыс
ерекшелігі бар. Сол ерекшелігі арқылы бір халық екінші халыққа ұқсамайды.
Әдет-ғұрып ғасырлар бойы сол халықпен бірге өмір сүреді. Тек тарихи
санасынан кетіп, тұқымы құрып кеткен тайпалар, халықтар өзімен бірге сол
әдеп-ғұрыптарын ала кетеді.
Этнографиның зерттейтін проблемаларының бірі – мәдениет. Мәдениет –
егу, өңдеу, баптау деген латын сөзінен шыққан атама. Адамдардың ақыл-ой
еңбегінің жемістерін рухани мәдениет дейміз. Олардың қатарына: дін, діни
сезімдер, әдебиет, музыка, ғылыми философия, мораль, тіл, тарих, тағы
басқалар жатады.Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте
қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани
мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып,
салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны
арқылы жетіп отыр. Сонымен бірге ұрпақ тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани
дамуына байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-
Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт
Қашқари, Асанқайғы, т.б. қазақ ақын- жырауларының мұраларынан, билер мен
шешендердің тәлімдік сөздерінен көреміз. [1]
    Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын, мәдениетін түсіне алады.
Өз халқына деген сүйіспеншілігі, өзінің туған жеріне өз халқы өмір сүретін
ортаға деген сезіммен ұласып жату керек. Халықтық әдет-ғұрып, салт-
санасының байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін
қалыптастырады.
Қазіргі заманда басты назар аударатын мәселе қазақ мәдениетінің
қалыптасу жолдары. Осы мәдениетті зерттеу бүгінгі күннің мақсаты.
Зерттеушілер үшін әртүрлі халықтың мәдениетін салыстару немесе мәнді
жақтарын қабылдау.
Дамыған әр елдің мәдениетінің даму жолдарын қарастырып, халықтың
дамуындағы әлеуметтік-экономикалық, этникалық, әдет-ғұрып әсерлерінің
себептерін ашу.
Бұл жерде халық деген атау екі мәнде қарастырылатынын айтып кеткен
жөн: этнографиялық және пәлсапалық. Бұл ұғымды түсіну қиын емес, өйткені
кез-келген адам бір ұлт өкілін екінші ұлт өкілінен қиындықсыз ажырата
алады.
Арутюнов пен Чебоксаровтың сөзімен айтар болсақ, әр ұлттың өкілі ортақ
ақпараттық байланысты иеленеді, ал өз тарапынан ортақ тіл, ортақ мәдениет,
ортақ идентификациялық байланыс, ортақ сана болуын қажет етеді. Сонымен
қатар олар орақ аймақ, ортақ мекенжай (қоныс) пен ортақ текке ие.
Ю.Б.Бромлейдің пікірі бойынша халықтар бір-бірінен белгілі бір мәдени
ерекшеліктерімен, тұрмыс-тіршілік ерекшеліктерімен, белгілерімен
ерекшеленген әлеуметтік құрылымдар пайда болған сәтте-ақ дүниеге келді. Осы
тұрғыдан алсақ, халық, ұлт, этнос, ұлыс категориялары сәйкес болып келеді.
[2]
Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік этникалық
қауымдық бірлестігінің жоғары түрі. Қай халықтың ұлт болып қалыптасуы үшін
қажетті шарттар қажет: оның құрамына енген адамдар тобының материалдық
тұрмыс жағдайларының территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен
мәдениетінің әлеуметтік хал-ахуалдағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық
ерекшелігінің ортақтығы болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз – адамдардың туған жерге, өскен еліне, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық
сезім адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және
жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық
сезімдер басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану,
шаттануымен немесе риза болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-қиял әсер
сезімінің сыртқа шыққан көрінісі.
Ұлт келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, бұл аумақ орталығы.
Бір-бірінен ұзақ уақыт бойы кеңістікте оқшау орналасқан адамдар тобы бір
ұлтқа жатуы мүмкін емес. Сонымен қатар адамдардың бір аумақта өмір сүруі де
олардың бір ұлтқа жатуына себеп бола алмайды. Шығыс-славян тайпалары,
кейіннен ұлыстары бұрынғы кеңестік елдің еуропа бөлігінде баяғыдан бері
орын тепкен болатын, ал орыс және украин ұлтының қалыптасуы капитализмнің
дамуына байланысты тен соңғы ғасырларда ғана орын алды, ал белорусь ұлты
тек қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде қалптаса бастады.
Екіншіден, ұлт туралы айту үшін аумақтың орталығына тілдің ортақтығы
қосылуы керек. Ұлттың тілі –ұлттың барлық мүшелеріне түсінікті және
әдебиетте мықты қалыптасып қалған жалпыхалықтық сөйлеу тілі. Тек осындай
тілдің ортықтығы миллиондаған және ондаған миллиондаған адамдардың
бірлескен экономикалық, саяси, рухани өмірін қамтамасыз ете алады. Бірақ
ұлттың басқа белгілері сияқты бұл белгісін де абсолюттік белгі ретінде
алуға және жеке қарастыруға болмайды. Бір тілдің бірнеше ұлттың ұлттық тілі
болған жағдайлары да кездеседі (ағылшын тілі ағылшындардың, солтүстік
американдықтардың, австралиялықтардың, жаңа зеландиялықтардың тілі болып
табылса, неміс тілі ФРГ мен Австрияның халқының, испан тілі испандықтардың,
мексикандықтардың, кубалықтардың тілі болып табылады). Тілдің ортақтығы
міндетті түрде мекеннің ортақтығымен қатар қарастырылуы керек, дегенмен бұл
екі белгі де әлеуметтік-этникалық қауымдастықтың ұлтқа айналуына себеп бола
алады деген қорытынды жасауға жеткіліксіз болады. Бұл белгілер тағы бір
белгімен толықтырылуы қажет.
Ұлттың үшінші негізгі белгісі экономикалық өмірдің ортақтығы болып
табылады, бұл белгі мүлде барлық ұлт бір өнімді шығарады дегенді
білдірмейді. Бұл әр түрлі аудандардың мамандандырылуына және олардың
арасындағы сауда- алмасу байланыстарыныі нығаюы негізінде ұлттың
экономикалық бірігу процесі болды. [3]
Мекен еткен аумақтың, тілдің, экономикалық өмірдің тарихи ұзақтыңһғы
негізінде ұлттың төртінші белгісі – осы халықтың мәдениетінде бекіп қалған,
психологиялық тұрпаттың ортақ белгілері.
Эренбургтің пікірі бойынша: Ұлттың психологиялық тұрпаты халықтың
тұрмысының, мінез-құлқының, әдеттерінің, әр ұлттың өзіне тән
қабілеттерінің, олардың әндерінің, билерінің, фольклорының, сурет өнерінің
және т.б. ереекшеліктерінде көрінеді. Мысалы американдықтарда іскерліктің
өзгерген түрі үнемі асығыстықта олуы олардың психологиялық тұрпатының
ерекшелігі ретінде қалыптасып келді. Бұл белгі туралы Илья Эренбургтің
еңбектерінен кездестіреміз.
Этникалық құрылымдардың пайда болуын кейінгі палеолит дәуіріне
жатқызуға болады. Бұл кезде көне адамның мәдени компоненттері қалыптасқан,
ал өз тарапынан оның көршілес қауымдастықтан ажырату белгісі болып келеді.
Мұндай мәдени компоненттерге дін, тіл, шаруашылық түрі, жөн-жора
жатады. Олар тұрмыстық деңгейде белгіленеді, ал тіл қатынас құралы ретінде
түйсікті сезіммен сәйкестендіреді.
Бүгінгі таңда өркениеттің шыңында тұрған халықтардың да этникалық
жүріс-тұрыс стереотипті қоғамның дамуында тілмен қатар ең негізгі
көрсеткіші болды және ол арқылы басқа қауымдастық мүшесі бір-бірінен
ажыратылды. Кең түрде, этникалық жүріс-тұрыс стереотипі деп, этникалық
қауымның өмір сүру барысында жинап-терген объективтік жағдайларының
жиынтығын атаймыз.Оған этникалық топтың жүріс-тұрыс ережесі мен
нормаларының жүйесң мен жергілікті жердің ландшафтына байланысты белгілі
бір шаруашылық түрі де жатады. Бұл жерде адамның санасы (ақыл-ойы) тарихтың
бастапқы кезеңінде синкретті және пайдакүнемді болғанын, сондықтан магия
түрінде пайда болған алғашқы өнер қоршаған ортаны өзгертуге ықпал жасаған.
[4]

1.2 Жастардың этникалық ерекшеліктеріне әсер ететін факторлар

ҚР сияқты көп ұлтты мемлекет жағдайында жастардың әлеуметтік жұмыс
объектісі ретіндегі сипатына еліміздегі әртүрлі этностан тұратын жас
ұрпақтың этно мәдениеттік сәйкестігі рөл атқарады.
Тарихи, әлеуметтік-саяси және басқа да себептеріне қарай Қазақстан 136
түрлі ұлттар мен ұлыстардың тұрақты мекен-жайына айналды.
Елімізде шығыс этносының (қазақ, өзбек, татар) балалар, жасөспірімдер
және жастар үлесі еліміздегі орта жастағылардың көрсеткішінен әлдеқайда
жоғары екенін көрсетсе, еуропалық этностың (орыс, украин, белорус және
т.б.) одан гөрі төмен екенін көрсетеді. Бұл шығыс этностарының көп балалық
дәстүрімен және еуропа этностарының кенттеуінің (қала халқының дәстүрлі
табиғи өсуі ауылдықжерге қарағанда төмен болуы) жоғарылығымен
түсіндіріледі.
Республика халқының жалпы құрылымындағы балалар, жасөспірімдер мен
жастар 53,8% болса, өзбектерде – 64,3 %, қазақтар – 61,5 %, әзербайжандар
– 59,0%, ұйғырлар – 58,4 % құраған. Болашақта Қазақстан жастарының жоғарыда
аталынған этностар санының өсіп, еуропалықтардың төмендеуі болатынын
болжауға болады.
Көп ұлтты жастармен жұмыс жасайтын соционом үшін ұлттық этникалық
тәртіптер, әртүрлі ұлттың жас өкілдерінің этно мәдениеттік ерекшеліктерін
білу өте маңызды.
Кез келген қоғамда әрбір жаңа ұрпақ белгілі әлеуметтік жағдайларда
ғана қалыптасып қана қоймайды, олар үшін белгілі бір ұлттық орта да
маңызды. Ол балалық кезден бастап экономикалық және әлеуметтік қатынастар
мен идеологиялық мекемелердің, сондай-ақ ұлттық ерекше құбылыстардың: өмір
салтының өзіне тән сәттері, халықтық әдет-ғұрыптар, мәдениет пен тұрмыс
формасына, ұлттық тіл байлықтарын аға ұрпақтан қабылдау, өз халқының рухани
бағалықтарына деген патриоттық сезім, өз халқына тән дәстүрлерді, әдептілік
нормаларын, өмірлік қажеттіліктерін және тағы басқа әсеріне ұшырайды. Бұл
біртіндеп осы этностың ұрпағының ерекшелігін дамытады. [5]
Ұлттық тәрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана сезімі мен мінез-құлқының
ана тілін, ата тарихын, төл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді
меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз.
Ұлттық мәдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда
ұлттық мәдени құндылықтар – белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тән зат, адами
қадір-қасиет, яғни халық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани және
материалдық құндылықтар.
Адамдардың бойында қалыптасқан имандылық қадір-қасиеттер рухани
құндылықтарға, ал адамдардың қолымен жасалған тұтыну заттары мен кәсібі
материалды құндылықтарға жатады.
Өзімізді-өзіміз бағалай білуге бет бұру – ұлттық байлығымызды игеру,
ұлттық санамызды дамыту. Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту процесіне
енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта
ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында да, мектепте де ұлтжандалылық
пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай
қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару[6].
Өз ұлтын қадірлеп-қастерлеген, ұлт қадірін білген азаматтың бірі
Ж.Аймауытов: Мен халыққа кіндігіммен байланып қалғанмын. Оны үзе алмаймын.
Үзу қолымнан келмейді - дейді. Сырым Датұлы: Мен ағайынды екеумін: бірі
–өзім, екіншісі – халқым - дейді
Қазақ жастарының ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, этно мәдениеті арқылы
қалыптасқан жақсы қасиеттерінің бірі үлкенді сыйлау, құрметтеу болып
есептеледі. Ол жайлы үлкен тебіреністе отырып, Қазақстан халқының жазушысы
ақын Жұбан Молдағалиев былай деген еді: “Біз кішкентай болғанда, менің
құрдастарым ақсақалдардың қолына су құйып, батасын алуды, үлкендерге
домбырасын, бас киімін, қамшысын алып беруді аса жоғары дәреже көретін...
Бізді үлкендерді сыйлауға үйретті”. Соған қарамастан, жалпы мәдениеттің
нашар үлгілерінің әсерінен болар, болмаса ересектердің беделін түсіруге
әсер ететін әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты болар бұл
қасиеттер жастардың біршама бөлігінде жойылып барады, сондықтан соционом
жас қазақтың үлкен-кіші жағдайындағы қылығын бақылауға толық мүмкіндігі
бар.
Әлеуметтік қызметкердің этно мәдениеттік ерекшеліктерді білу
керектігіне мысал келтірсек, онда бірдей жағдайда жапондық және ресейлік
абитуриенттің мінез-құлқы салыстырылған. Университетке емтихан тапсыра
алмаған жапондық абитуриент өзіне қол жұмсауға дейін бара алады, өйткені
білім алу ол үшін қоршағандарының құрметі болып табылады да, ол өмірдің
мәнін жоғалтады. Тіпті ол үшін масқара жағдай болып есептеледі. Ресейлік
абитуриент мұндай жағдайда дәстүрлі тәсілді қолданады – ішімдікке салынып,
келесі жылғы жаңа емтихан уақытын тосады.
Қазақстан-2000 социологиялық зерттеуінің нәтижесі республика
этностарының арасындағы өзара әрекеттестік сипатына жастардың берген бағасы
мынадай: достық – 30,9%, байсалдылық – 55,9%, кей-кейде жауласып қалу –
7,9%, шиеленіс жан жанжал – 1,7%. Зерттеу авторлары жастардың ұлт аралық
қарым-қатынас аймағындағы ұлттық-этникалық нұсқама бейімділік пен орнықты
тұрақтылар жиынтығымен сипатталады[3].
Этнос аралық қарым-қатынастың сипатына әсер ететін факторға жас
ұрпақтың қоғамдық өзіндік санасында қандай да бір этно мәдениеттің
таптаурынның болуы жатады. Этникалық таптаурындар этностар аралық қарым-
қатынас процесінде пайда болған бейнені – өз халқы және басқа да халықтар
туралы түсінік бейнесінен тұрады, ол дегеніміз солардың белгілі бір
ерекшеліктерін жинақтап қана қоймай, ондағы бағалықтарын құрметтеуді
білдіреді, этникалық ұнату мен жаратпаушылықты қалыптастырады, этнос аралық
қарым-қатынастағы адамдардың мінез-құлқын анықтайды.
Қазақстан жастарының әртүрлі этникалық топтарының ұлттық этно
мәдениеттік менталитетін сипаттай отырып, діни факторды да ұмытпаған жөн,
себебі діндар-мамандардың айтуы бойынша, қазақстандық жастардың қазіргі
қоғамдық санасында дінді діни жүйе ретінде ғана емес, табиғи мәдени орта,
ұлттық өмір салты деп қабылдау үрдісінің өсіп отырғаны байқалады[7].

ІІ. Жастардың этникалық ерекшеліктерін талдау

2.1 Қазақ отбасындағы тәрбие берудің маңызы мен мәні

Адам баласы үшін – отбасы мейірімділіктің қайнар көзі. Ол отбасынан
адам баласына қажетті тәлім-тәрбие, өмір заңдылықтарын осы ортадан алады.
Сондай-ақ үлкенге құрмет кішіге ізет, ізеттілік, инабаттылық, адамгершілік
және имандылық міндеттерін өз санасына құяды. Отбасы – сүйіспеншілік пен
мейірімділік ошағы. Қазақ ата-бабамыз ұяда не көрсең, ұшқанда соны
ілерсің деп отбасы тәрбиесінің жобасын байқап отырған. Балаға туған тілі,
жері, салт-дәстүрі, тарихын үйлесімді мейірімділікпен шектестіре отырып,
санасына құйып отырған.
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық
өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына
қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне
айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің,
халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ
тәрбиесіне байланысты. Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. Отбасы
өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең
алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады,- деп анықтама берген
А.С. Макаренко болатын. Яғни, отбасы – қоғамның маңызды буыны және өзінше
бір кішігірім ұжым. Көп ұлтты мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан
қаланады. Осы жағынан кез келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп
түсінеді.
Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында тәрбиедегі басты бағыт делінген: “Әрбір
адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек
екенін, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.
Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын,
объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап,
оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-
аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек” екені айтылған[8].
Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы,
тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік
құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтасының азаюы,
отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық-зомбылық пен
қатыгездіктің бел алуы т.б. мәселелері жастар тәрбиесіне жаңаша қарауды
талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының әріден келе жатқан
мәдениетін және білім, тәлім-тәрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты
танысу бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады.
Көне заманнан келе жатқан таным-түсінік, әдеп-тағылымдарын ұғыну, білу
және өмірге үйлесімдерін қажетке жарату – жастардың туған халқына деген
құрметінің артып және өнегенің рухани түлей түсуіне ықпал етеді. Былайша
айтқанда, елінің тарихи өткен жолы мен бұраң бұлтарысы көп болмыс-білімін
ұғыну халқына деген сүйіспеншілігі мен патриоттық сезімінің қарқынды түрде
жетіле түсуіне әсерлі ықпал етумен қатар, бұл нәтижелі сапаға айналады.
Қазақ табиғатында отбасы иелері балаларының алдында өздерінің
тіршілік әрекетінде барлық адамгершілік қасиеттерін, үлгісін көрсете
білген. Оның басты себебі “ұлдың ұяты әкеде, қыздың ұяты шешеде” деп
бағалағандықтан. Сондықтан, ата-ана балаларын тұрмыс пен салтқа бейімдеп,
шеше көріп тон пішуге, әке көріп оқ жонуға баулитын болған. Осылайша
ұрпақтың отбасы тәрбиесі ешқашан күн тәртібінен түскен емес. Бұрынғы қазақ
жастары тәрбиені мектеп пен медреседе оқып білмесе де, қызы анадан, ұлы
әкеден үлгі-өнеге алған. Көп балалы отбасы қазақтарда кең тараған. Шаңырақ
бақытының, ерлі-зайыптылардың рухани, мәдени өрісінің үлкен көрсеткіші –
көп бала тәрбиелеп өсіру. Қазақ баланың көп болғанын бақыттылықтың
белгісіне санаған. Қатарынан бірнеше ұл тапқан келіндер ағайын ішінде
беделді, қасиетті аналар атанған. Еліміздің барлық облыстары бойынша
ауылдық жердегі отбасыларда бала саны басым. Этнографиялық мәліметтер
көрсеткендей, көп баланың болуы жоғарғы буыны бар отбасыларда және
жұмысшылардың отбасында көбірек кездеседі. Бұндай көп балалы отбасынан
шыққан жасөспірім еңбекқор, үлкенді сыйлайтын, құрметтейтін болады. Ал,
қызметкерлердің, әсіресе интеллигенция отбасыларында 2-4 баламен шектеледі.
[9]
Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық,
экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында
аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты жетілген азамат
тәрбиелеу болды. Отбасындағы дене тәрбиесінің мақсаты бала денесін дамыту,
денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру және күн тәртібін дұрыс
ұйымдастыруға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу болды. Сондай-ақ қазақ
отбасында адам зиялылығының негізі – ақыл ой тәрбиесі деп есптелінеді. Ақыл-
ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорымен
қаруландыру, негізгі ойлау операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен
дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешіледі. Қазақ халқында ерекше
құрметтелетін адамшылдық қасиеттің бірі – ар болып есептеледі. Ары бар
адамда намыс та, әділдік те, адамгершілік пен имандылық та болары
сөзсіз.

     Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ,
ағайын туысты, нағашы жұртын, ата-тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше
көңіл бөлген. Жеті атасын білу заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің
шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. Жеті атасын білмеген ер
жетім, Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер деген аталы сөз
содан қалса керек. Баланың өзі шыққан тегін білуі оның азаматтық,
елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырады деп есептеген. Отбасы
мүшелері балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана
қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған. Әрі
сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен. Қазіргі
медицина ғылымы дәлелдегендей, жеті атаға дейін қыз алыспай қанның
тазалығын, яғни ұлттың таза болуына әкеледі екен, екіншіден, қазақ ұрпағы
жеті атасына дейін араласып, ынтымағы бір болсын дегеннен болса керек [10].
Сонымен, қазақ отбасы тәрбиесіндегі мәдени құндылықтары деп
төмендегілерді айтуға болады:
1. Жетілген адам, яғни Сегіз қырлы, бір сырлы адам тәрбиелеу.
2. Отанды, халқын, жерін, елін сүю. Атаның ұлы емес, халықтың ұлын

тәрбиелеу.
3. Адал, арлы азамат тәрбиелеу, яғни Малым жанымның садағасы, жаным
     арымның садағасы.
4. Жеті атасын білуге тәрбиелеу. Жеті атасын білмеген жетесіз.
5. Отбасы шежіресі және мұрагерлік (туыстық қарым-қатынас, үш жұрт,
отбасындағы кенже ұлдың ерекше рөлі). Ата-баба дәстүрін жалғастыру.
Ата – балаға сыншы дейді қазақ мақалы. Әке өз балаларының жеке
ерекшеліктерін, қандай іске, өнерге бейімделгенін, ерте аңғарып, шамасы
келгенше баласының бойындағы табиғи қабілеттерін дамытуға күш салған.
Баласы ойлы, сезімтал болса, ел адамы, қадірлісі болуды көздеп және игі
жақсыларға теңеген. Парасатты әке балаларына ата-бабаларының іс-әрекетінің
үлгі боларлық өнерін айтып, ағайынның туыстық, жақындық қатынастарын
түсіндіріп, ата-тегі туралы айтып, ұрпағының саулығы мен имандылығын,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып отыруды өзінің парызы санаған [11].
Ата-бабаларымыздың, даналарымыздың, ақын-жырауларымыздың ақыл-
өсиеттері, ауыз әдебиеті үлгілерінде сақталған және халықтың ежелден келе
жатқан салт-санасындағы, әдет-ғұрпындағы дәстүрлік тарих тағылымдарын
өмірге үйлесімді пайдалану – ұл мен қызға берілетін тәлімді жетілдірудің
тиімді жолы болуымен қатар, олардың бойына инабаттылықты, мейірімділікті,
бір-бірін сыйлау, құрметтеу, адамдық қасиеттерді дарытуға игі ықпал ететін
және оның өмірге тез сіңіп, болашақ отбасының тұрақтанып, бала тәрбиесінің
жақсартып, адамдар арасындағы қарым-қатынас жарасымын көркейтіп,
жауапкершілікті өркендетуге ықпал етеді. Мұның нәтижесі түрлі кінәраттарға
тосқауыл жасап, дөрекіліктер мен қатыгездіктен тиылуға және әдептіліктің
бойға даруына ынталандыратын тиімді тәсіл. Қазақ халқының тарихы дәстүрге
өте бай. Отбасы үшін ежелден тән қасиетті балажандық, балаларды
еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, үлкенді құрметтеу, туысқандық кең байланыс,
көршілермен және ұлты басқа халықтармен достық, ізгілік қатынастар осының
бәрі қазақ халқының тұсмыс қалпына байланысты болған. Қазақ қыз-
келіншектері мен ер азаматтарының бойында өзге халық өкілдерінің бойынан
көрінетін дара қазақы болмысы жарқырай көрініп, жүрекке жылы әсер еткен.
Әсемдік пен әдептілік үйлесімдік тапқан. Мәселен, ата-ана құқықтары қыз
беріп, қыз алу, құда түсіп, құдалы болу, қазақ некесінің ерекшеліктері,
қалың мал мәселесі, бата бұзу, ажырасу, бала асырау, әмеңгерлік, мирас пен
мұра т.б. ежелгі отбасы дәстүрлері мен соған қатысты қағида ерекшеліктері
жайында мағлұматтардан қазақ халқының отбасына ерекше мән бергенін, шаңырақ
шайқалып, босаға босамауына назар салғанын көреміз.
Қазақ отбасы тәрбиесінде өзінің ғасырлар бойы саяси экономикалық,
әлеуметтік-тарихи ерекшеліктеріне байланысты атап айтканда, кең байтақ
жерін, шаруашылық дәстүрін әр түрлі шапқыншылық, жауынгерлік және
табиғаттың дүлей апатынан сақтап, қорғап қалу үшін ұрпағын бала жастан
іскерлікке, ептілікке, батырлыққа, мергендікке шымырлыққа, саулыққа,
салауаттылыққа тәрбиелей отырып, жаны мен тәнінің бірдей жетілуін
дәстүрге айналдырған.
Қазіргі кезде көп ата-ана баламыз компьютерді, ағылшын тілін меңгерсе
болды жетілген тұлға болады деп ойлайды. Ең алдымен әрбір бала адами тамаша
қасиеттерді бойына жинақтаған дұрыс адам бола білуі шарт. Сонан кейін ғана
білімін тереңдете алады [12].

2.2 Жастар тәрбиесіндегі қазақ халқының салт-дәстүрлерінің рөлі

Әр ұлттың өзіне тән ерекшелігі бар. Оны музыка мәдениетінен, би
өнерінен, қол өнерінен, тұрмысынан байқаймыз. Ән, күйлерді тыңдай отырып,
билерін, ою-өрнектерін, зергерлік әшекей заттарын көре отырып, оның қай
ұлтқа тән екенін ажырата білуге болады. Қазақ халқының бұрыннан пайда
болған салт-дәстүрлері басқа көршілес жатқан ұлттардың салт-дәстүрлеріне
ұқсас болып келеді. Қырғыз, қазақ бір туған деген мақалы қазақ халқы мен
қырғыз халықтарының бір-біріне өте ұқсас екенін көрсетеді. Сонымен қатар,
түркі тілдес халықтар да қазақ халқымен бір қандас болып келеді.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері осы ұлттың мінез-құлқын, қасиеттерін
көрсетеді. Кейбір салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары сол халықтың
тұрмысына, тәрбиесі мен мазмұнына, тәрбиесі мен мінезіне, сеніміне, ырымына
қарай қалыптасып, келеді. Қазақта Алты жыл аш болсаң да, атаңның салтын
ұмытпа деген мақал бар. Той-думандарда, жиындар мен мекемелерде осы қазақ
халқының салт-дәстүрлері оның ұмыт болмағанын паш етеді.
Жас отаудың пайдасына асатын әдет-ғұрыптар келешегін, нәсілінің
болашағын ескертуден туындап, халқымыздың ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда
ғасырлар бойы желісін үзбей жалғасып келген. Ата-анамыз екі жасты
үйлендірмес бұрын оларға мынадай шарт қояды: біріншіден, қалыңдықты жеті
атадан асырып іздеу қажет. Бұл талаптың мәнін халқымыз былай түсіндіреді:
“қандас туыс адамдар үйленсе дұрыс бала туылмайды, туыла қалғанның өзінде
ғұмыры қысқа болады”. Екіншіден, ағайын-туысқан арасында әдепсіз, жағымсыз
қылықтар етек алып, ынтымақ бұзылады. Осылайша атақты қазақтар қашанда
өзінің баласына басқа бір рудан, тайпадан барып, өзінің теңіндей адамдардың
қызын айттыруға тырысады. Айттыру, құда түсу ежелден келе жатқан дәстүр
екенін жоғарыда сипаттадық. Алайда құда болудың бірнеше жолдары бар. Кейбір
өмірдің ащысы мен тәттісін бірге өткізген адамдар достықтары артып, туыс
болғысы келсе бала өмірге келмей жатып құдаласуға уәделеседі де “бел құда”;
екі нәрестені бесікте жатқан кезінен айттырып “бесік құда” атанады
[13].
Қазіргі таңда көп қолданылатын құдалықтың бір түрі қыз бен жігіттің
келісімімен ұл жағы сырға тағып, құда түседі. Қайтадан қыз алысып, қыз
берісіп құдалықты жалғастыруды “сүйек жаңғырту” немесе “сүйек шатыс” деген.
Бір кездері құдалы болған адамдар құдалықтарын ұзақ жалғастыру үшін қыз
берісіп, қыз алысады. Бұрынғы замандағыдай қазіргі кезде қызды зорлап қосу
жоқ. Бірақ ата-аналары ақылдасып және екі жастың келісімі бойынша жасалатын
салт. Қалай отау құрғанда да жаңа түскен келіннің екі жақты жақындататын
дәнекерлік рөлі аз емес. Келін болып түскен қыздың жаңа жұрттағы қадірі
оның ақылы мен адамгершілігінде, шаруа икемділігінде, аналық қасиеттерінде
және жарына деген мейір-махаббатында деуге болады. Әрине, бұл жастардың
адамгершілік қасиетіне, алған тәрбиесіне, әдептіліген байланысты.
Соңғы кезде қазақ халқының табиғатына тән, ана сүтімен сүйекке сіңген ізгі
әдет-ғұрыптардан тыс қалып бара жатқандаймыз. Өз ұлтының өткені мен
болашағына бей-жай қарайтын тәрбиеден тысқары қалған жастар аз емес. Ата-
ананы сыйлау, үлкенге құрмет көрсету, кішіге ізет білдіру, әдеп сақтаудан
хабарсыз кей жастардың қылығы әркімнің-ақ намысына тиері сөзсіз. Халық
өнерін игеру – жастарды еңбек сүйгіштікке, әсемдікке бағыттап, халқының
тарихын біліп, мәдени мұрасын қадірлеп, жақсы әдет, дәстүрлерін
жалғастыруға баулиды. Ұлттық тәжірибеміз отбасынан басталып, кейін де
жалғасын тауып жатса, қазіргідей қазақ халқының қанында жоқ, ата-баба
тәрбиесіне жат өзін жарық дүниеге әкелген анасын, әлпештеп өсірген асқар
тауы әкесін қарттар үйіне өткізген, нашақорлық пен маскүнемдікке
салынғандардың шаңырағы ортаға түспес еді.[14]
Атам заманнан жалғасып ар ұжданымызға ұялаған қанымызға сіңген қастерлі
қазақ салтын ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын мұра ретінде кейінгі ұрпаққа
қалдыру – бәріміздің де борышымыз. Ұрпақ тәрбиесіне айрықша мән берген ата-
бабамыз асыл сөздің кестесімен сәби жүрегін тербеп, ой-санасын игі
адамгершілікке жетелейді. Сондықтан кең байтақ ата жұрттан ертеден жас
буынға жалғасып келген ар-ұят сақтау, мейірімді, шарапатты болу салтанатын
құрды. Ұнасымды қарым-қатынас жасай білу. Бұл адамзат баласының әу бастан
өз өміріне серік етіп, ұғыныса, сыйласа, тіршілік құру сапарында алға ұстап
келе жатқан әдеп салттарының ең көкейкестісі. Адамдар өздерінің арасында
тату, кішіпейіл, өресі деңгейлес қатынастардың тату болғаны жөн екендігіне
ежелден-ақ ден қойған.
Дәстүрге арқа сүйемегеннің көсегесі көгермейді деген атамыз. Яғни отбасы
ауыл-аймақ, көпшілік, қоғам болып адамдарды тәрбиелеу қазақ халқының
өмірінен өзекті орын алған. Салт-санасы, әдет-ғұрпы, ойын-тойы осы мақсатты
іске асыруға бейімделе жүргізілген [13]
Қазақ халқының салт-дәстүрлері тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне,
өмірге деген көзқарастарына байланысты, ұрпақтан-ұрпаққа берілгенде ауысып,
өзгеріп, жаңарып отырады. Салт-дәстүрлердің ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы зор.
Қазақта “үйлену оңай, үй болу қиын” дегендей үйленіп, үй болу адам
өмірінің ұмытылмас кезеңі. Оның да өзіндік қызығы мен қиындығы бар. Қазақ
халқы қыз ұзатып, ұлын үйлендіріп келе жатқан, басқа халықтар сияқты
думаншыл-сауықшыл халықтардың бірі. Ежелден бері қалыптасып келе жатқан
дәстүр бойынша, қазақ халқында отау тігудің әр түрлі, рет-ретімен
орындалатын салт-дәстүрлері өте көп. Отау тігу дәстүріне көрік беріп,
қызықты әрі мағыналы ететін – салт-дәстүр. “Қызын қияға, ұлын ұяға” қондыру
әке-шешенің ұл-қызына деген міндеті. Қазақ жастарына қатысты салт-
дәстүрлерінің бірнеше түрін мысалға айта кетсек, төмендегідей:
Қыз қашар дәстүрі. Былайша қыз қашар дәстүрін өткізетін үйді болыс
үй дейтін көрінеді. (Х.Арғынбаев). Күйеудің келуін ұрын келу десе,
қыздың атастырылған күйеуін көруі қыз қашар дейді. Бұл ұрын тойы өтетін
күні болады. Ұрын той жастар үшін көңілді, думанды тойлардың бірі. Бұған
жас жеңгелер мен жастар қатынасады. Күйеуден алынатын қол ұстатар, шаш
сипатар, қыз құшақтар, арқа жатар тағы сол сияқты кәделер осы жолы
беріледі. Екі жастың бірін-бірі көріп, тілдесуі де осы тойда болады. Екеуі
де бірін-бірі ұнатып, қалыңдық жігітке қыз белгісі орамалын және оның іні
қарындастарына да түрлі сыйлықтар береді.
Қынаменде дәстүрі. Қынаменде, жар-жар мен беташар бар, өлеңсіз
солар қызық бола ма гүл? (Абай). Бұл да ұлттық ғұрыпымызда салтанатты да,
көңілді кештің бірі. Құда түсіп, уәде пісіп, қалың мал төлеген соң күйеудің
атастырған қалыңдығын алғаш рет көруге келген тойы қынаменде деп аталады.
Ән, күй, би қатар жүргізілетіндіктен қынаменде жас жұбайлардың шаттық
кешіне, жастардың махаббат мұратына жету символына айналған. Бұл да
дәстүрге бай еліміздің тәрбиелік ережесінің бір саласы. Күйеудің бұл жолы
әр жерде әртүрлі аталатынын да айта кеткен жөн. Мұны кей жер қалыңдық
ойнау дейді, кей жерде ұрын келу дейді. Қазақ үшін әсіресе жеңгелер мен
жастар үшін бұл да бір той десе де болады. Болашақ күйеу қыз ауылына өзінше
көрінбеген болып, бірақ қараңғы түсе салтанатпен, жолдас жораларымен
келеді. Мұны есік көру көбінесе ұрын келу деп айтады. Күйеу осы жолы
өзінің болашақ жарын көріп танысып білісіп, тілдесіп көңілін демдейді.
Әрине ұрын келудің де кәде жоралары аз емес. Сені күтіп жүгіреміз деп
ентігіп қалдық деп ентікпе сұрап жеңгелері келеді, балдыз көрімдік деп
тағы біреулері келеді, тағы да сол сияқты. Ұрын той өткізіліп күйеуге
және оның жолдастарына құрмет көрсетіліп, сый тартылып, олар еліне қайтады.

Шаңырақ көтеру салты. Жас отаудың алғаш рет шаңырағын көтерудің өзі
қазақ үшін тағы бір қызықты, ерекше сәт. Мұны қазақ салт-дәстүрін жетік
білетін белгілі этнограф жазушы Ахмет Жүнісұлы былай деп жазған: ...
қазақта отаудың шаңырағын албаты адам көтермейді. Бұған баласы көп, кәрі
күйеу керек. Оны қос атпен болса да алғызады. Ыңғайлы жер болып, отау өте
үлкен болса кәрі күйеу шаңырақты аттың үстінде тұрып көтереді. Бұл еңбегіне
ол не ат мінеді, не түйе жетектейді. Бұған малды отауды көтерткен жақ
береді. (А.Жүнісов фәниден бақиға дейін). Әдетте киіз үйдің шаңырағын ер
адамдар көтереді. Ал, жас отаудың шаңырағын кәрі күйеуге көтертуде үлкен
мән, ырым бар. Өйткені жасы үлкен күйеу қашанда елге сыйлы және тілектес
адам. Және күйеу қартайған сайын жұртына қадыры, сыйы арта түседі. Қазақ
елі осы жолдан әлі айрылған жоқ. Кәрі күйеу келсе, ауылдың үлкен кішісі,
еркек әйелі онымен бір қағыспай, қажаспай қалмайды. Оның шаңырақ көтеруінде
де осындай терең сыйластық бар.
Сыңсу салты. Халқымызда тұрмыс салт жырларының ең көп тарағандарының бірі
сыңсу. Ұзатылған қыз өз босағасынан аттанар алдында ағайын туғандарын
аралайды. Былайша айтқанда қоштасады (бірақ бұл дәстүрлі қоштасу емес).
Жеңгесін ертіп ағайындарын аралап жүрген қыз жәй жүрмейді. Ол өзінің
балалық дәуренінің, оң жақта бұлғақтап өскен бақытты күндерінің өткендігін,
аяулы ата-анасының, туысқандарының өзін мәпелеп өсірудегі еңбегін өлеңмен
айта жүріп өксиді. Қыздың сыңсуы жарасымды әрі тәрбиелік мәні бар
салтанатты салт. Бұл адамгершілік, әдептілік жағынан алғанда да өте орынды
дәстүр. Өйткені балалық күндерден ағайын ортасынан бөлініп кету оңай іс
емес. Ал қазақтың қазіргі қыздары бұл дәстүрдің алтын арқауын үзді десе де
болады. Өйткені ауыл, үй аралап сыңсу, жылау түгілі, оң жақтан аттанарда
күліп, қуанып жүргендерін де көз көрді. Бұл ұлттық тәрбие мен ұлттық
мәдениеттің ұмытылғандығынан деп танимыз.
Қыз ұзату салт, той. Ұлын ұяға, қызын қияға қондыру ата-ананың
тілегі әрі парызы. Соның ішінде қыз ұзату үлкен той, думан әрі қызық. Бұл
күні ата ана қуанады, әрі жылайды. Қуанатыны қыз өсірді және оны құтты
жеріне қондыруы, жылайтыны әрине қимастық көңілі.
Қызды алуға құда (тақ санмен) бес не жеті кейде одан да көп адам келеді.
Мұның ішінде бас құда, құдалар және күйеу жолдас болады. Солтүстік және
Орталық Қазақстанда тек ер адамдар барады. Құдалар әдетте кешкілік баруы
керек. Мұнда ойын сауық, құдалық рәсімдер мен кәде жоралар жасалады. Жақын
адамдар құданы үйіне шақырады.
Ұзатылатын қызды дәстүр бойынша таң ата, күн шыға жөнелтеді. Оның
алдында қыз Қоштасу жырын, жастар Жар жар, Ау жар, Аушадияр
айтылады.
Отау көтеру салты. Ұлтымыздың мәдениетінде отау көтердің деген сөз
бар. Ол үйлендің, жұпты болдың деген мағынаны білдіреді. Демек, үйленумен
бірге отау көтеруге тиіс. Әдетте ұлы үйленетін, қызы тұрмысқа шығатын ата
ана алдымен отау дайындайды. Қыз жасауына отау қосыла берілетін. Отау жас
отбасының бақыт шаңырағы болып саналатындықтан оны барынша әсемдеп,
әдемілеп, толық жабдықтап әзірлеу аз шаруа емес. Оған көрші көлем, жақын
туыс, нағашы жиендер тегіс араласады. Кесе аяқтан бастап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.